Вікіпэдыя be_x_oldwiki https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.45.0-wmf.4 first-letter Мэдыя Спэцыяльныя Абмеркаваньне Удзельнік Гутаркі ўдзельніка Вікіпэдыя Абмеркаваньне Вікіпэдыі Файл Абмеркаваньне файла MediaWiki Абмеркаваньне MediaWiki Шаблён Абмеркаваньне шаблёну Дапамога Абмеркаваньне дапамогі Катэгорыя Абмеркаваньне катэгорыі Партал Абмеркаваньне парталу TimedText TimedText talk Модуль Абмеркаваньне модулю 0 898 2619890 2614257 2025-06-13T12:28:20Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2619890 wikitext text/x-wiki {{Краіна2 | Лацінка = Aŭstryja | СУП ППЗ = 700,203 млрд $<ref name="imf">[https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPD@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD «World Economic Outlook Database April 2022»]. International Monetary Fund.</ref> | Год падліку СУП ППЗ = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ = | СУП ППЗ на чалавека = 64 750 $<ref name="imf"/> | Год падліку СУП ППЗ на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ на чалавека = | СУП намінал = 479,820 млрд $<ref name="imf"/> | Год падліку СУП намінал = 2022 | Месца паводле СУП намінал = | СУП намінал на чалавека = 53 4320 $<ref name="imf"/> | Год падліку СУП намінал на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП намінал на чалавека = }} '''Рэспу́бліка А́ўстрыя''', '''А́ўстрыя''' ({{мова-de|Republik Österreich, Österreich}} {{Праслухаць|De-Österreich.ogg}}) — краіна ў [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай Эўропе]]. Мяжуе зь [[Нямеччына]]й і [[Чэхія]]й на поўначы, [[Славаччына]]й і [[Вугоршчына]]й на ўсходзе, [[Славенія]]й і [[Італія]]й на поўдні, [[Швайцарыя]]й і [[Ліхтэнштайн]]ам на захадзе. У Аўстрыі жывуць амаль 9 мільёнаў чалавек. Тэрыторыя краіны складае 83,879 км². Ляндшафт вельмі гарысты, бо на большай частцы краіны знаходзяцца [[Альпы]], то бок толькі 32% краіны знаходзіцца на вышыні меншай за 500 мэтраў ад узроўня мора, а самы высокі пункт складе 3,798 мэтраў<ref name="cia">[https://web.archive.org/web/20181224190643/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/au.html «Austria»]. The World Factbook.</ref>. Большасьць насельніцтва размаўляе на мясцовых баварскіх дыялектах [[нямецкая мова|нямецкай мовы]] ў якасьці роднай мовы<ref>[http://www.statistik.at/web_de/static/bevoelkerung_2001_nach_umgangssprache_staatsangehoerigkeit_und_geburtsland_022896.pdf «Die Bevölkerung nach Umgangssprache, Staatsangehörigkeit und Geburtsland»]. Statistik Austria.</ref>, а стандартная нямецкая мова зьяўляецца афіцыйнай мовай краіны. Да іншых рэгіянальных адносяцца [[вугорская мова|вугорская]], [[градзішчанска-харвацкая мова|градзішчанска-харвацкая]] і [[славенская мова|славенская мовы]]<ref name="cia"/>. Аўстрыя зьяўляецца фэдэратыўнай рэспублікай з парлямэнцкай прадстаўнічай дэмакратыяй, у якую ўваходзяць дзевяць фэдэратыўных земляў<ref name="cia"/>. Сталіцай і найбуйнейшым горадам краіны зьяўляецца [[Вена]], насельніцтва якой складае больш за 1,8 мільёнаў жыхароў<ref name="cia"/><ref>[http://www.statistik.at/blickgem/pz1/g90001.pdf «Probezählung 2006 – Bevölkerungszahl»]. Statistik Austria.</ref>. Да іншых буйных гарадоў адносяцца [[Грац]], [[Лінц]], [[Зальцбург]] і [[Інсбрук]]. Аўстрыя стала вызначаецца як адна з самых заможных краінаў у сьвеце паводле СУП на душу насельніцтва. У краіне назіраецца даволі высокі ўзровень жыцьця. Паводле вынікаў 2018 году Аўстрыя заняла 20-ы радок у сьпісе індэксу разьвіцьця чалавечага патэнцыялу ў сьвеце. Рэспубліка абвесьціла сталы нэўтралітэт у зьнешнепалітычных справах у 1955 годзе. З таго ж году Аўстрыя стала чальцом [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў]]. У 1995 годзе краіна ўвайшла ў [[Эўрапейскі Зьвяз]]<ref name="cia"/>. Аўстрыя зьяўляецца адным з заснавальнікаў [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця|АЭСР]]<ref>[http://www.oecd.org/about/0,3347,en_33873108_33873245_1_1_1_1_1,00.html «Austria About»]. OECD.</ref>. У 1995 годзе Аўстрыя далучылася да [[Шэнгенскае пагадненьне|Шэнгенскага пагадненьня]]<ref>[http://migration.ucdavis.edu/mn/more.php?id=643_0_4_0 «Austria joins Schengen»]. Migration News.</ref>, а ў 1999 годзе адмовілася ад ўласнай нацыянальнай валюты і перайшла на выкарыстаньне [[эўра]] ў якасьці сродку аплаты<ref>[https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/euro-area/euro/eu-countries-and-euro/austria-and-euro_en «Austria and the euro»]. European Commission.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Аўстрыі}} === Старажытнасьць === [[Файл:2011-07-09 gasometer 28.JPG|значак|зьлева|Невялікая статуэтка жаночай фігуры, вядомая як [[Вэнэра Вілендорфская]], выяўленая на тэрыторыі Аўстрыі.]] Цэнтральна-эўрапейскія землі, тамака дзеля цяпер месьціцца сучасная Аўстрыя, была заселеная ў дарымскія часы рознымі [[кельты|кельцкімі]] плямёнамі. Старажытная кельцкая дзяржава [[Норык]] была захопленая [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыяй]] і зробленая правінцыяй. Вайсковы лягер рымлянаў [[Карнунтум]], які захаваўся да сучаснасьці, на ўсходзе Аўстрыі быў важным армейскім пунктам у [[Верхняя Панонія|Верхняй Паноніі]]. Тут месьціліся блізу 50 тысяч чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20100116125751/http://www.carnuntum.co.at/content-en/tales-from-carnuntum «Rome’s metropolis on the Danube awakens to new life»]. Archäologischer Park Carnuntum.</ref>. === Сярэднявечча === Пасьля падзеньня Рымскай імпэрыі землі сучаснай краіны былі захопленыя [[баварцы|баварцамі]], [[славяне|славянамі]] і [[авары|аварамі]]{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|19}}. Кароль франкаў [[Карл Вялікі]] заваяваў тэрыторыю ў 788 годзе. Разам зь ім у рэгіёне пашырылася [[хрысьціянства]]{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|19}}. У 803 годзе Карлам Вялікім была ўтвораная [[Аварская марка]]. Зьяўляючыся часткай [[Усходне-Франкскае каралеўства]], аўстрыйскія землі ўтрымліваліся родам [[Бабэнбэргі|Бабэнбэргаў]]. Зямля, якая на той час была вядомая як [[Усходняя марка]], была аддадзеная [[Леапольд Бабэнбэрг|Леапольду Бабэнбэргу]] ў 976 годзе{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|20—21}}. [[Файл:Ostarrichi.jpg|значак|Першая згадка назвы Аўстрыя (''Ostarrîchi'') ў дакумэнце 996 году. Слова адзначанае чырвоным.]] Першы запіс, які фіксуе ўжываньне назвы Аўстрыя, адсылае да 996 году, дзе рэгіён быў названы ''Ostarrîchi'', спасылаючыся на тэрыторыі Бабэнбэргаў{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|20—21}}. У 1156 годзе прывілей ''[[Privilegium Minus]]'' узняў Аўстрыю да статусу герцагства, вылучыўшы яе з складу [[Баварыя|Баварыі]]. У 1192 годзе Бабэнбэргі таксама набылі тытул герцагаў [[Штырыя|Штырыі]]. Па сьмерці [[Фрэдэрык II Ваяўнік|Фрэдэрыка II]] у 1246 годзе род Бабэнбэргаў зьнік{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|21}}. У выніку панаваньне над герцагствамі Аўстрыі, Штырыі і [[Карынтыя|Карынтыі]] атрымаў кароль [[Багемія|Багеміі]] [[Пржэмысл Атакар II]]{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|21}}. Аднак ягонае кіраваньне скончылася з паразай у [[бітва на Мараўскім полі|бітве на Мараўскім полі]] ў 1278 годзе, дзе перамогу здабыў кароль Германіі [[Рудольф I Габсбург]]{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|23}}. Менавіта з родам [[Габсбургі|Габсбургаў]] павязаная ўся астатняя гісторыя Аўстрыі ажно да сканчэньня [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. У XIV і XV стагодьдзях Габсбургі захапілі іншыя правінцыі ў непасрэднай блізкасьці ад герцагства Аўстрыі. У 1438 годзе герцаг [[Альбрэхт II (кароль Германіі)|Альбрэхт II]] быў абраны пераемнікам свайго цесьця імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта]] на пасадзе імпэратарам [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]]. Не зважаючы на тое, што Альбрэхт толькі год быў імпэратарам, але з гэтага часу кожны наступны імпэратар быў з Габсбургаў толькі за адзіным выключэньнем. Пасьля гэтага ўплыў роду ва ўсёй Эўропе значна пашырыўся. У 1526 годзе пасьля [[Бітва пры Могачы|бітвы пры Могачы]], Багемія і частка Вугоршчыны, якая не была захопленая асманамі, трапіла пад аўстрыйскае кіраваньне{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|26}}. Праз асманскую навалу на Вугоршчыну канфлікты паміж Аўстрыяй і [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыяй]] толькі павялічваліся, асабліва гэта выявілася ў доўгай [[Трынаццацігадовая вайна ў Вугоршчыне|Трынаццацігадовай вайне]], якая трывала з 1593 па 1606 гады. Асманы каля 20 разоў урываліся ў Штырыю. У 1526 годзе адбылося далучэньне Харватыі да Аўстрыі. У канцы верасьня 1529 году [[Сулейман I]] зладзіў першую аблогу [[Вена|Вены]], якая скончылася для асманаў беспасьпяхова, бо паводле словаў асманскіх гісторыкаў зарана пачалася зіма зь сьнегападамі. === XVII—XVIII стагодзьдзі === [[Файл:Anonym Entsatz Wien 1683.jpg|значак|зьлева|[[Бітва пад Венай 1683 году|Бітва пад Венай]] 1683 году скончыла прасоўваньне асманаў далей у Эўропу.]] За часам доўгага панаваньня імпэратара [[Леапольд I Габсбург|Леапольда I]] з 1658 па 1705 гады і пасля пасьпяховай абароны Вены ў 1683 годзе, дзякуючы каралю [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] [[Ян Сабескі|Яну Сабескаму]]{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|26—28}}, большая частка Вугоршчыны трапіла пад аўстрыйскі кантроль паводле [[Карлавіцкі кангрэс|Карлавіцкага кангрэсу]], які ладзіўся ў 1699 годзе прадстаўнікамі [[Сьвятая ліга|Сьвятой лігі]]. У 1713 годзе адбылося аднаўленьне кантролю над Італіяй і гішпанскімі Нідэрляндамі. Імпэратар [[Карл VI Габсбург|Карл VI]] адмовіўся ад многіх прыбыткаў сваёй імпэрыі, шмат у чым праз перасьцярогу за выжываньне роду Габсбургаў. Справа ў тым, што Карл ня меў сыноў, таму быў вымушаны скласьці [[Прагматычная санкцыя|Прагматычную санкцыю]], паводле якой намагаўся перадаць уладу сваёй дачцэ [[Марыя Тэрэзія|Марыі Тэрэзіі]]. Па сьмерці Карла разгарнулася [[Вайна за аўстрыйскую спадчыну]], у выніку якой Марыя Тэрэзія здолела замацавацца на троне, але мусіла саступіць [[Прусія|Прусіі]] [[Сылезія|Сылезію]]. З уздымам Прусіі ўзмацнілася [[Аўстра-прускае суперніцтва]] на нямецкіх землях. Аўстрыя разам з Прусіяй і [[Расейская імпэрыя|Расеяй]] удзельнічала ў [[падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] у канцы XVIII стагодзьдзя, атрымаўшы ў валоданьне [[Галічына|Галічыну]]. З таго часу Аўстрыя стала радзімай [[клясычная музыка|клясычнай музыкі]], прэзэнтаваўшы сьвету кампазытараў [[Ёзэф Гайдн|Ёзэфа Гайдна]], [[Вольфганг Амадэй Моцарт|Вольфганга Амадэя Моцарта]], [[Людвіг ван Бэтговэн|Людвіга ван Бэтговэна]] і [[Франц Шубэрт|Франца Шубэрта]]. === XIX і пачатак XX стагодьдзя === [[Файл:Deutscher Bund.svg|значак|Мапа [[Нямецкі зьвяз|Нямецкага зьвязу]], да складу якога ўваходзілі і аўстрыйскія землі.]] Пазьней Аўстрыя брала ўдзел ў вайне супраць рэвалюцыйнай Францыі, якая была вельмі няўдалай у пачатку. Францускі імпэратар [[Напалеон I Банапарт|Напалеон Банапарт]] зьнішчыў Сьвятую Рымскую імпэрыю ў 1806 годзе, але за два гады да таго была ўтвораная [[Аўстрыйская імпэрыя]]{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|34}}. Яшчэ некалькі гадоў удзелу ў [[Напалеонаўскія войны|Напалеонаўскіх войнах]] прывялі да ўварваньня кааліцыі ў Францыю. Перамога над Напалеона скончылася [[Венскі кангрэс|Венскім кангрэсам]] у 1815 годзе. У тым жа годзе быў створаны [[Нямецкі зьвяз]] пад прэзідэнцтвам Аўстрыі. Празь нявырашаныя сацыяльныя, палітычныя і нацыянальныя канфлікты нямецкія землі выбухнулі рэвалюцыямі 1848 году, накіраваныя на стварэньне адзінай Нямеччыны{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|36}}. Існавалі розныя варыяцыі аб’яднанай Нямеччыны як то Вялікая Нямеччына альбо Вялікая Аўстрыя, ці нават проста Нямецкая канфэдэрацыя без Аўстрыі. Паколькі Аўстрыя не была гатовая адмовіцца ад сваіх нямецкамоўных тэрыторыяў на карысьць [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]], якая паўстала 1848 году, карона новай імпэрыі была прапанаваная прускаму каралю [[Фрыдрых Вільгэльм IV|Фрыдрыху Вільгэльму IV]]. У 1864 годзе Аўстрыя і Прусія ваявалі з [[Данія]]й дзеля адрынаньня ад дацкага каралеўства [[Шлезьвіг-Гальштайн|Шлезьвігу і Гальштайну]]. Пасьля Прусія і Аўстрыя ўжо біліся адно з адным, паколькі дзяржавы ня здолелі ўмовіцца на тое, як Шлезьвіг і Гальштайн мусяць кіравацца. Пасьля паразы ў [[Аўстра-пруская вайна|Аўстра-прускай вайне]] Аўстрыя мусіла пакінуць [[Нямецкі зьвяз|Нямецкую канфэдэрацыю]] і больш ня браць удзелу ў нямецкай палітыцы{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|55}}. [[Файл:Austria Hungary ethnic.svg|значак|зьлева|Этнічная мапа [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]] паводле стану на 1910 год.]] Яшчэ ў 1848 годзе падчас [[Вясна народаў|Вясны народаў]] Аўстрыя здолела здушыць [[Рэвалюцыя 1848—1849 гадоў у Вугоршчыне|Вугорскую рэвалюцыю]], але дзеля кампрамісу імпэрыя была рэфармаваная, у выніку чаго краіна стала [[Аўстра-Вугоршчына]]й. Новы ўклад прадугледжваў падвойны сувэрэнітэт Аўстрыйскай імпэрыі і Каралеўства Вугоршчыны, абодва ўтварэньне ачольваліся імпэратарам [[Франц Ёсіф I|Францам Ёсіфам I]]{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|59}}. У тыя часы імпэрыя мела пярэсты этнічны склад, то бок на тэрыторыі дзяржавы жылі [[немцы]], [[вугорцы]], [[харваты]], [[чэхі]], [[палякі]], [[русіны]], [[сэрбы]], [[славакі]], [[славенцы]] і [[украінцы|ўкраінцы]], а таксама меліся буйныя [[італьянцы|італьянскія]] і [[румыны|румынскія]] суполкі. Кіраваць краінай стала ўсё цяжэй у эпоху новых нацыяналістычных рухаў, што патрабавала значнай залежнасьці ад таемнай паліцыі. Тым ня менш, урад Аўстрыі паспрабаваў у некаторых аспэктах зьмякчыць расклады. Гэтак у [[Цысьлейтанія|Цысьлейтаніі]] (аўстрыйскай частцы імпэрыі) законы і пастановы публікаваліся на васьмі мовах, а таксама ўсе нацыянальныя групы мелі права на школы на сваёй мове і на выкарыстаньне роднай мовы ў сфэры дзяржаўнага кіраваньня. Поруч з тым існавалі ў розных сацыяльных колах пангерманскія настроі, згодна зь якімі краіна мусіла аб’яднацца зь Нямецкай імпэрыяй<ref>[https://web.archive.org/web/20140423112116/http://www.politischebildung.at/upload/polsystem.pdf «Das politische System in Österreich»]. Vienna: Austrian Federal Press Service. 2000.</ref>. Шмат аўстрыйскіх пранямецкіх нацыяналістаў пратэставалі супраць моўнага дэкрэту 1897 году міністра-прэзыдэнта [[Казімер Фэлікс Бадэні|Казімера Фэлікса Бадэні]], які ўраўнаў нямецкую і чэскую мовы ў Багеміі і запатрабаваў ад дзяржаўнага чынавенцтва валодаць абедзьвюма мовамі. На практыцы гэта азначала, што дзяржаўная служба амаль выключна мусіла наймаць чэхаў, бо большасьць чэхаў сярэдняе клясы акрамя роднай чэскай мовы добра размаўлялі па-нямецку. Скарыстаўшыся нестабільнасьцю ў [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]] Аўстра-Вугоршчына анэксавала [[Босьнія|Босьнію]] і [[Герцагавіна|Герцагавіну]] ў 1908 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20130323152047/https://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/boshtml/bos127.htm «The Annexation of Bosnia-Herzegovina, 1908»]. Mtholyoke.edu.</ref>. Забойства аўстрыйскага эрцгерцага [[Франц Фэрдынанд|Франца Фэрдынанда]] ў 1914 годзе ў [[Сараева|Сараеве]] выклікала вайну паміж супраць [[Сэрбія|Сэрбіі]], якая пашырылася да [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. Канфлікт спрычыніў катастрафічныя наступствы для дзяржавы. Гэтак на франтах загінуў больш за мільён жаўнераў Аўстра-Вугоршчыны<ref>Grebler, Leo; Winkler, Wilhelm (1940). [https://books.google.com/books?id=ac8lAAAAMAAJ «The Cost of the World War to Germany and Austria-Hungary»]. Yale University Press. ISBN 0-5989-4106-1.</ref>. === Міжваенны час === [[Файл:GermanAustriaMap.png|значак|зьлева|Нямецкамоўныя часткі былой імпэрыі. Чырвоным колерам пазначаныя межы навастворанай [[Першая Аўстрыйская Рэспубліка|Аўстрыйскай рэспублікі]].]] У лістападзе 1918 годзе з краіны зьбег імпэратар [[Карл I Габсбург]], а ўрад агалосіў стварэньне Германскай Аўстрыі, якая мусіла быць дэмакратычнай рэспублікай у складзе Нямецкай рэспублікі. У склад краіны мусілі ўвайсьці нямецкамоўныя часткі былой імпэрыі, выключаючы шэраг зь іх, як то [[Паўднёвы Тыроль]] і [[Нямецкая Чэхія]]<ref>Moos, Carlo (2017), «Südtirol im St. Germain-Kontext», in Georg Grote and Hannes Obermair (ed.), «A Land on the Threshold. South Tyrolean Transformations, 1915–2015». Oxford-Berne-New York: Peter Lang. — С. 27—39. — ISBN 978-3-0343-2240-9</ref>. Імкненьне да ўзьяднаньня да Нямеччыны было папулярным і падзялялася ўсімі сацыяльнымі коламі як у Аўстрыі, гэтак і ў Нямеччыне. Аднак [[Сэн-Жэрмэнская дамова (1919)|Сэн-Жэрмэнскі]] і [[Вэрсальская мірная дамова 1919 году|Вэрсальскі дагаворы]] забаранілі аб’яднаньне паміж Аўстрыяй і Нямеччынай<ref>[https://web.archive.org/web/20000917221810/http://www.austlii.edu.au/au/other/dfat/treaties/1920/3.html «Treaty of Peace between the Allied and Associated Powers and Austria; Protocol, Declaration and Special Declaration [1920] ATS 3»]. Australian Treaty Series.</ref>. Дагаворы таксама прымусілі Германскую Аўстрыю зьмяніць назоў на [[Першая Аўстрыйская Рэспубліка|Аўстрыйскую рэспубліку]]<ref>Mary Margaret Ball. «Post-war German-Austrian Relations: The Anschluss Movement, 1918–1936». — С. 18—19.</ref>. У выніку больш за тры мільёны нямецкамоўных аўстрыйцаў апынуліся па-за межамі новай Аўстрыйскай рэспублікі і сталі меншасьцямі ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]], [[Югаславія|Югаславіі]], [[Вугоршчына|Вугоршчыне]] і [[Італія|Італіі]]{{Зноска|Brook-Shepherd|1998|Brook-Shepherd|246}}. [[Файл:Engelbert Dollfuss.png|значак|Канцлер Аўстрыі, а потым і лідэр дзяржаўнага пераварорту [[Энгельбэрт Дольфус]].]] Па вайне інфляцыя моцна паслабіла крону, якая па-ранейшаму была валютай Аўстрыі. Увосень 1922 году Аўстрыі была прадастаўленая міжнароднай пазыка, дзякуючы намаганьням [[Ліга народаў|Лігі народаў]]{{Зноска|Brook-Shepherd|1998|Brook-Shepherd|257—258}}. На мэце ставілася задача ўнікнуць банкруцтва, атрымаць стабілізацыю валюты і палепшыць агульны эканамічны стану краю. У 1925 годзе крона была замененая на [[Аўстрыйскі шылінг|шылінг]]. У наступныя гады эканоміка краіны пачала расьці, але [[Вялікая дэпрэсія]] прыпыніла росквіт. Першая рэспубліка была скасаваная ў 1933 годзе, калі канцлер [[Энгельбэрт Дольфус]] прагалосіў аўтарытарны рэжым на ўзор італьянскага [[фашызм]]у{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|104}}{{Зноска|Brook-Shepherd|1998|Brook-Shepherd|269—270}}. Адна з найбуйнейшых партыяў краіны [[Сацыял-дэмакратычная партыя Аўстрыі|Сацыял-дэмакратычная партыя]] мела ўласныя вайсковыя фармаваньні [[Шульцбунд]], якія на пачатку 1934 году ўзьнялі паўстаньне, вядомае як [[Грамадзянская вайна ў Аўстрыі]], якое доўжылася чатыры дні. У лютым 1934 году некалькі жаўнераў Шульцбунду былі расстраляныя{{Зноска|Brook-Shepherd|1998|Brook-Shepherd|283}}. Сацыял-дэмакратычная партыя была забароненая, а многія ейныя сябры апынуліся за кратамі альбо эмігравалі{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|107}}. 1 траўня 1934 году аўстрафашысты прынялі новую канстытуцыю, якая замацавала ўладу Дольфусу, але 25 ліпеня ён быў забіты ў спробе [[ліпеньскі путч|нацысцкага перавароту]]{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|109}}{{Зноска|Brook-Shepherd|1998|Brook-Shepherd|292}}. Ягоны пераемнік [[Курт Шушніг]] прызнаў той факт, што Аўстрыя была нямецкай дзяржавай, але ён таксама лічыў, што Аўстрыя мае заставацца незалежнай<ref>Ryschka, Birgit (1.01.2008). [https://books.google.com/books?id=Vsl6mwMXl4YC&pg=PA37 «Constructing and Deconstructing National Identity: Dramatic Discourse in Tom Murphy's The Patriot Game and Felix Mitterer's In Der Löwengrube»]. Peter Lang. — ISBN 978-3-6315-8111-7.</ref>. 9 сакавіка 1938 году ён абвесьціў аб рэфэрэндуме, які быў прызначаны на 13 сакавіка, каб вызначыцца зь незалежнасьцю Аўстрыі. Аднак, 12 сакавіка аўстрыйскія нацысты захапілі ўрад, у той час як нямецкія войскі акупавалі краіну{{Зноска|Johnson|1989|Johnson|112—113}}. 13 сакавіка 1938 году быў афіцыйна абвешчаны [[аншлюс]] Аўстрыі ў склад [[Нямецкі Райх|Трэцяха Райху]], стаўшы правінцыяй [[Остмарк]]. === Сучаснасьць === Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] Аўстрыя часова страціла незалежнасьць, будучы падзеленай на чатыры акупацыйныя зоны паміж [[Францыя]]й, [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Вялікабрытанія]]й і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. Перамовы аб аднаўленьні незалежнасьці пачаліся ў 1947 годзе, але толькі ў 1955 годзе Аўстрыя зноў стала цалкам незалежнай дзяржавай па Дзяржаўнай дамове ад 15 траўня 1955. У кастрычніку таго ж году прыняты закон аб непарушным нэўтралітэце Аўстрыі. Увесну 2017 году пасьля распаду вялікай кааліцыі была абвешчаны датэрміновыя выбары ў парлямэнт, якія прайшлі ў кастрычніку 2017 году. [[Аўстрыйская народная партыя]] (АНП) са сваім новым маладым лідэрам [[Сэбастыян Курц|Сэбастыянам Курцам]] атрымала 31,5% галасоў. Другое месца заняла [[Сацыял-дэмакратычная партыя Аўстрыі|Сацыял-дэмакратычная партыя]] (СДП) з паказчыкам у 26,9% галасоў. Трэці радок атрымала [[Аўстрыйская партыя свабоды|Партыя Свабоды Аўстрыі]] (ПСА), якая атрымала 26 галасоў. У выніку сфармавалася кааліцыя паміж правацэнтрысцкай АНП і правапапулісцкай ПСА, а новым канцлерам краіны стаў Сэбастыян Курц. У 2021 годзе праз карупцыйны скандал Курц мусіў сысьці з сваёй пасады. == Геаграфія == [[Файл:Oesterreich topo.png|значак|Тапаграфічная мапа дзяржавы.]] Аўстрыя зьяўляецца горнай краінай, большая частка краіны разьмяшчаецца ў [[Альпы|Альпах]]<ref>[https://web.archive.org/web/20090601083317/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/17356/Alps «Alps»]. Encyclopædia Britannica.</ref>. З агульнай плошчы краіны (84 000 км²), толькі чацьвёртая частка мае раўнінны рэльеф, і толькі 32% плошчы Аўстрыі знаходзіцца ніжэй 500 мэтраў над узроўнем мора. Самая высокая частка краіны знаходзіцца ў Альпах на захадзе Аўстрыі, самая нізкая на раўнінах на ўсходзе. Аўстрыю можна падзяліць на пяць частак. Большай зь якіх будуць Аўстрыйскія Альпы (62% ад агульнай плошчы краіны), Аўстрыйскія ўзгор’і Альпаў і [[Карпаты|Карпатаў]] (12% тэрыторыі), Усходняя частка, якая прылягае да [[Сярэднедунайская нізіна|Панонскай раўніны]] (12% тэрыторыі), другая горная частка (ніжэйшая за Альпы), знаходзіцца на поўначы краіны, вядомая як аўстрыйскае плято, знаходзіцца ў цэнтральнай [[Багемія|Багеміі]] і займае каля 10% краіны, астатняя раўнінная частка вакол [[Вена|Вены]] займае 4% плошчы. На тэрыторыі Аўстрыі разьмяшчаюцца чатыры экарэгіёны: цэнтральна-эўрапейскія зьмяшаныя лясы, панонскія зьмяшаныя лясы, аўстрыйскія хваёвыя і зьмешаныя лясы і шырокалісьцевыя лясы. Аўстрыя мела сярэдні паказьнік 3,55 з 10 паводле суцэльнасьці лясных ляндшафтаў у 2018 годзе, што ставіць краіну на 149 месца з 172 краінаў. === Клімат === [[Файл:Koppen-Geiger Map AUT present.svg|значак|зьлева|Кліматычная мапа Аўстрыі.]] Большая частка Аўстрыі ляжыць у прахалоднай ці меранай кліматычнай зоне, дзе пераважае вільготны заходні вецер. Маючы амаль тры чвэрці краіны ў альпійскім рэгіёне, у Аўстрыі пераважае [[альпійскі клімат]]. На ўсходзе краю, дзе месьціцца Панонская раўніна і землі ўздоўж даліны [[Дунай|Дунаю]], клімат мае кантынэнтальныя рысы зь меншай колькасьцю дажджу ў параўнаньні з альпійскімі рэгіёнамі. Не зважаючы, што ў Аўстрыі назіраецца халодная зіма (ад -10°C да 0°С), тэмпэратура паветра ўлетку можа быць адносна высокай<ref>[https://web.archive.org/web/20101202042009/http://www.bbc.co.uk/weather/world/city_guides/results.shtml?tt=TT003350 «Average Conditions, Vienna, Austria»]. British Broadcasting Corporation.</ref>, сягаючы ўсярэднім да 25°С. У жніўні 2013 году былі зафіксаваныя максымумы ў 40,5°C<ref>[https://web.archive.org/web/20120812220313/http://www.zamg.ac.at/cms/de/klima/klimauebersichten/klimamittel-1971-2000 «Klimamittel»]. Austrian Meteorological Institute.</ref>. Згодна з [[кліматычная клясыфікацыя Кёпэна|кліматычнай клясыфікацыяй Кёпэна]] Аўстрыя мае наступныя кліматычныя тыпы: акіянічны, прахалодны/цёплы вільготны кантынэнтальны, субарктычны/субальпійскі, тундравы/альпійскі і клімат ледавіковай шапкі. Важна адзначыць, што Аўстрыя часам можа адчуць вельмі халодныя зімы, але большасьць часу супастаўныя зь зімамі ў супастаўных кліматычных зонах, як то ў Паўднёвай [[Скандынавія|Скандынавіі]] ці [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропе]]. == Палітыка == [[Файл:WienParlament.jpg|значак|зьлева|Будынак аўстрыйскага парлямэнту ў Вене.]] Кіраўніком краіны ёсьць фэдэральны [[прэзыдэнт]], які абіраецца на 6 гадоў. Урад узначалены фэдэральным [[прэм’ер-міністар|канцлерам]], міністры назначаюцца прэзыдэнтам. Парлямэнт Аўстрыі ёсьць двухпалатны [[Фэдэральны сход Аўстрыі|Фэдэральны сход]], які складаецца з Фэдэральнай рады і Нацыянальнай рады, якія базуюцца ў Вене. Фэдэральная рада складаецца з 64 дэпутатаў, якія абіраюцца парлямэнтамі земляў. Землі прадстаўлены рознай колькасьцю дэпутатаў (ад 3 да 12) у залежнасьці ад колькасьці насельніцтва. Нацыянальная рада складаецца з 183 дэпутатаў, якія абіраюцца паводле прапарцыйна-сьпісачнай сыстэмы. [[Файл:Wien - Bundeskanzleramt1.JPG|значак|Сядзіба фэдэральнага канцлера Аўстрыі.]] На вяршыні судовай улады знаходзіцца канстытуцыйны суд, які можа аказваць значны ўплыў на палітычную сыстэму краіны праз скасаваньне законаў і пастановаў, якія былі складзеныя ў неадпаведнасьці з канстытуцыяй. З 1995 году Эўрапейскі суд можа адмяніць аўстрыйскія рашэньні ва ўсіх пытаньнях, вызначаных у законах Эўрапейскага Зьвязу. Аўстрыя таксама ажыцьцяўляе рашэньні [[Эўрапейскі суд па правах чалавека|Эўрапейскага суду па правах чалавека]], бо Эўрапейская канвэнцыя па правах чалавека зьяўляецца часткай аўстрыйскае канстытуцыі. Аўстрыя мае 10 галасоў у [[Рада Эўрапэйскага Зьвязу|Радзе Эўрапейскага Зьвязу]] і 18 месцаў у [[Эўрапейскі парлямэнт|Эўрапейскім парлямэнце]]. Краіна мае прадстаўніцтва ў [[Эўрапейская камісія|Эўрапейскай камісіі]]. Палітычная будова краіны заснавана на канстытуцыі ад кастрычніка 1920 году. 11 кастрычніка 2021 году канцлер [[Сэбастыян Курц]] сышоў у адстаўку пасьля ціску, выкліканага карупцыйным скандалам. Міністар замежных справаў [[Аляксандар Шаленбэрг]] з [[Аўстрыйская народная партыя|Аўстрыйскай народнай партыі]] замяніў яго на пасадзе канцлера<ref>[https://www.bbc.com/news/world-europe-58856796 «Sebastian Kurz: Austrian leader resigns amid corruption inquiry»]. BBC News.</ref>. Пасьля карупцыйнага скандалу з удзелам кіроўнай народнаяй партыяй, Аўстрыя атрымала трэцяга канцлерца за два месяцы пасьля таго, як 6 сьнежня 2021 году [[Карл Нэгамэр]] быў празначаны канцлерам Аўстрыі. === Замежныя дачыненьні === [[Файл:Inauguration EYE2014 Parlement européen Strasbourg 9 mai 2014.jpg|значак|Будынак [[Эўрапейскі парлямэнт|Эўрапейскага парлямэнту]]. Аўстрыя ўваходзіць да складу [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязу]].]] У 1955 годзе [[Дэклярацыя аб незалежнасьці Аўстрыі]] скончыла акупацыю Аўстрыі пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] і вызнала Аўстрыю незалежнай і сувэрэннай дзяржавай. 26 кастрычніка 1955 году [[Фэдэральны сход Аўстрыі|Фэдэральны сход]] зацьвердзіў пункт у канстытуцыі, паводле якога Аўстрыя прагаласіла пра ўласную свабодную волю ў сваім адвечным [[нэўтралітэт|нэўтралітэце]]. У другім разьдзеле асноўнага закону згадваецца, што ва ўсе наступныя часы Аўстрыя не далучыцца да якіх-небудзь вайсковых альянсаў і не дазволіць стварыць любыя замежныя вайсковыя базы на сваёй тэрыторыі. З тых часоў Аўстрыя сфармавала сваю замежную палітыку, базуючыся на нэўтралітэце, які, аднак, адрозьніваецца ад нэўтралітэту [[Швайцарыя|Швайцарыі]]. Аўстрыя пачала пераглядаць сваё вызначэньне нэўтралітэту пасьля распаду [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкага Саюза]], дазволіўшы пралёт над сваёй тэрыторыяй вайсковых сілаў іншых краінаў падчас вайны супраць [[Ірак]]у ў 1991 годзе, а з 1995 году Аўстрыя бярэ ўдзел у распрацоўцы агульнай замежнай палітыкі і палітыкі бясьпекі ЭЗ. Таксама ў 1995 годзе краіна далучылася да праграмы [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы]] [[Партнэрства дзеля міру]], аднак гэта і было зробленая пасьля таго, як [[Расея]] ініцыявала аналягічную праграму. Пасьля Аўстрыя ўдзельнічала ў міратворчых місіях у [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіне]]. Між тым, адзіная частка канстытуцыйнага закону аб нэўтралітэце 1955 году, якая датычыць замежных вайсковых базаў, па-ранейшаму цалкам выконваецца<ref>[https://web.archive.org/web/20210213232914/https://www.austrianinformation.org/winter-2015-16/wc55d7qi5qrmyzmxh1qkofcmsluxvj «Austria’s Permanent Neutrality»]. New Austrian Information.</ref>. Аўстрыя падпісала [[Дагавор аб забароне ядзернай зброі]]<ref>[https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXVI-9&chapter=26&clang=_en «Chapter XXVI: Disarmament — No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons»]. United Nations Treaty Collection.</ref>, супраць якога выступілі усе сябры Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы<ref>[https://www.cbc.ca/news/world/un-treaty-ban-nuclear-weapons-1.4192761 «122 countries adopt 'historic' UN treaty to ban nuclear weapons»]. CBC News.</ref>. Аўстрыя надае вялікае значэньне ўдзелу ў [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця|Арганізацыі эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця]] ды іншых міжнародных эканамічных арганізацыях. Краіна гуляе актыўную ролю ў [[Арганізацыя па бясьпецы і супрацы ў Эўропе|Арганізацыі па бясьпецы і супрацы ў Эўропе]] (АБСЭ). ==== Беларуска-аўстрыйскія дачыненьні ==== Дыпляматычныя дачыненьні паміж [[Беларусь|Рэспублікай Беларусь]] і Аўстрыяй былі ўсталяваныя ў лютым 1992 году. З 1993 году ў Аўстрыі функцыянуе амбасада Беларусі. У двухбаковым палітычным дыялёгу ладзяцца кансультацыі на розных узроўнях паміж замежнымі палітычнымі ведамствамі Беларусі і Аўстрыі. Была створаная Беларуска-Аўстрыйская камісія па гандлёва-эканамічным супрацоўніцтве. З 2006 году ў Аўстрыі дзеіць грамадзкая арганізацыя [[Аўстрыйска-Беларускае таварыства]], якое ёсьць сябрам Аўстрыйскага аб’яднаньня таварыстваў сяброўства з замежнымі краінамі. Бакамі сфармаваная дагаворна-прававая база беларуска-аўстрыйскіх дачыненьняў, якая ўлучае 13 дагавароў. У рамках разьвіцьця рэгіянальных сувязяў было падпісанае пагадненьне аб супрацы паміж [[Менская вобласьць|Менскай вобласьцю]] і фэдэральнай зямлёй [[Карынтыя (зямля)|Карынтыя]]. Актыўна ўзаемадзейнічаюць [[Гомельская вобласьць]] і фэдэральная зямля [[Форарльбэрг]]. Аўстрыйскі горад [[Штокераў]] ёсьць пабрацімам [[Баранавічы|Баранавічаў]]. 23—25 студзеня 2014 году колішні прэзыдэнт [[акадэмія навук Аўстрыі|Аўстрыйскай акадэміі навук]] [[Гербэрт Манг]] наведаў [[Менск]] для ўдзелу ва ўрачыстасьцях з нагоды 85-годзьдзя з дня заснаваньня [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]] і да Дня беларускай навукі. === Узброеныя сілы === [[Файл:Leopard 2A4 Austria 4.JPG|значак|зьлева|Аўстрыйскія вайскоўцы на танку [[Леапард 2]], які ёсьць асноўным танкам узброеных сілаў Аўстрыі.]] Узброеныя сілы Аўстрыі фармуюцца на грунце ўсеагульнага [[воінскі абавязак|воінскага абавязку]]<ref>Prodhan, Georgina (20.01.2013). [https://www.reuters.com/article/us-austria-military-referendum/neutral-austria-votes-to-keep-military-draft-idUSBRE90J0DC20130120 «Neutral Austria votes to keep military draft»]. Reuters.</ref>. Усе мужчыны, якія дасягнулі веку васемнаццаці гадоў і прыдатныя да службы, мусяць адслужыць у войску паўгады, пасьля чаго трапляюць у васьмігадовую рэзэрву. Хлопцы і дзяўчыны з шаснаццаці гадоў маюць права на добраахвотную службу. [[Адмоўнік]] ад вайсковай службы паводле ідэйных меркаваньняў мае права прайсьці альтэрнатыўную цывільную службу цягам дзевяці месяцаў. З 1998 году жанчынам-добраахвотніцам было дазволена стаць прафэсійнымі жаўнерамі. Узроеныя сілы складаюцца з сухаземных, паветраных сілаў, войскаў міжнародных місіяў і спэцыяльнага прызначэньня, а таксама каманды падтрымкі і цэнтар падтрымкі сумесных сілаў. Улічваючы, што Аўстрыя ня мае выхаду да мора, у складзе войскаў няма вайскова-марскога флёту. У 2012 годзе выдаткі на абарону Аўстрыі адпавядалі прыблізна 0,8% ад СУП. На 2014 год у складзе арміі налічвалася 26 тысячаў жаўнераў<ref>[https://web.archive.org/web/20140603202759/http://eda.europa.eu/info-hub/defence-data-portal/Austria/year/2012 «Defence Data»]. Europa.eu.</ref>, зь якіх 12 тысячаў былі прызыўнікамі. Прэзыдэнт Аўстрыі як кіраўнік дзяржавы намінальна ёсьць вайскаводам узброеных сілаў. Міністар абароны ажыцьцяўляецца камандваньне ўзброенымі сіламі Аўстрыі. [[Файл:Eurofighter Typhoon AUT.jpg|значак|Самалёт-зьнішчальнік [[Эўрафайтэр тайфун]] аўстрыйскіх вайскова-паветраных сілаў.]] З заканчэньнем [[Халодная вайна|Халоднай вайны]] і, што яшчэ важней, з скасаваньнем «[[Жалезная заслона|Жалезнай заслоны]]», якая аддзяляла Аўстрыю ад ейных суседзяў з сацыялістычнага блёку [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] і колішняй [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]], аўстрыйскія вайскоўцы пачалі дапамагаць аўстрыйскім памежнікам ў ахове дзяржаўнай граніцы. Дапамога была скончаная ў 2008 годзе, калі Вугоршчына і [[Славаччына]] далучыліся да [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны]], у выніку чаго памежны кантроль паміж краінамі быў скасаваны. У адпаведнасьці з канстытуцыяй Аўстрыі, узброеныя сілы могуць быць скарыстаныя толькі ў абмежаванай колькасьці выпадкаў, у асноўным дзеля абароны краіны і дапамогі ў выпадках надзвычайнай сытуацыі, напрыклад, у выніку стыхійных бедзтваў<ref>[https://web.archive.org/web/20150402155729/https://www.constituteproject.org/constitution/Austria_2013?lang=en «Austria 1920 (reinst. 1945, rev. 2013)»]. Constitute.</ref>. Таксама войска можа выступаць у якасьці дапаможных паліцэйскіх сілаў. Аўстрыя не ўваходзіць у вайсковыя блёкі і ёсьць нэўтральнай краінай. Падчас канфліктаў у краінах суседняй [[Югаславія|Югаславіі]], у краіне ўздымалася пытаньне аб парушэньні нэўтральнасьці і неабходнасьці ўвайсьці ў склад [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]]. Але ўрад Аўстрыі не пайшоў на зьмены і краіна надалей прытрымліваецца нэўтральнасьці. Аўстрыйскія ўзброеныя сілы рыхтуюцца выключна да абароны краіны. === Адміністрацыйны падзел === {{Асноўны артыкул|Землі Аўстрыі}} Паводле канстытуцыі Аўстрыя ёсьць фэдэратыўнай рэспублікай, якая падзяляецца на дзевяць земляў<ref name="cia"/>: [[Бургенлянд]], [[Карынтыя (зямля)|Карынтыя]], [[Ніжняя Аўстрыя]], [[Верхняя Аўстрыя]], [[Зальцбург (фэдэральная зямля)|Зальцбург]], [[Штырыя (зямля)|Штырыя]], [[Тыроль (фэдэральная зямля)|Тыроль]], [[Форарльбэрг]], [[Вена]]. Такая структура была зацьверджана паводле канстытуцыі 1920 году, зь некаторымі радагаваньнямі ў 1929 годзе. Надчас уваходжаньня ў склад [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] сыстэма была скасавана, аднак зноўку адноўлена ў 1945 годзе. Землі ў сваю чаргу падзяляюцца на акругі і статутныя гарады. Акругі падпадзяляюцца на грамады, а статутныя гарады падзяляюцца як на раёны, гэтак і грамады. Вена унікальная тым, што гэта адначасова і горад, і зямля. == Эканоміка == [[Файл:Vienna Skyline.jpg|значак|зьлева|Краявіды [[Вена|Вены]].]] Эканоміка Аўстрыі заснаваная па прынцыпах [[Рынкавая эканоміка|рынкавай гаспадаркі]]. Гэта адна з самых разьвітых краінаў [[Эўропа|Эўропы]], якая таксама ўваходзіць у дзясятку самых заможных краінаў сьвету (калі лічыць стасунак [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] на душу насельніцтва). Яшчэ да 1980-х гадоў многія з найбуйнейшых галінавых прадпрыемстаў Аўстрыі былі ва ўласнасьці дзяржавы, аднак у апошнія дзесяцігодзьдзі прыватызацыя зьнізіла колькасьць дзяржаўнай уласнасьці ў гаспадарцы да ўзроўню, супастаўнага зь іншымі эўрапейскімі эканомікамі. Падаткі складаюць 43% нацыянальнага прыбытку, што крыху ніжэй, чым у скандынаўскіх краінах. Узровень беспрацоўя вагаецца ад 4,4% да 6,8%. [[Каэфіцыент Джыні]], які адлюстроўвае рознасьць прыбыткаў паміж багатымі і беднымі, складае 29 і зьяўляецца адным з самых нізкіх у сьвеце. Сукупны ўнутраны прадукт у 2002 годзе складаў 200,7 млрд [[эўра]], вытворчасьць СУП на 1 занятага (вытворчасьць працы) — 58,3 тыс. эўра. [[Інфляцыя]] ў Аўстрыі адна з самых нізкіх (каля 1,8%), індэкс спажывецкіх цэнаў 2002 году да 1996 году складаў 108,8, а агулам у [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім Зьвязе]] — 110,8. Прыкладна 2,2% СУП прыходзіцца на [[Сельская гаспадарка|сельскую гаспадарку]], 32,3% на [[прамысловасьць]], 65,5% — сфэра паслугаў, транспарт, банкаўскі і страхавы сэктар. Трэцяя частка аб’ёму прамысловай вытворчасьці прыходзіцца на дзяржаўны сэктар эканомікі. Тым ня менш у Аўстрыі існуюць праблемы ў сельскай гаспадарцы, зьвязаныя з эўрапейскай інтэграцыяй. Коштавая палітыка, якая праводзіцца Эўрапейскім Зьвязам у галіне сельскагаспадарчай вытворчасьці, прывяла да таго, што 69% усіх сельскагаспадарчых земляў аказаліся нерэнтабэльнымі. Нямеччына — гістарычны галоўны гандлёвы партнэр Аўстрыі, што зрабіла краіну ўразлівай да хуткіх зьмяненьняў у нямецкай эканоміцы. З таго часу, як Аўстрыя стала дзяржавай-сябрам Эўрапейскага Зьвязу, яна наблізілася да іншых эканомік ЭЗ, зьнізіўшы сваю эканамічную залежнасьць ад Нямеччыны. Акрамя таго, сяброўства ў ЭЗ прыцягнула замежных інвэстараў, якіх прываблівае дасяжнасьць Аўстрыі да адзінага эўрапейскага рынку і блізкасьць да галоўных эканомік ЭЗ. === Транспарт === [[Файл:2010-10-09 Arlbergtunnel.jpg|значак|[[Арльбэрскі тунэль]] трансальпійскай электрыфікаванай чыгункі.]] Транспартная сыстэма Аўстрыі выдатна разьвіта і эфэктыўная. Аўстрыя ёсьць адной з найбольш разьвітых чыгуначных дзяржаваў Эўропы. Працягласьць чыгуначных шляхоў складае звыш 6000 км. [[Аўстрыйская фэдэральная чыгунка]] ганарыцца бездакорнай дакладнасьцю руху цягнікоў. Сетка дзяржаўных аўтобусных маршрутаў [[Bundesbus]] не саступае чыгуначнай сеткі і часта выкарыстоўваецца дзеля зьдзяйсненьня невялікіх паездак паміж населенымі пунктамі і выездаў на прыроду. Да некаторых лыжных курортаў у [[Тыроль (фэдэральная зямля)|Тыролі]] і [[Форарльбэрг]]у можна дабрацца толькі на аўтобусе ці самаходзе. Кампаніі, якія прапануюць арэнды аўтамабіляў, маюць філіі ва ўсіх буйных гарадах краіны. Мясцовыя дарогі знаходзяцца ў выдатным стане, але на горных дарогах неабходна выконваць асьцярожнасьць. Рух у Аўстрыі правабаковы. У некалькіх буйных аўстрыйскіх гарадах існуе трамвайны транспарт, як то ў [[Вена|Вене]], [[Гмундэн]]е, [[Грац]]ы, [[Інсбрук]]у, [[Лінц]]ы. Трамвайная сыстэма раней існавала ў Зальцбургу, але на сёньня яна не працуе. На вялікай колькасьці чыгуначных станцыяў можна запазычыць ровар і вярнуць яго на іншай станцыі. У Аўстрыі шмат роварных маршрутаў, у прыватнасьці, многія зь іх цягнуцца зздоўж Дунаю, а таксама зьвязваюць нямецкі Шварцвальд і Вену. Маюцца горныя віды транспарту, як то фунікулёры, лыжныя ліфты, лінныя дарогі і лінныя пад’ёмнікі. === Турызм === {{Асноўны артыкул|Турызм у Аўстрыі}} Аўстрыю адносяць да Альпійскага турыстычнага раёну заходнеэўрапейскай зоны Эўрапейскага рэгіёну. Гэта краіна традыцыйнага зімовага турызму. Сёньня для Аўстрыі турызм ёсьць адной з асноўных крыніц прыбытку. У гэтай галіне працуюць 70 тысяч сярэдніх і дробных турыстычных прадпрыемстваў, да якіх улучаюць гатэлі, рэстарацыі, курортна-лекавыя ўстановы, басэйны і пляжы. У турыстычнай галіне працуюць 350 тысяч чалавек. Паводле ўдзельнай вазе валавых паступленьняў ад турызму ў СУП краіны Аўстрыя займае адно зь вядучых месцаў у сьвеце, а паводле прыбыткаў ад турыстычнага сэктару эканомік малых краінаў Эўропы трывала ўтрымлівае лідуючыя пазыцыі<ref>[http://modernaustria.com/ekonomika-avstrii/otrasli-ekonomiki-avstrii/tyrizm.html Общая характеристика туризма в Австрии]</ref>. У Аўстрыі даўно сфармаваная і наладжаная сыстэма абслугоўваньня турыстаў. Многія мястэчкі і вёскі, як то [[Бад-Гастайн]], [[Мільштат]], [[Ішгль]], [[Санкт-Антан-ам-Арльбэрг]] і [[Майргофэн]], ператварыліся ў найбуйнейшыя эўрапейскія курорты, а колішнія сельскія жыхары займаюцца гатэльным бізнэсам. == Дэмаграфія == [[Файл:AuVorarlberg5.JPG|значак|Аўстрыйскія дзеці.]] Паводле ацэнак, насельніцтва Аўстрыі складала блізу 8,9 мільёнаў чалавек паводле стану на 2020 год згодна зьвестак Статыстычнага камітэту Аўстрыі<ref>[https://web.archive.org/web/20140228153810/http://www.statistik.at/web_de/presse/075280 «Presse»]. Statistik Austria.</ref>. У гарадах жыве 77% насельніцтва Аўстрыі. Насельніцтва [[Вена|Вены]] перавышае 1,9 мільёнаў чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20090620081942/http://www.statistik.at/blickgem/pz1/g90001.pdf «Probezählung 2006 — Bevölkerungszahl»]. Statistik Austria.</ref>, а калі зважаць на прадмесьці — колькасьць аглямэрацыі сягае 2,6 мільёнаў чалавек. Такім чынам, каля чвэрці ўсяго насельніцтва краіны ёсьць жыхарамі сталіцы і прадмесьцяў. Вена вядомая сваімі культурніцкімі імпрэзамі і высокім узроўнем жыцьця. Пасьля сталічнага гораду найбуйнейшымі гарадамі дзяржавы ёсьць [[Грац]] ({{Лік|291007}}), [[Лінц]] ({{Лік|206604}}), [[Зальцбург]] ({{Лік|155031}}), [[Інсбрук]] ({{Лік|131989}}) і [[Клягенфурт]] ({{Лік|101303}}). Сучасныя межы Аўстрыі былі вызначаны [[Сэн-Жэрмэнская дамова (1919)|Сэн-Жэрмэнскай дамовай]] у 1919 годзе, у некаторых жыхароў Аўстрыі да нашых дзён засталіся [[сваякі]] ў суседняй [[Чэхія|Чэхіі]], [[Славаччына|Славаччыне]] і [[Вугоршчына|Вугоршчыне]]. Паводле зьвестак Эўрастату на 2018 год у Аўстрыі налічвалася каля 1,69 мільёнаў жыхароў, якія былі народжаныя па-за межамі краіны, што адпавядае прыкладна 19,2% ад агульнай колькасьці насельніцтва. Зь іх {{Лік|928700}} ці 10,5% ад колькасьці насельніцтва нарадзіліся ў іншых дзяржавах [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], а {{Лік|762000}} ці 8,6% нарадзіліся па-за межамі ЭЗ<ref>[https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/pdfscache/1275.pdf «Migration and migrantpopulation statistics»]. Europa.eu. </ref>. У выніку, колькасьць эмігрантаў у краіне адна з самых вялікіх паказьнікаў у Эўропе, большы ён толькі ў [[Люксэмбург]]у і [[Швайцарыя|Швайцарыі]]. Большасьць эмігрантаў прыехала з [[Сэрбія|Сэрбіі]], [[Чарнагорыя|Чарнагорыі]], [[Турэччына|Турэччыны]] і [[Нямеччына|Нямеччыны]]. === Мовы === [[Файл:Oberwart - Felsőőr.JPG|значак|зьлева|Двухмоўны знак у зямлі [[Бургенлянд]].]] Стандартны аўстрыйскі варыянт [[нямецкая мова|нямецкай мовы]] выкарыстоўваецца ў Аўстрыі, але ў першую чаргу выкарыстоўваецца толькі ў адукацыі, публікацыях, аб’явах і на афіцыйных сайтах. Пераважна гэты варыянт амаль ідэнтычны стандартнай нямецкай мове [[Нямеччына|Нямеччыны]], але зь некаторымі лексычнымі розьніцамі. Стандартная нямецкая мова выкарыстоўваецца ня толькі ў Нямеччыне, Аўстрыі, Швайцарыі і [[Ліхтэнштайн]]у, а таксама сярод значных нямецкамоўных меншасьцяў у [[Італія|Італіі]], [[Бэльгія|Бэльгіі]] і [[Данія|Даніі]]. Аднак, шырокі распаўсюд мае нестандартная нямецкая мова, якую вывучаюць у школах, але [[баварскі дыялект]], які таксама вядомы як аўстрыйскі дыялект. Такім чынам, зважаючы на ўсю колькасьць дыялектаў, у тым ліку [[Алеманская мова|алеманскую мову]], якой карыстаюцца блізу 4%, носьбітамі нямецкай мовы ў краіне ёсьць 88,6% насельніцтва. Таксама ў Аўстрыі размаўляюць [[турэцкая мова|па-турэцку]] (2,28%), [[сэрбская мова|па-сэрбску]] (2,21%), [[харвацкая мова|па-харвацку]] (1,63%), [[ангельская мова|па-ангельску]] (0,73%), [[вугорская мова|па-вугорску]] (0,51%), [[басьнійская мова|па-басьнійску]] (0,43%), [[польская мова|па-польску]] (0,35%), [[альбанская мова|па-альбанску]] (0,35%), [[славенская мова|па-славенску]] (0,31%), [[чэская мова|па-чэску]] (0,22%), [[арабская мова|па-арабску]] (0,222 %) і [[румынская мова|па-румынску]] (0,21%)<ref>[https://web.archive.org/web/20101113171636/http://www.statistik.at/web_de/static/bevoelkerung_2001_nach_umgangssprache_staatsangehoerigkeit_und_geburtsland_022896.pdf «Die Bevölkerung nach Umgangssprache, Staatsangehörigkeit und Geburtsland»]. Statistik Austria.</ref>. У [[Карынтыя (зямля)|Карынтыі]] і [[Штырыя (зямля)|Штырыі]] жыве значная колькасьць карэннай славенскамоўнай меншасьці, у той час як ва ўсходняй правінцыі [[Бургенлянд]]у, якая раней належыла вугорцам за часам існаваньня [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]], існуюць значныя вугорскамоўныя і харвацкамоўныя меншасьці. Харвацкая, вугорская і славенская мовы маюць афіцыйны рэгіянальны статус у згаданых аўстрыйскіх правінцыях<ref>[https://web.archive.org/web/20180524084441/https://www.demokratiewebstatt.at/thema/sprachen/amtssprachen-in-oesterreich/die-verschiedenen-amtssprachen-in-oesterreich «Die verschiedenen Amtssprachen in Österreich»]. DemokratieWEBstatt.at.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20131018115726/http://www.ris.bka.gv.at/Dokument.wxe?Abfrage=Bundesnormen&Dokumentnummer=NOR40066723 «Regional Languages of Austria»]. Rechtsinformationssystem des Bundes.</ref>. === Рэлігія === Найбуйнейшая рэлігійная арганізацыя Аўстрыі — [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Аўстрыі|Рымска-каталіцкі касьцёл]]. Дзяржава падтрымлівае царкву, у краіне існуе 1% царкоўны падатак, які абавязаны плаціць усе грамадзяне краіны, але грамадзянін можа вызваляцца ад сплаты падатку на пісьмовую заяву аб адмове ад каталіцтва. Рымска-каталіцкая царква ў 2000 годзе мела 5651479 вернікаў альбо 72,1% насельніцтва. Другой паводле колькасьці ёсьць [[Эвангелічная царква Аўгсбурскага і Гэльвэтынскага вызнаньня]] (ЭЦАіГВ), якая аб’ядноўвае дзьве аўтаномныя адна ад адной Царквы лютэранаў і рэфарматаў. Лютэране і рэфарматары канчаткова атрымалі права свабоднага веравызнаньня сваіх вучэньняў толькі ў 1781 годзе, а цалкам был ўроўненыя ў правах з каталікамі яшчэ праз стагоддзе<ref>[http://modernaustria.com/nayka-i-kyltyra-avstrii/nayka-i-kyltyra/religiya.html Религия Австрии] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070921030251/http://modernaustria.com/nayka-i-kyltyra-avstrii/nayka-i-kyltyra/religiya.html |date=21 верасня 2007 }}</ref>. Каля паловы пяцідзесятнікаў Аўстрыі<ref name="Dict">{{кніга |аўтар= |частка=Austria|загаловак= New International Dictionary of Pentecostal and Charismatic Movements, The|адказны= Stanley M. Burgess, Eduard M. Van Der Maas|спасылка= http://books.google.md/books?id=1Ih2QgAACAAJ&dq=isbn:0310224810&source=gbs_navlinks_s|месца= Grand Rapids, Michigan|выдавецтва= Zondervan; Exp Rev edition|год= 2002|том= |старонак= 1328|старонкі= 29|isbn= 0310224810|ref= }}</ref> не зьяўляюцца грамадзянамі гэтай краіны і наведваюць эмігранцкія суполкі. == Культура == {{Асноўны артыкул|Культура Аўстрыі}} === Музыка === [[Файл:Wolfgang-amadeus-mozart 1.jpg|значак|зьлева|[[Вольфганг Амадэй Моцарт|Моцарт]] ёсьць адным з самых вядомых аўстрыйскіх кампазытараў.]] Аўстрыя зрабіла вялікі ўнёсак у розныя формы мастацтва, у першую чаргу сярод у музыку. Краіна шырока вядома дзякуючы шматлікім выбітным кампазытарам, якія маюць непасрэднае датыченьне да Аўстрыі, як то [[Франц Гайдн|Франц]] і [[Ёзэф Гайдн]], [[Фэрэнц Ліст]], [[Франц Шубэрт]], [[Антон Брукнэр]], [[Ёган Штраўс I|Ёган Штраўс-старэйшы]] і [[Ёган Штраўс II|Ёган Штраўс-малодшы]], а таксама чальцоў [[Другая венская школа|Другой венскай школы]], як то [[Арнольд Шэнбэрг]], [[Антон Вэбэрн]] і [[Альбан Бэрг]]. Самым знакамітым прадстаўніком краіны ёсьць Вольфганг Амадэй Моцарт, які нарадзіўся ў [[Зальцбург]]у, у незалежнай эпархіі Сьвятой Рымскай імпэрыі, якая пазьней увайшла ў склад Аўстрыі. Вялікую частку сваёй кар’еры Моцарт правёў у Вене. Вена доўгі час ёсьць важным цэнтрам эўрапейскай музыкі. У XVIII і XIX стагодзьдзя шмат кампазытараў заахвоціліся перабрацца ў Вену, бо гэтаму садзейнічалі [[Габсбургі]], што зрабіла Вену сапраўднай эўрапейскай сталіцай клясычнай музыкі. У эпоху барока, славянскія і вугорскія народныя музычныя традыцыі спарадзілі пэўны ўплыў на аўстрыйскую музыку. Аднак статус Вены як музычнага цэнтру пачаў уздымацца яшчэ ў пачатку XVI стагодзьдзя. [[Людвіг ван Бэтговэн]] большую частку свайго жыцьця правёў у Вене. У цяперашні час нацыянальны гімн Аўстрыі, аўтарства якога належыць Моцарту, быў абраны ў якасьці дзяржаўнага пасьля Другой сусьветнай вайны, замяніўшы традыцыйны аўстрыйскі гімн Ёзэфа Гайдна. Аўстрыец [[Гэрбэрт фон Караян]] 35 гадоў быў галоўным дырыгентам [[Бэрлінская філярмонія|Бэрлінскай філярмоніі]]. Ён лічыцца адным з найвялікшых дырыгентаў XX стагодзьдзя, і быў дамінуючай фігурай у эўрапейскай клясычнай музыцы 1960-х гадоў да сваёй сьмерці<ref>Rockwell, John (17.07.1989). [https://www.nytimes.com/1989/07/17/obituaries/herbert-von-karajan-is-dead-musical-perfectionist-was-81.html «Herbert von Karajan Is Dead; Musical Perfectionist was 81»]. The New York Times. — С. A1.</ref>. === Тэатар і кінэматограф === [[Файл:Arnold Schwarzenegger by Gage Skidmore 4.jpg|значак|Вядомы аўстрыйска-амэрыканскі актор [[Арнольд Шварцэнэгер]].]] [[Саша Калёўрат]] быў аўстрыйскім піянэрам кінавытворчасьці. Выбітныя кінаматаграфісты [[Білі Ўайлдэр]], [[Фрыц Лянг]], [[Ёзэф фон Штэрнбэрг]] і [[Фрэд Зынэман]] паходзілі з [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстрыйскай імпэрыі]]. [[Вілі Форст]], [[Эрнст Марышка]] і [[Франц Антэль]] узбагацілі папулярнае кіно ў нямецкамоўных краінах. Аўстрыйскі рэжысэр [[Міхаэль Ганэке]] стаў сусьветна вядомым дзякуючы сваім кінастужкам, атрымаўшы [[Залаты Глёбус]] за свой крытычна вядомы фільм ''«[[Белая стужка (фільм)|Белая стужка]]»'' 2010 году. Першым аўстрыйскім рэжысэрам, які атрымаў прэмію [[Оскар]], быў [[Штэфан Руцовіцкі]]. Шэраг аўстрыйскіх актораў дасягнулі міжнароднай ухвалы за сваё творчасьць. Сярод іх [[Пэтэр Лёрэ]], [[Гэльмут Бэргер]], [[Курд Юргенс]], [[Зэнта Бэргер]], [[Оскар Вэрнэр]] і [[Кляўс Марыя Брандаўэр]]. Акторка [[Гэдзі Ламар]] і актор [[Арнольд Шварцэнэгер]] сталі міжнароднымі зоркамі кіно ў [[Галівуд]]зе. Крыстоф Вальц дасягнуў вядомасьці ў першую чаргу дзякуючы здымкам у фільмах ''«[[Бясслаўныя вырадкі]]»'' і ''«[[Джанга вызвалены]]»'', атрымаўшы прэмію Оскар як найлепшы актор другога пляну ў 2010 і 2012 гадах. [[Макс Райнгарт]] быў майстрам відовішчных і праніклівых тэатральных пастановак. [[Ота Шэнк]] быў ня толькі выбітным сцэнічным акторам, але яшчэ працаваў дырэктарам опэрнага тэатру. === Мастацтва і архітэктура === Сярод аўстрыйскіх мастакоў і архітэктараў варта вылучыць мастакоў [[Фэрдынанд Георг Вальдмюлер|Фэрдынанда Георга Вальдмюлера]], [[Рудольф фон Альт|Рудольфа фон Альта]], [[Ганс Макарт|Ганса Макарта]], [[Густаў Клімт|Густава Клімта]], [[Оскар Какошка|Оскара Какошка]], [[Эган Шыле|Эгана Шыле]], [[Карл Моль|Карла Моля]] і [[Фрыдэнсрайх Гундэртвасэр|Фрыдэнсрайха Гундэртвасэра]], фатографаў [[Інге Морат]] і [[Эрнст Гаас (фатограф)|Эрнста Гааса]], а таксама архітэктараў [[Ёган Бэрнгард Фішэр фон Эрлях|Ёгана Бэрнгарда Фішэра фон Эрляха]], [[Ота Вагнэр]]а, [[Адольф Лёос|Адольфа Лёоса]] і [[Ганс Голяйн|Ганса Голяйна]]. === Літаратура === Свой унёсак у разьвіцьцё сусьветнай літаратуры зрабілі аўстрыйскія паэты, пісьменьнікі і раманісты. Да вядомых раманістаў можна аднесьці [[Артур Шніцлер|Артура Шніцлера]], [[Штэфан Цвайг|Штэфана Цвайга]], [[Томас Бэрнгард|Томаса Бэрнгарда]], [[Робэрт Музыль|Робэрта Музыля]]. Вядомымі аўстрыйскімі паэтамі зьяўляюцца [[Георг Тракль]], [[Франц Вэрфэль]], [[Франц Грыльпарцэр]], [[Райнэр Марыя Рыльке]], [[Адальбэрт Штыфтэр]], [[Карл Краўс]], а таксама дзіцячая аўтарка [[Эва Ібатсан]]. === Кухня === {{Асноўны артыкул|Аўстрыйская кухня}} [[Файл:Wiener-Schnitzel02.jpg|значак|зьлева|Традыцыйны [[венскі шніцаль]].]] Аўстрыйская кухня паходзіць з кухні Аўстра-Вугоршчыны і пераважна ўлучае стравы каралеўскай кухні, якая фармавалася на працягу стагодзьдзяў. Кухня славіцца сваёй сбалянсаванасьцю ялавічыны і сьвініны зь незлічонымі варыяцыямі гародніны. У дадатак да нацыянальных рэгіянальных традыцыяў, на кухню зрабілі ўплыў [[вугорская кухня|вугорская]], [[чэская кухня|чэская]], [[польская кухня|польская]], [[габрэйская кухня|габрэйская]], [[італьянская кухня|італьянская]], [[балканская кухня|балканская]] і [[француская кухна|француская кухні]], зь якіх былі запазычаныя ня толькі стравы, але і мэтады гатаваньня ежы. Такім чынам, аўстрыйская кухня — адна з самых мультыкультурных і транскультурных у Эўропе. Тыповыя аўстрыйскія стравы ўключаюць [[венскі шніцаль]], [[швайнсбратэн]], [[кайзэршмарн]], [[кнэдлікі|кнёдэль]], [[захэр (торт)|захэр]] і [[тафэльшпіц]]. [[Карэнтыйскі каснудэльн]] уяўляе сабой [[варэнікі]], запраўленыя тварогам, бульбай, зелянінай і мятай. Іх вараць і падаюць з масьляным соўсам, а таксама салатай. Папулярныя таксама стравы зь [[лісічка|лісічкамі]]. З Аўстрыі паходзяць знакамітыя цукеркі [[Моцарткугель]], а сама краіна славіцца кававай традыцыяй. Спажываючы больш за 8 кг кавы ў год, Аўстрыя займае шосты радок у сьпісе краінаў з найвялікшым спажываньнем кава ва ўсім сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20180613115037/https://www.bbc.com/news/business-43742686 «Coffee: Who grows, drinks and pays the most?»]. BBC News.</ref>. Найбольш папулярнымі гатункамі піва ў Аўстрыі ёсьць [[лягер]] і [[пшанічнае піва]]. На сьвяты, як то Каляды ці Вялікдзень, папулярнае піва [[бок (піва)|бок]]. Землі [[Ніжняя Аўстрыя]], [[Бургенлянд]], [[Штырыя (зямля)|Штырыя]] і сама [[Вена]] традыцыйна лічацца віннымі. Гатункі вінаграду [[грунэр фэльтлінэр]]<ref>[https://web.archive.org/web/20140301165955/http://www.wine-searcher.com/grape-209-gruner-veltliner «Gruner Veltliner Wine»]. Wine-Searcher.</ref> і [[цвайгельт]]<ref>[https://web.archive.org/web/20140207055743/http://www.wine-searcher.com/grape-645-zweigelt «Zweigelt Wine»]. Wine-Searcher.</ref> вырошчваюцца дзеля стварэньня найбольш вядомых гатункаў аўстрыйскага віна. У [[Верхняя Аўстрыя|Верхняй Аўстрыі]], Ніжняй Аўстрыі, Штырыі і [[Карынтыя (зямля)|Карынтыі]] традыцыйна выпрадукоўваецца сыдар. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Brook-Shepherd, Gordon |частка = |загаловак = The Austrians: a thousand-year odyssey |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = New York |выдавецтва = Carroll & Graf Publishers, Inc |год = 1998 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-0-7867-0520-7 |ref = Brook-Shepherd }} * {{Кніга |аўтар = Johnson, Lonnie |частка = |загаловак = Introducing Austria: a short history |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = Riverside |выдавецтва = Ariadne Press |год = 1989 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-0-9294-9703-7 |ref = Johnson }} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Эўропа}} * [http://www.austria.info/ Афіцыйны турыстычны партал]. * [https://by.meteotrend.com/forecast/at/ Прагноз надвор'я] на [[Мэтэатрэнд]] * [https://rp5.by/%D0%9D%D0%B0%D0%B4%D0%B2%D0%BE%D1%80'%D0%B5_%D1%9E_%D0%90%D1%9E%D1%81%D1%82%D1%80%D1%8B%D1%96 Надвор'е ў Аўстрыі] на [[Рп5бай]] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/44183/Austria Аўстрыя]. Encyclopædia Britannica.{{ref-en}} * [https://curlie.org/Regional/Europe/Austria Аўстрыя]. Curlie.{{ref-en}} * [https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-17405422 Аўстрыя]. BBC.{{ref-en}} {{Краіны Эўропы}} {{Краіны Эўразьвязу}} {{АЭСР}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] dai0487oy9n014htp0vijwi4kp8ouj1 0 1646 2619925 2613944 2025-06-13T20:00:46Z Rdgst 67275 /* Біяграфія */ дапаўненьне 2619925 wikitext text/x-wiki {{Палітык |імя = Вінцэнт Гадлеўскі |лацінка = Vincent Hadleŭski |выява = Вінцэнт_Гадлеўскі_2.jpeg |памер = |подпіс_пад_выявай = |пасада = Сябра [[Рада БНР|Рады БНР]] |пачатак_тэрміну = |канец_тэрміну = |прэзыдэнт = |прэм’ер-міністар = |папярэднік = |наступнік = |нацыянальнасьць = [[беларус]] |назва_палітычнай_арганізацыі = |партыя = [[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя (1927)|Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]], [[Беларуская незалежніцкая партыя]] |рэлігія = [[Каталіцтва|каталіцкае]] [[хрысьціянства]] |подпіс = |узнагароды = }} {{Цёзкі}} '''Ві́нцэнт Гадле́ўскі''' (псэўданім ''В. Скаліманоўскі''; 16 лістапада 1888 — 24 сьнежня 1942) — каталіцкі сьвятар, грамадзкі дзяяч, публіцыст. == Біяграфія == Нарадзіўся ў вёсцы [[Шурычы]]<ref>Паводле іншых зьвестак у мястэчку [[Поразаў]] 16 лістапада 1888 году.</ref> [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскага павету]]. Скончыў [[Вільня|Віленскую]] каталіцкую духоўную сэмінарыю (1912) і [[Пецярбург|Пецярбурскую]] каталіцкую духоўную акадэмію (1916). Адзін зь першых пачаў служыць у касьцёле па-беларуску. У сакавіку 1917 году абраны ў [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускі нацыянальны камітэт]], удзельнік [[Першы Ўсебеларускі кангрэс|Усебеларускага зьезду]] 1917. У траўні 1917 удзельнічаў у [[Зьезд беларускага каталіцкага духавенства (1917)|Зьезьдзе беларускага каталіцкага духавенства ў Менску]], дзе выступіў з прамовамі «Палітычна-народная акцыя каталіцкага духавенства на Беларусі» і «Стварэньне каталіцкай партыі». Пасьля абвяшчэньня [[БНР]] (сакавік 1918) уваходзіў у склад яе [[Рада БНР|Рады]]. У 1921 выдаў беларускамоўныя казаньні XIX стагодзьдзя. Адзін з заснавальнікаў і лідэраў [[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя (1927)|Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі]], рэдагаваў газэту «[[Крыніца (газэта)|Крыніца]]». Выкладаў у [[Нясьвіская беларуская сэмінарыя|Нясьвіскай беларускай сэмінарыі]]. З 1924 пробашч касьцёла ў мястэчку [[Жодзішкі]] [[Сьвянцянскі павет (Польская Рэспубліка)|Сьвянцянскага павету]]. У 1925 і 1927 арыштаваны польскімі ўладамі, у 1927 асуджаны на 2 гады турмы. З 1929 жыў у [[Вільня|Вільні]], у 1930 часткова пераклаў на беларускую мову [[Новы Запавет]] (4 Эвангельлі і Апостальскія дзеі выдадзены адной кніжкай у Вільні ў 1939)<ref>А. Аўдзяюк. [https://web.archive.org/web/20190226040110/http://salavejka.blogspot.com/2011/12/blog-post.html Бібліяграфія перакладаў Бібліі на беларускую мову]</ref>. Быў аўтарам падручніка «Гісторыя сьвятая, або Біблейная Новага Закону» (1932). Выступіў зь ініцыятывай стварэньня [[Беларускі нацыянальны фронт|Беларускага нацыянальнага фронту]]. Выдаваў газэту «[[Беларускі фронт (газэта)|Беларускі фронт]]». У 1920-1930-х прапанаваў арганізацыю [[Віленская беларуская пілігрымка|Віленскай беларускай пілігрымкі]], з 1935 года прыймаў у ёй удзеў.<ref>''Naša pieršaja Kalwaryja''. Chryściajanskaja Dumka. 1935, čerwień. Nr. 6 (108), str. 1-2.</ref> [[Файл:Čatyry Ewanelii.jpg|міні|180пкс|Вокладка кнігі ''Чатыры Эванэліі і Апостальскія Дзеі'' — эвангельляў перакладзеных Вінцэнтам Гадлеўскім на беларускую мову, і надрукаваных [[лацінка]]й]] З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|ІІ сусьветнай вайны]] пераехаў у [[Коўна]], з чэрвеня 1940 у [[Варшава|Варшаве]]. Заснаваў напрыканцы 1939 [[Беларуская незалежніцкая партыя|Беларускую незалежніцкую партыю]]. У чэрвені 1941 увайшоў у створаны ў [[Бэрлін]]е [[Беларускі нацыянальны цэнтар]]. Зь верасьня 1941 у [[Менск]]у. У час [[нямецкая акупацыя Беларусі 1941—1944 гадоў|нямецкай акупацыі]] быў прызначаны галоўным школьным інспэктарам пры генэральным камісарыяце Беларусі (кастрычнік 1941), кіраваў працай па падрыхтоўцы праграм навучаньня для беларускіх пачатковых школаў, адначасова быў сябрам Цэнтралі [[Беларуская народная самапомач|Беларускай народнай самапомачы]]. Правіў службу ў [[Касьцёл Сьвятых Сымона й Алены (Менск)|Чырвоным касьцёле]] ў Менску. Ад пачатку быў вялікім прыхільнікам немцаў, лічыў, што па сканчэньні вайны немцы аддадуць беларусам усё кіраўніцтва на Беларусі, спрабаваў выкарыстаць супрацоўніцтва зь немцамі для мабілізацыі беларускіх патрыятычных сілаў. Гадлеўскі разам зь [[Ян Станкевіч|Янам Станкевічам]] спрабаваў наладзіць у Беларусі культурна-асьветную працу, але іх пляны былі перапыненыя нямецкім кіраўніцтвам, генэральны камісарыят нават забараніў ксяндзу зносіцца непасрэдна са школьнымі аддзеламі акругі. Быў адным з падпісантаў вядомае адозвы да беларускага народу, якая заклікала беларусаў змагацца супраць бальшавіцкай Расеі. Неўзабаве Гадлеўскі пачаў крытыкаваць нямецкую палітыку ў дачыненьні да беларускага народу. Быў арыштаваны нямецкай паліцыяй у Менску ў ноч на 24 сьнежня 1942 году. Акупанты прапанавалі яму працу ў [[Рыга|Рызе]], але той адмовіўся. Неўзабаве закатаваны ў Трасьцянцы (пад Менскам). Ідэалёгія Гадлеўскага — гэта беларускі [[кансэрватызм]], угрунтаваны на гістарычнай памяці, мове, культуры, традыцыях. У ролі нацыянальнай эліты, здольнай скансалідаваць і павесьці за сабой нацыю, Гадлеўскі бачыў інтэлігенцыю. Кансэрватыўны падыход гарманічна злучаўся ў яго з хрысьціянскім пэрсаналізмам — увагай да асобы. == Бібліяграфія == * {{Артыкул| аўтар = Кс. В. Гадлеўскі. | загаловак = З беларускага палітычнага жыцьця ў Менску ў 1917—18 г. (Рэфэрат Кс. В. Гадлеўскага прачытаны на Надз. Агульным Сходзе Беларускага Нацыянальнага Камітэту ў Вільні ў 16-тыя ўгодкі Абвешчаньня Незалежнасьці Беларусі дня 25 сакавіка 1934 году).| спасылка = https://files.knihi.com/Knihi/Pieryjodyka/mab.lt/Dauniejsyja/Vilnia/Krynica_tydniowaja_katalickaja_hazeta_Wilnia,_1919-1925.pdf.zip/163877-1934-16.pdf | мова = be | выданьне =[[Крыніца (газэта)|Беларуская крыніца]] | тып = газэта | год = 2 krasavika 1934 | том = | нумар = 16 (561) | старонкі = 2, 3 | issn = | архіўная спасылка = | недасяжны}} * {{Артыкул| аўтар = Кс. В. Гадлеўскі. | загаловак = З беларускага палітычнага жыцьця ў Менску ў 1917—18 г. (Рэфэрат Кс. В. Гадлеўскага прачытаны на Надз. Агульным Сходзе Беларускага Нацыянальнага Камітэту ў Вільні ў 16-тыя ўгодкі Абвешчаньня Незалежнасьці Беларусі дня 25 сакавіка 1934 году).| спасылка = https://files.knihi.com/Knihi/Pieryjodyka/mab.lt/Dauniejsyja/Vilnia/Krynica_tydniowaja_katalickaja_hazeta_Wilnia,_1919-1925.pdf.zip/163877-1934-17.pdf | мова = be | выданьне =[[Крыніца (газэта)|Беларуская крыніца]] | тып = газэта | год = 15 krasavika 1934 | том = | нумар = 17 (562) | старонкі = 2, 3 | issn = | архіўная спасылка = | недасяжны}} * {{Артыкул| аўтар = Кс. В. Гадлеўскі. | загаловак = З беларускага палітычнага жыцьця ў Менску ў 1917—18 г. (Рэфэрат Кс. В. Гадлеўскага прачытаны на Надз. Агульным Сходзе Беларускага Нацыянальнага Камітэту ў Вільні ў 16-тыя ўгодкі Абвешчаньня Незалежнасьці Беларусі дня 25 сакавіка 1934 году).| спасылка = https://files.knihi.com/Knihi/Pieryjodyka/mab.lt/Dauniejsyja/Vilnia/Krynica_tydniowaja_katalickaja_hazeta_Wilnia,_1919-1925.pdf.zip/163877-1934-18.pdf | мова = be | выданьне =[[Крыніца (газэта)|Беларуская крыніца]] | тып = газэта | год = 22 krasavika 1934 | том = | нумар = 18 (563) | старонкі = 2, 3 | issn = | архіўная спасылка = | недасяжны}} * {{Артыкул| аўтар = Кс. В. Гадлеўскі. | загаловак = З беларускага палітычнага жыцьця ў Менску ў 1917—18 г. (Рэфэрат Кс. В. Гадлеўскага прачытаны на Надз. Агульным Сходзе Беларускага Нацыянальнага Камітэту ў Вільні ў 16-тыя ўгодкі Абвешчаньня Незалежнасьці Беларусі дня 25 сакавіка 1934 году).| спасылка = https://files.knihi.com/Knihi/Pieryjodyka/mab.lt/Dauniejsyja/Vilnia/Krynica_tydniowaja_katalickaja_hazeta_Wilnia,_1919-1925.pdf.zip/163877-1934-19.pdf | мова = be | выданьне =[[Крыніца (газэта)|Беларуская крыніца]] | тып = газэта | год = 29 krasavika 1934 | том = | нумар = 19 (564) | старонкі = 2, 3 | issn = | архіўная спасылка = | недасяжны}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://slounik.org/120465.html Біяграфія на slounik.org] * [https://web.archive.org/web/20100825165258/http://www.jivebelarus.net/history/faces/priest-vincent-hadleuski-philosophic-bases-of-belarusian-idea.html Уладзімер Конан «Ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі: Філасофскае абгрунтаванне беларускай ідэі»] * [https://web.archive.org/web/20081120081214/http://jivebelarus.net/history/faces/freedom-knight-gadleusky.html Ёрш Сяргей. «Рыцар Свабоды»] * [https://web.archive.org/web/20160304081426/http://chasaslovec.info/index.php?newsid=701 Сьвятая Эванэлія Езуса Хрыста паводле Матэуша (у перакладзе В. Гадлеўскага)] * [https://web.archive.org/web/20160305051838/http://chasaslovec.info/index.php?newsid=702 Сьвятая Эванэлія Езуса Хрыста паводле Марка (у перакладзе В. Гадлеўскага)] * Vytautas Žeimantas. Vincentas Hadliauskis — kunigas, publicistas, leidėjas, kankinys // Voruta, 2010, Nr. 12,13.(на литовск.) {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Гадлеўскі, Вінцэнт}} [[Катэгорыя:Беларускія каталіцкія сьвятары]] [[Катэгорыя:Перасьледы каталіцтва ў Беларусі]] [[Катэгорыя:Удзельнікі Першага ўсебеларускага кангрэсу]] [[Катэгорыя:Сябры Беларускай незалежніцкай партыі]] [[Катэгорыя:Сябры Рады БНР]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Трэцім Райху і яго акупаваных тэрыторыях]] [[Катэгорыя:Сябры Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі (Польшча)]] [[Катэгорыя:Перакладчыкі Бібліі на беларускую мову]] [[Катэгорыя:Сябры Беларускай народнай самапомачы]] [[Катэгорыя:Вінцэнт Гадлеўскі| ]] 9buhlgdyg4xlt5of7qh1fv008xplgjb 0 2394 2619918 2617608 2025-06-13T16:31:09Z Jarash 794 пераклад парамэтру ў шаблёне-картцы. 2619918 wikitext text/x-wiki {{Краіна2 | Назва на мове краіны = United States of America | Код мовы назвы краіны = en | Катэгорыя = ЗША | СУП ППЗ = $20,9 трлн<ref name="СУПППЗ2020">{{Спасылка|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/April/weo-report?c=512,914,612,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&s=PPPGDP,&sy=2020&ey=2020&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=subject&ds=.&br=0 |загаловак=Сьпіс краін паводле СУП|праект=База дадзеных Сусьветны экнамічны агляд (красавік 2021)|дата=28 жніўня 2021|мова=en|выдавец=Міжнародны валютны фонд}}</ref> | СУП ППЗ на чалавека = ${{лік|63416}}<ref>{{спасылка|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/April/weo-report?c=111,&s=NGDPPC,&sy=2020&ey=2020&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|загаловак=Report|мова=en|праект=World Economic Outlook database: April 2021}}</ref> |Часавы пас=6 часавых пасаў}} '''Злу́чаныя Шта́ты Амэ́рыкі''' (скарочана '''ЗША''', {{мова-en|The United States of America}}, скарочана таксама ''USA'', ''US'') — фэдэратыўная рэспубліка<ref>{{Кніга|загаловак=The New York Times Guide to Essential Knowledge: A Desk Reference for the Curious Mind|выданьне=Second Edition|выдавецтва=St. Martin’s Press|год=2007|pages=632|isbn=978-0-312-37659-8}}.</ref><ref>{{Кніга|аўтар=Onuf, Peter S.|год=1983|загаловак=The Origins of the Federal Republic: Jurisdictional Controversies in the United States, 1775—1787|месца=Philadelphia|выдавецтва=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-1167-2}}</ref> ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]], якая складаецца з 50 штатаў, адной [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|фэдэральнай акругі]] і некалькіх астраўных тэрыторыяў. 48 штатаў і фэдэральная акруга Калюмбія знаходзяцца ў цэнтральнай частцы Паўночнай Амэрыкі паміж [[Канада]]й і [[Мэксыка]]й. Штат [[Аляска (штат)|Аляска]] зьяўляецца самым паўночным зь іх і месьціцца ў паўночна-заходняй частцы мацерыка, у той час як 50-ы штат, [[Гаваі]], уяўляе сабой архіпэляг у сярэдзіне [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]]. Дзяржава таксама мае пяць населеных і дзевяць незаселеных тэрыторыяў у Ціхім акіяне й [[Карыбскае мора|Карыбскім басэйне]]. Гістарычна склаўся падзел ЗША на тры галоўныя рэгіёны: Поўнач, Поўдзень і Захад. З агульнай плошчай у 9,83 млн км² у Злучаных Штатах пражываюць каля 322 млн чалавек (2016 год). Краіна зьяўляецца чацьвёртай паводле велічыні агульнай плошчы й трэцяй паводле колькасьці насельніцтва. ЗША зьяўляюцца аднымі з самых этнічна разнастайнымі й шматнацыянальнымі краінамі сьвету, у выніку буйнамаштабнай іміграцыі са шматлікіх краінаў сьвету<ref>{{Кніга|аўтар=Adams, J.Q.; Strother-Adams, Pearlie|год=2001|загаловак=Dealing with Diversity|месца=Chicago|выдавецтва=Kendall/Hunt|isbn=0-7872-8145-X}}.</ref>. Геаграфія й клімат Злучаных Штатаў таксама надзвычай разнастайныя, то бок яны зьяўляюцца домам для самых разнастайных відаў дзікіх жывёлаў. Злучаныя Штаты зьяўляюцца разьвітай краінай і маюць адну з самых вялікіх нацыянальных эканомік. [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] у 2020 годзе, паводле ацэнкі Міжнароднага валютнага фонду склаў $20,9 трлн, то бок каля 15% [[парытэт пакупніцкай здольнасьці|парытэту пакупніцкай здольнасьці]]<ref name="СУПППЗ2020"/>. Эканоміка падсілкоўваецца багацьцем прыродных рэсурсаў і самай высокай у сьвеце прадукцыйнасьці працы<ref>{{Спасылка|url=http://www.cbsnews.com/2100-500395_162-3228735.html|загаловак=U.S. Workers World’s Most Productive|выдавец=CBS|мова=en|копія=http://web.archive.org/web/20120331020846/www.cbsnews.com/2100-500395_162-3228735.html|дата копіі=31 сакавіка 2012}}</ref>. Паводле велічыні СУП на душу насельніцтва ў 2020 годзе ЗША займалі 7-ы радок у сьвеце<ref>{{Спасылка|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/April/weo-report?c=512,914,612,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&s=NGDPRPPPPC,&sy=2020&ey=2020&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=subject&ds=.&br=1|загаловак=Report for Selected Countries and Subjects|выдавец=Міжнародны валютны фонд|мова=en|дата=11 лістапада 2023}}</ref>. У той час як эканоміка ЗША лічыцца постіндустрыяльнай, яна працягвае заставацца адным з найбуйнейшых сусьветных вытворцаў<ref>{{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20121013211628/http://americanmanufacturing.org/category/issues/jobs-and-economy/manufacturing-jobs-and-us-economy|загаловак=Manufacturing, Jobs and the U.S. Economy|выдавец=Alliance for American Manufacturing|дата публікацыі=2013|url=http://americanmanufacturing.org/category/issues/jobs-and-economy/manufacturing-jobs-and-us-economy}}</ref>. ЗША мае самы высокі сярэдні й мэдыяльны паказчык прыбытку хатняй гаспадаркі сярод краінаў [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця|АЭСР]], а таксама самы высокі сярэдні заробак<ref>[http://www.oecdbetterlifeindex.org/topics/income/ OECD Better Life Index]. OECD Publishing.</ref><ref>[http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/society-at-a-glance-2011/household-income_soc_glance-2011-6-en Household Income]. Society at a Glance 2011: OECD Social Indicators. OECD Publishing.</ref>, аднак займае чацьвёрты радок паводле нераўнамернага разьмеркаваньня даходаў сярод краінаў АЭСР<ref>[http://www.oecd.org/els/soc/OECD2013-Inequality-and-Poverty-8p.pdf Crisis squeezes income and puts pressure on inequality and poverty]. OECD</ref>. Прыкладна 16% насельніцтва жыве ў [[беднасьць|беднасьці]]<ref>[http://washington.cbslocal.com/2012/11/15/census-u-s-poverty-rate-spikes-nearly-50-million-americans-affected/ Census: U.S. Poverty Rate Spikes, Nearly 50 Million Americans Affected] CBS.</ref>. На краіну прыпадае 39% глябальных вайсковых выдаткаў<ref>{{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20130415232842/http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=458|загаловак=Trends in world military expenditure|дата публікацыі=2012|выдавец=Stockholm International Peace Research Institute|url=http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=458}}</ref>, што робіць ЗША найбольш эканамічна й вайскова моцнай дзяржавай у сьвеце, вядомай палітычнай і культурнай сілай, а таксама лідэрам у галіне навуковых дасьледаваньняў і тэхналягічных інавацыяў. == Гісторыя == {{Глядзіце таксама|Дзікі Захад}} Людзі на тэрыторыі ЗША ўпершыню зьявіліся, паводле ацэнак архэолягаў, ад 12 да 40 тысячаў гадоў таму. Як мяркуецца, яны трапілі сюды праз [[Аляска (штат)|Аляску]], якая ў той час злучалася з [[Азія]]й. === Заснаваньне === Гісторыя ангельскіх паселішчаў, зь якіх пасьля сфармаваліся ЗША, пачалася з заснаваньня [[Джэймстаўн]]у ў [[Вірджынія|Вірджыніі]] ў [[1607]] годзе. У 1696 годзе прыняцьце чарговага закону аб мараплаўстве і ўсталяваньне новага міністэрства гандлю [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] заклалі асновы імпэрскай сыстэмы. На працягу дзевяці дзесяцігодзьдзяў ўтварыліся [[трынаццаць калёніяў]], там разьвілася сыстэма рабаўладаньня, укараніліся ангельская культура, [[ангельская мова]] і брытанскія палітычныя інстытуты. Наступны пэрыяд каляніяльнай гісторыі (1696—1763) быў адзначаны малаважнымі зьменамі ў сыстэме імпэрскае адміністрацыі і пераўтварэньнем практычна ўсіх бакоў жыцьця калёніяў. У гэты час адбываўся няўхільны рост насельніцтва, разьвівалася дынамічная, арыентаваная на экспарт, эканоміка, умацоўваўся аўтарытэт асамблеяў — незалежных інстытутаў прадстаўнічай улады, рэлігійнае і культурнае жыцьцё калёніяў дзівіла сваёй разнастайнасьцю. Усе сем дзесяцігодзьдзяў былі апаленыя пажарамі эўрапейскіх войнаў, якія дакочваліся і да амэрыканскіх берагоў. Гэтыя войны спрыялі кансалідацыі калёніяў з мэтраполіяй у агульным змаганьні супраць французаў і гішпанцаў, што асталяваліся ў Амэрыцы. У выніку гэтых войнаў гішпанцаў выціснулі з [[Флорыда|Флорыды]], а французаў — з [[Канада|Канады]], і ад 13 калёніяў была адведзена пагроза зьнешняй агрэсіі. === Нацыянальны рух === [[Файл:Declaration independence.jpg|міні|250пкс|зьлева|Падпісаньне [[Дэклярацыя незалежнасьці ЗША|дэклярацыі незалежнасьці]]]] Агульная колькасьць насельніцтва калёніяў перавысіла ў 1760-я гады 150 тысячаў чалавек<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак =Нарысы амерыканскай гісторыі |арыгінал = |спасылка = |адказны =Пер. Л.Калабан|выданьне = |месца = |выдавецтва = Інфарм. агенцтва Злуч. Штатаў Амерыкі|год = |том = |старонкі =60|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У 1763 годзе брытанскі ўрад паспрабаваў замацаваць свой кантроль над амэрыканскімі паселішчамі. Новае імпэрскае заканадаўства выклікала бурную рэакцыю ў калёніях. Сутыкнуўшыся з апазыцыяй, у 1770 годзе Вялікабрытанія адмяніла мыты на ўсё акрамя [[гарбата|гарбаты]], якая была прадметам раскошы ў калёніях. На працягу трохгадовага пэрыяду спакою адносна невялікая колькасьць радыкалаў прыкладалі намаганьні, каб працягнуць спрэчку. Найбольш уплывовым лідэрам сярод радыкалаў быў Сэм’юэл Адамз з [[Масачусэтс]]у, які строга прытрымліваўся адной мэты — незалежнасьці<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак =Нарысы амерыканскай гісторыі |арыгінал = |спасылка = |адказны =Пер. Л.Калабан|выданьне = |месца = |выдавецтва =Інфарм. агенцтва Злуч. Штатаў Амерыкі |год = |том = |старонкі =66|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У 1773 годзе ўплывовая кампанія «Іст-Індыя» атрымала ад Вялікабрытаніі права на манапольны экспарт гарбаты да калёніяў. Па ўсім Атлянтычным узьбярэжжы агентаў кампаніі «Іст-Індыя» вымагалі пайсьці ў адстаўку, а новыя пастаўкі альбо вярталі ў Вялікабрытанію, альбо складавалі ў портах. Уночы 16 сьнежня 1773 году група мужчынаў на чале з Сэм’юэлам Адамзам, пераапранутая ў індзейцаў-магаўкаў, узышлі на борты трох брытанскіх суднаў, што стаялі на якары, і выкінулі ўвесь груз гарбаты ў Бостанскую бухту. Афіцыйныя колы Вялікабрытаніі амаль што аднадушна асудзілі гэтую падзею, што атрымала назву «[[Бостанскае чаяваньне]]», як акт вандалізму і патрабавалі заканадаўчых мераў, якія б паставілі каляністаў на месца. 5 верасьня 1774 году ў [[Філадэлфія|Філадэлфіі]] пачаў сваю працу [[Першы Кантынэнтальны кангрэс]], на якім была прынятая дэклярацыя пра правы амэрыканскіх калёніяў на «жыцьцё, волю і ўласнасьць» і прынята рашэньне аб’явіць гандлёвы байкот Вялікабрытаніі. У [[1776]] годзе калёніі прынялі Дэклярацыю незалежнасьці. Да 1783 году мяцежныя калёніі заваявалі незалежнасьць сілай зброі і ўтварылі вольную канфэдэрацыю пад назовам Злучаныя Штаты Амэрыкі. У 1789 годзе сувэрэннымі грамадзянамі некалькіх штатаў была ўхваленая [[Канстытуцыя ЗША|канстытуцыя]], якая заклала асновы новай дзяржавы. === Узбуйненьне === [[Файл:USA Territorial Growth small.gif|міні|300пкс|Гістарычная храналёгія ЗША]] Паводле [[Перапіс насельніцтва ЗША 1790 году|першага перапісу 1790 году]] ў краіне пражывалі каля 4 млн чалавек. За пэрыяд з 1790 па 1815 гады колькасьць насельніцтва падвоілася, а да 1860 году дасягнула 31,5 млн. На працягу першай паловы XIX стагодзьдзя адбывалася міграцыя амэрыканцаў на захад. Насельніцтва Паўночна-Заходняй тэрыторыі, дзе ўтварыліся штаты [[Агаё]], [[Індыяна]], [[Іліной]], [[Мічыган]] і [[Вісконсін]], узрасло з 51 тысячаў у 1800 годзе да 6,9 млн у 1860 годзе. За той жа пэрыяд колькасьць насельніцтва [[Новая Ангельшчына|Новай Ангельшчыны]] ўзрасла з 1,2 млн чалавек да 3,1 млн. У 1790 годзе ў складзе насельніцтва пераважалі выхадцы з Брытанскіх астравоў, але былі таксама прадстаўнікі іншых нацыянальнасьцяў, як то [[немцы]], [[валійцы]], [[французы]], [[швайцарцы]], [[нідэрляндцы]]. Этнічны склад насельніцтва фактычна заставаўся нязьменным да наплыву нямецкіх і [[ірляндцы|ірляндзкіх]] імігрантаў у 1840—1850-я гады. У 1790 годзе афрыканцы, якія былі дастаўленыя сюды ў якасьці рабоў, складалі пятую частку ўсяго насельніцтва, аднак з-за заняпаду тытуняводзтва ўвоз рабоў скарачаўся. Падчас Вайны за незалежнасьць у большасьці штатах увоз рабоў быў забаронены, і ў 1808 годзе Кангрэс ЗША заканадаўча замацаваў гэтую забарону. Аднак падпольны гандаль рабамі квітнеў яшчэ доўгія гады. Падчас рэвалюцыі рабы ў большасьці паўночных штатаў здабылі волю, аднак ім рэдка даводзілася атрымаць усе грамадзянскія правы. Імкненьне амэрыканцаў пашырыць тэрыторыі на захад прывяло да шэрагу доўгіх войнаў з [[індзейцы|індзейцамі]] і гішпанцамі. Купля тэрыторыі [[Луізыяна|Луізыяны]] ў французаў у 1803 годзе амаль удвая павялічыла памер краіны — гэтая тэрыторыя значна пераўзыходзіла сучасны аднайменны штат, распасьціраючыся да Канады<ref>[http://www.nps.gov/archive/jeff/lewisclark2/circa1804/heritage/louisianapurchase/louisianapurchase.htm Louisiana Purchase]. National Park Services.</ref>. Сэрыя амэрыканскіх ваенных ўварваньняў у [[Флорыда|Флорыду]] прывяла да таго, што [[Гішпанія]] павінна была саступіць частку ўзьбярэжжа [[Мэксыканскі заліў|Мэксыканскага заліву]] ў 1819 годзе. У гэтыя часы шырока было пашырана будаўніцтва [[Чыгунка|чыгункі]]. З 1820 па 1850 гады Джэксанава дэмакратыя пачала падвяргацца шэрагу рэформаў, якія ўключалі пашырэньне выбарчага права для мужчынаў. Гэта прывяло да ўзьнікненьня дзьвюхпартыйнай сыстэмы з 1828 па 1854 гады. У 1845 годзе ЗША анэксавала [[Тэхас|Рэспубліку Тэхас]]. [[Арэгонская дамова]] 1846 году зь Вялікабрытаніяй прывяла да ўсталяваньня кантролю ЗША сучасным амэрыканскім паўночным захадам. Перамога ў амэрыкана-мэксыканскай вайне прывяла да саступкі Мэксыкай [[Каліфорнія|Каліфорніі]] і вялікай часткі сучаснага паўднёвага захаду ЗША. [[Залатая ліхаманка]] 1848—1849 гадоў у Каліфорніі стымулявала міграцыю ў заходні рэгіён краіны і стварэньне дадатковых заходніх штатаў. Пасьля [[Грамадзянская вайна ў ЗША|грамадзянскай вайны]] ў ЗША, новыя транскантынэнтальная чыгунка паскорыла [[перасяленьне]] на захад, і, тым самым, павелічэньнем канфліктаў з карэннымі народамі Амэрыкі. У сярэдзіне ХІХ стагодзьдзя ў выніку працяглых спробаў [[Расейская імпэрыя|Расея]] прадае ЗША [[Аляска (штат)|Аляску]], якая ў 1959 годзе атрымала статус дадатковага штату краіны. Пазьней далучаныя Гаваі й Пуэрта-Рыка, пры гэтым апошняя тэрыторыя дагэтуль ня мае статусу штату (аднак у рэгіёне дзейнічаюць рухі, мэтаю якіх зьяўляецца здабыцьцё статусу штату для тэрыторыі). == Геаграфія == [[Файл:Barns grand tetons.jpg|міні|250пкс|Скалістыя горы]] Злучаныя Штаты ўтвараюць чацьвертую паводле плошчы краіну ў сьвеце пасьля [[Расея|Расеі]], [[Канада|Канады]] й [[Кітай|Кітаю]]. Кантынэнтальная частка ЗША займае тэрыторыю ад Атлянтычнага да Ціхага акіянаў, і пралягае паміж [[Канада]]й, [[Мэксыка]]й і Мэксыканскай затокай. [[Аляска (штат)|Аляска]] — самы вялікі паводле плошчы штат. Ён аддзелены ад кантынэнтальнай часткі Канадай, берагі Аляскі — на Ціхім і Паўночным акіяне. [[Гаваі]] ўтвараюць архіпэляг у Ціхім акіяне на паўднёвы захад ад Паўночнай Амэрыкі. [[Пуэрта-Рыка]] — востраў у [[Карыбскае мора|Карыбскім моры]]. Тэрыторыя краіны амаль цалкам знаходзіцца ў Заходнім пашар’і Зямлі, аднак выключэньне складае толькі тэрыторыя [[Гуам]]у і заходняя частка Аляскі. === Будова паверхні === [[Файл:Dry Arkansas River.jpg|міні|250пкс|Вялікія раўніны]] Асноўную частку тэрыторыі ЗША паводле асаблівасьцяў рэльефу дзеляць на восем правінцыяў: [[Апалачы (горы)|Апалачы]], Берагавыя раўніны, Унутраныя ўзвышшы, Унутраныя раўніны, узвышша ля возера Верхняга, [[Скалістыя горы]], Міжгорныя плято і Ціхаакіянскія Берагавыя горы. Аляска і [[Гавайскія астравы]] таксама зьяўляюцца самастойнымі правінцыямі. Найвышэйшы пункт краіны — [[Дэналі]], якая месьціцца ў штаце Аляска і мае вышыню ў 6193 мэтры. === Клімат === ЗША адрозьніваюцца вялікай разнастайнасьцю кліматычных умоваў. На асноўнай тэрыторыі краіны вылучаюць дзьве галоўныя кліматычныя вобласьці — Усходнюю і Заходнюю. Мяжа паміж імі праходзіць прыкладна ўздоўж мэрыдыяну 100° з. д. Усходняя вобласьць у цэлым характарызуецца вільготным кліматам зь сярэдняй гадавой колькасьцю ападкаў ад 500 мм уздоўж мэрыдыяну 100° з.д. да больш 1500 мм на паўднёвым усходзе. Асноўная крыніца ападкаў — цёплае вільготнае паветра, якое паступае з боку Мэксіканскага заліву, і — у значна меншай ступені — з боку Атлянтычнага акіяну. Тэмпэратуры ў гэтай вобласьці больш залежаць ад шыраты мясцовасьці, чым ад вышыні паверхні, і даволі раўнамерна падвышаюцца з поўначы на поўдзень. У выніку лета на поўначы кароткае і цёплае, на поўдні працяглае і гарачае, а зіма на поўначы доўгая і халодная, на поўдні кароткая і вельмі цёплая. Вялікая частка Ўсходняй вобласьці зазнае частыя зьмены надвор’я, галоўным чынам таму, што струмені цёплага паветра з поўдня часта перарываюцца масамі халоднага паветра, якое пранікае з поўначы. Асабліва зьменлівае надвор’е ў Новай Ангельшчыне, дзе ветраныя дажджлівыя пэрыяды хутка зьмяняюцца бясхмарнымі і сухімі. У Заходняй вобласьці горны рэльеф аказвае вялікі ўплыў на цыркуляцыю атмасфэры. Калі вільготныя паветраныя масы, якія рухаюцца ад Ціхага акіяну на ўсход, падымаюцца над высокімі гарамі, там выпадаюць ападкі. Адпаведна наветраныя заходнія схілы гор значна лепш забясьпечаныя вільгацьцю, чым шырокія арыдныя тэрыторыі, разьмешчаныя з зацішнога боку ў дажджавым цені гор. Хоць у цэлым Заходняй вобласьці ўласьцівыя арыдны клімат, сярэдняя гадавая колькасьць ападкаў вагаецца ад меней 120 мм у пустыні Санора да больш 2500 мм у некаторых мясцовасьцях Берагавых хрыбтоў. Тэмпэратуры ў Заходняй вобласьці залежаць ад шыраты і вышыні мясцовасьці, а ў прыбярэжных раёнах адчуваецца ўзьдзеяньне акіяну. Самыя высокія часткі гор знаходзяцца ў зімовых умовах, тады як у самых паўднёвых пустынях вялікую частку году пераважае гарачае надвор’е. Скалістыя горы абараняюць іх ад уварваньня халодных паветраных мас з поўначы. === Гідраграфія === [[Файл:Miss R dam 27.jpg|міні|250пкс|зьлева|Рака [[Місысыпі (рака)|Місысыпі]] ў прадмесьцях [[Сэнт-Луіс]]у]] Амаль усе рэкі асноўнай тэрыторыі ЗША ўпадаюць у [[Атлянтычны акіян|Атлянтычны]] і [[Ціхі акіян]]ы. Вялікая частка рачнога сьцёку накіроўваецца ў [[Мэксыканскі заліў]], які зьяўляецца часткай Атлянтычнага акіяну. Ягоны вадазборны басэйн распасьціраецца да [[Скалістыя горы|Скалістых гор]] на захадзе, [[Апалачы (горы)|Апалачаў]] на ўсходзе і мяжы з Канадай на поўначы. Некаторыя рэкі, як напрыклад [[Рыё-Грандэ]], працякаюць непасрэдна ў Мэксыканскі заліў. Большасьць рэк належыць да гіганцкай сыстэмы, сфармаванай ракой [[Місысыпі (рака)|Місысыпі]] (даўжыня — 3757 км) і ейным галоўным прытокам ракой [[Мізуры (рака)|Мізуры]] (даўжыня — 4127 км). Мноства рэк, пераважна кароткіх, упадае ў Атлянтычны акіян. Самыя доўгія зь іх, працягласьцю ў некалькі сотняў кілямэтраў, пачынаюцца ў Апалачах. Сьцёк з вобласьці Вялікіх азёраў накіраваны на паўночны ўсход па рацэ [[Рака Сьвятога Лаўрэнція|Сьвятога Лаўрэнція]], якая ўпадае ў Атлянтычны акіян на тэрыторыі Канады. На Захадзе ЗША сыстэмы рэк [[Калумбія (рака)|Калумбія]], [[Каларада (рака)|Каларада]] і Сакрамэнта-Сан-Хоакін утвараюць асноўныя вадазборныя басэйны і ўпадаюць у Ціхі акіян. Аднак у арыдных і сэміарыдных раёнах, аддаленых ад узьбярэжжа акіяну, мноства перасыхаючых рэк і некалькі рэк са сталым сьцёкам упадаюць у азёры ў замкнёных катлавінах. Невялікая частка тэрыторыі ЗША, пераважна ў штатах [[Мінэсота]] і [[Паўночная Дакота]], прымеркаваная да вадазборнага басэйну, сьцёк зь якога накіраваны да поўначы праз возера [[Вініпэг (возера)|Вініпэг]], раку [[Нэлсан (рака)|Нэльсан]] і [[Гудзонаў заліў]] у [[Арктычны акіян]]. У ЗША знаходзіцца мноства азёраў. Самім вялікім зь іх зьяўляецца [[Мічыган (возера)|Мічыган]] (57 440 кв. км), адзінае зь пяці Вялікіх азёраў, цалкам зьмешчанае ў межах ЗША. Другое памерамі — [[Вялікае Салёнае возера]] ў штаце [[Юта]] (2850 кв. км). == Палітыка == [[Файл:Capitol Building Full View.jpg|250пкс|міні|[[Капітоліюм (Вашынгтон)|Капітоль]], у якім праводзіць свае паседжаньні [[Кангрэс ЗША]]]] Дзяржаўны лад ЗША — прэзыдэнцкая рэспубліка. Прэзыдэнт абіраецца на дзьвюхступенных выбарах. Кандыдаты ад палітычных партыяў спачатку павінны перамагчы ў [[праймэрыз]] (якія ў некаторых штатах маюць назву ''кокусы''). У выбарах удзельнічае ўсё насельніцтва краіны ва ўзросьце ад 18 гадоў незалежна ад плоцевай ды расавай праналежнасьці. Заканадаўчую ўладу ў краіне ажыцьцяўляе [[Палата прадстаўнікоў ЗША|Палата прадстаўнікоў]]. Гістарычна склалася, што большасьць месцаў у Палаце Прадстаўнікоў маюць сябры дзьвюх партыяў — [[Рэспубліканская партыя ЗША|Рэспубліканскай]] ды [[Дэмакратычная партыя|Дэмакратычнай]], што дало падставу лічыць амэрыканскую палітычную сыстэму дзьвюхпартыйнай. Уладу ў штатах прадстаўляюць губэрнатары, якія абіраюцца мясцовым насельніцтвам. Прэзыдэнт краіны абіраецца паводле традыцыйнае сыстэмы, вядомай як ''калегія выбарцаў''. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == {{Мапа ЗША з штатамі|float=right}} Дзяржава складаецца з 50 [[Штат ЗША|штатаў]], якія зьяўляюцца раўнапраўнымі суб’ектамі фэдэрацыі, і сталічнай [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|фэдэральнай акругі Калюмбія]]. Кожны штат мае сваю [[канстытуцыя|канстытуцыю]], заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўлады. Штаты падзяляюцца на [[акругі ЗША|акругі]] (у [[Луізыяна|Луізыяне]] гістарычна склаўся тэрмін «прыход» (''parish''); у [[Аляска (штат)|Алясцы]] ўжываюць тэрмін «бора» (''borough''), — драбнейшыя адміністрацыйныя адзінкі, якія звычайна ня маюць істотных урадавых функцыяў. Найболей вядомай функцыяй графстваў зьяўляецца кіраваньне дзяржаўнымі школамі. Мясцовым жыцьцём населеных пунктаў кіруюць муніцыпалітэты. <center> {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" |- | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Агаё]] | [[Файл:Flag of Ohio.svg|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Аёва]] | [[Файл:Flag of Iowa.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Айдага]] | [[Файл:Flag of Idaho.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Аклагома]] | [[Файл:Flag of Oklahoma.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Алабама]] | [[Файл:Flag of Alabama.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Аляска (штат)|Аляска]] | [[Файл:Flag of Alaska.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Арканзас]] | [[Файл:Flag of Arkansas.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Арызона]] | [[Файл:Flag of Arizona.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Арэгон]] | [[Файл:Flag of Oregon.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Ваёмінг]] | [[Файл:Flag of Wyoming.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Вашынгтон (штат)|Вашынгтон]] | [[Файл:Flag of Washington.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Вірджынія]] | [[Файл:Flag of Virginia.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Вісконсін]] | [[Файл:Flag of Wisconsin.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | | [[Вэрмонт]] | [[Файл:Flag of Vermont.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Гаваі]] | [[Файл:Flag of Hawaii.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Джорджыя]] | [[Файл:Flag of Georgia (U.S. state).svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Дэлаўэр]] | [[Файл:Flag of Delaware.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Заходняя Вірджынія]] | [[Файл:Flag of West Virginia.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Іліной]] | [[Файл:Flag of Illinois.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Індыяна]] | [[Файл:Flag of Indiana.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Каларада]] | [[Файл:Flag of Colorado.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Каліфорнія]] | [[Файл:Flag of California.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Канзас]] | [[Файл:Flag of Kansas.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Канэктыкут]] | [[Файл:Flag of Connecticut.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Кентукі]] | [[Файл:Flag of Kentucky.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Луізыяна]] | [[Файл:Flag of Louisiana.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мантана]] | [[Файл:Flag of Montana.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Масачусэтс]] | [[Файл:Flag of Massachusetts.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мізуры (штат)|Мізуры]] | [[Файл:Flag of Missouri.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мінэсота]] | [[Файл:Flag of Minnesota.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Місысыпі (штат)|Місысыпі]] | [[Файл:Flag of Mississippi (1996–2020).svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мічыган]] | [[Файл:Flag of Michigan.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мэн (штат)|Мэн]] | [[Файл:Flag of Maine.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap | [[Мэрылэнд]] | [[Файл:Flag of Maryland.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нэбраска]] | [[Файл:Flag of Nebraska.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нэвада]] | [[Файл:Flag of Nevada.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap | [[Нью-Гэмпшыр]] | [[Файл:Flag of New Hampshire.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Нью-Джэрзі]] | [[Файл:Flag of New Jersey.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нью-Ёрк (штат)|Нью-Ёрк]] | [[Файл:Flag of New York.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нью-Мэксыка]] | [[Файл:Flag of New Mexico.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Паўднёвая Дакота]] | [[Файл:Flag of South Dakota.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Паўднёвая Караліна]] | [[Файл:Flag of South Carolina.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Паўночная Дакота]] | [[Файл:Flag of North Dakota.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap | nowrap |[[Паўночная Караліна]] | [[Файл:Flag of North Carolina.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Пэнсыльванія]] | [[Файл:Flag of Pennsylvania.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Род-Айлэнд]] | [[Файл:Flag of Rhode Island.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Тэнэсі]] | [[Файл:Flag of Tennessee.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Тэхас]] | [[Файл:Flag of Texas.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Флорыда]] | [[Файл:Flag of Florida.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Юта]] | [[Файл:Flag of Utah.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} |} </center> == Эканоміка == [[Файл:United States Export Treemap (2011).png|міні|300пкс|Мапа экспарту ЗША ў 2011 годзе. ЗША зьяўляецца другой краінай у сьвеце паводле экспарту.]] Эканоміка Злучаных Штатаў абапіраецца на [[капіталізм|капіталістычныя]] прынцыпы і падсілкоўваецца багатымі [[карысныя выкапні|прыроднымі рэсурсамі]] і высокай прадукцыйнасьцю. Паводле зьвестак [[Міжнародны валютны фонд|Міжнароднага валютнага фонду]], СУП ЗША складае $20,9 трлн<ref name="СУПППЗ2020"/><ref name="the balance">{{спасылка|аўтар=Amadeo K.|url=https://www.thebalance.com/world-s-largest-economy-3306044|загаловак=Largest Economies in the World|выдавец=the balance|мова=en|дата публікацыі=21 ліпеня 2020}}</ref>. Нацыянальны СУП паводле парытэту пакупніцкай здольнасьці быў прыкладна на 9% большым у параўнаньні з [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім зьвязам]], насельніцтва якога больш на 62% за насельніцтва Злучаных Штатаў. Паводле Сусьветнага банку, намінальны СУП ЗША ацэньваецца ў $ 21,4 трлн па стане на 2019 год, што на траціну больш за паказчык Эўрапейскага зьвязу<ref name="the balance"/>. З 1983 па 2008 гады рэальны гадавы рост СУП складаў 3,3%, што больш ў параўнаньні зь сярэднім паказчыкам астатніх краінаў [[G7]], які маюць каля 2,3%<ref>[https://web.archive.org/web/20140512123918/http://www.hoover.org/publications/policy-review/article/123566 The Mismeasure of Inequality]. Policy Review.</ref>. Краіна займае дзявятае месца ў сьвеце па намінальным СУП на душу насельніцтва. [[Амэрыканскі даляр|Даляр ЗША]] зьяўляецца асноўнай рэзэрвовай валютай у сьвеце<ref>[http://www.imf.org/external/np/sta/cofer/eng/cofer.pdf Currency Composition of Official Foreign Exchange Reserves]. International Monetary Fund.</ref>. Злучаныя Штаты зьяўляюцца найбуйнейшым імпартэрам тавараў і другім паводле велічыні экспартэрам, не зважаючы на тое, што экспарт на душу насельніцтва зьяўляецца адносна нізкімі. У 2010 годзе агульны гандлёвы дэфіцыт ЗША складаў $635 млн<ref name="greyhill">[http://greyhill.com/trade-statistics Trade Statistics]. Greyhill Advisors.</ref>. [[Канада]], [[Кітай]], [[Мэксыка]], [[Японія]] й [[Нямеччына]] зьяўляюцца галоўнымі гандлёвымі партнэрамі краіны<ref>[http://www.census.gov/foreign-trade/top/dst/current/balance.html Top Ten Countries with which the U.S. Trades]. U.S. Census Bureau.</ref>. У 2010 годзе [[нафта]] была найбуйнейшай імпартным таварам, у той час як транспартнае абсталяваньне зьяўлялася найбуйнейшым экспартным таварам<ref name="greyhill"/>. Кітай зьяўляецца найбуйнейшым замежным трымальнікам дзяржаўнага доўгу ЗША<ref>[https://web.archive.org/web/20120411202257/http://www.csmonitor.com/USA/Politics/DC-Decoder/2011/0204/National-debt-Whom-does-the-US-owe National debt: Whom does the US owe?]. The Christian Science Monitor.</ref>. Паводле справаздачы Міжнароднага энэргетычнага агенцтва (Парыж, Францыя), у ліпені 2013 году здабыча вуглевадародаў у ЗША перасягнула 22 млн [[Барэль|бочак]] (3,498 млрд літраў) за дзень у сувязі з распрацоўкай [[лупняк]]овых радовішчаў Бакен у [[Паўночная Дакота|Паўночнай Дакоце]] і Ігл-Форд у Тэхасе. У выніку ЗША выперадзілі Расею па нафтаздабычы і занялі 2-е месца ў сьвеце пасьля Саудаўскай Арабіі. Рост нафтаздабычы з лупнякоў у ЗША ў наступныя гады істотна абнізіў цэны на нафту на сусьветным рынку, бо дагэтуль ЗША працяглы час былі аднымі з найбольшых імпартэраў нафты ў сьвеце<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=ЗША апярэджваюць Расею па нафтаздабычы|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20131004/1380836769-hronika-aposhnih-padzey|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=4 кастрычніка 2013|нумар=187 (27552)|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/10/1380836712_1.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. У 2009 годзе прыватны сэктар, паводле ацэнак, складаў 86,4% ад эканомікі, з улікам фэдэральнай урадавай дзейнасьці ў 4,3% і дзйнасьці органаў мясцовага самакіраваньня і ўрадаў штатаў у 9,3%<ref>[http://greyhill.com/gdp-by-industry/ GDP by Industry]. Greyhill Advisors.</ref>. Не зважаючы на тое, што эканоміка краіны дасягнула постіндустрыяльнага ўзроўню разьвіцьця й ягоныя сэктары паслуг складаюць 67,8% ад СУП, Злучаныя Штаты па-ранейшаму зьяўляюцца буйной індустрыяльнай дзяржавай<ref name="usinfo-usa-economy">[https://web.archive.org/web/20080312123609/http://usinfo.state.gov/products/pubs/economy-in-brief/page3.html USA Economy in Brief]. U.S. Dept. of State, International Information Programs.</ref>. [[Хімічная прамысловасьць]] зьяўляецца асноўнай сфэрай прамысловасьці ў ЗША<ref>[http://www.census.gov/compendia/statab/2009/tables/09s0964.xls Table 964—Gross Domestic Product in Current and Real (2000) Dollars by Industry: 2006]. U.S. Census Bureau.</ref>. Злучаныя Штаты зьяўляюцца трэцім паводле велічыні вытворцам нафты ў сьвеце, а таксама ейным найбуйнейшым імпартэрам. ЗША зьяўляюцца галоўным у сьвеце вытворцам [[электрычнасьць|электрычнай]] і [[ядзерная энэргія|ядзернай энэргіі]], а таксама вырабніцтва [[звадкаваны прыродны газ|звадкаванага прыроднага газу]], [[серка|серы]], [[фасфаты|фасфатаў]] і солі. У 2023 годзе на [[Атамная электрастанцыя|атамныя электрастанцыі]] прыпадала 19,6 % вытворчасьці [[Электраэнэргія|электраэнэргіі]] ў ЗША<ref>{{Навіна|аўтар=[[Георгі Грыц]]|загаловак=Генэрацыя выгады, або Навошта краінам свае АЭС|спасылка=https://blr.belta.by/comments/view/generatsyja-vygady-abo-navoshta-krainam-svae-aes-3297/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=13 лістапада 2023|дата доступу=14 лістапада 2023}}</ref>. Акрамя таго іншымі асноўнымі галінамі прамысловасьці зьяўляюцца [[мэталюргія]], [[машынабудаваньне]], аэракасьмічная, электронная, харчовая і вайсковая прамысловасьці. У гэты ж час на [[сельская гаспадарка|сельскую гаспадарку]] прыходзіцца крыху менш за 1% СУП<ref name="usinfo-usa-economy"/> аднак Злучаныя Штаты зьяўляюцца найбуйнейшым у сьвеце вытворцам [[кукуруза|кукурузы]] і [[Соя культурная|соевых бабоў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20080112182404/http://www.grains.org/page.ww?section=Barley,+Corn+%26+Sorghum&name=Corn Corn]. U.S. Grains Council.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20080316060234/http://www.worldwatch.org/node/5442 Soybean Demand Continues to Drive Production]. Worldwatch Institute.</ref>. Разам з тым для ЗША характэрныя высокі зьнешні доўг, вялікія карпаратыўныя даўгі і запазычанасьці па [[іпатэка|іпатэцы]], нізкі ўзровень ашчаджэньняў, падзеньне кошту на нерухомасьць, то бок праблема інвэставаньня, вялікі плацёжны дэфіцыт. Узровень беспрацоўя — 9,5% (травень 2009). Асноўныя сэктары: сельская гаспадарка (0,9%), прамысловасьць (20,6%), сфэра паслуг (78,5%). == Дэмаграфія == {{Глядзіце таксама|Greencard}} [[Файл:Census-2000-Data-Top-US-Ancestries-by-County.svg|міні|290пкс|Найбуйнейшыя групы паводле паходжаньня па акругах ў 2000 годзе]] Згодна са зьвесткамі Бюро перапісу насельніцтва ЗША насельніцтва краіны цяпер складае амаль 318,5 млн чалавек<ref>[http://www.census.gov/population/www/popclockus.html U.S. POPClock Projection]. U.S. Census Bureau.</ref>, уключаючы 11,2 млн нелегальных імігрантаў. Насельніцтва ЗША павялічылася амаль у чатыры разы за XX стагодзьдзе, ад прыкладна 76 мільёнаў у 1900 годзе да сёньняшняга паказчыку<ref>[http://www.census.gov/prod/2005pubs/06statab/pop.pdf Statistical Abstract of the United States]. United States Census Bureau. 2005.</ref>. Злучаная Штаты зьяўляюцца трэцяй самай населенай краінай у сьвеце, пасьля [[Кітай|Кітаю]] і [[Індыя|Індыі]], аднак ЗША зьяўляецца адзінай буйной прамыслова разьвітай краінай, у якой прагназуецца значнае павелічэньне колькасьці насельніцтва<ref>[https://web.archive.org/web/20070604165856/http://www.prcdc.org/summaries/uspopperspec/uspopperspec.html Executive Summary: A Population Perspective of the United States]. Population Resource Center.</ref>. Самым густанаселеным штатам зьяўляецца [[Каліфорнія]] з насельніцтвам у 36 893 799 чалавек. Паводле Бюро перапісу, самы хуткі рост насельніцтва з 1990 па 2000 год назіраўся ў штатах [[Нэвада]] (66,3%), [[Арызона]] (40%) і [[Каларада]] (30,6%). Злучаныя Штаты маюць вельмі разнастайнае насельніцтва, то бок налічваецца 31 этнічная група паводле паходжаньня, у якія ўваходзяць больш за мільён жыхароў<ref name="ancestry">[http://www.census.gov/prod/2004pubs/c2kbr-35.pdf Ancestry 2000]. U.S.Census Bureau.</ref>. Нямецкія амэрыканцы зьяўляюцца самай вялікай этнічнай групай, у іхных шэрагах налічваецца больш за 50 мільёнаў чалавек. Другой паводле велічыні зьяўляюцца ірляндзкія амэрыканцы (каля 35 млн), наступныя — амэрыканцы мэксыканскага паходжаньня (каля 31 млн) і ангельскія амэрыканцы (каля 27 млн). Іншыя буйныя групы эўрапейскага паходжаньня ўключаюць у сябе італьянцаў, швэдаў, фінаў і палякаў, пры гэтым усе зь пералічаных этнасаў, як правіла, гістарычна сканцэнтраваныя ў тым ці іншым рэгіёне. Прыбыцьцё прадстаўнікоў этнасаў эўрапейскага паходжаньня мае даўнюю гісторыю, сыходзячы часьцяком у ХІХ або нават XVIII стагодзьдзі, некаторыя зь іхніх сьвятаў укараніліся ў агульнаамэрыканскай культуры (напрыклад, [[дзень сьвятога Патрыка]]). Прыкладна адна дзясятая ад насельніцтва ЗША вядзе паходжаньне ад пурытанаў — першых эўрапейскіх насельнікаў сучаснае тэрыторыі ЗША. З канца ХІХ стагодзьдзя з эканамічных прычынаў узьнікае [[беларусы ў ЗША|беларуская дыяспара]], якая папаўняецца ў сярэдзіне наступнага стагодзьдзя дзякуючы эміграцыі антысавецкай інтэлігенцыі; дзякуючы ёй была разгорнутая параўнальна актыўная культурная дзейнасьць, у прыватнасьці, беларусы былі прызнаныя ў рамках Акту аб паняволеных народах. Першай асобай беларускага паходжаньня, якая адзначылася вядомай дзейнасьцю ў ЗША, зьяўляецца [[Тадэвуш Касьцюшка]], які пэўны час удзельнічаў у незалежніцкім руху ЗША. Белыя амэрыканцы зьяўляюцца самай вялікай расавай групай. [[Афраамэрыканцы]] ёсьць найбуйнейшай у краіне расавай меншасьцю і трэцяй паводле велічыні групай паводле паходжаньня<ref name="ancestry"/>. Амэрыканцы азіяцкага паходжаньня зьяўляюцца другой паводле велічыні расавай меншасьцю краіны. Трыма найбуйнейшымі азіяцкімі амэрыканскімі этнічнымі групамі зьяўляюцца амэрыканцы кітайскага паходжаньня, філіпінскія амэрыканцы і амэрыканцы індыйскага паходжаньня<ref name="ancestry"/>. Амэрыканцы індзейскага паходжаньня дагэтуль зьяўляюцца прыкметнай часткай насельніцтва ва ўсходніх штатах, па ўсёй краіне яны маюць рэзэрвацыі — своеасаблівую форму мясцовай аўтаноміі. У Алясцы пражываюць [[эскімосы]] й [[алеуты]] — апошнія адзначаюцца значнай дзельлю ахрышчаных у маскоўскае праваслаўе, атрыманае празь дзейнасьць расейскіх даамэрыканскіх калянізатараў. У 2012 фінансавым годзе больш за адзін мільён імігрантаў атрымалі правы на законнае пражываньне ў краіне, пры гэтым большасьць зь іх атрымалі правы згодна з праграмай узьяднаньня сем’яў. З гістарычных прычынаў моваю большасьці насельніцтва, а таксама моваю міжнацыянальнае камунікацыі краіны стала [[ангельская мова]]. Ангельская мова зьяўляецца роднай для абсалютнае большасьці неангельскага эўрапейскага насельніцтва ЗША (за выключэньнем мігрантаў цяперашняга часу), гэтая ж мова дэ-факта мае статус дзяржаўнай (аднак заканадаўча панятак аб дзяржаўнай мове адсутнічае). На 2022 год у ЗША налічвалася звыш 4-х млн чалавек (1,2% насельніцтва), якія прымалі абязбольвальнікі ад [[гераін]]авай ломкі<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Кравец.|загаловак=Ключ, які «адкрываў» краіны|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20220926/1664198354-yak-z-dapamogay-narkotykau-eurapeyskiya-ulady-zmyanyali-hod-gistoryi|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=27 верасьня 2022|нумар=[https://zviazda.by/be/number/189-29811 189 (29811)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/27ver-2022-10.pdf 11]|issn=1990-763x}}</ref>. === Мовы === {{Асноўны артыкул|Амэрыканскі варыянт ангельскай мовы}} 1 сакавіка 2025 году прэзыдэнт [[Дональд Трамп]] падпісаў указ пра прызнаньне ангельскай мовы дзяржаўнай мовай у краіне. Да гэтага ў ЗША за ўсю іхную гісторыю ніколі не было дзяржаўнай мовы, зацьверджанай на фэдэральным узроўні. На рэгіянальным узроўні ангельская прызнана афіцыйнай мовай у 32 з 50 штатаў. Паводле зьвестак ураду за 2019 год, амаль 68 мільёнаў жыхароў ЗША гаварылі ў сябе дома не па-ангельску. Відавочная большасьць зь іх гаварылі на гішпанскай мове: іх колькасьць ацэньваецца звыш 40 мільёнаў<ref>[https://www.bbc.com/russian/articles/cq6y744j6e1o Трамп своим указом объявил официальным языком США английский. До сих пор у США официального языка не было]{{ref-ru}}</ref>. === Рэлігія === Першая папраўка да Канстытуцыі ЗША гарантуе свабоду веравызнаньня і забараняе кангрэсу прымаць законы, якія будуць тычацца рэлігійных справаў. [[Хрысьціянства]] на сёньняшні дзень зьяўляецца найбольш распаўсюджанай рэлігіяй, якая практыкуецца ў краіне, але вызнаюцца, таксама, і іншыя рэлігіі. Паводле апытаньня 2013 году 56% амэрыканцаў заявілі, што рэлігія адыгрывае «вельмі важную ролю ў іхным жыцьці», значна больш высокую лічбу, чым у любой іншай разьвітой краіне<ref>[http://www.gallup.com/poll/1690/Religion.aspx#1 Religion]. Gallup.</ref>. У 2009 годзе паводле апытаньня [[інстытут Гэлапа|інстытуту Гэлапа]] 42% амэрыканцаў заявілі, што яны наведваюць царкву штотыдзень або амаль штотыдзень, гэтыя лічбы вагаліся ад мінімуму ў 23% у штаце [[Вэрмонт]] да ўзроўню ў 63% у штаце [[Місысыпі (штат)|Місысыпі]]<ref>[http://www.gallup.com/poll/125999/mississippians-go-church-most-vermonters-least.aspx Mississippians Go to Church the Most; Vermonters, Least]. Gallup.</ref>. Як і ў іншых заходніх краінах дзель [[атэізм|атэістаў]] у ЗША паступова павялічваецца. Бязьвер’е імкліва расьце сярод амэрыканцаў да 30 гадоў<ref>[https://web.archive.org/web/20210513235057/https://religion.blogs.cnn.com/2012/06/12/pew-survey-doubt-of-god-growing-quickly-among-millennials/ Pew Survey: Doubt of God Growing Quickly among Millennials]. CNN.</ref>. Апытаньні паказваюць, што ў цэлым амэрыканская арганізаваная рэлігійная дзейнасьць зьніжаецца<ref>[http://www.huffingtonpost.com/2012/07/12/us-confidence-in-organized-religion-at-low-point_n_1669100.html?utm_hp_ref=religion American Confidence In Organized Religion At All Time Low]. Huffington Post.</ref>, і, што больш маладых амэрыканцаў, у прыватнасьці, становяцца ўсё больш нерэлігійнымі<ref>[https://web.archive.org/web/20100326125354/http://www.pewforum.org/Age/Religion-Among-the-Millennials.aspx Religion Among the Millennials]. The Pew Forum on Religion & Public Life.</ref>. Паводле апытаньня 2012 году 73% дарослых грамадзянаў ЗША вызнаюць сябе хрысьціянінамі<ref name="nones">[http://www.pewforum.org/2012/10/09/nones-on-the-rise/ «Nones» on the Rise]. Pew Forum on Religion & Public Life.</ref>, што ў параўнаньні з 86,4% у 1990 годзе зьяўляецца меншым паказчыкам<ref>[https://web.archive.org/web/20130725004231/http://www.gc.cuny.edu/CUNY_GC/media/CUNY-Graduate-Center/PDF/ARIS/ARIS-PDF-version.pdf?ext=.pdf American Religious Identification Survey 2001]. CUNY Graduate Center.</ref>. На [[пратэстанцтва|пратэстанцкія]] дэнамінацыі прыпадала 48% ад колькасьці ўсяго насельніцтва, у той час як на вернікаў [[Каталіцкая Царква|рымска-каталіцкай царквы]] прыпадала 22%<ref name="nones"/>. На іншыя нехрысьціянскія рэлігіі ў 2012 годзе прыходзілася 6% насельніцтва. Гэты паказчык крыху павялічыўся ў параўнаньні з 4% у 2007 годзе<ref name="nones"/>. У ходзе апытаньня 19,6% амэрыканцаў назвалі сябе [[агнастыцызм|агностыкам]], атэістам ці проста, што ня маюць аніякай рэлігіі. == Адукацыя і культура == [[Файл:University-of-Virginia-Rotunda.jpg|міні|250пкс|Унівэрсытэт Вірджыніі, які быў заснаваны Томасам Джэфэрсанам у 1819 годзе, зьяўляецца адным са шматлікіх дзяржаўных унівэрсытэтаў краіны]] Пачатковая адукацыя ў ЗША пераважна дзяржаўная, кантралюецца і фінансуецца на трох узроўнях: фэдэральным, штату, мясцовым, і рэгулююцца Дэпартамэнтам адукацыі ЗША шляхам увядзеньня абмежаваньняў на фэдэральныя гранты. Існуе разгалінаваная сыстэма дзяржаўных школ. У большасьці штатаў, дзеці абавязаны наведваць школу ва ўзросьце ад шасьці або сямі гадоў, пакуль ім ня споўніцца 18 гадоў. Такім чынам існуе сыстэма з 12 клясаў, якая дае базавую сярэдную адукацыю. У некаторых штатах час навучаньня ў школе меншы<ref>[http://nces.ed.gov/programs/digest/d02/dt150.asp Ages for Compulsory School Attendance]. U.S. Dept. of Education</ref>. Каля 12% дзяцей навучаюцца ў парафіяльных або рэлігійных прыватных школых. Крыху больш за 2% дзяцей праходзяць хатняе навучаньне. ЗША выдатковаўюць на адукацыю аднаго чалавека больш чым любая іншая краіна ў сьвеце, то бок на 2010 год на кожнага школьніка была выдаткавана больш за $11 тысячаў <ref>[https://web.archive.org/web/20130726002619/http://www.cbsnews.com/8301-202_162-57590921/u.s-education-spending-tops-global-list-study-shows U.S. education spending tops global list, study shows]. CBS.</ref>. Каля 80% амэрыканскіх студэнтаў наведваюць дзяржаўныя ўнівэрсытэты<ref>[https://web.archive.org/web/20140801114734/http://cla.umn.edu/news/clatoday/summer2002/dean.php Public Education for the Common Good]. University of Minnesota.</ref>. У Злучаных Штатаў існуе вялікая колькасьць прыватных і дзяржаўных вышэйшых навучальных установаў. У адпаведнасьці зь міжнародных рэйтынгамі, 13 або 15 амэрыканскіх каледжаў і ўнівэрсытэтаў уваходзіць у топ-20 навучальных установаў сьвету<ref>[https://web.archive.org/web/20110403044940/http://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2010 QS World University Rankings]. Top Universities.</ref>. Узровень адукацыі ў ЗША складае 97%, аднак паводле перапісу 2003 толькі 84,5% амэрыканцаў ад 25 гадоў і старэй мелі сярэднюю адукацыю. З гістарычных прычынаў адукацыя не ўпамінаецца ў [[Канстытуцыя ЗША|Канстытуцыі]], з-за чаго рэгулюецца ў асноўным на ўзроўні штату. Адсутнічаюць уніфікаваныя фэдэральныя стандарты для навучальных установаў. У горадзе [[Мантэсума]] (акруга Сан-Мігель, штат [[Нью-Мэксыка]]) дзейнічае адзін з [[Каледжы аб’яднанага сьвету|каледжаў міжнароднай супольнасьці]] — Заходнеамэрыканскі. == Спорт == {{Глядзіце таксама|Нацыянальная баскетбольная асацыяцыя|Нацыянальная хакейная ліга}} [[Файл:Arian Foster fumble.jpg|міні|[[Амэрыканскі футбол]] зьяўляецца самым папулярным відам спорту ў ЗША]] Рынак для прафэсійнага спорту ў Злучаных Штатах складае прыкладна $69 млрд, прыкладна на 50% больш за ўсе краіны [[Эўропа|Эўропы]], [[Блізкі Ўсход|Блізкага Ўсходу]] і [[Афрыка|Афрыкі]], разам узятых<ref>[https://web.archive.org/web/20141004154752/http://www.reuters.com/article/2008/06/18/us-pwcstudy-idUSN1738075220080618 Global sports market to hit ,1 billion in 2012]. Reuters.</ref>. [[Бэйсбол]] стала разглядацца як нацыянальны від спорту, пачынаючы з канца XIX стагодзьдзя, не зважаючы на тое, што самым папулярным відам спорту ў ЗША зьяўляецца [[амэрыканскі футбол]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100709111448/http://www.harrisinteractive.com/Insights/HarrisVault8482.aspx?PID=337 Professional Football Widens Its Lead Over Baseball as Nation’s Favorite Sport]. Harris Interactive.</ref>. Менавіта Нацыянальная футбольная ліга (НФЛ) мае самую высокую сярэднюю наведвальнасьць сярод усіх спартовых ліаў у сьвеце, а за матчам Super Bowl назіраюць мільёны заўзятараў ва ўсім сьвеце. [[Баскетбол]] і [[Хакей з шайбай|хакей]] зьяўляюцца наступнымі двума вядучымі прафэсійнымі каманднымі відамі спорту ў краіне. Коледжаўскі амэрыканскі футбол і баскетбол прыцягваюць шырокую аўдыторыю<ref>[https://web.archive.org/web/20140407075223/http://www.footballfoundation.org/tabid/567/Article/53380/Passion-for-College-Football-Remains-Robust.aspx Passion for College Football Remains Robust]. National Football Foundation.</ref>. Гэтыя чатыры асноўных відаў спорту ў прафэсійных лігах разьбіты на сэзоны, якія праводзяцца ў розныя часы году, але перакрываюць адзін аднаго. У [[футбол]]е краіна прымала [[Чэмпіянат сьвету па футболе 1994 году|чэмпіянат сьвету 1994 году]]. [[Зборная ЗША па футболе|Мужчынская зборная па футболе]] зьяўляецца шматразовым удзельнікам чэмпіянатаў сьвету, а [[Жаночая зборная ЗША па футболе|жаночая каманда]] атрымлівала перамогі ў кубку сьвету па футболе сярод жанчынаў. Major League Soccer зьяўляецца галоўным футбольным спаборніцтвам краіны, якая, акрамя таго, мае ў сваім складзе некалькі клюбаў з суседняй [[Канада|Канады]]. Восем разоў [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]] праходзілі на тэрыторыі Злучаных Штатаў Амэрыкі, а [[летнія Алімпійскія гульні 2028 году]] будуць дзявятым такім разам. Па стане на 2017 год прадстаўнікі Злучаных Штатаў атрымалі 2522 мэдалёў на летніх Алімпійскіх гульнях, больш чым любая іншая краіна, і 305 мэдалёў у зімовых Алімпійскіх гульнях, саступіўшы месца толькі [[Нарвэгія|Нарвэгіі]]<ref>Chase, Chris (February 7, 2014). [http://ftw.usatoday.com/2014/02/winter-olympics-medal-count-sochi-all-time-facts/ «The 10 most fascinating facts about the all-time Winter Olympics medal standings»]. USA Today.</ref>. У той час як большасьць асноўных відаў спорту ў ЗША, як то бэйсбол і амэрыканскі футбол эвалюцыянавалі з эўрапейскай спартовых гульняў, баскетбол, [[валейбол]], [[скейтбордынг]] і [[сноўбордынг]] зьяўляюцца асабіста амэрыканскімі вынаходкамі, некаторыя зь якіх сталі папулярнымі па ўсім сьвеце. [[Лякрос]] і [[сэрфінг]] ўзьніклі зь індзейскіх традыцыяў і традыцыяў карэнных гавайскіх народнасьцяў. Сярод індывідуальных відаў спорту асаблівую папулярнасьць у ЗША маюць [[гольф]] і [[аўтаспорт]], як то [[NASCAR]]<ref>[https://web.archive.org/web/20140309053431/http://www.harrisinteractive.com/vault/Harris%20Poll%205%20-%202014%20Fave%20Sport_1.16.14.pdf «As American as Mom, Apple Pie and Football? Football continues to trump baseball as America’s Favorite Sport»]. Harris Interactive.</ref><ref>[http://www.grantland.com/story/_/id/7559458/cte-concussion-crisis-economic-look-end-football «What Would the End of Football Look Like?»] Grantland/ESPN.</ref>. [[Рэгбі]] лічыцца самым хуткарослым відам спорту ў ЗША, з зарэгістраванай колькасьцю гульцоў у 115,000+ чалавек<ref>[https://edition.cnn.com/2016/03/04/sport/usa-rugby-nigel-melville/index.html «Will U.S. learn to love rugby?»] CNN.</ref>. == Узброеныя сілы == [[Файл:2ID Recon Baghdad.jpg|міні|240пкс|Амэрыканскія жаўнеры ў [[Багдад]]зе]] Узброеныя сілы Злучаных Штатаў складаюцца з: * Марской пяхоты * Сухапутных сілаў * Ваенна-марскіх сілаў * Ваенна-паветраных сілаў * Берагавой аховы Колькасьць на красавік 2007 году — 1 426 700 чалавек рэгулярнага войска, 1 458 500 чалавек у рэзэрве. Бюджэт 2007 году — $553 млрд. ЗША ўдзельнічае ў абаронным блёку [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]], бярэцца ўдзел у хаўрусных міратворчых і антытэрарыстычных апэрацыях ([[Кувэйт]], [[Югаславія]], [[Аўганістан]], [[Ірак]]). У 2021 годзе на вайсковы бюджэт ЗША прыпала 40% сусьветных выдаткаў на войска<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Экспэрт: ЗША страцілі поўнае дамінаваньне ў сусьветнай эканоміцы, таму разьвязваюць гандлёвыя войны|спасылка=https://blr.belta.by/world/view/ekspert-zsha-stratsili-pounae-daminavanne-u-susvetnaj-ekanomitsy-tamu-razvjazvajuts-gandlevyja-vojny-120971-2022/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=24 кастрычніка 2022|дата доступу=25 кастрычніка 2022}}</ref>. === Праваахоўныя органы === * [[Цэнтральная разьведвальная ўправа|ЦРУ]] (Цэнтральнае разьведвальнае ўпраўленьне) * [[Фэдэральнае бюро расьсьледаваньняў|ФБР]] (Фэдэральнае бюро расьсьледаваньняў) * [[Управа па барацьбе з наркотыкамі]] Па стане на 2007 год ў турмах ЗША заставалася 2 323 000 чалавек, гэта каля 1% ад усяго насельніцтва краіны. Са зьняволеных 2,77 адсоткі лацінаамэрыканцы, 6,66 адсоткі — афраамэрыканцы. Для таго, каб пасадзіць у турмы, у 2007 годзе, было затрачана 49 млрд доляраў ЗША, да 2011 году выдаткі дасягнулі прыкладна $74 млрд. == Глядзіце таксама == * [[Амэрыканска-беларускія адносіны]] * [[Дзядзька Сэм]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Паўночная Амэрыка}} * [https://www.usa.gov/ Афіцыйная старонка]{{ref-en}} * {{Спасылка|загаловак=United States|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-states/|назва праекту=The World Factbook|мова=en|выдавец=ЦРУ|дата публікацыі=10 чэрвеня 2025}} {{Адміністрацыйныя адзінкі ЗША}} {{Краіны Паўночнай Амэрыкі}} {{NATO}} {{АЭСР}} {{АБСЭ}} {{Вайна з тэрарызмам}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] pbmvdqja61rfm5jk3dbjfn8a02qg8lp 0 7885 2619898 2575976 2025-06-13T14:40:31Z W 11741 +Ёсьць крыніцы 2619898 wikitext text/x-wiki {{Неаб’ектыўна}} {{Сумнеўна}} [[Файл:Ephesians 2,12 - Greek atheos.jpg|міні|300пкс|Грэцкае слова αθεοι (atheoi) у пасланьні да Эфэсянаў на папірусе пачатку III ст. Літаральна перакладаецца як «[тыя хто] бяз Бога»]] '''Атэі́зм''' (ад {{мова-el|άθεος|скарочана}}, «бязбожны») — сьветапогляд, паводле якога натуральны, матэрыяльны сьвет зьяўляецца адзіным і самадастатковым, а для тлумачэньня зьяваў і апісаньня законаў прыроды не патрабуецца прыцягненьне звышнатуральных сілаў, напрыклад [[Бог]]а, богаў, духаў, іншых зьнешматэрыяльных істот. Атэісты лічаць усе наяўныя рэлігіі і вераваньні тварэньнем самога чалавека, а зьяўленьне Сусьвету разглядаюць з навуковага пункту гледжаньня. Асноўны, найбольш грамадзка значны від атэізму, навуковы або пазытыўны атэізм цесна зьвязаны з [[рацыяналізм]]ам, [[скептыцызм]]ам, сьвецкім [[гуманізм]]ам і [[вольнадумства]]м. З гэтымі плынямі яго радніць непрыманьне веры ў якасьці прылады спазнаньня сьвету, сьцьвярджэньне ў якасьці прылады такога спазнаньня навуковых мэтадаў, барацьба з дагматызмам (у тым ліку й сярод атэістаў) і вольнае абмеркаваньне філязофскіх праблем. З пункту гледжаньня навуковага атэізму рэлігія й навука зьяўляюцца ўзаемавыключальнымі зьявамі грамадзкага жыцьця, адно абавязкова выключае іншае. Клясыфікацыя плыняў атэізму яшчэ да канца не выстаялася й мае мноства трактовак. Напрыклад, клясыфікацыя па ступені ўсьведамленьня атэістычных ідэяў дзеліць атэізм на неўсьвядомлены — стыхійны, і ўсьвядомлены. Таксама адрозьніваюць практычны і тэарэтычны атэізм (В. Бругер); радыкальны, [[агнастыцызм|агнастычны]], пастулатны (Х. Шміт); марксісцкі, рацыяналістычны, экзыстэнцыялістычны (І. Леп), тры выгляду атэізму, зьвязаныя зь імёнамі О. Конта, Л. Фэербаха й [[Карл Маркс|К. Маркса]], а таксама [[Фрыдрых Ніцшэ|Ф. Ніцшэ]] (А. дэ Любак). Акрамя пазытыўнага атэізму існуе й нэгатыўны атэізм. == Гісторыя атэізму == Атэістычныя перакананьні, відаць, зарадзіліся амаль адначасова са зьяўленьнем рэлігійных культаў. Першапачаткова гэта быў неўсьвядомлены атэізм, які выказваўся ў прагматычным дачыненьні да рытуалаў сярод саміх служэбнікаў культу й правадыроў плямёнаў, якія выкарыстоўвалі рэлігійныя формулы для ўмацаваньня свайго ўплыву на насельніцтва. Больш усьвядомлены, агнастычны атэізм стаў афармляцца толькі са зьяўленьнем філязофскіх школаў. Старажытнаіндыйскія крыніцы даносяць да нас рэха спрэчак паміж прадстаўнікамі філязофскай школы [[Локаята]] (Брыхаспаці, Дзьхішан — [[V стагодзьдзе да н. э.]]) й прыхільнікамі вэдыйскага вучэньня. Сачыненьні філёзафаў гэтае школы не захаваліся, пра іх пазыцыі вядома толькі дзякуючы працам іх праціўнікаў. Аднак можна сказаць, што локаята былі першымі пасьлядоўнікамі атэізму — яны сьцьвярджалі, што бога няма, што сьвет ніхто не ствараў, што ён зьявіўся й разьвіваецца па сваіх унутраных законах, яны не прызнавалі існаваньне жыцьця пасьля сьмерці й лічылі, што ўсё што напісана ў Вэдах уяўляе сабою падман. == Сучасны стан атэізму == [[Файл:Irreligion map.png|міні|300пкс|Распаўсюд атэізму па краінах (па выніках апытаньняў 2006)]] Для сучаснай заходняй цывілізацыі характэрна падзеньне цікавасьці да рэлігіі сярод шырокіх пластоў насельніцтва, асабліва сярод тэхнічнай інтэлігенцыі. У разьвітых краінах зьніжаецца наведвальнасьць храмаў, памяншаецца колькасьць рытуалаў, адбываецца павелічэньне колькасьці людзей, якія лічаць сябе агностыкамі або атэістамі, нават у веруючых рэлігія губляе сваё вярхоўнае становішча. Характэрным у гэтым дачыненьні зьяўляецца публікацыя вядомым амэрыканскім біскупам кнігі пад назовам «Чаму хрысьціянства павінна зьменіцца або памерці: Біскуп зьвяртаецца да веруючых» (травень 1998). У прамыслова разьвітых краінах асноўнай апорай рэлігійнага сьветапогляду застаецца нешматлікае сельскае насельніцтва, а ідэалягічным стрыжнем — гуманітарная інтэлігенцыя. Атэісты злучаюць рэлігійнасьць гэтай часткі інтэлігенцыі зь яе аднабаковай адукацыяй, адсутнасьцю ведаў пра перадавыя дасягненьні натуральных навук і тэхнікі. Цалкам іншая сытуацыя ў краінах, якія разьвіваюцца зараз, у тым ліку й краінах былога [[СССР]]. У краінах [[Афрыка|Афрыкі]], на [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]] бесьперапынна ўзрастае рост рэлігійнасьці, які даходзіць да фанатызму й [[фундамэнталізм]]у. У большасьці ісламскіх краінаў атэізм лічыцца злачынствам, за так званае «блюзьнерства» ў [[Пакістан]]е могуць прысудзіць да сьмяротнай кары. Сытуацыя з атэістычным рухам у [[Расея|Расеі]] й краінах [[СНД]] гэтак жа вельмі складаная. Крах пануючай «камуністычнай» ідэалёгіі, якая абвяшчала ў якасьці асноўнага сьветапогляду «афіцыйны атэізм» і дзейнічала пры гэтым мэтадамі не перакананьня, а рэпрэсіяў, гвалтоўна ўкараняючы гэты псэўдаатэізм, дзе замест Бога прапаноўвалася верыць у бязгрэшнасьць прарокаў марксізму-ленінізму, прывёў да моцнай рэакцыі грамадзтва, кіўнуў маятнік грамадзкай прытомнасьці ў бок непрыманьня атэізму. Узрос ўплыў [[Расейская Праваслаўная Царква|Расейскай Праваслаўнай Царквы]], пачалося яе частковае зрошчваньне зь дзяржаўнымі органамі ўлады, узрастаюць містычныя настроі ў грамадзтве й захапленьні рознымі [[ілжэнавука]]мі (напрыклад, [[астралёгія]]й). Нягледзячы на гэта, атэістычны рух набірае сілу. == Вызначэньне і адрозьненьні == Аўтары разыходзяцца ў тым, як лепей за ўсё вызначаць атэізм, пра якія менавіта звышнатурльныя існасьці ідзе гаворка, ці сьцьвярджае атэізм іх адсутнасьць, ці зьяўялецца атэізм усьвядомленым наўпроставым адмаўленьнем усяго звышнатуральнага. === Шырата панятку === Часта незразумеласьцяў і спрэчак, якія тычацца вызначэньня атэізму, узьнікае празь неадназначнасьць у вызначэньні такіх словаў, як «божышча» і «бог». Праз тое, што існуе мноства абсалютна розных уяўленьняў пра звышнатуральнае, узьніклі розныя меркаваньні адносна таго, да якім зь іх мае дачыненьне тэрмін «атэізм». Калі лчыць «тэізм» верай у адзінага пэрсаніфікаванага бога, то людзей, якія вераць у мноства іншых багоў, дэістаў і нават політэістаў можна клясыфікаваць як атэістаў. У XX стагодзьдзі такой падыход згубіў папулярнасьць, бо тэрмін «тэізм» пачаў успрымацца хутчэй як праяўленьне веры ў любое божышча. У залежнасьці ад шыраты вызначэньня, пад атэізмам можа разумецца непрыняцьце розных канцэпцыяў, пачынаючы ад ідэі бога, як існай асобы і сканчываючы існаваньне чаго заўгодна нематэрыяльнага, звышнатуральнага ці трансцэндэнтнага, уключаючы канцэпцыі індуізму і будызму. === Стыхійны і навуковы атэізм === Стыхійны атэізм — атэізм, заснавана на чымсьці іншым, акрамя навукі (напрыклад, як вынік звычайнага клёку ці скептычнага вобраза мысьленьня, адсутнасьці цікавасьці да звышнатуральнага, няведаньня пра наяўнасьць рэлігіі і інш.) Навуковы атэізм — гэта атэізм, заснаваны на прыродазнаўстве, калі ў якасьці асноўнага інструмэнта для разгляданьня пытаньня пра існаваньне богу (звышнатуральных істотаў альбо зьяваў) выкарыстоўваецца [[навуковы мэтад]], хоць той мэтад распрацаўваў якраз [[Тэізм|тэістычны]] [[Хрысьціянства|хрысьціянскі]] [[Філязофія|філёзаф]] [[Фрэнсіс Бэкан]]<ref>{{Кніга|аўтар=[[Джон Лоўзі]].|частка=Фрэнсіс Бэкан|загаловак=Гістарычныя ўводзіны ў філязофію навукі|арыгінал=|спасылка=http://files.knihi.com/00042/Loudzi_Dzon.Histarycnyja_uvodziny_u_filasofiju_navuki.djvu|адказны=перакл. [[А. Карцель]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларускі фонд Сораса]]|год=1995|том=|старонкі=71-80|старонак=328|сэрыя=Адкрытае грамадзтва|isbn=985-6022-10-X|наклад=5000}}</ref>. == Беларусь == 30 сакавіка 1926 г. сакратарыят Цэнтральнага камітэту (ЦК) [[Камуністычная партыя Беларусі|Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі]] (КП(б)Б) ўхваліў пастанову аб ўтварэньні бюро па стварэньні [[Саюз ваяўнічых бязбожнікаў|Саюза ваяўнічых бязбожнікаў]] (СВБ). На 1 студзеня 1930 г. СВБ [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]] налічваў 42 200 чалавек, у 1932 — 217 тыс. у складзе 3 тыс. суполак, у тым ліку 102 тыс. (47%) [[Падлетак|непаўналетніх]] піянэраў і школьнікаў ад 14 год. 5 траўня 1932 г. СВБ [[СССР]] абвясьціў пяцігодку зьнішчэньня рэлігіі са 118 пунктаў: у 1932 г. плянавалася закрыцьцё духоўных вучэльняў; у 1933 — зьнішчэньне [[манастыр]]оў, вынішчэньне набажнай [[абрад]]насьці ў [[Сям’я|сем’ях]], забарона рэлігійнага [[друк]]у і [[Прапаганда|прапаведваньне]] бязбожжа ў [[кіно]]; у 1934 — высылка сьвятароў; у 1935 — ператварэньне [[храм]]аў у клюбы; у 1936 — пашырэньне рэлігійнай барацьбы; у 1937 — сьвяткаваньне зьнішчэньня рэлігіі. У выніку за 1937 г. і 5 месяцаў 1938 г. у БССР асудзілі 3247 прадстаўнікоў [[духавенства]], зь якіх каля 2000 (62%) загінулі ў вязьніцах [[ГУЛаг]]а і праз [[расстрэл]]ы. Да пачатку 1940 г. [[гвалт]]оўна зачынілі ўсе цэрквы. Аднак да 1937 г. асабовы склад СВБ БССР скараціўся да 35 тысячаў (16% ад 1932 г.). У кастрычніку 1937 г. ЦК КП(б)Б ухваліў пастанову аб стварэньні ''Аргбюро'' СВБ БССР для адновы суполак, якія распаліся. [[Савет народных камісараў БССР]] абавязалі павялічыць у 1938 г. лік кіраўніцтва і ўтрыманьне мясцовых сакратароў СВБ, выдаткі на выдавецкую дзейнасьць і курсы антырэлігійнікаў. 28 кастрычніка 1938 г. бюро ЦК КП(б)Б прызначыла 5 партыйцаў у Цэнтральную раду СВБ БССР і 15 [[камсамол]]ьцаў у якасьці няштатных інструктараў. На пачатак 1940 г. 2857 суполак СВБ БССР улучалі 90 913 чалавек. У выніку звыш 14 тыс. бязбожных [[Лекцыя|чытаньняў]] да канца году ў яго склад увайшлі яшчэ 12 тыс. чалавек. Таксама цягам году ў Менску двойчы ладзілася 320-гадзінная месячная падрыхтоўка 103 [[Ідэалёгія|ідэолягаў]] бязбожжа<ref>{{Кніга|аўтар=[[Уладзімер Восіпавіч Навіцкі|Уладзімер Навіцкі]].|частка=Адносіны савецкага ўрада да канфесій. Распаўсюджванне атэізму|загаловак=Канфесіі на Беларусі (к. XVIII — XX ст.)|арыгінал=|спасылка=http://files.knihi.com/00038/Kanfesii_na_Bielarusi.djvu|адказны=|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Экапэрспэктыва]]|год=1998|том=|старонкі=155-199|старонак=340|сэрыя=|isbn=985-6102-17-0|наклад=5000}}</ref>. З 1957/1958 навучальнага году на гістарычных [[факультэт]]ах [[ВНУ]] пачалі выкладаць курс бязбожжа. У канцы 1957 — пачатку 1958 г. 2-тыднёвую падрыхтоўку пры абласных камітэтах і 6-месячную — пры 20 раённых камітэтах КПБ прайшлі звыш 800 бязбожных лектараў. За 1957 г. яны зладзілі 28 тыс. бязбожных чытаньняў. У 1957—1958 гадох [[Веды (таварыства)|таварыства «Веды»]] выдала 76 бязбожных [[брашура]]ў. 2 студзеня 1964 г. ЦК [[КПСС]] увёў сваёй пастановай з 1964/1965 навуч. г. ва ўнівэрсытэтах, [[Мэдыцына|мэдычных]], [[Сельская гаспадарка|сельскагаспарадчых]] і [[Пэдагогіка|пэдагагічных]] інстытутах выкладаньне курса «Асновы навуковага бязбожжа» са здачай [[іспыт]]у, у іншых ВНУ — факультатыў. На гістарычным і [[Філязофія|філязофскім]] факультэтах [[унівэрсытэт]]аў, гісторыка-[[Філялёгія|філялягічных]] факультэтах пэдагагічных ВНУ ўводзілася [[спэцыялізацыя]] па бязбожжы. Ва ўнівэрсытэтах і пэдінстытутах ствараліся катэдры «навуковага» бязбожжа. Пры 5 унівэрстытэтах [[марксізм]]у-[[ленінізм]]у БССР утварылі факультэты «навуковага» бязбожжа. У выніку ў 1964/1965 навуч. г. антырэлігійную прапаганду ў БССР выкладалі 14 тыс. слухачам. На пачатак 1965 г. у БССР налічвалася каля 5,5 тыс. бязбожных лектараў, 1379 прапагандыстаў і звыш 23 тыс. агітавальнікаў<ref>{{Кніга|аўтар=Уладзімер Навіцкі.|частка=Новая хваля ўціску канфесій у гады палітычнай "адлігі"|загаловак=Канфесіі на Беларусі (к. XVIII — XX ст.)|арыгінал=|спасылка=|адказны=|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Экапэрспэктыва|год=1998|том=|старонкі=263-292|старонак=340|сэрыя=|isbn=985-6102-17-0|наклад=5000}}</ref>. Падчас агульнакраёвага апытаньня [[Незалежны інстытут сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў|Незалежным інстытутам сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў]] (НІСЭПД) у верасьні 2002 г. бязбожжа спавядалі 4,9% апытаных<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Праваслаўныя атэісты пераваг не шукаюць|спасылка=http://www.charter97.org/bel/news/2002/10/07/03|выдавец=[[Хартыя’97]]|дата публікацыі=7 кастрычніка 2002|дата доступу=9 студзеня 2014}}</ref>. == Вядомыя атэісты == * [[Карл Маркс]] — філёзаф, эканаміст, стваральнік марксісцкага вучэньня. * [[Віталій Гінзбург]] — расейскі фізык, ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па фізыцы за 2003 год. * [[Карл Эдвард Саган]] — выбітны амэрыканскі астраном і папулярызатар навукі. * [[Ільля Капіевіч]] — першы асьветнік на Беларусі, які выказаў ідэю атэізму. * [[Сымона дэ Бавуар]] — француская пісьменьніца, фэміністка, экзыстэнцыялістка. * [[Жан-Поль Сартр]] — францускі філёзаф, пісьменьнік, драматург, асноўны тэарэтык і адзін з заснавальнікаў атэістычнага экзыстэнцыялізму. * [[Жазэ Сарамага]] — партугальскі пісьменьнік, журналіст, адзіны люзафон-набіляр. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Атэізм| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] khuw0zpzm7bu4s6j85duc2hyoz583ge 2619909 2619898 2025-06-13T15:00:04Z W 11741 +[[Бязбожжа]] 2619909 wikitext text/x-wiki {{Неаб’ектыўна}} {{Сумнеўна}} [[Файл:Ephesians 2,12 - Greek atheos.jpg|міні|300пкс|Грэцкае слова αθεοι (atheoi) у пасланьні да Эфэсянаў на папірусе пачатку III ст. Літаральна перакладаецца як «[тыя хто] бяз Бога»]] '''Атэі́зм''' (бязбожжа; ад {{мова-el|άθεος|скарочана}}, «бязбожны») — сьветапогляд, паводле якога натуральны, матэрыяльны сьвет зьяўляецца адзіным і самадастатковым, а для тлумачэньня зьяваў і апісаньня законаў прыроды не патрабуецца прыцягненьне звышнатуральных сілаў, напрыклад [[Бог]]а, богаў, духаў, іншых зьнешматэрыяльных істот. Атэісты лічаць усе наяўныя рэлігіі і вераваньні тварэньнем самога чалавека, а зьяўленьне Сусьвету разглядаюць з навуковага пункту гледжаньня. Асноўны, найбольш грамадзка значны від атэізму, навуковы або пазытыўны атэізм цесна зьвязаны з [[рацыяналізм]]ам, [[скептыцызм]]ам, сьвецкім [[гуманізм]]ам і [[вольнадумства]]м. З гэтымі плынямі яго радніць непрыманьне веры ў якасьці прылады спазнаньня сьвету, сьцьвярджэньне ў якасьці прылады такога спазнаньня навуковых мэтадаў, барацьба з дагматызмам (у тым ліку й сярод атэістаў) і вольнае абмеркаваньне філязофскіх праблем. З пункту гледжаньня навуковага атэізму рэлігія й навука зьяўляюцца ўзаемавыключальнымі зьявамі грамадзкага жыцьця, адно абавязкова выключае іншае. Клясыфікацыя плыняў атэізму яшчэ да канца не выстаялася й мае мноства трактовак. Напрыклад, клясыфікацыя па ступені ўсьведамленьня атэістычных ідэяў дзеліць атэізм на неўсьвядомлены — стыхійны, і ўсьвядомлены. Таксама адрозьніваюць практычны і тэарэтычны атэізм (В. Бругер); радыкальны, [[агнастыцызм|агнастычны]], пастулатны (Х. Шміт); марксісцкі, рацыяналістычны, экзыстэнцыялістычны (І. Леп), тры выгляду атэізму, зьвязаныя зь імёнамі О. Конта, Л. Фэербаха й [[Карл Маркс|К. Маркса]], а таксама [[Фрыдрых Ніцшэ|Ф. Ніцшэ]] (А. дэ Любак). Акрамя пазытыўнага атэізму існуе й нэгатыўны атэізм. == Гісторыя атэізму == Атэістычныя перакананьні, відаць, зарадзіліся амаль адначасова са зьяўленьнем рэлігійных культаў. Першапачаткова гэта быў неўсьвядомлены атэізм, які выказваўся ў прагматычным дачыненьні да рытуалаў сярод саміх служэбнікаў культу й правадыроў плямёнаў, якія выкарыстоўвалі рэлігійныя формулы для ўмацаваньня свайго ўплыву на насельніцтва. Больш усьвядомлены, агнастычны атэізм стаў афармляцца толькі са зьяўленьнем філязофскіх школаў. Старажытнаіндыйскія крыніцы даносяць да нас рэха спрэчак паміж прадстаўнікамі філязофскай школы [[Локаята]] (Брыхаспаці, Дзьхішан — [[V стагодзьдзе да н. э.]]) й прыхільнікамі вэдыйскага вучэньня. Сачыненьні філёзафаў гэтае школы не захаваліся, пра іх пазыцыі вядома толькі дзякуючы працам іх праціўнікаў. Аднак можна сказаць, што локаята былі першымі пасьлядоўнікамі атэізму — яны сьцьвярджалі, што бога няма, што сьвет ніхто не ствараў, што ён зьявіўся й разьвіваецца па сваіх унутраных законах, яны не прызнавалі існаваньне жыцьця пасьля сьмерці й лічылі, што ўсё што напісана ў Вэдах уяўляе сабою падман. == Сучасны стан атэізму == [[Файл:Irreligion map.png|міні|300пкс|Распаўсюд атэізму па краінах (па выніках апытаньняў 2006)]] Для сучаснай заходняй цывілізацыі характэрна падзеньне цікавасьці да рэлігіі сярод шырокіх пластоў насельніцтва, асабліва сярод тэхнічнай інтэлігенцыі. У разьвітых краінах зьніжаецца наведвальнасьць храмаў, памяншаецца колькасьць рытуалаў, адбываецца павелічэньне колькасьці людзей, якія лічаць сябе агностыкамі або атэістамі, нават у веруючых рэлігія губляе сваё вярхоўнае становішча. Характэрным у гэтым дачыненьні зьяўляецца публікацыя вядомым амэрыканскім біскупам кнігі пад назовам «Чаму хрысьціянства павінна зьменіцца або памерці: Біскуп зьвяртаецца да веруючых» (травень 1998). У прамыслова разьвітых краінах асноўнай апорай рэлігійнага сьветапогляду застаецца нешматлікае сельскае насельніцтва, а ідэалягічным стрыжнем — гуманітарная інтэлігенцыя. Атэісты злучаюць рэлігійнасьць гэтай часткі інтэлігенцыі зь яе аднабаковай адукацыяй, адсутнасьцю ведаў пра перадавыя дасягненьні натуральных навук і тэхнікі. Цалкам іншая сытуацыя ў краінах, якія разьвіваюцца зараз, у тым ліку й краінах былога [[СССР]]. У краінах [[Афрыка|Афрыкі]], на [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]] бесьперапынна ўзрастае рост рэлігійнасьці, які даходзіць да фанатызму й [[фундамэнталізм]]у. У большасьці ісламскіх краінаў атэізм лічыцца злачынствам, за так званае «блюзьнерства» ў [[Пакістан]]е могуць прысудзіць да сьмяротнай кары. Сытуацыя з атэістычным рухам у [[Расея|Расеі]] й краінах [[СНД]] гэтак жа вельмі складаная. Крах пануючай «камуністычнай» ідэалёгіі, якая абвяшчала ў якасьці асноўнага сьветапогляду «афіцыйны атэізм» і дзейнічала пры гэтым мэтадамі не перакананьня, а рэпрэсіяў, гвалтоўна ўкараняючы гэты псэўдаатэізм, дзе замест Бога прапаноўвалася верыць у бязгрэшнасьць прарокаў марксізму-ленінізму, прывёў да моцнай рэакцыі грамадзтва, кіўнуў маятнік грамадзкай прытомнасьці ў бок непрыманьня атэізму. Узрос ўплыў [[Расейская Праваслаўная Царква|Расейскай Праваслаўнай Царквы]], пачалося яе частковае зрошчваньне зь дзяржаўнымі органамі ўлады, узрастаюць містычныя настроі ў грамадзтве й захапленьні рознымі [[ілжэнавука]]мі (напрыклад, [[астралёгія]]й). Нягледзячы на гэта, атэістычны рух набірае сілу. == Вызначэньне і адрозьненьні == Аўтары разыходзяцца ў тым, як лепей за ўсё вызначаць атэізм, пра якія менавіта звышнатурльныя існасьці ідзе гаворка, ці сьцьвярджае атэізм іх адсутнасьць, ці зьяўялецца атэізм усьвядомленым наўпроставым адмаўленьнем усяго звышнатуральнага. === Шырата панятку === Часта незразумеласьцяў і спрэчак, якія тычацца вызначэньня атэізму, узьнікае празь неадназначнасьць у вызначэньні такіх словаў, як «божышча» і «бог». Праз тое, што існуе мноства абсалютна розных уяўленьняў пра звышнатуральнае, узьніклі розныя меркаваньні адносна таго, да якім зь іх мае дачыненьне тэрмін «атэізм». Калі лчыць «тэізм» верай у адзінага пэрсаніфікаванага бога, то людзей, якія вераць у мноства іншых багоў, дэістаў і нават політэістаў можна клясыфікаваць як атэістаў. У XX стагодзьдзі такой падыход згубіў папулярнасьць, бо тэрмін «тэізм» пачаў успрымацца хутчэй як праяўленьне веры ў любое божышча. У залежнасьці ад шыраты вызначэньня, пад атэізмам можа разумецца непрыняцьце розных канцэпцыяў, пачынаючы ад ідэі бога, як існай асобы і сканчываючы існаваньне чаго заўгодна нематэрыяльнага, звышнатуральнага ці трансцэндэнтнага, уключаючы канцэпцыі індуізму і будызму. === Стыхійны і навуковы атэізм === Стыхійны атэізм — атэізм, заснавана на чымсьці іншым, акрамя навукі (напрыклад, як вынік звычайнага клёку ці скептычнага вобраза мысьленьня, адсутнасьці цікавасьці да звышнатуральнага, няведаньня пра наяўнасьць рэлігіі і інш.) Навуковы атэізм — гэта атэізм, заснаваны на прыродазнаўстве, калі ў якасьці асноўнага інструмэнта для разгляданьня пытаньня пра існаваньне богу (звышнатуральных істотаў альбо зьяваў) выкарыстоўваецца [[навуковы мэтад]], хоць той мэтад распрацаўваў якраз [[Тэізм|тэістычны]] [[Хрысьціянства|хрысьціянскі]] [[Філязофія|філёзаф]] [[Фрэнсіс Бэкан]]<ref>{{Кніга|аўтар=[[Джон Лоўзі]].|частка=Фрэнсіс Бэкан|загаловак=Гістарычныя ўводзіны ў філязофію навукі|арыгінал=|спасылка=http://files.knihi.com/00042/Loudzi_Dzon.Histarycnyja_uvodziny_u_filasofiju_navuki.djvu|адказны=перакл. [[А. Карцель]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларускі фонд Сораса]]|год=1995|том=|старонкі=71-80|старонак=328|сэрыя=Адкрытае грамадзтва|isbn=985-6022-10-X|наклад=5000}}</ref>. == Беларусь == 30 сакавіка 1926 г. сакратарыят Цэнтральнага камітэту (ЦК) [[Камуністычная партыя Беларусі|Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі]] (КП(б)Б) ўхваліў пастанову аб ўтварэньні бюро па стварэньні [[Саюз ваяўнічых бязбожнікаў|Саюза ваяўнічых бязбожнікаў]] (СВБ). На 1 студзеня 1930 г. СВБ [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]] налічваў 42 200 чалавек, у 1932 — 217 тыс. у складзе 3 тыс. суполак, у тым ліку 102 тыс. (47%) [[Падлетак|непаўналетніх]] піянэраў і школьнікаў ад 14 год. 5 траўня 1932 г. СВБ [[СССР]] абвясьціў пяцігодку зьнішчэньня рэлігіі са 118 пунктаў: у 1932 г. плянавалася закрыцьцё духоўных вучэльняў; у 1933 — зьнішчэньне [[манастыр]]оў, вынішчэньне набажнай [[абрад]]насьці ў [[Сям’я|сем’ях]], забарона рэлігійнага [[друк]]у і [[Прапаганда|прапаведваньне]] бязбожжа ў [[кіно]]; у 1934 — высылка сьвятароў; у 1935 — ператварэньне [[храм]]аў у клюбы; у 1936 — пашырэньне рэлігійнай барацьбы; у 1937 — сьвяткаваньне зьнішчэньня рэлігіі. У выніку за 1937 г. і 5 месяцаў 1938 г. у БССР асудзілі 3247 прадстаўнікоў [[духавенства]], зь якіх каля 2000 (62%) загінулі ў вязьніцах [[ГУЛаг]]а і праз [[расстрэл]]ы. Да пачатку 1940 г. [[гвалт]]оўна зачынілі ўсе цэрквы. Аднак да 1937 г. асабовы склад СВБ БССР скараціўся да 35 тысячаў (16% ад 1932 г.). У кастрычніку 1937 г. ЦК КП(б)Б ухваліў пастанову аб стварэньні ''Аргбюро'' СВБ БССР для адновы суполак, якія распаліся. [[Савет народных камісараў БССР]] абавязалі павялічыць у 1938 г. лік кіраўніцтва і ўтрыманьне мясцовых сакратароў СВБ, выдаткі на выдавецкую дзейнасьць і курсы антырэлігійнікаў. 28 кастрычніка 1938 г. бюро ЦК КП(б)Б прызначыла 5 партыйцаў у Цэнтральную раду СВБ БССР і 15 [[камсамол]]ьцаў у якасьці няштатных інструктараў. На пачатак 1940 г. 2857 суполак СВБ БССР улучалі 90 913 чалавек. У выніку звыш 14 тыс. бязбожных [[Лекцыя|чытаньняў]] да канца году ў яго склад увайшлі яшчэ 12 тыс. чалавек. Таксама цягам году ў Менску двойчы ладзілася 320-гадзінная месячная падрыхтоўка 103 [[Ідэалёгія|ідэолягаў]] бязбожжа<ref>{{Кніга|аўтар=[[Уладзімер Восіпавіч Навіцкі|Уладзімер Навіцкі]].|частка=Адносіны савецкага ўрада да канфесій. Распаўсюджванне атэізму|загаловак=Канфесіі на Беларусі (к. XVIII — XX ст.)|арыгінал=|спасылка=http://files.knihi.com/00038/Kanfesii_na_Bielarusi.djvu|адказны=|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Экапэрспэктыва]]|год=1998|том=|старонкі=155-199|старонак=340|сэрыя=|isbn=985-6102-17-0|наклад=5000}}</ref>. З 1957/1958 навучальнага году на гістарычных [[факультэт]]ах [[ВНУ]] пачалі выкладаць курс бязбожжа. У канцы 1957 — пачатку 1958 г. 2-тыднёвую падрыхтоўку пры абласных камітэтах і 6-месячную — пры 20 раённых камітэтах КПБ прайшлі звыш 800 бязбожных лектараў. За 1957 г. яны зладзілі 28 тыс. бязбожных чытаньняў. У 1957—1958 гадох [[Веды (таварыства)|таварыства «Веды»]] выдала 76 бязбожных [[брашура]]ў. 2 студзеня 1964 г. ЦК [[КПСС]] увёў сваёй пастановай з 1964/1965 навуч. г. ва ўнівэрсытэтах, [[Мэдыцына|мэдычных]], [[Сельская гаспадарка|сельскагаспарадчых]] і [[Пэдагогіка|пэдагагічных]] інстытутах выкладаньне курса «Асновы навуковага бязбожжа» са здачай [[іспыт]]у, у іншых ВНУ — факультатыў. На гістарычным і [[Філязофія|філязофскім]] факультэтах [[унівэрсытэт]]аў, гісторыка-[[Філялёгія|філялягічных]] факультэтах пэдагагічных ВНУ ўводзілася [[спэцыялізацыя]] па бязбожжы. Ва ўнівэрсытэтах і пэдінстытутах ствараліся катэдры «навуковага» бязбожжа. Пры 5 унівэрстытэтах [[марксізм]]у-[[ленінізм]]у БССР утварылі факультэты «навуковага» бязбожжа. У выніку ў 1964/1965 навуч. г. антырэлігійную прапаганду ў БССР выкладалі 14 тыс. слухачам. На пачатак 1965 г. у БССР налічвалася каля 5,5 тыс. бязбожных лектараў, 1379 прапагандыстаў і звыш 23 тыс. агітавальнікаў<ref>{{Кніга|аўтар=Уладзімер Навіцкі.|частка=Новая хваля ўціску канфесій у гады палітычнай "адлігі"|загаловак=Канфесіі на Беларусі (к. XVIII — XX ст.)|арыгінал=|спасылка=|адказны=|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Экапэрспэктыва|год=1998|том=|старонкі=263-292|старонак=340|сэрыя=|isbn=985-6102-17-0|наклад=5000}}</ref>. Падчас агульнакраёвага апытаньня [[Незалежны інстытут сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў|Незалежным інстытутам сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў]] (НІСЭПД) у верасьні 2002 г. бязбожжа спавядалі 4,9% апытаных<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Праваслаўныя атэісты пераваг не шукаюць|спасылка=http://www.charter97.org/bel/news/2002/10/07/03|выдавец=[[Хартыя’97]]|дата публікацыі=7 кастрычніка 2002|дата доступу=9 студзеня 2014}}</ref>. == Вядомыя атэісты == * [[Карл Маркс]] — філёзаф, эканаміст, стваральнік марксісцкага вучэньня. * [[Віталій Гінзбург]] — расейскі фізык, ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па фізыцы за 2003 год. * [[Карл Эдвард Саган]] — выбітны амэрыканскі астраном і папулярызатар навукі. * [[Ільля Капіевіч]] — першы асьветнік на Беларусі, які выказаў ідэю атэізму. * [[Сымона дэ Бавуар]] — француская пісьменьніца, фэміністка, экзыстэнцыялістка. * [[Жан-Поль Сартр]] — францускі філёзаф, пісьменьнік, драматург, асноўны тэарэтык і адзін з заснавальнікаў атэістычнага экзыстэнцыялізму. * [[Жазэ Сарамага]] — партугальскі пісьменьнік, журналіст, адзіны люзафон-набіляр. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Атэізм| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] ememkf471epmpegr8do2q0t9fvcj50s 0 9322 2619897 2619171 2025-06-13T14:39:29Z W 11741 +[[Шаблён:Колішняя дзяржава]] і крыніца пра Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР, Савецкі Саюз): [[Сяргей Навумчык]]. Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль // [[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]], 30 сьнежня 2022 г. https://www.svaboda.org/a/32200070.html 2619897 wikitext text/x-wiki {{Колішняя дзяржава |Статус = [[рэспубліка]] |Назва = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Код мовы = ru |Саманазва = Союз Советских Социалистических Республик |Родны склон = Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Сьцяг = Flag of the Soviet Union.svg |Апісаньне сьцягу = [[Сьцяг СССР]] |Герб = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg |Апісаньне гербу = [[Герб СССР]] |Дэвіз = [[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]] |Гімн = [[Гімн Савецкага Саюзу]] |Мапа = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |Апісаньне мапы = Мапа пасьля 1945 году |Пэрыяд існаваньня = 1922—1991 гады |Кароткая назва = Савецкі Саюз |Сталіца = [[Масква]] |Найбуйнейшы горад = Масква |Афіцыйная мова = [[Расейская мова|расейская]] ([[дэ факта]]) |Мовы = 14-і саюзных рэспублік: [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанская]], [[Армянская мова|армянская]], ''[[Беларуская мова|беларуская]]'', [[Грузінская мова|грузінская]], [[Казаская мова|казаская]], [[Кыргыская мова|кыргыская]], [[Латыская мова|латыская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Малдаўская мова|малдаўская]], [[Таджыцкая мова|таджыцкая]], [[Туркмэнская мова|туркмэнская]], [[Узбэцкая мова|узбэцкая]] і [[Эстонская мова|эстонская]] |Рэлігія = [[бязбожжа]] |Этнахаронім = [[саветы]] |Граніцы = [[Фінляндыя]], [[Польская Народная Рэспубліка|Польшча]], [[Чэхаславацкая сацыялістычная рэспубліка|Чэхаславаччына]], [[Вугоршчына]], [[Румынія]], [[Турэччына]], [[Іран]], [[Аўганістан]], [[Кітай]], [[Манголія]], [[Паўночная Карэя]] |Форма ўраду = [[Аднапартыйны лад|аднапартыйная]] [[дыктатура]] |Ідэалёгія = [[марксізм-ленінізм]] |Заканадаўчы орган = [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўны Савет]] |Сябра = [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]], [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] |Плошча = 22 402 200 км² ([[Сьпіс краінаў паводле плошчы|1-ы]]) |Насельніцтва = 286 730 819 ([[Перапіс насельніцтва СССР 1989 году|1989]]; [[Сьпіс краінаў паводле насельніцтва|3-і]]) |Валюта = [[савецкі рубель]] |Пасада кіраўніка = [[Прэзыдэнт СССР|Прэзыдэнт]] |Кіраўнік = [[Міхаіл Гарбачоў]] |Пасада кіраўніка2 = Старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў]] |Кіраўнік2 = [[Іван Сілаеў]] |Пасада кіраўніка3 = Старшыня Вярхоўнага Савету |Кіраўнік3 = [[Анатоль Лук'янаў]] |СьцягП1 = Flag of Byelorussian SSR (1919-1927).png |Папярэднік1 = Беларуская ССР |СьцягП2 = Flag of the Transcaucasian SFSR.svg |Папярэднік2 = Закаўкаская СФСР |СьцягП3 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg |Папярэднік3 = Расейская СФСР |СьцягП4 = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg |Папярэднік4 = Украінская ССР |СьцягН1 = Flag of the CIS.svg |Наступнік1 = Садружнасьць незалежных дзяржаваў |Удзел у канфліктах = [[Другая сусьветная вайна]], [[Аўганска-савецкая вайна]] |Год1 = 1924 |Падзея1 = [[Канстытуцыя СССР|Канстытуцыя]] |Год2 = 1956 |Падзея2 = [[Дэсталінізацыя]] |Заўвагі = }} [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|значак|300пкс|Склад СССР]] '''Саю́з Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' ({{Скар|СССР}})<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Навумчык]]|загаловак=Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/belnaftahim-damoviusja-z-azerbajdzhanskaj-socar-ab-pastautsy-160-tys-t-nafty-85616-2020/|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=30 сьнежня 2022|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref> — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]]. Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СССР як аўтаномная вобласьць РСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й. СССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]]. Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]]. У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]). Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. [[Распад СССР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы|дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы]] афіцыйна прызнаная незалежнасьць балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу ССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>. == Назва == Поўная назва Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік скарачалася да назвы Савецкі Саюз або СССР. [[Прыметнік]] «''савецкі''» мог пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]]. Таксама выкарыстоўваліся назвы Зьвяз Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік, ЗССР і Зьвяз Ра́давых Сацыялісты́чных Рэспу́блік. Сярод іншага, назва ЗРСР сустракалася ў міжваенным беларускім друку 1918—1939 гадоў, бо па-за СССР паралельна ўжывалася форма, дзе, замест «савецкіх», было «радавых». Адпаведна казалі таксама й «Радавая Беларусь». Размоўна сустракалася і назва Савок. == Геаграфія == Маючы плошчу 22 400 000 квадратных кілямэтраў, Савецкі Саюз быў найбуйнейшай дзяржавай сьвету. Ён займаў шостую частку сушы, а сваімі памерамі быў супастаўны з памерам [[Паўночная Амэрыка|Паўночнае Амэрыкі]]. Эўрапейская частка складала чвэрць тэрыторыі краіны, і зьяўлялася яе культурным і эканамічным цэнтрам. [[Азія|Азіяцкая частка]] (да [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]] на ўсходзе і да мяжы з Аўганістанам на поўдні) была значна меней населенае. Працягласьць Савецкага Саюзу складала больш за 10000 км з усходу на захад (праз 11 гадзінных паясоў), і амаль 7200 кілямэтраў з поўначы на поўдзень. На тэрыторыі краіны разьмяшчалася пяць кліматычных зонаў. Савецкі Саюз меў самую працяглую мяжу ў сьвеце (больш за 60 000 км). Таксама Савецкі Саюз межаваў з ЗША, Аўганістанам, Кітаем, Чэхаславаччынаю, Фінляндыяю, Вугоршчынаю, Іранам, Манголіяю, Паўночнаю Карэяю, Нарвэгіяю, Польшчаю, Румыніяю і Турэччынаю (з 1945 па 1991 год). Самаю доўгаю ракою Савецкага Саюзу была [[Об]] (з [[Іртыш]]ом). Самая высокая гара: [[Пік Камунізму]] (7495 м, цяпер пік Ісмаіла Самані) у Таджыкістане. Таксама ў межах СССР (сумесна з Іранам) знаходзілася найбуйнейшае ў сьвеце возера — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] і самае вялікае і глыбокае ў сьвеце праснаводнае возера — [[Байкал]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя СССР}} === Стварэньне СССР (1922—1923) === {{Асноўны артыкул|Дамова пра ўтварэньне СССР|Міжнародна-прававое прызнаньне СССР}} 29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацыяў ад зьездаў Саветаў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[УССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[ЗСФСР]] была падпісана [[Дамова пра ўтварэньне СССР]]. Гэты дакумэнт быў зацьверджаны 30 сьнежня 1922 [[I Усесаюзны зьезд Саветаў|I-м Усесаюзным зьездам Саветаў]] і падпісаны часткамі дэлегацыяў. Гэта дата і лічыцца датаю ўтварэньня СССР, хоць [[Савет Народных Камісараў СССР]] (Урад) і наркаматы (міністэрствы) былі створаны толькі 6 ліпеня 1923 году. === Даваенны пэрыяд (1923—1941) === {{Асноўны артыкул|НЭП|Калектывізацыя|Індустрыялізацыя СССР|Голад у СССР (1932—1933)}} {{Асноўны артыкул|Сталінскі пэрыяд|Сталінізм|Сталінскія рэпрэсіі}} [[Файл:Vladimir Lenin.jpg|міні|зьлева|Уладзімер Ленін — заснавальнік і першы кіраўнік СССР]] З восені 1923 году, і асабліва пасьля сьмерці [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]], у кіраўніцтве краіны разгарнулася вострая палітычная барацьба за ўладу. У кулюарнай барацьбе зь іншымі палітычнымі дзеячамі перамог Сталін і паплечнікі, у выніку чаго зацьвердзіліся аўтарытарныя мэтады кіраўніцтва, якія выкарыстоўваліся [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]] для ўсталяваньня рэжыму аднаасобнае ўлады, а былыя палітычныя супернікі ва ўладзе былі рэпрэсаваныя. Зь сярэдзіны 1920-х гадоў пачалося згортваньне [[Новая эканамічная палітыка|новай эканамічнае палітыкі]] (НЭП), а затым — правядзеньне фарсіраванае [[індустрыялізацыя СССР|індустрыялізацыі]] і [[калектывізацыя|калектывізацыі]], у 1932—1933 гадах таксама быў [[голад у СССР 1932—1933|масавы голад]]. Па зацятым [[Трэці Маскоўскі працэс|фракцыйным змаганьні]], да канца 1930-х гадоў прыхільнікі Сталіна цалкам падпарадкавалі сабе структуры [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|кіравальнае партыі]]. У краіне стварылі [[Таталітарызм|таталітарную]], строга цэнтралізаваную грамадзкую сыстэму. Апроч таго, кульмінацыі дасягнула савецкая ваяўнічая рыторыка — адкрытая прапаганда вайны знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>. У 1939 годзе былі складзеныя [[савецка-нямецкія дамовы 1939 году]] (у тым ліку так званы [[пакт Молатава-Рыбэнтропа]]), якія падзялілі сфэры ўплыву ў [[Эўропа|Эўропе]], у адпаведнасьці зь якімі шэраг тэрыторыяў Усходняе Эўропы вызначаўся як сфэра інтарэсаў СССР. Азначаныя ў дамовах тэрыторыі (з выняткам [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) увосень таго ж году і ў наступным годзе спазналі зьмены. у пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] у 1939 годзе адбылося далучэньне да СССР [[Заходняя Ўкраіна|Заходняе Ўкраіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняе Беларусі]], якія ўваходзілі на той момант у склад [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]]; гэта тэрытарыяльная зьмена расцэньваецца па-рознаму: і як [[Рэінтэграцыя|«вяртаньне»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm Ільля Крамнік. ''Пакт у імя перамогі'']</ref>, і як [[Анэксія|«анэксія»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm Павел Палянаў. ''Выбарковыя дэпартацыі з анэксаваных тэрыторыяў Польшчы, Прыбалтыкі і Румыніі ў 1939—1941 гг.'']</ref>. Ужо ў кастрычніку 1939 году горад [[Вільня]] ад Беларускае ССР быў перададзены тады яшчэ незалежнай [[Летува|Летуве]], а частка Палесься (напрыклад, ваколіцы гораду [[Камень-Кашырскі]]) — Украіне. <div class="tright" style="clear:none"> [[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|міні|Пераемнік Леніна — [[Ёсіф Сталін]]]] </div> [[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]] [[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]] У 1940 годзе ў склад СССР былі інкарпараваныя [[Эстонія]], [[Латвія]] (гл., напрыклад, [[савецкая акупацыя Латвіі]]), [[Летува]], [[Бэсарабія]] (анэксаваная [[Каралеўства Румынія|Румыніяю]] ў 1918 годзе, ''глядзіце [[Бэсарабія ў складзе Румыніі]]'') і [[Паўночная Букавіна]], створаныя [[Малдаўская ССР|Малдаўская]] (на тэрыторыі Бэсарабіі бяз поўдня плюс на тэрыторыі Прыднястроўя, якое ўваходзіла ў склад СССР ад часу яго ўтварэньня і зьяўлялася аўтаномнай рэспублікай ва УССР), [[Латвійская ССР|Латвійская]], [[Летувіская ССР|Летувіская]] (уключаючы раёны [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], якія пасьлядоўна ўвайшлі ў склад Летувіскае ССР у 1939—1940 гадох) і [[Эстонская ССР]]. [[Далучэньне Прыбалтыкі да СССР]] расцэньваецца рознымі крыніцамі як «добраахвотнае далучэньне» і як «[[анэксія]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Камэнтар Дэпартамэнту інфармацыі і друку МЗС Расеі ў сувязі з выказваньнямі шэрагу эўрапейскіх палітыкаў адносна акупацыі краінаў Балтыі Савецкім саюзам і неабходнасьці асуджэньня гэтага з боку Расеі], 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|арыгінал=|спасылка=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Official Journal of the European Communities|тып=|месца=|выдавецтва=|год=13 студзеня 1983|выпуск=|том=C 42/78|нумар=|старонкі=|isbn=}}{{ref-en}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref> [[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]] У 1939 годзе СССР, як і незалежным на той момант краінам Балтыі, прапанаваў Фінляндыі пакт пра ненапад, але [[Фінляндыя]], у адрозьненьне ад краінаў Балтыі, адмовілася. Пачатая СССР пасьля прад’яўленьня ўльтыматуму [[Савецка-фінская вайна 1939-1940 гг.|савецка-фінская вайна]] (30 лістапада 1939 — 12 сакавіка 1940) нанесла ўдар па міжнародным аўтарытэце краіны (СССР быў выключаны зь [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]). У сувязі з параўнальна вялікімі стратамі і непадрыхтаванасьцю [[Чырвоная Армія|Чырвонае Арміі]], вайна, якая зацягнулася, была скончана да разгрому [[Фінляндыя|Фінляндыі]]; па яе выніках ад Фінляндыі да СССР адышоў [[Карэльскі пярэсмык]], Прыладажжа, Сала з Куолаярві і заходняя частка [[паўвостраў|паўвостраву]] [[Паўвостраў Рыбацкі|Рыбацкі]]. 31 сакавіка 1940 году ўтварылася [[Карэла-Фінская АССР|Карэла-Фінская ССР]] (са сталіцаю ў [[Петразаводзк]]у) з Карэльскае АССР і з атрыманых фінляндзкіх тэрыторыяў (апроч паўвострава Рыбацкага, што перайшоў у склад [[Мурманская вобласьць|Мурманскае вобласьці]]). Паводле некаторых гісторыкаў, утварэньне КФССР ставіла на мэце выняткова стварэньне своеасаблівага пляцдарму для анэксіі Фінляндыі. У 1956 годзе КФССР была скасаваная, а яе тэрыторыя ўвайшла ў склад РСФСР як аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка, прытым зь яе назвы прыбралі слова «Фінская». === СССР у Другой сусьветнай вайне (1941—1945) === {{Асноўны артыкул|Нямецка-савецкая вайна}} 22 чэрвеня 1941 году [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на Савецкі Саюз, парушыўшы [[Дамова пра ненапад паміж Нямеччынаю і Савецкім Саюзам|Дамову пра ненапад]]. [[Працоўна-Сялянская Чырвоная Армія|Савецкім войскам]] атрымалася спыніць яе ўварваньне да канца восені 1941 году і перайсьці са сьнежня 1941 у контарнаступ, вызначальнай падзеяй якога стала [[Маскоўская бітва (1941—1942)|Бітва за Маскву]]. Аднак у пэрыяд лета-восені 1942 суперніку атрымалася прасунуцца да Волгі, захапіўшы велізарную частку тэрыторыі краіны. Са сьнежня 1942 і ў 1943 адбыўся карэнны пералом у вайне шляхам [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай]], а потым — [[Курская бітва|Курскае]] бітваў. У пэрыяд з 1944 па травень 1945 савецкія войскі вызвалілі ўсю акупаваную Нямеччынаю тэрыторыю СССР, а таксама краіны Ўсходняе Эўропы, пераможна завяршыўшы вайну падпісаньнем [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|Акту пра безумоўную капітуляцыю Нямеччыны]]. Вайна прынесла вялікую [[Страты ў Вялікай Айчыннай вайне|шкоду]] ўсяму насельніцтву Савецкага Саюзу, прывяла да страты 26,6 мільёнаў чалавек<ref>[http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html Расея ўспамінае пра мільёны загінулых у гады ВАВ]</ref>, ліквідацыі велізарнай колькасьці насельніцтва на занятых Нямеччынаю тэрыторыях, разбурэньню часткі прамысловасьці — з аднога боку; стварэньню значнага вайскова-прамысловага патэнцыялу ва ўсходніх рэгіёнах краіны, адраджэньню і жыцьця ў краіне, набыцьцю значных тэрыторыяў (у прыватнасьці, частка Ўсходняй Прусіі, Закарпацьце, поўдзень Сахаліну, Тува, Печанга), перамозе над [[фашызм]]ам — зь іншай. У 1941—1945 шэраг народаў былі [[Дэпартацыя народаў у СССР|дэпартаваны]] зь месцаў свайго традыцыйнага пражываньня, што тлумачылася нібы суцэльным удзелам прадстаўнікоў гэтых народаў у калябарацыі падчас вайны. У 1944—1947 гг. у склад СССР увайшлі: * [[Тувінская Народная Рэспубліка]], якая атрымала статус [[аўтаномная вобласьць|аўтаномнае вобласьці]] ў складзе [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]; * Паўночная частка Ўсходняе Прусіі, якая ўвайшла ў склад РСФСР як [[Калінінградзкая вобласьць]]; * [[Закарпацьце]] ([[Закарпацкая вобласьць]] [[УССР]]); * [[Печанга]], што перайшла ў склад Мурманскае вобласьці; * [[Паўднёвы Сахалін]] і [[Курыльскія астравы]], што ўтварылі Паўднёва-Сахалінскую вобласьць у складзе Хабараўскага краю РСФСР. У той жа час [[Беластоцкая вобласьць Беларускай ССР|Беластоцкая вобласьць]] і часткі [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае]] абласьцей [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], а таксама часткі [[Львоўская вобласьць|Львоўскае]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Драгабыцкая вобласьць|Драгабыцкай|uk|Дрогобицька область}} абласьцей [[УССР]] увайшлі ў склад Польшчы. === Паваенны пэрыяд (1945—1953) === [[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|міні|Савецкая ядравая балістычная ракета Р-12 на вайсковым парадзе на Чырвонай плошчы. 1950-я гг.]] Пасьля перамогі ў вайне была ажыцьцёўлена дэмілітарызацыя эканомікі СССР, яе аднаўленьне ў раёнах, пацярпелых ад акупацыі. Да 1950 прамысловая вытворчасьць павялічылася на 73 % у параўнаньні з даваенным<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Gukov/44.php Бібліятэка гісторыі Расеі — Жукаў В. Гісторыя Расеі. Працоўны подзьвіг савецкага народа ў аднаўленьні і разьвіцьці народнай гаспадаркі СССР у паваенныя гады]</ref>. Сельская гаспадарка аднаўлялася павольнейшымі тэмпамі, зь велізарнымі цяжкасьцямі, памылкамі і пралікамі. Тым ня менш, ужо ў 1947 сытуацыя з харчом стабілізавалася, былі адменены [[Картачная сыстэма|карткі]] на прадукты харчаваньня і прамысловыя тавары, праведзена [[Грашовыя рэформы ў Расеі|Грашовая рэформа]], якая дазволіла стабілізаваць фінансавае становішча. У адпаведнасьці з рашэньнямі [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] канфэрэнцыяў СССР усталяваў кантроль над адпаведнымі акупацыйнымі зонамі ў Нямеччыне і Аўстрыі ў 1945—1949 гадах. У шэрагу краінаў Усходняе Эўропы пачалося ўсталяваньне [[Камунізм|камуністычных]] рэжымаў, з прычыны чаго быў створаны вайскова-палітычны блёк саюзных СССР дзяржаваў ([[сацыялістычны лягер]], [[Варшаўская дамова]]). Адразу па заканчэньні сусьветнай вайны пачаўся пэрыяд глябальнае палітычнае і ідэалягічнае канфрантацыі паміж СССР ды іншымі сацыялістычнымі краінамі, з аднога боку, і краінамі Захаду, зь іншай, які ў 1947 годзе атрымаў назву [[халодная вайна|халоднае вайны]], якая суправаджалася [[гонка ўзбраеньняў|гонкаю ўзбраеньняў]]. === «Хрушчоўская адліга» (1953—1964) === {{Асноўны артыкул|Хрушчоўская адліга|XX зьезд КПСС}} [[Файл:Soviet empire 1960.png|міні|зьлева|Максымальная тэрыторыя краінаў сусьветнай сацыялістычнай садружнасьці]] [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped).jpg|міні|[[Юры Гагарын]] — першы чалавек, які пабыў у космасе]] На [[XX зьезд КПСС|XX зьезьдзе КПСС]] (1956) [[Мікіта Хрушчоў]] выступіў з крытыкаю [[Культ асобы Сталіна|культу асобы]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфа Сталіна]]. Пачалася рэабілітацыя ахвяраў рэпрэсіяў, больш увагі стала надавацца падвышэньню ўзроўню жыцьця народу, разьвіцьцю сельскай гаспадаркі, жыльлёвага будаўніцтва, лёгкае прамысловасьці. Палітычнае становішча краіны стала мякчэйшае. Шматлікія прадстаўнікі інтэлігенцыі ўспрынялі даклад Хрушчова як заклік да галоснасьці; зьявіўся [[самвыд]], якому дазвалялася толькі выкрываць «культ асобы», крытыка КПСС і існага ладу па-ранейшаму забаранялася. Канцэнтрацыя навуковых і вытворчых сілаў, матэрыяльных сродкаў на асобных кірунках навукі і тэхнікі дазволіла ажыцьцявіць значныя дасягненьні: створана першая ў сьвеце [[Обнінская АЭС|атамная электрастанцыя]] (1954), запушчаны першы [[Спадарожнік-1|штучны спадарожнік Землі]] (1957), першы [[Усход-1|пілятаваны касьмічны карабель]] зь [[Юры Гагарын|лётчыкам-касманаўтам]] (1961) і інш. У вонкавай палітыцы гэтага пэрыяду СССР падтрымліваў выгодныя з пункту гледжаньня інтарэсаў краіны палітычныя рэжымы ў розных краінах. У 1956 годзе войска СССР удзельнічала ў прыгнечаньні [[Вугорскае паўстаньне 1956 году|паўстаньня ў Вугоршчыне]]. У 1962 годзе рознагалосьсі паміж СССР і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ледзь не прывялі да ядзернай вайны ([[Кубінскі крызіс]]). Падтрымоўвалася ўтварэньне [[КНР]], а потым і [[КНДР]]. У 1960 годзе пачаўся [[Савецка-кітайскі раскол|дыпляматычны канфлікт]] з [[КНР|Кітаем]], які раскалоў сусьветны камуністычны рух. === «Застой» (1964—1985) === {{Асноўны артыкул|Пэрыяд застою}} [[Файл:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|міні|Брэжнеў і [[Джымі Картэр]] падпісваюць Дамову пра скарачэньне стратэгічных узбраеньняў, 1979]] У 1964 годзе Хрушчоў быў адхілены ад улады. Новым першым сакратаром ЦК КПСС, фактычна кіраўніком дзяржавы, стаў [[Леанід Брэжнеў]]. Пэрыяд 1970-х — 1980-х гадоў у крыніцах таго часу называўся '''эпохаю разьвітога сацыялізму'''. Падчас кіраваньня Брэжнева ў краіне будаваліся новыя гарады і мястэчкі, заводы і фабрыкі, палацы культуры і стадыёны; ствараліся ВНУ, адкрываліся новыя школы і лякарні. СССР выйшаў на перадавыя пазыцыі ў засваеньні космасу, разьвіцьці авіяцыі, атамнай энэргетыкі, фундамэнтальных і прыкладных навукаў. Вызначаныя дасягненьні назіраліся ў адукацыі, мэдыцыне, сыстэме сацыяльнага забесьпячэньня. Сусьветную вядомасьць і прызнаньне атрымала творчасьць вядомых дзеячаў культуры. Высокіх вынікаў на міжнароднай арэне дасягалі савецкія спартоўцы. У 1980 г. у Маскве прайшла [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|XXII летняя Алімпіяда]]. Разам з гэтым адбыўся і рашучы заваротак у бок згортваньня рэшткаў адлігі. З прыходам Брэжнева да ўлады органы дзяржбясьпекі ўзмацнілі барацьбу зь іншадумствам — першым знакам гэтага быў [[працэс Сіняўскага — Даніеля]]. У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). Як знак канчатковае ліквідацыі «адлігі» была ўспрынята адстаўка [[Аляксандар Твардоўскі|Твардоўскага]] з паста рэдактара часопіса «Новы сьвет» напачатку 1970 г. У 1975 годзе адбываецца [[паўстаньне на «Вартавым»]] — узброеная праява непадпарадкаваньня з боку групы савецкіх вайсковых маракоў на вялікім супрацьлодкавым караблі (БПК) [[ВМФ СССР]] «Вартавы». Правадыром паўстаньня стаў зампаліт карабля, капітан 3-га рангу Валеры Саблін. З пачатку 1970-х гадоў са СССР ідзе [[габрэі|габрэйская]] эміграцыя. Эмігравалі шматлікія вядомыя пісьменьнікі, акторы, музыкі, спартоўцы, навукоўцы. У галіне вонкавае палітыкі Брэжнеў нямала зрабіў для дасягненьня палітычнае разрадкі ў 1970-х гадах. Былі складзены амэрыкана-савецкія дамовы пра абмежаваньне стратэгічных наступальных узбраеньняў (праўда, з 1967 году пачынаецца паскораная ўсталёўка міжкантынэнтальных ракетаў у падземныя шахты), якія, аднак, не падмацоўваліся адэкватнымі мерамі даверу і кантролю. Дзякуючы некаторай лібэралізацыі зьявіўся [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкі рух]], сталі вядомымі такія імёны, як [[Андрэй Сахараў]] і [[Аляксандар Салжаніцын]]. З 1965 году СССР аказваў вайсковую дапамогу [[Паўночны Віетнам|Паўночнаму Віетнаму]] ў барацьбе з ЗША і [[Паўднёвы Віетнам|Паўднёвым Віетнамам]], якая працягвалася да 1973 году і скончылася вывядзеньнем амэрыканскіх войскаў і аб’яднаньнем Віетнаму з боку поўначы (глядзіце [[Вайна ў Віетнаме]]). У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). У 1979 годзе СССР увёў [[Абмежаваны кантынгент|абмежаваны вайсковы кантынгент]] у ДРА на просьбу аўганскага ўраду (глядзіце [[Афганская вайна (1979—1989)]]), што прывяло да сканчэньня разрадкі і аднаўленьня халоднае вайны. === Перабудова (1985—1991) === {{Асноўны артыкул|Перабудова|Міхаіл Гарбачоў}} [[Файл:Reagan and Gorbachev (1985).jpg|міні|зьлева|[[Міхаіл Гарбачоў]] і [[Рональд Рэйган]], 1985]] У 1985 годзе пасьля сьмерці Чарненкі да ўлады ў краіне прыйшоў [[Міхаіл Гарбачоў]]. У 1985—1986 гадах Гарбачовым праводзілася так званая палітыка паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, якая складалася ў прызнаньні асобных недахопаў тагачаснай сыстэмы і спробах выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. зв. [[Паскарэньне (лёзунг)|«Паскарэньне»]]) — антыалькагольная кампанія, «барацьба зь непрацоўнымі прыбыткамі», увядзеньне дзяржаўнай прыёмкі, [[галоснасьць]]. Пасьля студзеньскага пленуму 1987 году кіраўніцтвам краіны былі пачаты кардынальныя рэформы. Фактычна новаю дзяржаўнаю ідэалёгіяй была абвешчана «перабудова» — сукупнасьць эканамічных і палітычных рэформаў. Падчас перабудовы (з другое паловы 1989 году, пасьля першага Зьезду народных дэпутатаў СССР) рэзка абвастрылася палітычнае супрацьстаяньне сілаў, што выступалі за сацыялістычны шлях разьвіцьця, і партыяў, рухаў, якія злучалі будучыню краіны з арганізацыяй жыцьця на прынцыпах капіталізму, а таксама супрацьстаяньне па пытаньнях будучага аблічча Савецкага Саюзу, узаемаадносінаў саюзных і рэспубліканскіх органаў дзяржаўнае ўлады і кіраваньня. Да пачатку 1990-х гадоў перабудова зайшла ў тупік. Улады ўжо не маглі спыніць набліжэньне распаду СССР. === Распад Савецкага Саюзу (1990—1991) === {{Асноўны артыкул|Распад СССР|Барыс Ельцын|Жнівеньскі путч|Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы}} Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. На яго месцы ўтварыўся шэраг незалежных дзяржаваў (у наш час — 19, зь якіх 15 зьяўляюцца чальцамі ААН, 2 — часткова прызнаны краінамі-чальцамі ААН, і 2 — не прызнаны ніводнай з краінаў-чальцоў ААН). У выніку распаду СССР тэрыторыя Расеі (краіны-пераемніцы СССР у галіне вонкавых актываў і пасіваў, і ў ААН) паменшылася ў параўнаньні з тэрыторыяю СССР на 24 % (з 22,4 да 17 млн км²), а насельніцтва паменшылася на 49 % (з 290 да 148 млн чал), пры гэтым тэрыторыя Расеі ў параўнаньні з тэрыторыяю РСФСР практычна не зьмянілася. Распаліся [[Савецкая Армія|адзіныя ўзброеныя сілы]] і [[Савецкі рубель|рублёвая зона]]. На тэрыторыі СССР разгарэўся шэраг міжнацыянальных канфліктаў, самым вострым зь якіх становіцца [[Карабаскі канфлікт]], з 1988 году адбываюцца масавыя пагромы як армянаў, так і азэрбайджанцаў. У 1989 годзе Вярхоўны Савет [[Армянская ССР|Армянскае ССР]] аб’яўляе пра далучэньне Нагорнага Карабаху, [[Азэрбайджанская ССР]] пачынае блякаду. У красавіку 1991 паміж дзьвюма савецкімі рэспублікамі фактычна пачынаецца вайна. == Тэрытарыяльны падзел == У 1954—1991 гадох у складзе [[СССР]] знаходзілася 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР): # [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азэрбайджанская ССР]] # [[Армянская ССР]] # [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] # [[Грузінская ССР]] # [[Казаская ССР]] # [[Кіргіская ССР]] # [[Латвійская ССР]] # [[Летувіская ССР]] # [[Малдаўская ССР]] # [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]] # [[Таджыцкая ССР]] # [[Туркмэнская ССР]] # [[Узбэцкая ССР]] # [[Украінская ССР]] # [[Эстонская ССР]] == Дзяржаўны лад == Паводле 2-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], [[народ]] ажыцьцяўляў дзяржаўную ўладу праз [[Савет народных дэпутатаў|Саветы народных дэпутатаў]]. Усе іншыя дзяржаўныя органы абвяшчаліся паднагляднымі і падсправаздачнымі ім. У 3-м артыкуле прадугледжвалася, што дзейнасьць дзяржавы будавалася ў адпаведнасьці з выбарнасьцю ўсіх органаў дзяржаўнай [[Улада|улады]] зьнізу даверху. Разам з тым, у 6-м артыкуле згадвалася: «Кіроўнай і накіравальнай сілай савецкагаа грамадзтва, ядром яго палітычнай сыстэмы, дзяржаўных і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]] ёсьць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]]». Тамсама падкрэсьлівалася: «Камуністычная партыя вызначае генэральную пэрспэктыву разьвіцьця [[грамадзтва]], лінію [[Унутраная палітыка|ўнутранай]] і вонкавай палітыкі СССР, кіруе вялікай стваральнай дзейнасьцю савецкага народу, надае плянамерны, навукова абгрунтаваны характар яго змаганьню за перамогу [[камунізм]]у». Сярод іншага, у 7-м артыкуле абвяшчалася, што [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійныя зьвязы]], Усесаюзны ленінскі [[камуністычны саюз моладзі]], [[каапэратыў]]ныя і іншыя грамадзкія арганізацыі бяруць удзел у кіраваньні дзяржаўнымі і грамадзкімі справамі, у рашэньня палітычных, гаспадарчых і сацыяльна-культурных пытаньняў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя СССР (1977) у рэдакцыі ад 7 кастрычніка 1977 г.|спасылка=https://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_СССР_(1977)/Редакция_07.10.1977|выдавец=[[Вікікрыніцы]]|мова=ru|дата публікацыі=11 траўня 2023|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref>. == Народная гаспадарка == {{Асноўны артыкул|Народная гаспадарка СССР}} Паводле 10-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], аснову гаспадарчага ладу Савецкага Саюзу складалі дзяржаўная і [[калгас]]на-[[каапэратыў]]ная [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на сродкі вытворчасьці. Таксама існавала ўласнасьць [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійных зьвязаў]] і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]]. У 11-м артыкуле згадвалася, што ў [[Манаполія|вынятковай]] уласнасьці дзяржавы знаходзіліся: [[Глеба|зямля]] і яе [[нетры]], воды і [[Лес|лясы]]. Таксама дзяржаве належалі асноўныя сродкі вытворчасьці ў [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] і [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], сродкі перавозак і [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[банк]]і, [[маёмасьць]] гандлёвых і жыльлёвых [[прадпрыемства]]ў, а таксама асноўны гарадзкі [[жыльлё]]вы фонд. Згодна з 12-м артыкула зямлю, якую займалі калгасы, замацоўвалі за імі ў бясплатнае і бестэрміновае [[карыстаньне]]<ref name="а"/>. У 13-м артыкуле Канстытуцыі 1977 году прадугледжвалася, што аснову асабістай уласнасьці мог складаць [[Праца|працоўны]] [[даход]]. У асабістай уласнасьці таксама маглі знаходзіцца прадметы побыту, асабістага спажываньня, зручнасьці і падсобнай [[Хатняя гаспадарка|хатняй гаспадаркі]], жылы [[дом]] і працоўныя ашчаджэньні. [[Спадчына]] на такую асабістую ўласнасьць ахоўвалася дзяржавай. У карыстаньні грамадзянаў маглі знаходзіцца [[Дзялянка|дзялянкі]] зямлі для падсобнай гаспадаркі з утрыманьнем жывёлы і птушкі, а таксама для [[садаводзтва]] і агародніцтва, як і для асабістага будаўніцтва жытла. Згодна з 16-м артыкула кіраўніцтва гаспадаркай ажыцьцяўлялі на падставе [[Плянавая гаспадарка|дзяржаўных плянаў]] грамадзка-гаспадарчага разьвіцьця. Урэшце, згодна зь 17-м артыкула дапускалася асабістая працоўная дзейнасьць у галіне саматужнага [[Рамяство|рамяства]], сельскай гаспадаркі і побытавага абслугоўваньня<ref name="а"/>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Пастанова прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР «Аб рэзультатах галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 года ў Беларускай ССР па пытанню аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік» N 711-ХII ад 7 красавіка 1991 года. * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] — М.: «Алгоритм-Эксмо», 2010. — 544 с ("Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?») * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.maps-world.ru/usssr.htm Карта СССР, межы, рэспублікі і тэрыторыя СССР] * Іван Кірылаў, [https://novychas.online/hramadstva/sssr-ne-adpuskae-czamu-raszystau-u-belarusi-bol СССР не адпускае. Чаму «рашыстаў» у Беларусі больш, чым «ябацек»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 26 красавіка 2022 г. {{СССР}} {{Усходні блёк}} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} {{Савет эканамічнай узаемадапамогі}} [[Катэгорыя:СССР| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, скасаваныя ў 1991 годзе]] eouc0y6bl8ab5eouy7rnbzkz6iepvyv 2619900 2619897 2025-06-13T14:56:06Z W 11741 W перанёс старонку [[Зьвяз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] у [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] паўзьверх перанакіраваньня: Уніфікацыя: +Крыніца пра Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР): Сяргей Навумчык. Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль // Беларуская служба Радыё «Свабода», 30 сьнежня 2022 г. https://www.svaboda.org/a/32200070.html 2619897 wikitext text/x-wiki {{Колішняя дзяржава |Статус = [[рэспубліка]] |Назва = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Код мовы = ru |Саманазва = Союз Советских Социалистических Республик |Родны склон = Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Сьцяг = Flag of the Soviet Union.svg |Апісаньне сьцягу = [[Сьцяг СССР]] |Герб = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg |Апісаньне гербу = [[Герб СССР]] |Дэвіз = [[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]] |Гімн = [[Гімн Савецкага Саюзу]] |Мапа = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |Апісаньне мапы = Мапа пасьля 1945 году |Пэрыяд існаваньня = 1922—1991 гады |Кароткая назва = Савецкі Саюз |Сталіца = [[Масква]] |Найбуйнейшы горад = Масква |Афіцыйная мова = [[Расейская мова|расейская]] ([[дэ факта]]) |Мовы = 14-і саюзных рэспублік: [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанская]], [[Армянская мова|армянская]], ''[[Беларуская мова|беларуская]]'', [[Грузінская мова|грузінская]], [[Казаская мова|казаская]], [[Кыргыская мова|кыргыская]], [[Латыская мова|латыская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Малдаўская мова|малдаўская]], [[Таджыцкая мова|таджыцкая]], [[Туркмэнская мова|туркмэнская]], [[Узбэцкая мова|узбэцкая]] і [[Эстонская мова|эстонская]] |Рэлігія = [[бязбожжа]] |Этнахаронім = [[саветы]] |Граніцы = [[Фінляндыя]], [[Польская Народная Рэспубліка|Польшча]], [[Чэхаславацкая сацыялістычная рэспубліка|Чэхаславаччына]], [[Вугоршчына]], [[Румынія]], [[Турэччына]], [[Іран]], [[Аўганістан]], [[Кітай]], [[Манголія]], [[Паўночная Карэя]] |Форма ўраду = [[Аднапартыйны лад|аднапартыйная]] [[дыктатура]] |Ідэалёгія = [[марксізм-ленінізм]] |Заканадаўчы орган = [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўны Савет]] |Сябра = [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]], [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] |Плошча = 22 402 200 км² ([[Сьпіс краінаў паводле плошчы|1-ы]]) |Насельніцтва = 286 730 819 ([[Перапіс насельніцтва СССР 1989 году|1989]]; [[Сьпіс краінаў паводле насельніцтва|3-і]]) |Валюта = [[савецкі рубель]] |Пасада кіраўніка = [[Прэзыдэнт СССР|Прэзыдэнт]] |Кіраўнік = [[Міхаіл Гарбачоў]] |Пасада кіраўніка2 = Старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў]] |Кіраўнік2 = [[Іван Сілаеў]] |Пасада кіраўніка3 = Старшыня Вярхоўнага Савету |Кіраўнік3 = [[Анатоль Лук'янаў]] |СьцягП1 = Flag of Byelorussian SSR (1919-1927).png |Папярэднік1 = Беларуская ССР |СьцягП2 = Flag of the Transcaucasian SFSR.svg |Папярэднік2 = Закаўкаская СФСР |СьцягП3 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg |Папярэднік3 = Расейская СФСР |СьцягП4 = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg |Папярэднік4 = Украінская ССР |СьцягН1 = Flag of the CIS.svg |Наступнік1 = Садружнасьць незалежных дзяржаваў |Удзел у канфліктах = [[Другая сусьветная вайна]], [[Аўганска-савецкая вайна]] |Год1 = 1924 |Падзея1 = [[Канстытуцыя СССР|Канстытуцыя]] |Год2 = 1956 |Падзея2 = [[Дэсталінізацыя]] |Заўвагі = }} [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|значак|300пкс|Склад СССР]] '''Саю́з Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' ({{Скар|СССР}})<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Навумчык]]|загаловак=Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/belnaftahim-damoviusja-z-azerbajdzhanskaj-socar-ab-pastautsy-160-tys-t-nafty-85616-2020/|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=30 сьнежня 2022|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref> — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]]. Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СССР як аўтаномная вобласьць РСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й. СССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]]. Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]]. У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]). Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. [[Распад СССР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы|дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы]] афіцыйна прызнаная незалежнасьць балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу ССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>. == Назва == Поўная назва Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік скарачалася да назвы Савецкі Саюз або СССР. [[Прыметнік]] «''савецкі''» мог пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]]. Таксама выкарыстоўваліся назвы Зьвяз Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік, ЗССР і Зьвяз Ра́давых Сацыялісты́чных Рэспу́блік. Сярод іншага, назва ЗРСР сустракалася ў міжваенным беларускім друку 1918—1939 гадоў, бо па-за СССР паралельна ўжывалася форма, дзе, замест «савецкіх», было «радавых». Адпаведна казалі таксама й «Радавая Беларусь». Размоўна сустракалася і назва Савок. == Геаграфія == Маючы плошчу 22 400 000 квадратных кілямэтраў, Савецкі Саюз быў найбуйнейшай дзяржавай сьвету. Ён займаў шостую частку сушы, а сваімі памерамі быў супастаўны з памерам [[Паўночная Амэрыка|Паўночнае Амэрыкі]]. Эўрапейская частка складала чвэрць тэрыторыі краіны, і зьяўлялася яе культурным і эканамічным цэнтрам. [[Азія|Азіяцкая частка]] (да [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]] на ўсходзе і да мяжы з Аўганістанам на поўдні) была значна меней населенае. Працягласьць Савецкага Саюзу складала больш за 10000 км з усходу на захад (праз 11 гадзінных паясоў), і амаль 7200 кілямэтраў з поўначы на поўдзень. На тэрыторыі краіны разьмяшчалася пяць кліматычных зонаў. Савецкі Саюз меў самую працяглую мяжу ў сьвеце (больш за 60 000 км). Таксама Савецкі Саюз межаваў з ЗША, Аўганістанам, Кітаем, Чэхаславаччынаю, Фінляндыяю, Вугоршчынаю, Іранам, Манголіяю, Паўночнаю Карэяю, Нарвэгіяю, Польшчаю, Румыніяю і Турэччынаю (з 1945 па 1991 год). Самаю доўгаю ракою Савецкага Саюзу была [[Об]] (з [[Іртыш]]ом). Самая высокая гара: [[Пік Камунізму]] (7495 м, цяпер пік Ісмаіла Самані) у Таджыкістане. Таксама ў межах СССР (сумесна з Іранам) знаходзілася найбуйнейшае ў сьвеце возера — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] і самае вялікае і глыбокае ў сьвеце праснаводнае возера — [[Байкал]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя СССР}} === Стварэньне СССР (1922—1923) === {{Асноўны артыкул|Дамова пра ўтварэньне СССР|Міжнародна-прававое прызнаньне СССР}} 29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацыяў ад зьездаў Саветаў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[УССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[ЗСФСР]] была падпісана [[Дамова пра ўтварэньне СССР]]. Гэты дакумэнт быў зацьверджаны 30 сьнежня 1922 [[I Усесаюзны зьезд Саветаў|I-м Усесаюзным зьездам Саветаў]] і падпісаны часткамі дэлегацыяў. Гэта дата і лічыцца датаю ўтварэньня СССР, хоць [[Савет Народных Камісараў СССР]] (Урад) і наркаматы (міністэрствы) былі створаны толькі 6 ліпеня 1923 году. === Даваенны пэрыяд (1923—1941) === {{Асноўны артыкул|НЭП|Калектывізацыя|Індустрыялізацыя СССР|Голад у СССР (1932—1933)}} {{Асноўны артыкул|Сталінскі пэрыяд|Сталінізм|Сталінскія рэпрэсіі}} [[Файл:Vladimir Lenin.jpg|міні|зьлева|Уладзімер Ленін — заснавальнік і першы кіраўнік СССР]] З восені 1923 году, і асабліва пасьля сьмерці [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]], у кіраўніцтве краіны разгарнулася вострая палітычная барацьба за ўладу. У кулюарнай барацьбе зь іншымі палітычнымі дзеячамі перамог Сталін і паплечнікі, у выніку чаго зацьвердзіліся аўтарытарныя мэтады кіраўніцтва, якія выкарыстоўваліся [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]] для ўсталяваньня рэжыму аднаасобнае ўлады, а былыя палітычныя супернікі ва ўладзе былі рэпрэсаваныя. Зь сярэдзіны 1920-х гадоў пачалося згортваньне [[Новая эканамічная палітыка|новай эканамічнае палітыкі]] (НЭП), а затым — правядзеньне фарсіраванае [[індустрыялізацыя СССР|індустрыялізацыі]] і [[калектывізацыя|калектывізацыі]], у 1932—1933 гадах таксама быў [[голад у СССР 1932—1933|масавы голад]]. Па зацятым [[Трэці Маскоўскі працэс|фракцыйным змаганьні]], да канца 1930-х гадоў прыхільнікі Сталіна цалкам падпарадкавалі сабе структуры [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|кіравальнае партыі]]. У краіне стварылі [[Таталітарызм|таталітарную]], строга цэнтралізаваную грамадзкую сыстэму. Апроч таго, кульмінацыі дасягнула савецкая ваяўнічая рыторыка — адкрытая прапаганда вайны знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>. У 1939 годзе былі складзеныя [[савецка-нямецкія дамовы 1939 году]] (у тым ліку так званы [[пакт Молатава-Рыбэнтропа]]), якія падзялілі сфэры ўплыву ў [[Эўропа|Эўропе]], у адпаведнасьці зь якімі шэраг тэрыторыяў Усходняе Эўропы вызначаўся як сфэра інтарэсаў СССР. Азначаныя ў дамовах тэрыторыі (з выняткам [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) увосень таго ж году і ў наступным годзе спазналі зьмены. у пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] у 1939 годзе адбылося далучэньне да СССР [[Заходняя Ўкраіна|Заходняе Ўкраіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняе Беларусі]], якія ўваходзілі на той момант у склад [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]]; гэта тэрытарыяльная зьмена расцэньваецца па-рознаму: і як [[Рэінтэграцыя|«вяртаньне»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm Ільля Крамнік. ''Пакт у імя перамогі'']</ref>, і як [[Анэксія|«анэксія»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm Павел Палянаў. ''Выбарковыя дэпартацыі з анэксаваных тэрыторыяў Польшчы, Прыбалтыкі і Румыніі ў 1939—1941 гг.'']</ref>. Ужо ў кастрычніку 1939 году горад [[Вільня]] ад Беларускае ССР быў перададзены тады яшчэ незалежнай [[Летува|Летуве]], а частка Палесься (напрыклад, ваколіцы гораду [[Камень-Кашырскі]]) — Украіне. <div class="tright" style="clear:none"> [[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|міні|Пераемнік Леніна — [[Ёсіф Сталін]]]] </div> [[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]] [[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]] У 1940 годзе ў склад СССР былі інкарпараваныя [[Эстонія]], [[Латвія]] (гл., напрыклад, [[савецкая акупацыя Латвіі]]), [[Летува]], [[Бэсарабія]] (анэксаваная [[Каралеўства Румынія|Румыніяю]] ў 1918 годзе, ''глядзіце [[Бэсарабія ў складзе Румыніі]]'') і [[Паўночная Букавіна]], створаныя [[Малдаўская ССР|Малдаўская]] (на тэрыторыі Бэсарабіі бяз поўдня плюс на тэрыторыі Прыднястроўя, якое ўваходзіла ў склад СССР ад часу яго ўтварэньня і зьяўлялася аўтаномнай рэспублікай ва УССР), [[Латвійская ССР|Латвійская]], [[Летувіская ССР|Летувіская]] (уключаючы раёны [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], якія пасьлядоўна ўвайшлі ў склад Летувіскае ССР у 1939—1940 гадох) і [[Эстонская ССР]]. [[Далучэньне Прыбалтыкі да СССР]] расцэньваецца рознымі крыніцамі як «добраахвотнае далучэньне» і як «[[анэксія]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Камэнтар Дэпартамэнту інфармацыі і друку МЗС Расеі ў сувязі з выказваньнямі шэрагу эўрапейскіх палітыкаў адносна акупацыі краінаў Балтыі Савецкім саюзам і неабходнасьці асуджэньня гэтага з боку Расеі], 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|арыгінал=|спасылка=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Official Journal of the European Communities|тып=|месца=|выдавецтва=|год=13 студзеня 1983|выпуск=|том=C 42/78|нумар=|старонкі=|isbn=}}{{ref-en}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref> [[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]] У 1939 годзе СССР, як і незалежным на той момант краінам Балтыі, прапанаваў Фінляндыі пакт пра ненапад, але [[Фінляндыя]], у адрозьненьне ад краінаў Балтыі, адмовілася. Пачатая СССР пасьля прад’яўленьня ўльтыматуму [[Савецка-фінская вайна 1939-1940 гг.|савецка-фінская вайна]] (30 лістапада 1939 — 12 сакавіка 1940) нанесла ўдар па міжнародным аўтарытэце краіны (СССР быў выключаны зь [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]). У сувязі з параўнальна вялікімі стратамі і непадрыхтаванасьцю [[Чырвоная Армія|Чырвонае Арміі]], вайна, якая зацягнулася, была скончана да разгрому [[Фінляндыя|Фінляндыі]]; па яе выніках ад Фінляндыі да СССР адышоў [[Карэльскі пярэсмык]], Прыладажжа, Сала з Куолаярві і заходняя частка [[паўвостраў|паўвостраву]] [[Паўвостраў Рыбацкі|Рыбацкі]]. 31 сакавіка 1940 году ўтварылася [[Карэла-Фінская АССР|Карэла-Фінская ССР]] (са сталіцаю ў [[Петразаводзк]]у) з Карэльскае АССР і з атрыманых фінляндзкіх тэрыторыяў (апроч паўвострава Рыбацкага, што перайшоў у склад [[Мурманская вобласьць|Мурманскае вобласьці]]). Паводле некаторых гісторыкаў, утварэньне КФССР ставіла на мэце выняткова стварэньне своеасаблівага пляцдарму для анэксіі Фінляндыі. У 1956 годзе КФССР была скасаваная, а яе тэрыторыя ўвайшла ў склад РСФСР як аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка, прытым зь яе назвы прыбралі слова «Фінская». === СССР у Другой сусьветнай вайне (1941—1945) === {{Асноўны артыкул|Нямецка-савецкая вайна}} 22 чэрвеня 1941 году [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на Савецкі Саюз, парушыўшы [[Дамова пра ненапад паміж Нямеччынаю і Савецкім Саюзам|Дамову пра ненапад]]. [[Працоўна-Сялянская Чырвоная Армія|Савецкім войскам]] атрымалася спыніць яе ўварваньне да канца восені 1941 году і перайсьці са сьнежня 1941 у контарнаступ, вызначальнай падзеяй якога стала [[Маскоўская бітва (1941—1942)|Бітва за Маскву]]. Аднак у пэрыяд лета-восені 1942 суперніку атрымалася прасунуцца да Волгі, захапіўшы велізарную частку тэрыторыі краіны. Са сьнежня 1942 і ў 1943 адбыўся карэнны пералом у вайне шляхам [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай]], а потым — [[Курская бітва|Курскае]] бітваў. У пэрыяд з 1944 па травень 1945 савецкія войскі вызвалілі ўсю акупаваную Нямеччынаю тэрыторыю СССР, а таксама краіны Ўсходняе Эўропы, пераможна завяршыўшы вайну падпісаньнем [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|Акту пра безумоўную капітуляцыю Нямеччыны]]. Вайна прынесла вялікую [[Страты ў Вялікай Айчыннай вайне|шкоду]] ўсяму насельніцтву Савецкага Саюзу, прывяла да страты 26,6 мільёнаў чалавек<ref>[http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html Расея ўспамінае пра мільёны загінулых у гады ВАВ]</ref>, ліквідацыі велізарнай колькасьці насельніцтва на занятых Нямеччынаю тэрыторыях, разбурэньню часткі прамысловасьці — з аднога боку; стварэньню значнага вайскова-прамысловага патэнцыялу ва ўсходніх рэгіёнах краіны, адраджэньню і жыцьця ў краіне, набыцьцю значных тэрыторыяў (у прыватнасьці, частка Ўсходняй Прусіі, Закарпацьце, поўдзень Сахаліну, Тува, Печанга), перамозе над [[фашызм]]ам — зь іншай. У 1941—1945 шэраг народаў былі [[Дэпартацыя народаў у СССР|дэпартаваны]] зь месцаў свайго традыцыйнага пражываньня, што тлумачылася нібы суцэльным удзелам прадстаўнікоў гэтых народаў у калябарацыі падчас вайны. У 1944—1947 гг. у склад СССР увайшлі: * [[Тувінская Народная Рэспубліка]], якая атрымала статус [[аўтаномная вобласьць|аўтаномнае вобласьці]] ў складзе [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]; * Паўночная частка Ўсходняе Прусіі, якая ўвайшла ў склад РСФСР як [[Калінінградзкая вобласьць]]; * [[Закарпацьце]] ([[Закарпацкая вобласьць]] [[УССР]]); * [[Печанга]], што перайшла ў склад Мурманскае вобласьці; * [[Паўднёвы Сахалін]] і [[Курыльскія астравы]], што ўтварылі Паўднёва-Сахалінскую вобласьць у складзе Хабараўскага краю РСФСР. У той жа час [[Беластоцкая вобласьць Беларускай ССР|Беластоцкая вобласьць]] і часткі [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае]] абласьцей [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], а таксама часткі [[Львоўская вобласьць|Львоўскае]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Драгабыцкая вобласьць|Драгабыцкай|uk|Дрогобицька область}} абласьцей [[УССР]] увайшлі ў склад Польшчы. === Паваенны пэрыяд (1945—1953) === [[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|міні|Савецкая ядравая балістычная ракета Р-12 на вайсковым парадзе на Чырвонай плошчы. 1950-я гг.]] Пасьля перамогі ў вайне была ажыцьцёўлена дэмілітарызацыя эканомікі СССР, яе аднаўленьне ў раёнах, пацярпелых ад акупацыі. Да 1950 прамысловая вытворчасьць павялічылася на 73 % у параўнаньні з даваенным<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Gukov/44.php Бібліятэка гісторыі Расеі — Жукаў В. Гісторыя Расеі. Працоўны подзьвіг савецкага народа ў аднаўленьні і разьвіцьці народнай гаспадаркі СССР у паваенныя гады]</ref>. Сельская гаспадарка аднаўлялася павольнейшымі тэмпамі, зь велізарнымі цяжкасьцямі, памылкамі і пралікамі. Тым ня менш, ужо ў 1947 сытуацыя з харчом стабілізавалася, былі адменены [[Картачная сыстэма|карткі]] на прадукты харчаваньня і прамысловыя тавары, праведзена [[Грашовыя рэформы ў Расеі|Грашовая рэформа]], якая дазволіла стабілізаваць фінансавае становішча. У адпаведнасьці з рашэньнямі [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] канфэрэнцыяў СССР усталяваў кантроль над адпаведнымі акупацыйнымі зонамі ў Нямеччыне і Аўстрыі ў 1945—1949 гадах. У шэрагу краінаў Усходняе Эўропы пачалося ўсталяваньне [[Камунізм|камуністычных]] рэжымаў, з прычыны чаго быў створаны вайскова-палітычны блёк саюзных СССР дзяржаваў ([[сацыялістычны лягер]], [[Варшаўская дамова]]). Адразу па заканчэньні сусьветнай вайны пачаўся пэрыяд глябальнае палітычнае і ідэалягічнае канфрантацыі паміж СССР ды іншымі сацыялістычнымі краінамі, з аднога боку, і краінамі Захаду, зь іншай, які ў 1947 годзе атрымаў назву [[халодная вайна|халоднае вайны]], якая суправаджалася [[гонка ўзбраеньняў|гонкаю ўзбраеньняў]]. === «Хрушчоўская адліга» (1953—1964) === {{Асноўны артыкул|Хрушчоўская адліга|XX зьезд КПСС}} [[Файл:Soviet empire 1960.png|міні|зьлева|Максымальная тэрыторыя краінаў сусьветнай сацыялістычнай садружнасьці]] [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped).jpg|міні|[[Юры Гагарын]] — першы чалавек, які пабыў у космасе]] На [[XX зьезд КПСС|XX зьезьдзе КПСС]] (1956) [[Мікіта Хрушчоў]] выступіў з крытыкаю [[Культ асобы Сталіна|культу асобы]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфа Сталіна]]. Пачалася рэабілітацыя ахвяраў рэпрэсіяў, больш увагі стала надавацца падвышэньню ўзроўню жыцьця народу, разьвіцьцю сельскай гаспадаркі, жыльлёвага будаўніцтва, лёгкае прамысловасьці. Палітычнае становішча краіны стала мякчэйшае. Шматлікія прадстаўнікі інтэлігенцыі ўспрынялі даклад Хрушчова як заклік да галоснасьці; зьявіўся [[самвыд]], якому дазвалялася толькі выкрываць «культ асобы», крытыка КПСС і існага ладу па-ранейшаму забаранялася. Канцэнтрацыя навуковых і вытворчых сілаў, матэрыяльных сродкаў на асобных кірунках навукі і тэхнікі дазволіла ажыцьцявіць значныя дасягненьні: створана першая ў сьвеце [[Обнінская АЭС|атамная электрастанцыя]] (1954), запушчаны першы [[Спадарожнік-1|штучны спадарожнік Землі]] (1957), першы [[Усход-1|пілятаваны касьмічны карабель]] зь [[Юры Гагарын|лётчыкам-касманаўтам]] (1961) і інш. У вонкавай палітыцы гэтага пэрыяду СССР падтрымліваў выгодныя з пункту гледжаньня інтарэсаў краіны палітычныя рэжымы ў розных краінах. У 1956 годзе войска СССР удзельнічала ў прыгнечаньні [[Вугорскае паўстаньне 1956 году|паўстаньня ў Вугоршчыне]]. У 1962 годзе рознагалосьсі паміж СССР і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ледзь не прывялі да ядзернай вайны ([[Кубінскі крызіс]]). Падтрымоўвалася ўтварэньне [[КНР]], а потым і [[КНДР]]. У 1960 годзе пачаўся [[Савецка-кітайскі раскол|дыпляматычны канфлікт]] з [[КНР|Кітаем]], які раскалоў сусьветны камуністычны рух. === «Застой» (1964—1985) === {{Асноўны артыкул|Пэрыяд застою}} [[Файл:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|міні|Брэжнеў і [[Джымі Картэр]] падпісваюць Дамову пра скарачэньне стратэгічных узбраеньняў, 1979]] У 1964 годзе Хрушчоў быў адхілены ад улады. Новым першым сакратаром ЦК КПСС, фактычна кіраўніком дзяржавы, стаў [[Леанід Брэжнеў]]. Пэрыяд 1970-х — 1980-х гадоў у крыніцах таго часу называўся '''эпохаю разьвітога сацыялізму'''. Падчас кіраваньня Брэжнева ў краіне будаваліся новыя гарады і мястэчкі, заводы і фабрыкі, палацы культуры і стадыёны; ствараліся ВНУ, адкрываліся новыя школы і лякарні. СССР выйшаў на перадавыя пазыцыі ў засваеньні космасу, разьвіцьці авіяцыі, атамнай энэргетыкі, фундамэнтальных і прыкладных навукаў. Вызначаныя дасягненьні назіраліся ў адукацыі, мэдыцыне, сыстэме сацыяльнага забесьпячэньня. Сусьветную вядомасьць і прызнаньне атрымала творчасьць вядомых дзеячаў культуры. Высокіх вынікаў на міжнароднай арэне дасягалі савецкія спартоўцы. У 1980 г. у Маскве прайшла [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|XXII летняя Алімпіяда]]. Разам з гэтым адбыўся і рашучы заваротак у бок згортваньня рэшткаў адлігі. З прыходам Брэжнева да ўлады органы дзяржбясьпекі ўзмацнілі барацьбу зь іншадумствам — першым знакам гэтага быў [[працэс Сіняўскага — Даніеля]]. У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). Як знак канчатковае ліквідацыі «адлігі» была ўспрынята адстаўка [[Аляксандар Твардоўскі|Твардоўскага]] з паста рэдактара часопіса «Новы сьвет» напачатку 1970 г. У 1975 годзе адбываецца [[паўстаньне на «Вартавым»]] — узброеная праява непадпарадкаваньня з боку групы савецкіх вайсковых маракоў на вялікім супрацьлодкавым караблі (БПК) [[ВМФ СССР]] «Вартавы». Правадыром паўстаньня стаў зампаліт карабля, капітан 3-га рангу Валеры Саблін. З пачатку 1970-х гадоў са СССР ідзе [[габрэі|габрэйская]] эміграцыя. Эмігравалі шматлікія вядомыя пісьменьнікі, акторы, музыкі, спартоўцы, навукоўцы. У галіне вонкавае палітыкі Брэжнеў нямала зрабіў для дасягненьня палітычнае разрадкі ў 1970-х гадах. Былі складзены амэрыкана-савецкія дамовы пра абмежаваньне стратэгічных наступальных узбраеньняў (праўда, з 1967 году пачынаецца паскораная ўсталёўка міжкантынэнтальных ракетаў у падземныя шахты), якія, аднак, не падмацоўваліся адэкватнымі мерамі даверу і кантролю. Дзякуючы некаторай лібэралізацыі зьявіўся [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкі рух]], сталі вядомымі такія імёны, як [[Андрэй Сахараў]] і [[Аляксандар Салжаніцын]]. З 1965 году СССР аказваў вайсковую дапамогу [[Паўночны Віетнам|Паўночнаму Віетнаму]] ў барацьбе з ЗША і [[Паўднёвы Віетнам|Паўднёвым Віетнамам]], якая працягвалася да 1973 году і скончылася вывядзеньнем амэрыканскіх войскаў і аб’яднаньнем Віетнаму з боку поўначы (глядзіце [[Вайна ў Віетнаме]]). У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). У 1979 годзе СССР увёў [[Абмежаваны кантынгент|абмежаваны вайсковы кантынгент]] у ДРА на просьбу аўганскага ўраду (глядзіце [[Афганская вайна (1979—1989)]]), што прывяло да сканчэньня разрадкі і аднаўленьня халоднае вайны. === Перабудова (1985—1991) === {{Асноўны артыкул|Перабудова|Міхаіл Гарбачоў}} [[Файл:Reagan and Gorbachev (1985).jpg|міні|зьлева|[[Міхаіл Гарбачоў]] і [[Рональд Рэйган]], 1985]] У 1985 годзе пасьля сьмерці Чарненкі да ўлады ў краіне прыйшоў [[Міхаіл Гарбачоў]]. У 1985—1986 гадах Гарбачовым праводзілася так званая палітыка паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, якая складалася ў прызнаньні асобных недахопаў тагачаснай сыстэмы і спробах выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. зв. [[Паскарэньне (лёзунг)|«Паскарэньне»]]) — антыалькагольная кампанія, «барацьба зь непрацоўнымі прыбыткамі», увядзеньне дзяржаўнай прыёмкі, [[галоснасьць]]. Пасьля студзеньскага пленуму 1987 году кіраўніцтвам краіны былі пачаты кардынальныя рэформы. Фактычна новаю дзяржаўнаю ідэалёгіяй была абвешчана «перабудова» — сукупнасьць эканамічных і палітычных рэформаў. Падчас перабудовы (з другое паловы 1989 году, пасьля першага Зьезду народных дэпутатаў СССР) рэзка абвастрылася палітычнае супрацьстаяньне сілаў, што выступалі за сацыялістычны шлях разьвіцьця, і партыяў, рухаў, якія злучалі будучыню краіны з арганізацыяй жыцьця на прынцыпах капіталізму, а таксама супрацьстаяньне па пытаньнях будучага аблічча Савецкага Саюзу, узаемаадносінаў саюзных і рэспубліканскіх органаў дзяржаўнае ўлады і кіраваньня. Да пачатку 1990-х гадоў перабудова зайшла ў тупік. Улады ўжо не маглі спыніць набліжэньне распаду СССР. === Распад Савецкага Саюзу (1990—1991) === {{Асноўны артыкул|Распад СССР|Барыс Ельцын|Жнівеньскі путч|Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы}} Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. На яго месцы ўтварыўся шэраг незалежных дзяржаваў (у наш час — 19, зь якіх 15 зьяўляюцца чальцамі ААН, 2 — часткова прызнаны краінамі-чальцамі ААН, і 2 — не прызнаны ніводнай з краінаў-чальцоў ААН). У выніку распаду СССР тэрыторыя Расеі (краіны-пераемніцы СССР у галіне вонкавых актываў і пасіваў, і ў ААН) паменшылася ў параўнаньні з тэрыторыяю СССР на 24 % (з 22,4 да 17 млн км²), а насельніцтва паменшылася на 49 % (з 290 да 148 млн чал), пры гэтым тэрыторыя Расеі ў параўнаньні з тэрыторыяю РСФСР практычна не зьмянілася. Распаліся [[Савецкая Армія|адзіныя ўзброеныя сілы]] і [[Савецкі рубель|рублёвая зона]]. На тэрыторыі СССР разгарэўся шэраг міжнацыянальных канфліктаў, самым вострым зь якіх становіцца [[Карабаскі канфлікт]], з 1988 году адбываюцца масавыя пагромы як армянаў, так і азэрбайджанцаў. У 1989 годзе Вярхоўны Савет [[Армянская ССР|Армянскае ССР]] аб’яўляе пра далучэньне Нагорнага Карабаху, [[Азэрбайджанская ССР]] пачынае блякаду. У красавіку 1991 паміж дзьвюма савецкімі рэспублікамі фактычна пачынаецца вайна. == Тэрытарыяльны падзел == У 1954—1991 гадох у складзе [[СССР]] знаходзілася 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР): # [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азэрбайджанская ССР]] # [[Армянская ССР]] # [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] # [[Грузінская ССР]] # [[Казаская ССР]] # [[Кіргіская ССР]] # [[Латвійская ССР]] # [[Летувіская ССР]] # [[Малдаўская ССР]] # [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]] # [[Таджыцкая ССР]] # [[Туркмэнская ССР]] # [[Узбэцкая ССР]] # [[Украінская ССР]] # [[Эстонская ССР]] == Дзяржаўны лад == Паводле 2-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], [[народ]] ажыцьцяўляў дзяржаўную ўладу праз [[Савет народных дэпутатаў|Саветы народных дэпутатаў]]. Усе іншыя дзяржаўныя органы абвяшчаліся паднагляднымі і падсправаздачнымі ім. У 3-м артыкуле прадугледжвалася, што дзейнасьць дзяржавы будавалася ў адпаведнасьці з выбарнасьцю ўсіх органаў дзяржаўнай [[Улада|улады]] зьнізу даверху. Разам з тым, у 6-м артыкуле згадвалася: «Кіроўнай і накіравальнай сілай савецкагаа грамадзтва, ядром яго палітычнай сыстэмы, дзяржаўных і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]] ёсьць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]]». Тамсама падкрэсьлівалася: «Камуністычная партыя вызначае генэральную пэрспэктыву разьвіцьця [[грамадзтва]], лінію [[Унутраная палітыка|ўнутранай]] і вонкавай палітыкі СССР, кіруе вялікай стваральнай дзейнасьцю савецкага народу, надае плянамерны, навукова абгрунтаваны характар яго змаганьню за перамогу [[камунізм]]у». Сярод іншага, у 7-м артыкуле абвяшчалася, што [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійныя зьвязы]], Усесаюзны ленінскі [[камуністычны саюз моладзі]], [[каапэратыў]]ныя і іншыя грамадзкія арганізацыі бяруць удзел у кіраваньні дзяржаўнымі і грамадзкімі справамі, у рашэньня палітычных, гаспадарчых і сацыяльна-культурных пытаньняў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя СССР (1977) у рэдакцыі ад 7 кастрычніка 1977 г.|спасылка=https://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_СССР_(1977)/Редакция_07.10.1977|выдавец=[[Вікікрыніцы]]|мова=ru|дата публікацыі=11 траўня 2023|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref>. == Народная гаспадарка == {{Асноўны артыкул|Народная гаспадарка СССР}} Паводле 10-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], аснову гаспадарчага ладу Савецкага Саюзу складалі дзяржаўная і [[калгас]]на-[[каапэратыў]]ная [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на сродкі вытворчасьці. Таксама існавала ўласнасьць [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійных зьвязаў]] і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]]. У 11-м артыкуле згадвалася, што ў [[Манаполія|вынятковай]] уласнасьці дзяржавы знаходзіліся: [[Глеба|зямля]] і яе [[нетры]], воды і [[Лес|лясы]]. Таксама дзяржаве належалі асноўныя сродкі вытворчасьці ў [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] і [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], сродкі перавозак і [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[банк]]і, [[маёмасьць]] гандлёвых і жыльлёвых [[прадпрыемства]]ў, а таксама асноўны гарадзкі [[жыльлё]]вы фонд. Згодна з 12-м артыкула зямлю, якую займалі калгасы, замацоўвалі за імі ў бясплатнае і бестэрміновае [[карыстаньне]]<ref name="а"/>. У 13-м артыкуле Канстытуцыі 1977 году прадугледжвалася, што аснову асабістай уласнасьці мог складаць [[Праца|працоўны]] [[даход]]. У асабістай уласнасьці таксама маглі знаходзіцца прадметы побыту, асабістага спажываньня, зручнасьці і падсобнай [[Хатняя гаспадарка|хатняй гаспадаркі]], жылы [[дом]] і працоўныя ашчаджэньні. [[Спадчына]] на такую асабістую ўласнасьць ахоўвалася дзяржавай. У карыстаньні грамадзянаў маглі знаходзіцца [[Дзялянка|дзялянкі]] зямлі для падсобнай гаспадаркі з утрыманьнем жывёлы і птушкі, а таксама для [[садаводзтва]] і агародніцтва, як і для асабістага будаўніцтва жытла. Згодна з 16-м артыкула кіраўніцтва гаспадаркай ажыцьцяўлялі на падставе [[Плянавая гаспадарка|дзяржаўных плянаў]] грамадзка-гаспадарчага разьвіцьця. Урэшце, згодна зь 17-м артыкула дапускалася асабістая працоўная дзейнасьць у галіне саматужнага [[Рамяство|рамяства]], сельскай гаспадаркі і побытавага абслугоўваньня<ref name="а"/>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Пастанова прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР «Аб рэзультатах галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 года ў Беларускай ССР па пытанню аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік» N 711-ХII ад 7 красавіка 1991 года. * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] — М.: «Алгоритм-Эксмо», 2010. — 544 с ("Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?») * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.maps-world.ru/usssr.htm Карта СССР, межы, рэспублікі і тэрыторыя СССР] * Іван Кірылаў, [https://novychas.online/hramadstva/sssr-ne-adpuskae-czamu-raszystau-u-belarusi-bol СССР не адпускае. Чаму «рашыстаў» у Беларусі больш, чым «ябацек»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 26 красавіка 2022 г. {{СССР}} {{Усходні блёк}} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} {{Савет эканамічнай узаемадапамогі}} [[Катэгорыя:СССР| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, скасаваныя ў 1991 годзе]] eouc0y6bl8ab5eouy7rnbzkz6iepvyv 2619905 2619900 2025-06-13T14:57:20Z W 11741 +[[Карэйская вайна]] 2619905 wikitext text/x-wiki {{Колішняя дзяржава |Статус = [[рэспубліка]] |Назва = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Код мовы = ru |Саманазва = Союз Советских Социалистических Республик |Родны склон = Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Сьцяг = Flag of the Soviet Union.svg |Апісаньне сьцягу = [[Сьцяг СССР]] |Герб = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg |Апісаньне гербу = [[Герб СССР]] |Дэвіз = [[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]] |Гімн = [[Гімн Савецкага Саюзу]] |Мапа = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |Апісаньне мапы = Мапа пасьля 1945 году |Пэрыяд існаваньня = 1922—1991 гады |Кароткая назва = Савецкі Саюз |Сталіца = [[Масква]] |Найбуйнейшы горад = Масква |Афіцыйная мова = [[Расейская мова|расейская]] ([[дэ факта]]) |Мовы = 14-і саюзных рэспублік: [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанская]], [[Армянская мова|армянская]], ''[[Беларуская мова|беларуская]]'', [[Грузінская мова|грузінская]], [[Казаская мова|казаская]], [[Кыргыская мова|кыргыская]], [[Латыская мова|латыская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Малдаўская мова|малдаўская]], [[Таджыцкая мова|таджыцкая]], [[Туркмэнская мова|туркмэнская]], [[Узбэцкая мова|узбэцкая]] і [[Эстонская мова|эстонская]] |Рэлігія = [[бязбожжа]] |Этнахаронім = [[саветы]] |Граніцы = [[Фінляндыя]], [[Польская Народная Рэспубліка|Польшча]], [[Чэхаславацкая сацыялістычная рэспубліка|Чэхаславаччына]], [[Вугоршчына]], [[Румынія]], [[Турэччына]], [[Іран]], [[Аўганістан]], [[Кітай]], [[Манголія]], [[Паўночная Карэя]] |Форма ўраду = [[Аднапартыйны лад|аднапартыйная]] [[дыктатура]] |Ідэалёгія = [[марксізм-ленінізм]] |Заканадаўчы орган = [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўны Савет]] |Сябра = [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]], [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] |Плошча = 22 402 200 км² ([[Сьпіс краінаў паводле плошчы|1-ы]]) |Насельніцтва = 286 730 819 ([[Перапіс насельніцтва СССР 1989 году|1989]]; [[Сьпіс краінаў паводле насельніцтва|3-і]]) |Валюта = [[савецкі рубель]] |Пасада кіраўніка = [[Прэзыдэнт СССР|Прэзыдэнт]] |Кіраўнік = [[Міхаіл Гарбачоў]] |Пасада кіраўніка2 = Старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў]] |Кіраўнік2 = [[Іван Сілаеў]] |Пасада кіраўніка3 = Старшыня Вярхоўнага Савету |Кіраўнік3 = [[Анатоль Лук'янаў]] |СьцягП1 = Flag of Byelorussian SSR (1919-1927).png |Папярэднік1 = Беларуская ССР |СьцягП2 = Flag of the Transcaucasian SFSR.svg |Папярэднік2 = Закаўкаская СФСР |СьцягП3 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg |Папярэднік3 = Расейская СФСР |СьцягП4 = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg |Папярэднік4 = Украінская ССР |СьцягН1 = Flag of the CIS.svg |Наступнік1 = Садружнасьць незалежных дзяржаваў |Удзел у канфліктах = [[Другая сусьветная вайна]], [[Карэйская вайна]], [[Аўганска-савецкая вайна]] |Год1 = 1924 |Падзея1 = [[Канстытуцыя СССР|Канстытуцыя]] |Год2 = 1956 |Падзея2 = [[Дэсталінізацыя]] |Заўвагі = }} [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|значак|300пкс|Склад СССР]] '''Саю́з Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' ({{Скар|СССР}})<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Навумчык]]|загаловак=Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/belnaftahim-damoviusja-z-azerbajdzhanskaj-socar-ab-pastautsy-160-tys-t-nafty-85616-2020/|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=30 сьнежня 2022|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref> — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]]. Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СССР як аўтаномная вобласьць РСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й. СССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]]. Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]]. У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]). Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. [[Распад СССР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы|дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы]] афіцыйна прызнаная незалежнасьць балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу ССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>. == Назва == Поўная назва Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік скарачалася да назвы Савецкі Саюз або СССР. [[Прыметнік]] «''савецкі''» мог пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]]. Таксама выкарыстоўваліся назвы Зьвяз Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік, ЗССР і Зьвяз Ра́давых Сацыялісты́чных Рэспу́блік. Сярод іншага, назва ЗРСР сустракалася ў міжваенным беларускім друку 1918—1939 гадоў, бо па-за СССР паралельна ўжывалася форма, дзе, замест «савецкіх», было «радавых». Адпаведна казалі таксама й «Радавая Беларусь». Размоўна сустракалася і назва Савок. == Геаграфія == Маючы плошчу 22 400 000 квадратных кілямэтраў, Савецкі Саюз быў найбуйнейшай дзяржавай сьвету. Ён займаў шостую частку сушы, а сваімі памерамі быў супастаўны з памерам [[Паўночная Амэрыка|Паўночнае Амэрыкі]]. Эўрапейская частка складала чвэрць тэрыторыі краіны, і зьяўлялася яе культурным і эканамічным цэнтрам. [[Азія|Азіяцкая частка]] (да [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]] на ўсходзе і да мяжы з Аўганістанам на поўдні) была значна меней населенае. Працягласьць Савецкага Саюзу складала больш за 10000 км з усходу на захад (праз 11 гадзінных паясоў), і амаль 7200 кілямэтраў з поўначы на поўдзень. На тэрыторыі краіны разьмяшчалася пяць кліматычных зонаў. Савецкі Саюз меў самую працяглую мяжу ў сьвеце (больш за 60 000 км). Таксама Савецкі Саюз межаваў з ЗША, Аўганістанам, Кітаем, Чэхаславаччынаю, Фінляндыяю, Вугоршчынаю, Іранам, Манголіяю, Паўночнаю Карэяю, Нарвэгіяю, Польшчаю, Румыніяю і Турэччынаю (з 1945 па 1991 год). Самаю доўгаю ракою Савецкага Саюзу была [[Об]] (з [[Іртыш]]ом). Самая высокая гара: [[Пік Камунізму]] (7495 м, цяпер пік Ісмаіла Самані) у Таджыкістане. Таксама ў межах СССР (сумесна з Іранам) знаходзілася найбуйнейшае ў сьвеце возера — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] і самае вялікае і глыбокае ў сьвеце праснаводнае возера — [[Байкал]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя СССР}} === Стварэньне СССР (1922—1923) === {{Асноўны артыкул|Дамова пра ўтварэньне СССР|Міжнародна-прававое прызнаньне СССР}} 29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацыяў ад зьездаў Саветаў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[УССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[ЗСФСР]] была падпісана [[Дамова пра ўтварэньне СССР]]. Гэты дакумэнт быў зацьверджаны 30 сьнежня 1922 [[I Усесаюзны зьезд Саветаў|I-м Усесаюзным зьездам Саветаў]] і падпісаны часткамі дэлегацыяў. Гэта дата і лічыцца датаю ўтварэньня СССР, хоць [[Савет Народных Камісараў СССР]] (Урад) і наркаматы (міністэрствы) былі створаны толькі 6 ліпеня 1923 году. === Даваенны пэрыяд (1923—1941) === {{Асноўны артыкул|НЭП|Калектывізацыя|Індустрыялізацыя СССР|Голад у СССР (1932—1933)}} {{Асноўны артыкул|Сталінскі пэрыяд|Сталінізм|Сталінскія рэпрэсіі}} [[Файл:Vladimir Lenin.jpg|міні|зьлева|Уладзімер Ленін — заснавальнік і першы кіраўнік СССР]] З восені 1923 году, і асабліва пасьля сьмерці [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]], у кіраўніцтве краіны разгарнулася вострая палітычная барацьба за ўладу. У кулюарнай барацьбе зь іншымі палітычнымі дзеячамі перамог Сталін і паплечнікі, у выніку чаго зацьвердзіліся аўтарытарныя мэтады кіраўніцтва, якія выкарыстоўваліся [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]] для ўсталяваньня рэжыму аднаасобнае ўлады, а былыя палітычныя супернікі ва ўладзе былі рэпрэсаваныя. Зь сярэдзіны 1920-х гадоў пачалося згортваньне [[Новая эканамічная палітыка|новай эканамічнае палітыкі]] (НЭП), а затым — правядзеньне фарсіраванае [[індустрыялізацыя СССР|індустрыялізацыі]] і [[калектывізацыя|калектывізацыі]], у 1932—1933 гадах таксама быў [[голад у СССР 1932—1933|масавы голад]]. Па зацятым [[Трэці Маскоўскі працэс|фракцыйным змаганьні]], да канца 1930-х гадоў прыхільнікі Сталіна цалкам падпарадкавалі сабе структуры [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|кіравальнае партыі]]. У краіне стварылі [[Таталітарызм|таталітарную]], строга цэнтралізаваную грамадзкую сыстэму. Апроч таго, кульмінацыі дасягнула савецкая ваяўнічая рыторыка — адкрытая прапаганда вайны знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>. У 1939 годзе былі складзеныя [[савецка-нямецкія дамовы 1939 году]] (у тым ліку так званы [[пакт Молатава-Рыбэнтропа]]), якія падзялілі сфэры ўплыву ў [[Эўропа|Эўропе]], у адпаведнасьці зь якімі шэраг тэрыторыяў Усходняе Эўропы вызначаўся як сфэра інтарэсаў СССР. Азначаныя ў дамовах тэрыторыі (з выняткам [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) увосень таго ж году і ў наступным годзе спазналі зьмены. у пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] у 1939 годзе адбылося далучэньне да СССР [[Заходняя Ўкраіна|Заходняе Ўкраіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняе Беларусі]], якія ўваходзілі на той момант у склад [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]]; гэта тэрытарыяльная зьмена расцэньваецца па-рознаму: і як [[Рэінтэграцыя|«вяртаньне»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm Ільля Крамнік. ''Пакт у імя перамогі'']</ref>, і як [[Анэксія|«анэксія»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm Павел Палянаў. ''Выбарковыя дэпартацыі з анэксаваных тэрыторыяў Польшчы, Прыбалтыкі і Румыніі ў 1939—1941 гг.'']</ref>. Ужо ў кастрычніку 1939 году горад [[Вільня]] ад Беларускае ССР быў перададзены тады яшчэ незалежнай [[Летува|Летуве]], а частка Палесься (напрыклад, ваколіцы гораду [[Камень-Кашырскі]]) — Украіне. <div class="tright" style="clear:none"> [[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|міні|Пераемнік Леніна — [[Ёсіф Сталін]]]] </div> [[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]] [[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]] У 1940 годзе ў склад СССР былі інкарпараваныя [[Эстонія]], [[Латвія]] (гл., напрыклад, [[савецкая акупацыя Латвіі]]), [[Летува]], [[Бэсарабія]] (анэксаваная [[Каралеўства Румынія|Румыніяю]] ў 1918 годзе, ''глядзіце [[Бэсарабія ў складзе Румыніі]]'') і [[Паўночная Букавіна]], створаныя [[Малдаўская ССР|Малдаўская]] (на тэрыторыі Бэсарабіі бяз поўдня плюс на тэрыторыі Прыднястроўя, якое ўваходзіла ў склад СССР ад часу яго ўтварэньня і зьяўлялася аўтаномнай рэспублікай ва УССР), [[Латвійская ССР|Латвійская]], [[Летувіская ССР|Летувіская]] (уключаючы раёны [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], якія пасьлядоўна ўвайшлі ў склад Летувіскае ССР у 1939—1940 гадох) і [[Эстонская ССР]]. [[Далучэньне Прыбалтыкі да СССР]] расцэньваецца рознымі крыніцамі як «добраахвотнае далучэньне» і як «[[анэксія]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Камэнтар Дэпартамэнту інфармацыі і друку МЗС Расеі ў сувязі з выказваньнямі шэрагу эўрапейскіх палітыкаў адносна акупацыі краінаў Балтыі Савецкім саюзам і неабходнасьці асуджэньня гэтага з боку Расеі], 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|арыгінал=|спасылка=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Official Journal of the European Communities|тып=|месца=|выдавецтва=|год=13 студзеня 1983|выпуск=|том=C 42/78|нумар=|старонкі=|isbn=}}{{ref-en}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref> [[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]] У 1939 годзе СССР, як і незалежным на той момант краінам Балтыі, прапанаваў Фінляндыі пакт пра ненапад, але [[Фінляндыя]], у адрозьненьне ад краінаў Балтыі, адмовілася. Пачатая СССР пасьля прад’яўленьня ўльтыматуму [[Савецка-фінская вайна 1939-1940 гг.|савецка-фінская вайна]] (30 лістапада 1939 — 12 сакавіка 1940) нанесла ўдар па міжнародным аўтарытэце краіны (СССР быў выключаны зь [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]). У сувязі з параўнальна вялікімі стратамі і непадрыхтаванасьцю [[Чырвоная Армія|Чырвонае Арміі]], вайна, якая зацягнулася, была скончана да разгрому [[Фінляндыя|Фінляндыі]]; па яе выніках ад Фінляндыі да СССР адышоў [[Карэльскі пярэсмык]], Прыладажжа, Сала з Куолаярві і заходняя частка [[паўвостраў|паўвостраву]] [[Паўвостраў Рыбацкі|Рыбацкі]]. 31 сакавіка 1940 году ўтварылася [[Карэла-Фінская АССР|Карэла-Фінская ССР]] (са сталіцаю ў [[Петразаводзк]]у) з Карэльскае АССР і з атрыманых фінляндзкіх тэрыторыяў (апроч паўвострава Рыбацкага, што перайшоў у склад [[Мурманская вобласьць|Мурманскае вобласьці]]). Паводле некаторых гісторыкаў, утварэньне КФССР ставіла на мэце выняткова стварэньне своеасаблівага пляцдарму для анэксіі Фінляндыі. У 1956 годзе КФССР была скасаваная, а яе тэрыторыя ўвайшла ў склад РСФСР як аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка, прытым зь яе назвы прыбралі слова «Фінская». === СССР у Другой сусьветнай вайне (1941—1945) === {{Асноўны артыкул|Нямецка-савецкая вайна}} 22 чэрвеня 1941 году [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на Савецкі Саюз, парушыўшы [[Дамова пра ненапад паміж Нямеччынаю і Савецкім Саюзам|Дамову пра ненапад]]. [[Працоўна-Сялянская Чырвоная Армія|Савецкім войскам]] атрымалася спыніць яе ўварваньне да канца восені 1941 году і перайсьці са сьнежня 1941 у контарнаступ, вызначальнай падзеяй якога стала [[Маскоўская бітва (1941—1942)|Бітва за Маскву]]. Аднак у пэрыяд лета-восені 1942 суперніку атрымалася прасунуцца да Волгі, захапіўшы велізарную частку тэрыторыі краіны. Са сьнежня 1942 і ў 1943 адбыўся карэнны пералом у вайне шляхам [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай]], а потым — [[Курская бітва|Курскае]] бітваў. У пэрыяд з 1944 па травень 1945 савецкія войскі вызвалілі ўсю акупаваную Нямеччынаю тэрыторыю СССР, а таксама краіны Ўсходняе Эўропы, пераможна завяршыўшы вайну падпісаньнем [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|Акту пра безумоўную капітуляцыю Нямеччыны]]. Вайна прынесла вялікую [[Страты ў Вялікай Айчыннай вайне|шкоду]] ўсяму насельніцтву Савецкага Саюзу, прывяла да страты 26,6 мільёнаў чалавек<ref>[http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html Расея ўспамінае пра мільёны загінулых у гады ВАВ]</ref>, ліквідацыі велізарнай колькасьці насельніцтва на занятых Нямеччынаю тэрыторыях, разбурэньню часткі прамысловасьці — з аднога боку; стварэньню значнага вайскова-прамысловага патэнцыялу ва ўсходніх рэгіёнах краіны, адраджэньню і жыцьця ў краіне, набыцьцю значных тэрыторыяў (у прыватнасьці, частка Ўсходняй Прусіі, Закарпацьце, поўдзень Сахаліну, Тува, Печанга), перамозе над [[фашызм]]ам — зь іншай. У 1941—1945 шэраг народаў былі [[Дэпартацыя народаў у СССР|дэпартаваны]] зь месцаў свайго традыцыйнага пражываньня, што тлумачылася нібы суцэльным удзелам прадстаўнікоў гэтых народаў у калябарацыі падчас вайны. У 1944—1947 гг. у склад СССР увайшлі: * [[Тувінская Народная Рэспубліка]], якая атрымала статус [[аўтаномная вобласьць|аўтаномнае вобласьці]] ў складзе [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]; * Паўночная частка Ўсходняе Прусіі, якая ўвайшла ў склад РСФСР як [[Калінінградзкая вобласьць]]; * [[Закарпацьце]] ([[Закарпацкая вобласьць]] [[УССР]]); * [[Печанга]], што перайшла ў склад Мурманскае вобласьці; * [[Паўднёвы Сахалін]] і [[Курыльскія астравы]], што ўтварылі Паўднёва-Сахалінскую вобласьць у складзе Хабараўскага краю РСФСР. У той жа час [[Беластоцкая вобласьць Беларускай ССР|Беластоцкая вобласьць]] і часткі [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае]] абласьцей [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], а таксама часткі [[Львоўская вобласьць|Львоўскае]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Драгабыцкая вобласьць|Драгабыцкай|uk|Дрогобицька область}} абласьцей [[УССР]] увайшлі ў склад Польшчы. === Паваенны пэрыяд (1945—1953) === [[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|міні|Савецкая ядравая балістычная ракета Р-12 на вайсковым парадзе на Чырвонай плошчы. 1950-я гг.]] Пасьля перамогі ў вайне была ажыцьцёўлена дэмілітарызацыя эканомікі СССР, яе аднаўленьне ў раёнах, пацярпелых ад акупацыі. Да 1950 прамысловая вытворчасьць павялічылася на 73 % у параўнаньні з даваенным<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Gukov/44.php Бібліятэка гісторыі Расеі — Жукаў В. Гісторыя Расеі. Працоўны подзьвіг савецкага народа ў аднаўленьні і разьвіцьці народнай гаспадаркі СССР у паваенныя гады]</ref>. Сельская гаспадарка аднаўлялася павольнейшымі тэмпамі, зь велізарнымі цяжкасьцямі, памылкамі і пралікамі. Тым ня менш, ужо ў 1947 сытуацыя з харчом стабілізавалася, былі адменены [[Картачная сыстэма|карткі]] на прадукты харчаваньня і прамысловыя тавары, праведзена [[Грашовыя рэформы ў Расеі|Грашовая рэформа]], якая дазволіла стабілізаваць фінансавае становішча. У адпаведнасьці з рашэньнямі [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] канфэрэнцыяў СССР усталяваў кантроль над адпаведнымі акупацыйнымі зонамі ў Нямеччыне і Аўстрыі ў 1945—1949 гадах. У шэрагу краінаў Усходняе Эўропы пачалося ўсталяваньне [[Камунізм|камуністычных]] рэжымаў, з прычыны чаго быў створаны вайскова-палітычны блёк саюзных СССР дзяржаваў ([[сацыялістычны лягер]], [[Варшаўская дамова]]). Адразу па заканчэньні сусьветнай вайны пачаўся пэрыяд глябальнае палітычнае і ідэалягічнае канфрантацыі паміж СССР ды іншымі сацыялістычнымі краінамі, з аднога боку, і краінамі Захаду, зь іншай, які ў 1947 годзе атрымаў назву [[халодная вайна|халоднае вайны]], якая суправаджалася [[гонка ўзбраеньняў|гонкаю ўзбраеньняў]]. === «Хрушчоўская адліга» (1953—1964) === {{Асноўны артыкул|Хрушчоўская адліга|XX зьезд КПСС}} [[Файл:Soviet empire 1960.png|міні|зьлева|Максымальная тэрыторыя краінаў сусьветнай сацыялістычнай садружнасьці]] [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped).jpg|міні|[[Юры Гагарын]] — першы чалавек, які пабыў у космасе]] На [[XX зьезд КПСС|XX зьезьдзе КПСС]] (1956) [[Мікіта Хрушчоў]] выступіў з крытыкаю [[Культ асобы Сталіна|культу асобы]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфа Сталіна]]. Пачалася рэабілітацыя ахвяраў рэпрэсіяў, больш увагі стала надавацца падвышэньню ўзроўню жыцьця народу, разьвіцьцю сельскай гаспадаркі, жыльлёвага будаўніцтва, лёгкае прамысловасьці. Палітычнае становішча краіны стала мякчэйшае. Шматлікія прадстаўнікі інтэлігенцыі ўспрынялі даклад Хрушчова як заклік да галоснасьці; зьявіўся [[самвыд]], якому дазвалялася толькі выкрываць «культ асобы», крытыка КПСС і існага ладу па-ранейшаму забаранялася. Канцэнтрацыя навуковых і вытворчых сілаў, матэрыяльных сродкаў на асобных кірунках навукі і тэхнікі дазволіла ажыцьцявіць значныя дасягненьні: створана першая ў сьвеце [[Обнінская АЭС|атамная электрастанцыя]] (1954), запушчаны першы [[Спадарожнік-1|штучны спадарожнік Землі]] (1957), першы [[Усход-1|пілятаваны касьмічны карабель]] зь [[Юры Гагарын|лётчыкам-касманаўтам]] (1961) і інш. У вонкавай палітыцы гэтага пэрыяду СССР падтрымліваў выгодныя з пункту гледжаньня інтарэсаў краіны палітычныя рэжымы ў розных краінах. У 1956 годзе войска СССР удзельнічала ў прыгнечаньні [[Вугорскае паўстаньне 1956 году|паўстаньня ў Вугоршчыне]]. У 1962 годзе рознагалосьсі паміж СССР і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ледзь не прывялі да ядзернай вайны ([[Кубінскі крызіс]]). Падтрымоўвалася ўтварэньне [[КНР]], а потым і [[КНДР]]. У 1960 годзе пачаўся [[Савецка-кітайскі раскол|дыпляматычны канфлікт]] з [[КНР|Кітаем]], які раскалоў сусьветны камуністычны рух. === «Застой» (1964—1985) === {{Асноўны артыкул|Пэрыяд застою}} [[Файл:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|міні|Брэжнеў і [[Джымі Картэр]] падпісваюць Дамову пра скарачэньне стратэгічных узбраеньняў, 1979]] У 1964 годзе Хрушчоў быў адхілены ад улады. Новым першым сакратаром ЦК КПСС, фактычна кіраўніком дзяржавы, стаў [[Леанід Брэжнеў]]. Пэрыяд 1970-х — 1980-х гадоў у крыніцах таго часу называўся '''эпохаю разьвітога сацыялізму'''. Падчас кіраваньня Брэжнева ў краіне будаваліся новыя гарады і мястэчкі, заводы і фабрыкі, палацы культуры і стадыёны; ствараліся ВНУ, адкрываліся новыя школы і лякарні. СССР выйшаў на перадавыя пазыцыі ў засваеньні космасу, разьвіцьці авіяцыі, атамнай энэргетыкі, фундамэнтальных і прыкладных навукаў. Вызначаныя дасягненьні назіраліся ў адукацыі, мэдыцыне, сыстэме сацыяльнага забесьпячэньня. Сусьветную вядомасьць і прызнаньне атрымала творчасьць вядомых дзеячаў культуры. Высокіх вынікаў на міжнароднай арэне дасягалі савецкія спартоўцы. У 1980 г. у Маскве прайшла [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|XXII летняя Алімпіяда]]. Разам з гэтым адбыўся і рашучы заваротак у бок згортваньня рэшткаў адлігі. З прыходам Брэжнева да ўлады органы дзяржбясьпекі ўзмацнілі барацьбу зь іншадумствам — першым знакам гэтага быў [[працэс Сіняўскага — Даніеля]]. У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). Як знак канчатковае ліквідацыі «адлігі» была ўспрынята адстаўка [[Аляксандар Твардоўскі|Твардоўскага]] з паста рэдактара часопіса «Новы сьвет» напачатку 1970 г. У 1975 годзе адбываецца [[паўстаньне на «Вартавым»]] — узброеная праява непадпарадкаваньня з боку групы савецкіх вайсковых маракоў на вялікім супрацьлодкавым караблі (БПК) [[ВМФ СССР]] «Вартавы». Правадыром паўстаньня стаў зампаліт карабля, капітан 3-га рангу Валеры Саблін. З пачатку 1970-х гадоў са СССР ідзе [[габрэі|габрэйская]] эміграцыя. Эмігравалі шматлікія вядомыя пісьменьнікі, акторы, музыкі, спартоўцы, навукоўцы. У галіне вонкавае палітыкі Брэжнеў нямала зрабіў для дасягненьня палітычнае разрадкі ў 1970-х гадах. Былі складзены амэрыкана-савецкія дамовы пра абмежаваньне стратэгічных наступальных узбраеньняў (праўда, з 1967 году пачынаецца паскораная ўсталёўка міжкантынэнтальных ракетаў у падземныя шахты), якія, аднак, не падмацоўваліся адэкватнымі мерамі даверу і кантролю. Дзякуючы некаторай лібэралізацыі зьявіўся [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкі рух]], сталі вядомымі такія імёны, як [[Андрэй Сахараў]] і [[Аляксандар Салжаніцын]]. З 1965 году СССР аказваў вайсковую дапамогу [[Паўночны Віетнам|Паўночнаму Віетнаму]] ў барацьбе з ЗША і [[Паўднёвы Віетнам|Паўднёвым Віетнамам]], якая працягвалася да 1973 году і скончылася вывядзеньнем амэрыканскіх войскаў і аб’яднаньнем Віетнаму з боку поўначы (глядзіце [[Вайна ў Віетнаме]]). У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). У 1979 годзе СССР увёў [[Абмежаваны кантынгент|абмежаваны вайсковы кантынгент]] у ДРА на просьбу аўганскага ўраду (глядзіце [[Афганская вайна (1979—1989)]]), што прывяло да сканчэньня разрадкі і аднаўленьня халоднае вайны. === Перабудова (1985—1991) === {{Асноўны артыкул|Перабудова|Міхаіл Гарбачоў}} [[Файл:Reagan and Gorbachev (1985).jpg|міні|зьлева|[[Міхаіл Гарбачоў]] і [[Рональд Рэйган]], 1985]] У 1985 годзе пасьля сьмерці Чарненкі да ўлады ў краіне прыйшоў [[Міхаіл Гарбачоў]]. У 1985—1986 гадах Гарбачовым праводзілася так званая палітыка паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, якая складалася ў прызнаньні асобных недахопаў тагачаснай сыстэмы і спробах выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. зв. [[Паскарэньне (лёзунг)|«Паскарэньне»]]) — антыалькагольная кампанія, «барацьба зь непрацоўнымі прыбыткамі», увядзеньне дзяржаўнай прыёмкі, [[галоснасьць]]. Пасьля студзеньскага пленуму 1987 году кіраўніцтвам краіны былі пачаты кардынальныя рэформы. Фактычна новаю дзяржаўнаю ідэалёгіяй была абвешчана «перабудова» — сукупнасьць эканамічных і палітычных рэформаў. Падчас перабудовы (з другое паловы 1989 году, пасьля першага Зьезду народных дэпутатаў СССР) рэзка абвастрылася палітычнае супрацьстаяньне сілаў, што выступалі за сацыялістычны шлях разьвіцьця, і партыяў, рухаў, якія злучалі будучыню краіны з арганізацыяй жыцьця на прынцыпах капіталізму, а таксама супрацьстаяньне па пытаньнях будучага аблічча Савецкага Саюзу, узаемаадносінаў саюзных і рэспубліканскіх органаў дзяржаўнае ўлады і кіраваньня. Да пачатку 1990-х гадоў перабудова зайшла ў тупік. Улады ўжо не маглі спыніць набліжэньне распаду СССР. === Распад Савецкага Саюзу (1990—1991) === {{Асноўны артыкул|Распад СССР|Барыс Ельцын|Жнівеньскі путч|Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы}} Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. На яго месцы ўтварыўся шэраг незалежных дзяржаваў (у наш час — 19, зь якіх 15 зьяўляюцца чальцамі ААН, 2 — часткова прызнаны краінамі-чальцамі ААН, і 2 — не прызнаны ніводнай з краінаў-чальцоў ААН). У выніку распаду СССР тэрыторыя Расеі (краіны-пераемніцы СССР у галіне вонкавых актываў і пасіваў, і ў ААН) паменшылася ў параўнаньні з тэрыторыяю СССР на 24 % (з 22,4 да 17 млн км²), а насельніцтва паменшылася на 49 % (з 290 да 148 млн чал), пры гэтым тэрыторыя Расеі ў параўнаньні з тэрыторыяю РСФСР практычна не зьмянілася. Распаліся [[Савецкая Армія|адзіныя ўзброеныя сілы]] і [[Савецкі рубель|рублёвая зона]]. На тэрыторыі СССР разгарэўся шэраг міжнацыянальных канфліктаў, самым вострым зь якіх становіцца [[Карабаскі канфлікт]], з 1988 году адбываюцца масавыя пагромы як армянаў, так і азэрбайджанцаў. У 1989 годзе Вярхоўны Савет [[Армянская ССР|Армянскае ССР]] аб’яўляе пра далучэньне Нагорнага Карабаху, [[Азэрбайджанская ССР]] пачынае блякаду. У красавіку 1991 паміж дзьвюма савецкімі рэспублікамі фактычна пачынаецца вайна. == Тэрытарыяльны падзел == У 1954—1991 гадох у складзе [[СССР]] знаходзілася 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР): # [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азэрбайджанская ССР]] # [[Армянская ССР]] # [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] # [[Грузінская ССР]] # [[Казаская ССР]] # [[Кіргіская ССР]] # [[Латвійская ССР]] # [[Летувіская ССР]] # [[Малдаўская ССР]] # [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]] # [[Таджыцкая ССР]] # [[Туркмэнская ССР]] # [[Узбэцкая ССР]] # [[Украінская ССР]] # [[Эстонская ССР]] == Дзяржаўны лад == Паводле 2-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], [[народ]] ажыцьцяўляў дзяржаўную ўладу праз [[Савет народных дэпутатаў|Саветы народных дэпутатаў]]. Усе іншыя дзяржаўныя органы абвяшчаліся паднагляднымі і падсправаздачнымі ім. У 3-м артыкуле прадугледжвалася, што дзейнасьць дзяржавы будавалася ў адпаведнасьці з выбарнасьцю ўсіх органаў дзяржаўнай [[Улада|улады]] зьнізу даверху. Разам з тым, у 6-м артыкуле згадвалася: «Кіроўнай і накіравальнай сілай савецкагаа грамадзтва, ядром яго палітычнай сыстэмы, дзяржаўных і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]] ёсьць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]]». Тамсама падкрэсьлівалася: «Камуністычная партыя вызначае генэральную пэрспэктыву разьвіцьця [[грамадзтва]], лінію [[Унутраная палітыка|ўнутранай]] і вонкавай палітыкі СССР, кіруе вялікай стваральнай дзейнасьцю савецкага народу, надае плянамерны, навукова абгрунтаваны характар яго змаганьню за перамогу [[камунізм]]у». Сярод іншага, у 7-м артыкуле абвяшчалася, што [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійныя зьвязы]], Усесаюзны ленінскі [[камуністычны саюз моладзі]], [[каапэратыў]]ныя і іншыя грамадзкія арганізацыі бяруць удзел у кіраваньні дзяржаўнымі і грамадзкімі справамі, у рашэньня палітычных, гаспадарчых і сацыяльна-культурных пытаньняў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя СССР (1977) у рэдакцыі ад 7 кастрычніка 1977 г.|спасылка=https://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_СССР_(1977)/Редакция_07.10.1977|выдавец=[[Вікікрыніцы]]|мова=ru|дата публікацыі=11 траўня 2023|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref>. == Народная гаспадарка == {{Асноўны артыкул|Народная гаспадарка СССР}} Паводле 10-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], аснову гаспадарчага ладу Савецкага Саюзу складалі дзяржаўная і [[калгас]]на-[[каапэратыў]]ная [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на сродкі вытворчасьці. Таксама існавала ўласнасьць [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійных зьвязаў]] і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]]. У 11-м артыкуле згадвалася, што ў [[Манаполія|вынятковай]] уласнасьці дзяржавы знаходзіліся: [[Глеба|зямля]] і яе [[нетры]], воды і [[Лес|лясы]]. Таксама дзяржаве належалі асноўныя сродкі вытворчасьці ў [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] і [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], сродкі перавозак і [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[банк]]і, [[маёмасьць]] гандлёвых і жыльлёвых [[прадпрыемства]]ў, а таксама асноўны гарадзкі [[жыльлё]]вы фонд. Згодна з 12-м артыкула зямлю, якую займалі калгасы, замацоўвалі за імі ў бясплатнае і бестэрміновае [[карыстаньне]]<ref name="а"/>. У 13-м артыкуле Канстытуцыі 1977 году прадугледжвалася, што аснову асабістай уласнасьці мог складаць [[Праца|працоўны]] [[даход]]. У асабістай уласнасьці таксама маглі знаходзіцца прадметы побыту, асабістага спажываньня, зручнасьці і падсобнай [[Хатняя гаспадарка|хатняй гаспадаркі]], жылы [[дом]] і працоўныя ашчаджэньні. [[Спадчына]] на такую асабістую ўласнасьць ахоўвалася дзяржавай. У карыстаньні грамадзянаў маглі знаходзіцца [[Дзялянка|дзялянкі]] зямлі для падсобнай гаспадаркі з утрыманьнем жывёлы і птушкі, а таксама для [[садаводзтва]] і агародніцтва, як і для асабістага будаўніцтва жытла. Згодна з 16-м артыкула кіраўніцтва гаспадаркай ажыцьцяўлялі на падставе [[Плянавая гаспадарка|дзяржаўных плянаў]] грамадзка-гаспадарчага разьвіцьця. Урэшце, згодна зь 17-м артыкула дапускалася асабістая працоўная дзейнасьць у галіне саматужнага [[Рамяство|рамяства]], сельскай гаспадаркі і побытавага абслугоўваньня<ref name="а"/>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Пастанова прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР «Аб рэзультатах галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 года ў Беларускай ССР па пытанню аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік» N 711-ХII ад 7 красавіка 1991 года. * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] — М.: «Алгоритм-Эксмо», 2010. — 544 с ("Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?») * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.maps-world.ru/usssr.htm Карта СССР, межы, рэспублікі і тэрыторыя СССР] * Іван Кірылаў, [https://novychas.online/hramadstva/sssr-ne-adpuskae-czamu-raszystau-u-belarusi-bol СССР не адпускае. Чаму «рашыстаў» у Беларусі больш, чым «ябацек»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 26 красавіка 2022 г. {{СССР}} {{Усходні блёк}} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} {{Савет эканамічнай узаемадапамогі}} [[Катэгорыя:СССР| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, скасаваныя ў 1991 годзе]] 3rx8lac1wzv79wag0irju6itw41wsm3 2619906 2619905 2025-06-13T14:58:27Z W 11741 /* Народная гаспадарка */ . 2619906 wikitext text/x-wiki {{Колішняя дзяржава |Статус = [[рэспубліка]] |Назва = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Код мовы = ru |Саманазва = Союз Советских Социалистических Республик |Родны склон = Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Сьцяг = Flag of the Soviet Union.svg |Апісаньне сьцягу = [[Сьцяг СССР]] |Герб = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg |Апісаньне гербу = [[Герб СССР]] |Дэвіз = [[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]] |Гімн = [[Гімн Савецкага Саюзу]] |Мапа = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |Апісаньне мапы = Мапа пасьля 1945 году |Пэрыяд існаваньня = 1922—1991 гады |Кароткая назва = Савецкі Саюз |Сталіца = [[Масква]] |Найбуйнейшы горад = Масква |Афіцыйная мова = [[Расейская мова|расейская]] ([[дэ факта]]) |Мовы = 14-і саюзных рэспублік: [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанская]], [[Армянская мова|армянская]], ''[[Беларуская мова|беларуская]]'', [[Грузінская мова|грузінская]], [[Казаская мова|казаская]], [[Кыргыская мова|кыргыская]], [[Латыская мова|латыская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Малдаўская мова|малдаўская]], [[Таджыцкая мова|таджыцкая]], [[Туркмэнская мова|туркмэнская]], [[Узбэцкая мова|узбэцкая]] і [[Эстонская мова|эстонская]] |Рэлігія = [[бязбожжа]] |Этнахаронім = [[саветы]] |Граніцы = [[Фінляндыя]], [[Польская Народная Рэспубліка|Польшча]], [[Чэхаславацкая сацыялістычная рэспубліка|Чэхаславаччына]], [[Вугоршчына]], [[Румынія]], [[Турэччына]], [[Іран]], [[Аўганістан]], [[Кітай]], [[Манголія]], [[Паўночная Карэя]] |Форма ўраду = [[Аднапартыйны лад|аднапартыйная]] [[дыктатура]] |Ідэалёгія = [[марксізм-ленінізм]] |Заканадаўчы орган = [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўны Савет]] |Сябра = [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]], [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] |Плошча = 22 402 200 км² ([[Сьпіс краінаў паводле плошчы|1-ы]]) |Насельніцтва = 286 730 819 ([[Перапіс насельніцтва СССР 1989 году|1989]]; [[Сьпіс краінаў паводле насельніцтва|3-і]]) |Валюта = [[савецкі рубель]] |Пасада кіраўніка = [[Прэзыдэнт СССР|Прэзыдэнт]] |Кіраўнік = [[Міхаіл Гарбачоў]] |Пасада кіраўніка2 = Старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў]] |Кіраўнік2 = [[Іван Сілаеў]] |Пасада кіраўніка3 = Старшыня Вярхоўнага Савету |Кіраўнік3 = [[Анатоль Лук'янаў]] |СьцягП1 = Flag of Byelorussian SSR (1919-1927).png |Папярэднік1 = Беларуская ССР |СьцягП2 = Flag of the Transcaucasian SFSR.svg |Папярэднік2 = Закаўкаская СФСР |СьцягП3 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg |Папярэднік3 = Расейская СФСР |СьцягП4 = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg |Папярэднік4 = Украінская ССР |СьцягН1 = Flag of the CIS.svg |Наступнік1 = Садружнасьць незалежных дзяржаваў |Удзел у канфліктах = [[Другая сусьветная вайна]], [[Карэйская вайна]], [[Аўганска-савецкая вайна]] |Год1 = 1924 |Падзея1 = [[Канстытуцыя СССР|Канстытуцыя]] |Год2 = 1956 |Падзея2 = [[Дэсталінізацыя]] |Заўвагі = }} [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|значак|300пкс|Склад СССР]] '''Саю́з Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' ({{Скар|СССР}})<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Навумчык]]|загаловак=Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/belnaftahim-damoviusja-z-azerbajdzhanskaj-socar-ab-pastautsy-160-tys-t-nafty-85616-2020/|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=30 сьнежня 2022|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref> — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]]. Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СССР як аўтаномная вобласьць РСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й. СССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]]. Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]]. У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]). Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. [[Распад СССР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы|дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы]] афіцыйна прызнаная незалежнасьць балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу ССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>. == Назва == Поўная назва Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік скарачалася да назвы Савецкі Саюз або СССР. [[Прыметнік]] «''савецкі''» мог пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]]. Таксама выкарыстоўваліся назвы Зьвяз Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік, ЗССР і Зьвяз Ра́давых Сацыялісты́чных Рэспу́блік. Сярод іншага, назва ЗРСР сустракалася ў міжваенным беларускім друку 1918—1939 гадоў, бо па-за СССР паралельна ўжывалася форма, дзе, замест «савецкіх», было «радавых». Адпаведна казалі таксама й «Радавая Беларусь». Размоўна сустракалася і назва Савок. == Геаграфія == Маючы плошчу 22 400 000 квадратных кілямэтраў, Савецкі Саюз быў найбуйнейшай дзяржавай сьвету. Ён займаў шостую частку сушы, а сваімі памерамі быў супастаўны з памерам [[Паўночная Амэрыка|Паўночнае Амэрыкі]]. Эўрапейская частка складала чвэрць тэрыторыі краіны, і зьяўлялася яе культурным і эканамічным цэнтрам. [[Азія|Азіяцкая частка]] (да [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]] на ўсходзе і да мяжы з Аўганістанам на поўдні) была значна меней населенае. Працягласьць Савецкага Саюзу складала больш за 10000 км з усходу на захад (праз 11 гадзінных паясоў), і амаль 7200 кілямэтраў з поўначы на поўдзень. На тэрыторыі краіны разьмяшчалася пяць кліматычных зонаў. Савецкі Саюз меў самую працяглую мяжу ў сьвеце (больш за 60 000 км). Таксама Савецкі Саюз межаваў з ЗША, Аўганістанам, Кітаем, Чэхаславаччынаю, Фінляндыяю, Вугоршчынаю, Іранам, Манголіяю, Паўночнаю Карэяю, Нарвэгіяю, Польшчаю, Румыніяю і Турэччынаю (з 1945 па 1991 год). Самаю доўгаю ракою Савецкага Саюзу была [[Об]] (з [[Іртыш]]ом). Самая высокая гара: [[Пік Камунізму]] (7495 м, цяпер пік Ісмаіла Самані) у Таджыкістане. Таксама ў межах СССР (сумесна з Іранам) знаходзілася найбуйнейшае ў сьвеце возера — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] і самае вялікае і глыбокае ў сьвеце праснаводнае возера — [[Байкал]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя СССР}} === Стварэньне СССР (1922—1923) === {{Асноўны артыкул|Дамова пра ўтварэньне СССР|Міжнародна-прававое прызнаньне СССР}} 29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацыяў ад зьездаў Саветаў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[УССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[ЗСФСР]] была падпісана [[Дамова пра ўтварэньне СССР]]. Гэты дакумэнт быў зацьверджаны 30 сьнежня 1922 [[I Усесаюзны зьезд Саветаў|I-м Усесаюзным зьездам Саветаў]] і падпісаны часткамі дэлегацыяў. Гэта дата і лічыцца датаю ўтварэньня СССР, хоць [[Савет Народных Камісараў СССР]] (Урад) і наркаматы (міністэрствы) былі створаны толькі 6 ліпеня 1923 году. === Даваенны пэрыяд (1923—1941) === {{Асноўны артыкул|НЭП|Калектывізацыя|Індустрыялізацыя СССР|Голад у СССР (1932—1933)}} {{Асноўны артыкул|Сталінскі пэрыяд|Сталінізм|Сталінскія рэпрэсіі}} [[Файл:Vladimir Lenin.jpg|міні|зьлева|Уладзімер Ленін — заснавальнік і першы кіраўнік СССР]] З восені 1923 году, і асабліва пасьля сьмерці [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]], у кіраўніцтве краіны разгарнулася вострая палітычная барацьба за ўладу. У кулюарнай барацьбе зь іншымі палітычнымі дзеячамі перамог Сталін і паплечнікі, у выніку чаго зацьвердзіліся аўтарытарныя мэтады кіраўніцтва, якія выкарыстоўваліся [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]] для ўсталяваньня рэжыму аднаасобнае ўлады, а былыя палітычныя супернікі ва ўладзе былі рэпрэсаваныя. Зь сярэдзіны 1920-х гадоў пачалося згортваньне [[Новая эканамічная палітыка|новай эканамічнае палітыкі]] (НЭП), а затым — правядзеньне фарсіраванае [[індустрыялізацыя СССР|індустрыялізацыі]] і [[калектывізацыя|калектывізацыі]], у 1932—1933 гадах таксама быў [[голад у СССР 1932—1933|масавы голад]]. Па зацятым [[Трэці Маскоўскі працэс|фракцыйным змаганьні]], да канца 1930-х гадоў прыхільнікі Сталіна цалкам падпарадкавалі сабе структуры [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|кіравальнае партыі]]. У краіне стварылі [[Таталітарызм|таталітарную]], строга цэнтралізаваную грамадзкую сыстэму. Апроч таго, кульмінацыі дасягнула савецкая ваяўнічая рыторыка — адкрытая прапаганда вайны знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>. У 1939 годзе былі складзеныя [[савецка-нямецкія дамовы 1939 году]] (у тым ліку так званы [[пакт Молатава-Рыбэнтропа]]), якія падзялілі сфэры ўплыву ў [[Эўропа|Эўропе]], у адпаведнасьці зь якімі шэраг тэрыторыяў Усходняе Эўропы вызначаўся як сфэра інтарэсаў СССР. Азначаныя ў дамовах тэрыторыі (з выняткам [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) увосень таго ж году і ў наступным годзе спазналі зьмены. у пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] у 1939 годзе адбылося далучэньне да СССР [[Заходняя Ўкраіна|Заходняе Ўкраіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняе Беларусі]], якія ўваходзілі на той момант у склад [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]]; гэта тэрытарыяльная зьмена расцэньваецца па-рознаму: і як [[Рэінтэграцыя|«вяртаньне»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm Ільля Крамнік. ''Пакт у імя перамогі'']</ref>, і як [[Анэксія|«анэксія»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm Павел Палянаў. ''Выбарковыя дэпартацыі з анэксаваных тэрыторыяў Польшчы, Прыбалтыкі і Румыніі ў 1939—1941 гг.'']</ref>. Ужо ў кастрычніку 1939 году горад [[Вільня]] ад Беларускае ССР быў перададзены тады яшчэ незалежнай [[Летува|Летуве]], а частка Палесься (напрыклад, ваколіцы гораду [[Камень-Кашырскі]]) — Украіне. <div class="tright" style="clear:none"> [[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|міні|Пераемнік Леніна — [[Ёсіф Сталін]]]] </div> [[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]] [[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]] У 1940 годзе ў склад СССР былі інкарпараваныя [[Эстонія]], [[Латвія]] (гл., напрыклад, [[савецкая акупацыя Латвіі]]), [[Летува]], [[Бэсарабія]] (анэксаваная [[Каралеўства Румынія|Румыніяю]] ў 1918 годзе, ''глядзіце [[Бэсарабія ў складзе Румыніі]]'') і [[Паўночная Букавіна]], створаныя [[Малдаўская ССР|Малдаўская]] (на тэрыторыі Бэсарабіі бяз поўдня плюс на тэрыторыі Прыднястроўя, якое ўваходзіла ў склад СССР ад часу яго ўтварэньня і зьяўлялася аўтаномнай рэспублікай ва УССР), [[Латвійская ССР|Латвійская]], [[Летувіская ССР|Летувіская]] (уключаючы раёны [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], якія пасьлядоўна ўвайшлі ў склад Летувіскае ССР у 1939—1940 гадох) і [[Эстонская ССР]]. [[Далучэньне Прыбалтыкі да СССР]] расцэньваецца рознымі крыніцамі як «добраахвотнае далучэньне» і як «[[анэксія]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Камэнтар Дэпартамэнту інфармацыі і друку МЗС Расеі ў сувязі з выказваньнямі шэрагу эўрапейскіх палітыкаў адносна акупацыі краінаў Балтыі Савецкім саюзам і неабходнасьці асуджэньня гэтага з боку Расеі], 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|арыгінал=|спасылка=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Official Journal of the European Communities|тып=|месца=|выдавецтва=|год=13 студзеня 1983|выпуск=|том=C 42/78|нумар=|старонкі=|isbn=}}{{ref-en}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref> [[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]] У 1939 годзе СССР, як і незалежным на той момант краінам Балтыі, прапанаваў Фінляндыі пакт пра ненапад, але [[Фінляндыя]], у адрозьненьне ад краінаў Балтыі, адмовілася. Пачатая СССР пасьля прад’яўленьня ўльтыматуму [[Савецка-фінская вайна 1939-1940 гг.|савецка-фінская вайна]] (30 лістапада 1939 — 12 сакавіка 1940) нанесла ўдар па міжнародным аўтарытэце краіны (СССР быў выключаны зь [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]). У сувязі з параўнальна вялікімі стратамі і непадрыхтаванасьцю [[Чырвоная Армія|Чырвонае Арміі]], вайна, якая зацягнулася, была скончана да разгрому [[Фінляндыя|Фінляндыі]]; па яе выніках ад Фінляндыі да СССР адышоў [[Карэльскі пярэсмык]], Прыладажжа, Сала з Куолаярві і заходняя частка [[паўвостраў|паўвостраву]] [[Паўвостраў Рыбацкі|Рыбацкі]]. 31 сакавіка 1940 году ўтварылася [[Карэла-Фінская АССР|Карэла-Фінская ССР]] (са сталіцаю ў [[Петразаводзк]]у) з Карэльскае АССР і з атрыманых фінляндзкіх тэрыторыяў (апроч паўвострава Рыбацкага, што перайшоў у склад [[Мурманская вобласьць|Мурманскае вобласьці]]). Паводле некаторых гісторыкаў, утварэньне КФССР ставіла на мэце выняткова стварэньне своеасаблівага пляцдарму для анэксіі Фінляндыі. У 1956 годзе КФССР была скасаваная, а яе тэрыторыя ўвайшла ў склад РСФСР як аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка, прытым зь яе назвы прыбралі слова «Фінская». === СССР у Другой сусьветнай вайне (1941—1945) === {{Асноўны артыкул|Нямецка-савецкая вайна}} 22 чэрвеня 1941 году [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на Савецкі Саюз, парушыўшы [[Дамова пра ненапад паміж Нямеччынаю і Савецкім Саюзам|Дамову пра ненапад]]. [[Працоўна-Сялянская Чырвоная Армія|Савецкім войскам]] атрымалася спыніць яе ўварваньне да канца восені 1941 году і перайсьці са сьнежня 1941 у контарнаступ, вызначальнай падзеяй якога стала [[Маскоўская бітва (1941—1942)|Бітва за Маскву]]. Аднак у пэрыяд лета-восені 1942 суперніку атрымалася прасунуцца да Волгі, захапіўшы велізарную частку тэрыторыі краіны. Са сьнежня 1942 і ў 1943 адбыўся карэнны пералом у вайне шляхам [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай]], а потым — [[Курская бітва|Курскае]] бітваў. У пэрыяд з 1944 па травень 1945 савецкія войскі вызвалілі ўсю акупаваную Нямеччынаю тэрыторыю СССР, а таксама краіны Ўсходняе Эўропы, пераможна завяршыўшы вайну падпісаньнем [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|Акту пра безумоўную капітуляцыю Нямеччыны]]. Вайна прынесла вялікую [[Страты ў Вялікай Айчыннай вайне|шкоду]] ўсяму насельніцтву Савецкага Саюзу, прывяла да страты 26,6 мільёнаў чалавек<ref>[http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html Расея ўспамінае пра мільёны загінулых у гады ВАВ]</ref>, ліквідацыі велізарнай колькасьці насельніцтва на занятых Нямеччынаю тэрыторыях, разбурэньню часткі прамысловасьці — з аднога боку; стварэньню значнага вайскова-прамысловага патэнцыялу ва ўсходніх рэгіёнах краіны, адраджэньню і жыцьця ў краіне, набыцьцю значных тэрыторыяў (у прыватнасьці, частка Ўсходняй Прусіі, Закарпацьце, поўдзень Сахаліну, Тува, Печанга), перамозе над [[фашызм]]ам — зь іншай. У 1941—1945 шэраг народаў былі [[Дэпартацыя народаў у СССР|дэпартаваны]] зь месцаў свайго традыцыйнага пражываньня, што тлумачылася нібы суцэльным удзелам прадстаўнікоў гэтых народаў у калябарацыі падчас вайны. У 1944—1947 гг. у склад СССР увайшлі: * [[Тувінская Народная Рэспубліка]], якая атрымала статус [[аўтаномная вобласьць|аўтаномнае вобласьці]] ў складзе [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]; * Паўночная частка Ўсходняе Прусіі, якая ўвайшла ў склад РСФСР як [[Калінінградзкая вобласьць]]; * [[Закарпацьце]] ([[Закарпацкая вобласьць]] [[УССР]]); * [[Печанга]], што перайшла ў склад Мурманскае вобласьці; * [[Паўднёвы Сахалін]] і [[Курыльскія астравы]], што ўтварылі Паўднёва-Сахалінскую вобласьць у складзе Хабараўскага краю РСФСР. У той жа час [[Беластоцкая вобласьць Беларускай ССР|Беластоцкая вобласьць]] і часткі [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае]] абласьцей [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], а таксама часткі [[Львоўская вобласьць|Львоўскае]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Драгабыцкая вобласьць|Драгабыцкай|uk|Дрогобицька область}} абласьцей [[УССР]] увайшлі ў склад Польшчы. === Паваенны пэрыяд (1945—1953) === [[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|міні|Савецкая ядравая балістычная ракета Р-12 на вайсковым парадзе на Чырвонай плошчы. 1950-я гг.]] Пасьля перамогі ў вайне была ажыцьцёўлена дэмілітарызацыя эканомікі СССР, яе аднаўленьне ў раёнах, пацярпелых ад акупацыі. Да 1950 прамысловая вытворчасьць павялічылася на 73 % у параўнаньні з даваенным<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Gukov/44.php Бібліятэка гісторыі Расеі — Жукаў В. Гісторыя Расеі. Працоўны подзьвіг савецкага народа ў аднаўленьні і разьвіцьці народнай гаспадаркі СССР у паваенныя гады]</ref>. Сельская гаспадарка аднаўлялася павольнейшымі тэмпамі, зь велізарнымі цяжкасьцямі, памылкамі і пралікамі. Тым ня менш, ужо ў 1947 сытуацыя з харчом стабілізавалася, былі адменены [[Картачная сыстэма|карткі]] на прадукты харчаваньня і прамысловыя тавары, праведзена [[Грашовыя рэформы ў Расеі|Грашовая рэформа]], якая дазволіла стабілізаваць фінансавае становішча. У адпаведнасьці з рашэньнямі [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] канфэрэнцыяў СССР усталяваў кантроль над адпаведнымі акупацыйнымі зонамі ў Нямеччыне і Аўстрыі ў 1945—1949 гадах. У шэрагу краінаў Усходняе Эўропы пачалося ўсталяваньне [[Камунізм|камуністычных]] рэжымаў, з прычыны чаго быў створаны вайскова-палітычны блёк саюзных СССР дзяржаваў ([[сацыялістычны лягер]], [[Варшаўская дамова]]). Адразу па заканчэньні сусьветнай вайны пачаўся пэрыяд глябальнае палітычнае і ідэалягічнае канфрантацыі паміж СССР ды іншымі сацыялістычнымі краінамі, з аднога боку, і краінамі Захаду, зь іншай, які ў 1947 годзе атрымаў назву [[халодная вайна|халоднае вайны]], якая суправаджалася [[гонка ўзбраеньняў|гонкаю ўзбраеньняў]]. === «Хрушчоўская адліга» (1953—1964) === {{Асноўны артыкул|Хрушчоўская адліга|XX зьезд КПСС}} [[Файл:Soviet empire 1960.png|міні|зьлева|Максымальная тэрыторыя краінаў сусьветнай сацыялістычнай садружнасьці]] [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped).jpg|міні|[[Юры Гагарын]] — першы чалавек, які пабыў у космасе]] На [[XX зьезд КПСС|XX зьезьдзе КПСС]] (1956) [[Мікіта Хрушчоў]] выступіў з крытыкаю [[Культ асобы Сталіна|культу асобы]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфа Сталіна]]. Пачалася рэабілітацыя ахвяраў рэпрэсіяў, больш увагі стала надавацца падвышэньню ўзроўню жыцьця народу, разьвіцьцю сельскай гаспадаркі, жыльлёвага будаўніцтва, лёгкае прамысловасьці. Палітычнае становішча краіны стала мякчэйшае. Шматлікія прадстаўнікі інтэлігенцыі ўспрынялі даклад Хрушчова як заклік да галоснасьці; зьявіўся [[самвыд]], якому дазвалялася толькі выкрываць «культ асобы», крытыка КПСС і існага ладу па-ранейшаму забаранялася. Канцэнтрацыя навуковых і вытворчых сілаў, матэрыяльных сродкаў на асобных кірунках навукі і тэхнікі дазволіла ажыцьцявіць значныя дасягненьні: створана першая ў сьвеце [[Обнінская АЭС|атамная электрастанцыя]] (1954), запушчаны першы [[Спадарожнік-1|штучны спадарожнік Землі]] (1957), першы [[Усход-1|пілятаваны касьмічны карабель]] зь [[Юры Гагарын|лётчыкам-касманаўтам]] (1961) і інш. У вонкавай палітыцы гэтага пэрыяду СССР падтрымліваў выгодныя з пункту гледжаньня інтарэсаў краіны палітычныя рэжымы ў розных краінах. У 1956 годзе войска СССР удзельнічала ў прыгнечаньні [[Вугорскае паўстаньне 1956 году|паўстаньня ў Вугоршчыне]]. У 1962 годзе рознагалосьсі паміж СССР і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ледзь не прывялі да ядзернай вайны ([[Кубінскі крызіс]]). Падтрымоўвалася ўтварэньне [[КНР]], а потым і [[КНДР]]. У 1960 годзе пачаўся [[Савецка-кітайскі раскол|дыпляматычны канфлікт]] з [[КНР|Кітаем]], які раскалоў сусьветны камуністычны рух. === «Застой» (1964—1985) === {{Асноўны артыкул|Пэрыяд застою}} [[Файл:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|міні|Брэжнеў і [[Джымі Картэр]] падпісваюць Дамову пра скарачэньне стратэгічных узбраеньняў, 1979]] У 1964 годзе Хрушчоў быў адхілены ад улады. Новым першым сакратаром ЦК КПСС, фактычна кіраўніком дзяржавы, стаў [[Леанід Брэжнеў]]. Пэрыяд 1970-х — 1980-х гадоў у крыніцах таго часу называўся '''эпохаю разьвітога сацыялізму'''. Падчас кіраваньня Брэжнева ў краіне будаваліся новыя гарады і мястэчкі, заводы і фабрыкі, палацы культуры і стадыёны; ствараліся ВНУ, адкрываліся новыя школы і лякарні. СССР выйшаў на перадавыя пазыцыі ў засваеньні космасу, разьвіцьці авіяцыі, атамнай энэргетыкі, фундамэнтальных і прыкладных навукаў. Вызначаныя дасягненьні назіраліся ў адукацыі, мэдыцыне, сыстэме сацыяльнага забесьпячэньня. Сусьветную вядомасьць і прызнаньне атрымала творчасьць вядомых дзеячаў культуры. Высокіх вынікаў на міжнароднай арэне дасягалі савецкія спартоўцы. У 1980 г. у Маскве прайшла [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|XXII летняя Алімпіяда]]. Разам з гэтым адбыўся і рашучы заваротак у бок згортваньня рэшткаў адлігі. З прыходам Брэжнева да ўлады органы дзяржбясьпекі ўзмацнілі барацьбу зь іншадумствам — першым знакам гэтага быў [[працэс Сіняўскага — Даніеля]]. У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). Як знак канчатковае ліквідацыі «адлігі» была ўспрынята адстаўка [[Аляксандар Твардоўскі|Твардоўскага]] з паста рэдактара часопіса «Новы сьвет» напачатку 1970 г. У 1975 годзе адбываецца [[паўстаньне на «Вартавым»]] — узброеная праява непадпарадкаваньня з боку групы савецкіх вайсковых маракоў на вялікім супрацьлодкавым караблі (БПК) [[ВМФ СССР]] «Вартавы». Правадыром паўстаньня стаў зампаліт карабля, капітан 3-га рангу Валеры Саблін. З пачатку 1970-х гадоў са СССР ідзе [[габрэі|габрэйская]] эміграцыя. Эмігравалі шматлікія вядомыя пісьменьнікі, акторы, музыкі, спартоўцы, навукоўцы. У галіне вонкавае палітыкі Брэжнеў нямала зрабіў для дасягненьня палітычнае разрадкі ў 1970-х гадах. Былі складзены амэрыкана-савецкія дамовы пра абмежаваньне стратэгічных наступальных узбраеньняў (праўда, з 1967 году пачынаецца паскораная ўсталёўка міжкантынэнтальных ракетаў у падземныя шахты), якія, аднак, не падмацоўваліся адэкватнымі мерамі даверу і кантролю. Дзякуючы некаторай лібэралізацыі зьявіўся [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкі рух]], сталі вядомымі такія імёны, як [[Андрэй Сахараў]] і [[Аляксандар Салжаніцын]]. З 1965 году СССР аказваў вайсковую дапамогу [[Паўночны Віетнам|Паўночнаму Віетнаму]] ў барацьбе з ЗША і [[Паўднёвы Віетнам|Паўднёвым Віетнамам]], якая працягвалася да 1973 году і скончылася вывядзеньнем амэрыканскіх войскаў і аб’яднаньнем Віетнаму з боку поўначы (глядзіце [[Вайна ў Віетнаме]]). У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). У 1979 годзе СССР увёў [[Абмежаваны кантынгент|абмежаваны вайсковы кантынгент]] у ДРА на просьбу аўганскага ўраду (глядзіце [[Афганская вайна (1979—1989)]]), што прывяло да сканчэньня разрадкі і аднаўленьня халоднае вайны. === Перабудова (1985—1991) === {{Асноўны артыкул|Перабудова|Міхаіл Гарбачоў}} [[Файл:Reagan and Gorbachev (1985).jpg|міні|зьлева|[[Міхаіл Гарбачоў]] і [[Рональд Рэйган]], 1985]] У 1985 годзе пасьля сьмерці Чарненкі да ўлады ў краіне прыйшоў [[Міхаіл Гарбачоў]]. У 1985—1986 гадах Гарбачовым праводзілася так званая палітыка паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, якая складалася ў прызнаньні асобных недахопаў тагачаснай сыстэмы і спробах выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. зв. [[Паскарэньне (лёзунг)|«Паскарэньне»]]) — антыалькагольная кампанія, «барацьба зь непрацоўнымі прыбыткамі», увядзеньне дзяржаўнай прыёмкі, [[галоснасьць]]. Пасьля студзеньскага пленуму 1987 году кіраўніцтвам краіны былі пачаты кардынальныя рэформы. Фактычна новаю дзяржаўнаю ідэалёгіяй была абвешчана «перабудова» — сукупнасьць эканамічных і палітычных рэформаў. Падчас перабудовы (з другое паловы 1989 году, пасьля першага Зьезду народных дэпутатаў СССР) рэзка абвастрылася палітычнае супрацьстаяньне сілаў, што выступалі за сацыялістычны шлях разьвіцьця, і партыяў, рухаў, якія злучалі будучыню краіны з арганізацыяй жыцьця на прынцыпах капіталізму, а таксама супрацьстаяньне па пытаньнях будучага аблічча Савецкага Саюзу, узаемаадносінаў саюзных і рэспубліканскіх органаў дзяржаўнае ўлады і кіраваньня. Да пачатку 1990-х гадоў перабудова зайшла ў тупік. Улады ўжо не маглі спыніць набліжэньне распаду СССР. === Распад Савецкага Саюзу (1990—1991) === {{Асноўны артыкул|Распад СССР|Барыс Ельцын|Жнівеньскі путч|Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы}} Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. На яго месцы ўтварыўся шэраг незалежных дзяржаваў (у наш час — 19, зь якіх 15 зьяўляюцца чальцамі ААН, 2 — часткова прызнаны краінамі-чальцамі ААН, і 2 — не прызнаны ніводнай з краінаў-чальцоў ААН). У выніку распаду СССР тэрыторыя Расеі (краіны-пераемніцы СССР у галіне вонкавых актываў і пасіваў, і ў ААН) паменшылася ў параўнаньні з тэрыторыяю СССР на 24 % (з 22,4 да 17 млн км²), а насельніцтва паменшылася на 49 % (з 290 да 148 млн чал), пры гэтым тэрыторыя Расеі ў параўнаньні з тэрыторыяю РСФСР практычна не зьмянілася. Распаліся [[Савецкая Армія|адзіныя ўзброеныя сілы]] і [[Савецкі рубель|рублёвая зона]]. На тэрыторыі СССР разгарэўся шэраг міжнацыянальных канфліктаў, самым вострым зь якіх становіцца [[Карабаскі канфлікт]], з 1988 году адбываюцца масавыя пагромы як армянаў, так і азэрбайджанцаў. У 1989 годзе Вярхоўны Савет [[Армянская ССР|Армянскае ССР]] аб’яўляе пра далучэньне Нагорнага Карабаху, [[Азэрбайджанская ССР]] пачынае блякаду. У красавіку 1991 паміж дзьвюма савецкімі рэспублікамі фактычна пачынаецца вайна. == Тэрытарыяльны падзел == У 1954—1991 гадох у складзе [[СССР]] знаходзілася 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР): # [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азэрбайджанская ССР]] # [[Армянская ССР]] # [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] # [[Грузінская ССР]] # [[Казаская ССР]] # [[Кіргіская ССР]] # [[Латвійская ССР]] # [[Летувіская ССР]] # [[Малдаўская ССР]] # [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]] # [[Таджыцкая ССР]] # [[Туркмэнская ССР]] # [[Узбэцкая ССР]] # [[Украінская ССР]] # [[Эстонская ССР]] == Дзяржаўны лад == Паводле 2-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], [[народ]] ажыцьцяўляў дзяржаўную ўладу праз [[Савет народных дэпутатаў|Саветы народных дэпутатаў]]. Усе іншыя дзяржаўныя органы абвяшчаліся паднагляднымі і падсправаздачнымі ім. У 3-м артыкуле прадугледжвалася, што дзейнасьць дзяржавы будавалася ў адпаведнасьці з выбарнасьцю ўсіх органаў дзяржаўнай [[Улада|улады]] зьнізу даверху. Разам з тым, у 6-м артыкуле згадвалася: «Кіроўнай і накіравальнай сілай савецкагаа грамадзтва, ядром яго палітычнай сыстэмы, дзяржаўных і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]] ёсьць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]]». Тамсама падкрэсьлівалася: «Камуністычная партыя вызначае генэральную пэрспэктыву разьвіцьця [[грамадзтва]], лінію [[Унутраная палітыка|ўнутранай]] і вонкавай палітыкі СССР, кіруе вялікай стваральнай дзейнасьцю савецкага народу, надае плянамерны, навукова абгрунтаваны характар яго змаганьню за перамогу [[камунізм]]у». Сярод іншага, у 7-м артыкуле абвяшчалася, што [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійныя зьвязы]], Усесаюзны ленінскі [[камуністычны саюз моладзі]], [[каапэратыў]]ныя і іншыя грамадзкія арганізацыі бяруць удзел у кіраваньні дзяржаўнымі і грамадзкімі справамі, у рашэньня палітычных, гаспадарчых і сацыяльна-культурных пытаньняў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя СССР (1977) у рэдакцыі ад 7 кастрычніка 1977 г.|спасылка=https://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_СССР_(1977)/Редакция_07.10.1977|выдавец=[[Вікікрыніцы]]|мова=ru|дата публікацыі=11 траўня 2023|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref>. == Народная гаспадарка == {{Асноўны артыкул|Народная гаспадарка СССР}} Паводле 10-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], аснову гаспадарчага ладу Савецкага Саюзу складалі дзяржаўная і [[калгас]]на-[[каапэратыў]]ная [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на сродкі вытворчасьці. Таксама існавала ўласнасьць [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійных зьвязаў]] і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]]. У 11-м артыкуле згадвалася, што ў [[Манаполія|вынятковай]] уласнасьці дзяржавы знаходзіліся: [[Глеба|зямля]] і яе [[нетры]], воды і [[Лес|лясы]]. Таксама дзяржаве належалі асноўныя сродкі вытворчасьці ў [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] і [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], сродкі перавозак і [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[банк]]і, [[маёмасьць]] гандлёвых і жыльлёвых [[прадпрыемства]]ў, а таксама асноўны гарадзкі [[жыльлё]]вы фонд. Згодна з 12-м артыкула зямлю, якую займалі калгасы, замацоўвалі за імі ў бясплатнае і бестэрміновае [[карыстаньне]]<ref name="а"/>. У 13-м артыкуле Канстытуцыі 1977 году прадугледжвалася, што аснову асабістай уласнасьці мог складаць [[Праца|працоўны]] [[даход]]. У асабістай уласнасьці таксама маглі знаходзіцца прадметы побыту, асабістага спажываньня, зручнасьці і падсобнай [[Хатняя гаспадарка|хатняй гаспадаркі]], жылы [[дом]] і працоўныя ашчаджэньні. [[Спадчына]] на такую асабістую ўласнасьць ахоўвалася дзяржавай. У карыстаньні грамадзянаў маглі знаходзіцца [[Дзялянка|дзялянкі]] зямлі для падсобнай гаспадаркі з утрыманьнем жывёлы і птушкі, а таксама для [[садаводзтва]] і агародніцтва, як і для асабістага будаўніцтва жытла. Згодна з 16-м артыкулам кіраўніцтва гаспадаркай ажыцьцяўлялі на падставе [[Плянавая гаспадарка|дзяржаўных плянаў]] грамадзка-гаспадарчага разьвіцьця. Урэшце, згодна зь 17-м артыкула дапускалася асабістая працоўная дзейнасьць у галіне саматужнага [[Рамяство|рамяства]], сельскай гаспадаркі і побытавага абслугоўваньня<ref name="а"/>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Пастанова прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР «Аб рэзультатах галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 года ў Беларускай ССР па пытанню аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік» N 711-ХII ад 7 красавіка 1991 года. * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] — М.: «Алгоритм-Эксмо», 2010. — 544 с ("Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?») * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.maps-world.ru/usssr.htm Карта СССР, межы, рэспублікі і тэрыторыя СССР] * Іван Кірылаў, [https://novychas.online/hramadstva/sssr-ne-adpuskae-czamu-raszystau-u-belarusi-bol СССР не адпускае. Чаму «рашыстаў» у Беларусі больш, чым «ябацек»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 26 красавіка 2022 г. {{СССР}} {{Усходні блёк}} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} {{Савет эканамічнай узаемадапамогі}} [[Катэгорыя:СССР| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, скасаваныя ў 1991 годзе]] 1x11etwvh7929gkd9ho19kt6cddjd3w 2619908 2619906 2025-06-13T14:59:33Z W 11741 /* Народная гаспадарка */ +м склон 2619908 wikitext text/x-wiki {{Колішняя дзяржава |Статус = [[рэспубліка]] |Назва = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Код мовы = ru |Саманазва = Союз Советских Социалистических Республик |Родны склон = Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Сьцяг = Flag of the Soviet Union.svg |Апісаньне сьцягу = [[Сьцяг СССР]] |Герб = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg |Апісаньне гербу = [[Герб СССР]] |Дэвіз = [[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]] |Гімн = [[Гімн Савецкага Саюзу]] |Мапа = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |Апісаньне мапы = Мапа пасьля 1945 году |Пэрыяд існаваньня = 1922—1991 гады |Кароткая назва = Савецкі Саюз |Сталіца = [[Масква]] |Найбуйнейшы горад = Масква |Афіцыйная мова = [[Расейская мова|расейская]] ([[дэ факта]]) |Мовы = 14-і саюзных рэспублік: [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанская]], [[Армянская мова|армянская]], ''[[Беларуская мова|беларуская]]'', [[Грузінская мова|грузінская]], [[Казаская мова|казаская]], [[Кыргыская мова|кыргыская]], [[Латыская мова|латыская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Малдаўская мова|малдаўская]], [[Таджыцкая мова|таджыцкая]], [[Туркмэнская мова|туркмэнская]], [[Узбэцкая мова|узбэцкая]] і [[Эстонская мова|эстонская]] |Рэлігія = [[бязбожжа]] |Этнахаронім = [[саветы]] |Граніцы = [[Фінляндыя]], [[Польская Народная Рэспубліка|Польшча]], [[Чэхаславацкая сацыялістычная рэспубліка|Чэхаславаччына]], [[Вугоршчына]], [[Румынія]], [[Турэччына]], [[Іран]], [[Аўганістан]], [[Кітай]], [[Манголія]], [[Паўночная Карэя]] |Форма ўраду = [[Аднапартыйны лад|аднапартыйная]] [[дыктатура]] |Ідэалёгія = [[марксізм-ленінізм]] |Заканадаўчы орган = [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўны Савет]] |Сябра = [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]], [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] |Плошча = 22 402 200 км² ([[Сьпіс краінаў паводле плошчы|1-ы]]) |Насельніцтва = 286 730 819 ([[Перапіс насельніцтва СССР 1989 году|1989]]; [[Сьпіс краінаў паводле насельніцтва|3-і]]) |Валюта = [[савецкі рубель]] |Пасада кіраўніка = [[Прэзыдэнт СССР|Прэзыдэнт]] |Кіраўнік = [[Міхаіл Гарбачоў]] |Пасада кіраўніка2 = Старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў]] |Кіраўнік2 = [[Іван Сілаеў]] |Пасада кіраўніка3 = Старшыня Вярхоўнага Савету |Кіраўнік3 = [[Анатоль Лук'янаў]] |СьцягП1 = Flag of Byelorussian SSR (1919-1927).png |Папярэднік1 = Беларуская ССР |СьцягП2 = Flag of the Transcaucasian SFSR.svg |Папярэднік2 = Закаўкаская СФСР |СьцягП3 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg |Папярэднік3 = Расейская СФСР |СьцягП4 = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg |Папярэднік4 = Украінская ССР |СьцягН1 = Flag of the CIS.svg |Наступнік1 = Садружнасьць незалежных дзяржаваў |Удзел у канфліктах = [[Другая сусьветная вайна]], [[Карэйская вайна]], [[Аўганска-савецкая вайна]] |Год1 = 1924 |Падзея1 = [[Канстытуцыя СССР|Канстытуцыя]] |Год2 = 1956 |Падзея2 = [[Дэсталінізацыя]] |Заўвагі = }} [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|значак|300пкс|Склад СССР]] '''Саю́з Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' ({{Скар|СССР}})<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Навумчык]]|загаловак=Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/belnaftahim-damoviusja-z-azerbajdzhanskaj-socar-ab-pastautsy-160-tys-t-nafty-85616-2020/|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=30 сьнежня 2022|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref> — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]]. Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СССР як аўтаномная вобласьць РСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й. СССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]]. Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]]. У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]). Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. [[Распад СССР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы|дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы]] афіцыйна прызнаная незалежнасьць балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу ССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>. == Назва == Поўная назва Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік скарачалася да назвы Савецкі Саюз або СССР. [[Прыметнік]] «''савецкі''» мог пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]]. Таксама выкарыстоўваліся назвы Зьвяз Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік, ЗССР і Зьвяз Ра́давых Сацыялісты́чных Рэспу́блік. Сярод іншага, назва ЗРСР сустракалася ў міжваенным беларускім друку 1918—1939 гадоў, бо па-за СССР паралельна ўжывалася форма, дзе, замест «савецкіх», было «радавых». Адпаведна казалі таксама й «Радавая Беларусь». Размоўна сустракалася і назва Савок. == Геаграфія == Маючы плошчу 22 400 000 квадратных кілямэтраў, Савецкі Саюз быў найбуйнейшай дзяржавай сьвету. Ён займаў шостую частку сушы, а сваімі памерамі быў супастаўны з памерам [[Паўночная Амэрыка|Паўночнае Амэрыкі]]. Эўрапейская частка складала чвэрць тэрыторыі краіны, і зьяўлялася яе культурным і эканамічным цэнтрам. [[Азія|Азіяцкая частка]] (да [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]] на ўсходзе і да мяжы з Аўганістанам на поўдні) была значна меней населенае. Працягласьць Савецкага Саюзу складала больш за 10000 км з усходу на захад (праз 11 гадзінных паясоў), і амаль 7200 кілямэтраў з поўначы на поўдзень. На тэрыторыі краіны разьмяшчалася пяць кліматычных зонаў. Савецкі Саюз меў самую працяглую мяжу ў сьвеце (больш за 60 000 км). Таксама Савецкі Саюз межаваў з ЗША, Аўганістанам, Кітаем, Чэхаславаччынаю, Фінляндыяю, Вугоршчынаю, Іранам, Манголіяю, Паўночнаю Карэяю, Нарвэгіяю, Польшчаю, Румыніяю і Турэччынаю (з 1945 па 1991 год). Самаю доўгаю ракою Савецкага Саюзу была [[Об]] (з [[Іртыш]]ом). Самая высокая гара: [[Пік Камунізму]] (7495 м, цяпер пік Ісмаіла Самані) у Таджыкістане. Таксама ў межах СССР (сумесна з Іранам) знаходзілася найбуйнейшае ў сьвеце возера — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] і самае вялікае і глыбокае ў сьвеце праснаводнае возера — [[Байкал]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя СССР}} === Стварэньне СССР (1922—1923) === {{Асноўны артыкул|Дамова пра ўтварэньне СССР|Міжнародна-прававое прызнаньне СССР}} 29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацыяў ад зьездаў Саветаў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[УССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[ЗСФСР]] была падпісана [[Дамова пра ўтварэньне СССР]]. Гэты дакумэнт быў зацьверджаны 30 сьнежня 1922 [[I Усесаюзны зьезд Саветаў|I-м Усесаюзным зьездам Саветаў]] і падпісаны часткамі дэлегацыяў. Гэта дата і лічыцца датаю ўтварэньня СССР, хоць [[Савет Народных Камісараў СССР]] (Урад) і наркаматы (міністэрствы) былі створаны толькі 6 ліпеня 1923 году. === Даваенны пэрыяд (1923—1941) === {{Асноўны артыкул|НЭП|Калектывізацыя|Індустрыялізацыя СССР|Голад у СССР (1932—1933)}} {{Асноўны артыкул|Сталінскі пэрыяд|Сталінізм|Сталінскія рэпрэсіі}} [[Файл:Vladimir Lenin.jpg|міні|зьлева|Уладзімер Ленін — заснавальнік і першы кіраўнік СССР]] З восені 1923 году, і асабліва пасьля сьмерці [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]], у кіраўніцтве краіны разгарнулася вострая палітычная барацьба за ўладу. У кулюарнай барацьбе зь іншымі палітычнымі дзеячамі перамог Сталін і паплечнікі, у выніку чаго зацьвердзіліся аўтарытарныя мэтады кіраўніцтва, якія выкарыстоўваліся [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]] для ўсталяваньня рэжыму аднаасобнае ўлады, а былыя палітычныя супернікі ва ўладзе былі рэпрэсаваныя. Зь сярэдзіны 1920-х гадоў пачалося згортваньне [[Новая эканамічная палітыка|новай эканамічнае палітыкі]] (НЭП), а затым — правядзеньне фарсіраванае [[індустрыялізацыя СССР|індустрыялізацыі]] і [[калектывізацыя|калектывізацыі]], у 1932—1933 гадах таксама быў [[голад у СССР 1932—1933|масавы голад]]. Па зацятым [[Трэці Маскоўскі працэс|фракцыйным змаганьні]], да канца 1930-х гадоў прыхільнікі Сталіна цалкам падпарадкавалі сабе структуры [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|кіравальнае партыі]]. У краіне стварылі [[Таталітарызм|таталітарную]], строга цэнтралізаваную грамадзкую сыстэму. Апроч таго, кульмінацыі дасягнула савецкая ваяўнічая рыторыка — адкрытая прапаганда вайны знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>. У 1939 годзе былі складзеныя [[савецка-нямецкія дамовы 1939 году]] (у тым ліку так званы [[пакт Молатава-Рыбэнтропа]]), якія падзялілі сфэры ўплыву ў [[Эўропа|Эўропе]], у адпаведнасьці зь якімі шэраг тэрыторыяў Усходняе Эўропы вызначаўся як сфэра інтарэсаў СССР. Азначаныя ў дамовах тэрыторыі (з выняткам [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) увосень таго ж году і ў наступным годзе спазналі зьмены. у пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] у 1939 годзе адбылося далучэньне да СССР [[Заходняя Ўкраіна|Заходняе Ўкраіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняе Беларусі]], якія ўваходзілі на той момант у склад [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]]; гэта тэрытарыяльная зьмена расцэньваецца па-рознаму: і як [[Рэінтэграцыя|«вяртаньне»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm Ільля Крамнік. ''Пакт у імя перамогі'']</ref>, і як [[Анэксія|«анэксія»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm Павел Палянаў. ''Выбарковыя дэпартацыі з анэксаваных тэрыторыяў Польшчы, Прыбалтыкі і Румыніі ў 1939—1941 гг.'']</ref>. Ужо ў кастрычніку 1939 году горад [[Вільня]] ад Беларускае ССР быў перададзены тады яшчэ незалежнай [[Летува|Летуве]], а частка Палесься (напрыклад, ваколіцы гораду [[Камень-Кашырскі]]) — Украіне. <div class="tright" style="clear:none"> [[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|міні|Пераемнік Леніна — [[Ёсіф Сталін]]]] </div> [[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]] [[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]] У 1940 годзе ў склад СССР былі інкарпараваныя [[Эстонія]], [[Латвія]] (гл., напрыклад, [[савецкая акупацыя Латвіі]]), [[Летува]], [[Бэсарабія]] (анэксаваная [[Каралеўства Румынія|Румыніяю]] ў 1918 годзе, ''глядзіце [[Бэсарабія ў складзе Румыніі]]'') і [[Паўночная Букавіна]], створаныя [[Малдаўская ССР|Малдаўская]] (на тэрыторыі Бэсарабіі бяз поўдня плюс на тэрыторыі Прыднястроўя, якое ўваходзіла ў склад СССР ад часу яго ўтварэньня і зьяўлялася аўтаномнай рэспублікай ва УССР), [[Латвійская ССР|Латвійская]], [[Летувіская ССР|Летувіская]] (уключаючы раёны [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], якія пасьлядоўна ўвайшлі ў склад Летувіскае ССР у 1939—1940 гадох) і [[Эстонская ССР]]. [[Далучэньне Прыбалтыкі да СССР]] расцэньваецца рознымі крыніцамі як «добраахвотнае далучэньне» і як «[[анэксія]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Камэнтар Дэпартамэнту інфармацыі і друку МЗС Расеі ў сувязі з выказваньнямі шэрагу эўрапейскіх палітыкаў адносна акупацыі краінаў Балтыі Савецкім саюзам і неабходнасьці асуджэньня гэтага з боку Расеі], 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|арыгінал=|спасылка=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Official Journal of the European Communities|тып=|месца=|выдавецтва=|год=13 студзеня 1983|выпуск=|том=C 42/78|нумар=|старонкі=|isbn=}}{{ref-en}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref> [[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]] У 1939 годзе СССР, як і незалежным на той момант краінам Балтыі, прапанаваў Фінляндыі пакт пра ненапад, але [[Фінляндыя]], у адрозьненьне ад краінаў Балтыі, адмовілася. Пачатая СССР пасьля прад’яўленьня ўльтыматуму [[Савецка-фінская вайна 1939-1940 гг.|савецка-фінская вайна]] (30 лістапада 1939 — 12 сакавіка 1940) нанесла ўдар па міжнародным аўтарытэце краіны (СССР быў выключаны зь [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]). У сувязі з параўнальна вялікімі стратамі і непадрыхтаванасьцю [[Чырвоная Армія|Чырвонае Арміі]], вайна, якая зацягнулася, была скончана да разгрому [[Фінляндыя|Фінляндыі]]; па яе выніках ад Фінляндыі да СССР адышоў [[Карэльскі пярэсмык]], Прыладажжа, Сала з Куолаярві і заходняя частка [[паўвостраў|паўвостраву]] [[Паўвостраў Рыбацкі|Рыбацкі]]. 31 сакавіка 1940 году ўтварылася [[Карэла-Фінская АССР|Карэла-Фінская ССР]] (са сталіцаю ў [[Петразаводзк]]у) з Карэльскае АССР і з атрыманых фінляндзкіх тэрыторыяў (апроч паўвострава Рыбацкага, што перайшоў у склад [[Мурманская вобласьць|Мурманскае вобласьці]]). Паводле некаторых гісторыкаў, утварэньне КФССР ставіла на мэце выняткова стварэньне своеасаблівага пляцдарму для анэксіі Фінляндыі. У 1956 годзе КФССР была скасаваная, а яе тэрыторыя ўвайшла ў склад РСФСР як аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка, прытым зь яе назвы прыбралі слова «Фінская». === СССР у Другой сусьветнай вайне (1941—1945) === {{Асноўны артыкул|Нямецка-савецкая вайна}} 22 чэрвеня 1941 году [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на Савецкі Саюз, парушыўшы [[Дамова пра ненапад паміж Нямеччынаю і Савецкім Саюзам|Дамову пра ненапад]]. [[Працоўна-Сялянская Чырвоная Армія|Савецкім войскам]] атрымалася спыніць яе ўварваньне да канца восені 1941 году і перайсьці са сьнежня 1941 у контарнаступ, вызначальнай падзеяй якога стала [[Маскоўская бітва (1941—1942)|Бітва за Маскву]]. Аднак у пэрыяд лета-восені 1942 суперніку атрымалася прасунуцца да Волгі, захапіўшы велізарную частку тэрыторыі краіны. Са сьнежня 1942 і ў 1943 адбыўся карэнны пералом у вайне шляхам [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай]], а потым — [[Курская бітва|Курскае]] бітваў. У пэрыяд з 1944 па травень 1945 савецкія войскі вызвалілі ўсю акупаваную Нямеччынаю тэрыторыю СССР, а таксама краіны Ўсходняе Эўропы, пераможна завяршыўшы вайну падпісаньнем [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|Акту пра безумоўную капітуляцыю Нямеччыны]]. Вайна прынесла вялікую [[Страты ў Вялікай Айчыннай вайне|шкоду]] ўсяму насельніцтву Савецкага Саюзу, прывяла да страты 26,6 мільёнаў чалавек<ref>[http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html Расея ўспамінае пра мільёны загінулых у гады ВАВ]</ref>, ліквідацыі велізарнай колькасьці насельніцтва на занятых Нямеччынаю тэрыторыях, разбурэньню часткі прамысловасьці — з аднога боку; стварэньню значнага вайскова-прамысловага патэнцыялу ва ўсходніх рэгіёнах краіны, адраджэньню і жыцьця ў краіне, набыцьцю значных тэрыторыяў (у прыватнасьці, частка Ўсходняй Прусіі, Закарпацьце, поўдзень Сахаліну, Тува, Печанга), перамозе над [[фашызм]]ам — зь іншай. У 1941—1945 шэраг народаў былі [[Дэпартацыя народаў у СССР|дэпартаваны]] зь месцаў свайго традыцыйнага пражываньня, што тлумачылася нібы суцэльным удзелам прадстаўнікоў гэтых народаў у калябарацыі падчас вайны. У 1944—1947 гг. у склад СССР увайшлі: * [[Тувінская Народная Рэспубліка]], якая атрымала статус [[аўтаномная вобласьць|аўтаномнае вобласьці]] ў складзе [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]; * Паўночная частка Ўсходняе Прусіі, якая ўвайшла ў склад РСФСР як [[Калінінградзкая вобласьць]]; * [[Закарпацьце]] ([[Закарпацкая вобласьць]] [[УССР]]); * [[Печанга]], што перайшла ў склад Мурманскае вобласьці; * [[Паўднёвы Сахалін]] і [[Курыльскія астравы]], што ўтварылі Паўднёва-Сахалінскую вобласьць у складзе Хабараўскага краю РСФСР. У той жа час [[Беластоцкая вобласьць Беларускай ССР|Беластоцкая вобласьць]] і часткі [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае]] абласьцей [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], а таксама часткі [[Львоўская вобласьць|Львоўскае]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Драгабыцкая вобласьць|Драгабыцкай|uk|Дрогобицька область}} абласьцей [[УССР]] увайшлі ў склад Польшчы. === Паваенны пэрыяд (1945—1953) === [[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|міні|Савецкая ядравая балістычная ракета Р-12 на вайсковым парадзе на Чырвонай плошчы. 1950-я гг.]] Пасьля перамогі ў вайне была ажыцьцёўлена дэмілітарызацыя эканомікі СССР, яе аднаўленьне ў раёнах, пацярпелых ад акупацыі. Да 1950 прамысловая вытворчасьць павялічылася на 73 % у параўнаньні з даваенным<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Gukov/44.php Бібліятэка гісторыі Расеі — Жукаў В. Гісторыя Расеі. Працоўны подзьвіг савецкага народа ў аднаўленьні і разьвіцьці народнай гаспадаркі СССР у паваенныя гады]</ref>. Сельская гаспадарка аднаўлялася павольнейшымі тэмпамі, зь велізарнымі цяжкасьцямі, памылкамі і пралікамі. Тым ня менш, ужо ў 1947 сытуацыя з харчом стабілізавалася, былі адменены [[Картачная сыстэма|карткі]] на прадукты харчаваньня і прамысловыя тавары, праведзена [[Грашовыя рэформы ў Расеі|Грашовая рэформа]], якая дазволіла стабілізаваць фінансавае становішча. У адпаведнасьці з рашэньнямі [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] канфэрэнцыяў СССР усталяваў кантроль над адпаведнымі акупацыйнымі зонамі ў Нямеччыне і Аўстрыі ў 1945—1949 гадах. У шэрагу краінаў Усходняе Эўропы пачалося ўсталяваньне [[Камунізм|камуністычных]] рэжымаў, з прычыны чаго быў створаны вайскова-палітычны блёк саюзных СССР дзяржаваў ([[сацыялістычны лягер]], [[Варшаўская дамова]]). Адразу па заканчэньні сусьветнай вайны пачаўся пэрыяд глябальнае палітычнае і ідэалягічнае канфрантацыі паміж СССР ды іншымі сацыялістычнымі краінамі, з аднога боку, і краінамі Захаду, зь іншай, які ў 1947 годзе атрымаў назву [[халодная вайна|халоднае вайны]], якая суправаджалася [[гонка ўзбраеньняў|гонкаю ўзбраеньняў]]. === «Хрушчоўская адліга» (1953—1964) === {{Асноўны артыкул|Хрушчоўская адліга|XX зьезд КПСС}} [[Файл:Soviet empire 1960.png|міні|зьлева|Максымальная тэрыторыя краінаў сусьветнай сацыялістычнай садружнасьці]] [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped).jpg|міні|[[Юры Гагарын]] — першы чалавек, які пабыў у космасе]] На [[XX зьезд КПСС|XX зьезьдзе КПСС]] (1956) [[Мікіта Хрушчоў]] выступіў з крытыкаю [[Культ асобы Сталіна|культу асобы]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфа Сталіна]]. Пачалася рэабілітацыя ахвяраў рэпрэсіяў, больш увагі стала надавацца падвышэньню ўзроўню жыцьця народу, разьвіцьцю сельскай гаспадаркі, жыльлёвага будаўніцтва, лёгкае прамысловасьці. Палітычнае становішча краіны стала мякчэйшае. Шматлікія прадстаўнікі інтэлігенцыі ўспрынялі даклад Хрушчова як заклік да галоснасьці; зьявіўся [[самвыд]], якому дазвалялася толькі выкрываць «культ асобы», крытыка КПСС і існага ладу па-ранейшаму забаранялася. Канцэнтрацыя навуковых і вытворчых сілаў, матэрыяльных сродкаў на асобных кірунках навукі і тэхнікі дазволіла ажыцьцявіць значныя дасягненьні: створана першая ў сьвеце [[Обнінская АЭС|атамная электрастанцыя]] (1954), запушчаны першы [[Спадарожнік-1|штучны спадарожнік Землі]] (1957), першы [[Усход-1|пілятаваны касьмічны карабель]] зь [[Юры Гагарын|лётчыкам-касманаўтам]] (1961) і інш. У вонкавай палітыцы гэтага пэрыяду СССР падтрымліваў выгодныя з пункту гледжаньня інтарэсаў краіны палітычныя рэжымы ў розных краінах. У 1956 годзе войска СССР удзельнічала ў прыгнечаньні [[Вугорскае паўстаньне 1956 году|паўстаньня ў Вугоршчыне]]. У 1962 годзе рознагалосьсі паміж СССР і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ледзь не прывялі да ядзернай вайны ([[Кубінскі крызіс]]). Падтрымоўвалася ўтварэньне [[КНР]], а потым і [[КНДР]]. У 1960 годзе пачаўся [[Савецка-кітайскі раскол|дыпляматычны канфлікт]] з [[КНР|Кітаем]], які раскалоў сусьветны камуністычны рух. === «Застой» (1964—1985) === {{Асноўны артыкул|Пэрыяд застою}} [[Файл:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|міні|Брэжнеў і [[Джымі Картэр]] падпісваюць Дамову пра скарачэньне стратэгічных узбраеньняў, 1979]] У 1964 годзе Хрушчоў быў адхілены ад улады. Новым першым сакратаром ЦК КПСС, фактычна кіраўніком дзяржавы, стаў [[Леанід Брэжнеў]]. Пэрыяд 1970-х — 1980-х гадоў у крыніцах таго часу называўся '''эпохаю разьвітога сацыялізму'''. Падчас кіраваньня Брэжнева ў краіне будаваліся новыя гарады і мястэчкі, заводы і фабрыкі, палацы культуры і стадыёны; ствараліся ВНУ, адкрываліся новыя школы і лякарні. СССР выйшаў на перадавыя пазыцыі ў засваеньні космасу, разьвіцьці авіяцыі, атамнай энэргетыкі, фундамэнтальных і прыкладных навукаў. Вызначаныя дасягненьні назіраліся ў адукацыі, мэдыцыне, сыстэме сацыяльнага забесьпячэньня. Сусьветную вядомасьць і прызнаньне атрымала творчасьць вядомых дзеячаў культуры. Высокіх вынікаў на міжнароднай арэне дасягалі савецкія спартоўцы. У 1980 г. у Маскве прайшла [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|XXII летняя Алімпіяда]]. Разам з гэтым адбыўся і рашучы заваротак у бок згортваньня рэшткаў адлігі. З прыходам Брэжнева да ўлады органы дзяржбясьпекі ўзмацнілі барацьбу зь іншадумствам — першым знакам гэтага быў [[працэс Сіняўскага — Даніеля]]. У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). Як знак канчатковае ліквідацыі «адлігі» была ўспрынята адстаўка [[Аляксандар Твардоўскі|Твардоўскага]] з паста рэдактара часопіса «Новы сьвет» напачатку 1970 г. У 1975 годзе адбываецца [[паўстаньне на «Вартавым»]] — узброеная праява непадпарадкаваньня з боку групы савецкіх вайсковых маракоў на вялікім супрацьлодкавым караблі (БПК) [[ВМФ СССР]] «Вартавы». Правадыром паўстаньня стаў зампаліт карабля, капітан 3-га рангу Валеры Саблін. З пачатку 1970-х гадоў са СССР ідзе [[габрэі|габрэйская]] эміграцыя. Эмігравалі шматлікія вядомыя пісьменьнікі, акторы, музыкі, спартоўцы, навукоўцы. У галіне вонкавае палітыкі Брэжнеў нямала зрабіў для дасягненьня палітычнае разрадкі ў 1970-х гадах. Былі складзены амэрыкана-савецкія дамовы пра абмежаваньне стратэгічных наступальных узбраеньняў (праўда, з 1967 году пачынаецца паскораная ўсталёўка міжкантынэнтальных ракетаў у падземныя шахты), якія, аднак, не падмацоўваліся адэкватнымі мерамі даверу і кантролю. Дзякуючы некаторай лібэралізацыі зьявіўся [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкі рух]], сталі вядомымі такія імёны, як [[Андрэй Сахараў]] і [[Аляксандар Салжаніцын]]. З 1965 году СССР аказваў вайсковую дапамогу [[Паўночны Віетнам|Паўночнаму Віетнаму]] ў барацьбе з ЗША і [[Паўднёвы Віетнам|Паўднёвым Віетнамам]], якая працягвалася да 1973 году і скончылася вывядзеньнем амэрыканскіх войскаў і аб’яднаньнем Віетнаму з боку поўначы (глядзіце [[Вайна ў Віетнаме]]). У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). У 1979 годзе СССР увёў [[Абмежаваны кантынгент|абмежаваны вайсковы кантынгент]] у ДРА на просьбу аўганскага ўраду (глядзіце [[Афганская вайна (1979—1989)]]), што прывяло да сканчэньня разрадкі і аднаўленьня халоднае вайны. === Перабудова (1985—1991) === {{Асноўны артыкул|Перабудова|Міхаіл Гарбачоў}} [[Файл:Reagan and Gorbachev (1985).jpg|міні|зьлева|[[Міхаіл Гарбачоў]] і [[Рональд Рэйган]], 1985]] У 1985 годзе пасьля сьмерці Чарненкі да ўлады ў краіне прыйшоў [[Міхаіл Гарбачоў]]. У 1985—1986 гадах Гарбачовым праводзілася так званая палітыка паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, якая складалася ў прызнаньні асобных недахопаў тагачаснай сыстэмы і спробах выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. зв. [[Паскарэньне (лёзунг)|«Паскарэньне»]]) — антыалькагольная кампанія, «барацьба зь непрацоўнымі прыбыткамі», увядзеньне дзяржаўнай прыёмкі, [[галоснасьць]]. Пасьля студзеньскага пленуму 1987 году кіраўніцтвам краіны былі пачаты кардынальныя рэформы. Фактычна новаю дзяржаўнаю ідэалёгіяй была абвешчана «перабудова» — сукупнасьць эканамічных і палітычных рэформаў. Падчас перабудовы (з другое паловы 1989 году, пасьля першага Зьезду народных дэпутатаў СССР) рэзка абвастрылася палітычнае супрацьстаяньне сілаў, што выступалі за сацыялістычны шлях разьвіцьця, і партыяў, рухаў, якія злучалі будучыню краіны з арганізацыяй жыцьця на прынцыпах капіталізму, а таксама супрацьстаяньне па пытаньнях будучага аблічча Савецкага Саюзу, узаемаадносінаў саюзных і рэспубліканскіх органаў дзяржаўнае ўлады і кіраваньня. Да пачатку 1990-х гадоў перабудова зайшла ў тупік. Улады ўжо не маглі спыніць набліжэньне распаду СССР. === Распад Савецкага Саюзу (1990—1991) === {{Асноўны артыкул|Распад СССР|Барыс Ельцын|Жнівеньскі путч|Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы}} Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. На яго месцы ўтварыўся шэраг незалежных дзяржаваў (у наш час — 19, зь якіх 15 зьяўляюцца чальцамі ААН, 2 — часткова прызнаны краінамі-чальцамі ААН, і 2 — не прызнаны ніводнай з краінаў-чальцоў ААН). У выніку распаду СССР тэрыторыя Расеі (краіны-пераемніцы СССР у галіне вонкавых актываў і пасіваў, і ў ААН) паменшылася ў параўнаньні з тэрыторыяю СССР на 24 % (з 22,4 да 17 млн км²), а насельніцтва паменшылася на 49 % (з 290 да 148 млн чал), пры гэтым тэрыторыя Расеі ў параўнаньні з тэрыторыяю РСФСР практычна не зьмянілася. Распаліся [[Савецкая Армія|адзіныя ўзброеныя сілы]] і [[Савецкі рубель|рублёвая зона]]. На тэрыторыі СССР разгарэўся шэраг міжнацыянальных канфліктаў, самым вострым зь якіх становіцца [[Карабаскі канфлікт]], з 1988 году адбываюцца масавыя пагромы як армянаў, так і азэрбайджанцаў. У 1989 годзе Вярхоўны Савет [[Армянская ССР|Армянскае ССР]] аб’яўляе пра далучэньне Нагорнага Карабаху, [[Азэрбайджанская ССР]] пачынае блякаду. У красавіку 1991 паміж дзьвюма савецкімі рэспублікамі фактычна пачынаецца вайна. == Тэрытарыяльны падзел == У 1954—1991 гадох у складзе [[СССР]] знаходзілася 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР): # [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азэрбайджанская ССР]] # [[Армянская ССР]] # [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] # [[Грузінская ССР]] # [[Казаская ССР]] # [[Кіргіская ССР]] # [[Латвійская ССР]] # [[Летувіская ССР]] # [[Малдаўская ССР]] # [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]] # [[Таджыцкая ССР]] # [[Туркмэнская ССР]] # [[Узбэцкая ССР]] # [[Украінская ССР]] # [[Эстонская ССР]] == Дзяржаўны лад == Паводле 2-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], [[народ]] ажыцьцяўляў дзяржаўную ўладу праз [[Савет народных дэпутатаў|Саветы народных дэпутатаў]]. Усе іншыя дзяржаўныя органы абвяшчаліся паднагляднымі і падсправаздачнымі ім. У 3-м артыкуле прадугледжвалася, што дзейнасьць дзяржавы будавалася ў адпаведнасьці з выбарнасьцю ўсіх органаў дзяржаўнай [[Улада|улады]] зьнізу даверху. Разам з тым, у 6-м артыкуле згадвалася: «Кіроўнай і накіравальнай сілай савецкагаа грамадзтва, ядром яго палітычнай сыстэмы, дзяржаўных і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]] ёсьць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]]». Тамсама падкрэсьлівалася: «Камуністычная партыя вызначае генэральную пэрспэктыву разьвіцьця [[грамадзтва]], лінію [[Унутраная палітыка|ўнутранай]] і вонкавай палітыкі СССР, кіруе вялікай стваральнай дзейнасьцю савецкага народу, надае плянамерны, навукова абгрунтаваны характар яго змаганьню за перамогу [[камунізм]]у». Сярод іншага, у 7-м артыкуле абвяшчалася, што [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійныя зьвязы]], Усесаюзны ленінскі [[камуністычны саюз моладзі]], [[каапэратыў]]ныя і іншыя грамадзкія арганізацыі бяруць удзел у кіраваньні дзяржаўнымі і грамадзкімі справамі, у рашэньня палітычных, гаспадарчых і сацыяльна-культурных пытаньняў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя СССР (1977) у рэдакцыі ад 7 кастрычніка 1977 г.|спасылка=https://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_СССР_(1977)/Редакция_07.10.1977|выдавец=[[Вікікрыніцы]]|мова=ru|дата публікацыі=11 траўня 2023|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref>. == Народная гаспадарка == {{Асноўны артыкул|Народная гаспадарка СССР}} Паводле 10-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], аснову гаспадарчага ладу Савецкага Саюзу складалі дзяржаўная і [[калгас]]на-[[каапэратыў]]ная [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на сродкі вытворчасьці. Таксама існавала ўласнасьць [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійных зьвязаў]] і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]]. У 11-м артыкуле згадвалася, што ў [[Манаполія|вынятковай]] уласнасьці дзяржавы знаходзіліся: [[Глеба|зямля]] і яе [[нетры]], воды і [[Лес|лясы]]. Таксама дзяржаве належалі асноўныя сродкі вытворчасьці ў [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] і [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], сродкі перавозак і [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[банк]]і, [[маёмасьць]] гандлёвых і жыльлёвых [[прадпрыемства]]ў, а таксама асноўны гарадзкі [[жыльлё]]вы фонд. Згодна з 12-м артыкулам зямлю, якую займалі калгасы, замацоўвалі за імі ў бясплатнае і бестэрміновае [[карыстаньне]]<ref name="а"/>. У 13-м артыкуле Канстытуцыі 1977 году прадугледжвалася, што аснову асабістай уласнасьці мог складаць [[Праца|працоўны]] [[даход]]. У асабістай уласнасьці таксама маглі знаходзіцца прадметы побыту, асабістага спажываньня, зручнасьці і падсобнай [[Хатняя гаспадарка|хатняй гаспадаркі]], жылы [[дом]] і працоўныя ашчаджэньні. [[Спадчына]] на такую асабістую ўласнасьць ахоўвалася дзяржавай. У карыстаньні грамадзянаў маглі знаходзіцца [[Дзялянка|дзялянкі]] зямлі для падсобнай гаспадаркі з утрыманьнем жывёлы і птушкі, а таксама для [[садаводзтва]] і агародніцтва, як і для асабістага будаўніцтва жытла. Згодна з 16-м артыкулам кіраўніцтва гаспадаркай ажыцьцяўлялі на падставе [[Плянавая гаспадарка|дзяржаўных плянаў]] грамадзка-гаспадарчага разьвіцьця. Урэшце, згодна зь 17-м артыкула дапускалася асабістая працоўная дзейнасьць у галіне саматужнага [[Рамяство|рамяства]], сельскай гаспадаркі і побытавага абслугоўваньня<ref name="а"/>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Пастанова прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР «Аб рэзультатах галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 года ў Беларускай ССР па пытанню аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік» N 711-ХII ад 7 красавіка 1991 года. * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] — М.: «Алгоритм-Эксмо», 2010. — 544 с ("Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?») * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.maps-world.ru/usssr.htm Карта СССР, межы, рэспублікі і тэрыторыя СССР] * Іван Кірылаў, [https://novychas.online/hramadstva/sssr-ne-adpuskae-czamu-raszystau-u-belarusi-bol СССР не адпускае. Чаму «рашыстаў» у Беларусі больш, чым «ябацек»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 26 красавіка 2022 г. {{СССР}} {{Усходні блёк}} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} {{Савет эканамічнай узаемадапамогі}} [[Катэгорыя:СССР| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, скасаваныя ў 1991 годзе]] 9oypcrbiw896iliy68dp013ho80jhul 2619910 2619908 2025-06-13T15:02:18Z W 11741 +мяжа [[Нарвэгія]] 2619910 wikitext text/x-wiki {{Колішняя дзяржава |Статус = [[рэспубліка]] |Назва = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Код мовы = ru |Саманазва = Союз Советских Социалистических Республик |Родны склон = Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Сьцяг = Flag of the Soviet Union.svg |Апісаньне сьцягу = [[Сьцяг СССР]] |Герб = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg |Апісаньне гербу = [[Герб СССР]] |Дэвіз = [[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]] |Гімн = [[Гімн Савецкага Саюзу]] |Мапа = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |Апісаньне мапы = Мапа пасьля 1945 году |Пэрыяд існаваньня = 1922—1991 гады |Кароткая назва = Савецкі Саюз |Сталіца = [[Масква]] |Найбуйнейшы горад = Масква |Афіцыйная мова = [[Расейская мова|расейская]] ([[дэ факта]]) |Мовы = 14-і саюзных рэспублік: [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанская]], [[Армянская мова|армянская]], ''[[Беларуская мова|беларуская]]'', [[Грузінская мова|грузінская]], [[Казаская мова|казаская]], [[Кыргыская мова|кыргыская]], [[Латыская мова|латыская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Малдаўская мова|малдаўская]], [[Таджыцкая мова|таджыцкая]], [[Туркмэнская мова|туркмэнская]], [[Узбэцкая мова|узбэцкая]] і [[Эстонская мова|эстонская]] |Рэлігія = [[бязбожжа]] |Этнахаронім = [[саветы]] |Граніцы = [[Нарвэгія]], [[Фінляндыя]], [[Польская Народная Рэспубліка|Польшча]], [[Чэхаславацкая сацыялістычная рэспубліка|Чэхаславаччына]], [[Вугоршчына]], [[Румынія]], [[Турэччына]], [[Іран]], [[Аўганістан]], [[Кітай]], [[Манголія]], [[Паўночная Карэя]] |Форма ўраду = [[Аднапартыйны лад|аднапартыйная]] [[дыктатура]] |Ідэалёгія = [[марксізм-ленінізм]] |Заканадаўчы орган = [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўны Савет]] |Сябра = [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]], [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] |Плошча = 22 402 200 км² ([[Сьпіс краінаў паводле плошчы|1-ы]]) |Насельніцтва = 286 730 819 ([[Перапіс насельніцтва СССР 1989 году|1989]]; [[Сьпіс краінаў паводле насельніцтва|3-і]]) |Валюта = [[савецкі рубель]] |Пасада кіраўніка = [[Прэзыдэнт СССР|Прэзыдэнт]] |Кіраўнік = [[Міхаіл Гарбачоў]] |Пасада кіраўніка2 = Старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў]] |Кіраўнік2 = [[Іван Сілаеў]] |Пасада кіраўніка3 = Старшыня Вярхоўнага Савету |Кіраўнік3 = [[Анатоль Лук'янаў]] |СьцягП1 = Flag of Byelorussian SSR (1919-1927).png |Папярэднік1 = Беларуская ССР |СьцягП2 = Flag of the Transcaucasian SFSR.svg |Папярэднік2 = Закаўкаская СФСР |СьцягП3 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg |Папярэднік3 = Расейская СФСР |СьцягП4 = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg |Папярэднік4 = Украінская ССР |СьцягН1 = Flag of the CIS.svg |Наступнік1 = Садружнасьць незалежных дзяржаваў |Удзел у канфліктах = [[Другая сусьветная вайна]], [[Карэйская вайна]], [[Аўганска-савецкая вайна]] |Год1 = 1924 |Падзея1 = [[Канстытуцыя СССР|Канстытуцыя]] |Год2 = 1956 |Падзея2 = [[Дэсталінізацыя]] |Заўвагі = }} [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|значак|300пкс|Склад СССР]] '''Саю́з Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' ({{Скар|СССР}})<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Навумчык]]|загаловак=Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/belnaftahim-damoviusja-z-azerbajdzhanskaj-socar-ab-pastautsy-160-tys-t-nafty-85616-2020/|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=30 сьнежня 2022|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref> — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]]. Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СССР як аўтаномная вобласьць РСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й. СССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]]. Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]]. У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]). Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. [[Распад СССР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы|дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы]] афіцыйна прызнаная незалежнасьць балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу ССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>. == Назва == Поўная назва Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік скарачалася да назвы Савецкі Саюз або СССР. [[Прыметнік]] «''савецкі''» мог пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]]. Таксама выкарыстоўваліся назвы Зьвяз Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік, ЗССР і Зьвяз Ра́давых Сацыялісты́чных Рэспу́блік. Сярод іншага, назва ЗРСР сустракалася ў міжваенным беларускім друку 1918—1939 гадоў, бо па-за СССР паралельна ўжывалася форма, дзе, замест «савецкіх», было «радавых». Адпаведна казалі таксама й «Радавая Беларусь». Размоўна сустракалася і назва Савок. == Геаграфія == Маючы плошчу 22 400 000 квадратных кілямэтраў, Савецкі Саюз быў найбуйнейшай дзяржавай сьвету. Ён займаў шостую частку сушы, а сваімі памерамі быў супастаўны з памерам [[Паўночная Амэрыка|Паўночнае Амэрыкі]]. Эўрапейская частка складала чвэрць тэрыторыі краіны, і зьяўлялася яе культурным і эканамічным цэнтрам. [[Азія|Азіяцкая частка]] (да [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]] на ўсходзе і да мяжы з Аўганістанам на поўдні) была значна меней населенае. Працягласьць Савецкага Саюзу складала больш за 10000 км з усходу на захад (праз 11 гадзінных паясоў), і амаль 7200 кілямэтраў з поўначы на поўдзень. На тэрыторыі краіны разьмяшчалася пяць кліматычных зонаў. Савецкі Саюз меў самую працяглую мяжу ў сьвеце (больш за 60 000 км). Таксама Савецкі Саюз межаваў з ЗША, Аўганістанам, Кітаем, Чэхаславаччынаю, Фінляндыяю, Вугоршчынаю, Іранам, Манголіяю, Паўночнаю Карэяю, Нарвэгіяю, Польшчаю, Румыніяю і Турэччынаю (з 1945 па 1991 год). Самаю доўгаю ракою Савецкага Саюзу была [[Об]] (з [[Іртыш]]ом). Самая высокая гара: [[Пік Камунізму]] (7495 м, цяпер пік Ісмаіла Самані) у Таджыкістане. Таксама ў межах СССР (сумесна з Іранам) знаходзілася найбуйнейшае ў сьвеце возера — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] і самае вялікае і глыбокае ў сьвеце праснаводнае возера — [[Байкал]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя СССР}} === Стварэньне СССР (1922—1923) === {{Асноўны артыкул|Дамова пра ўтварэньне СССР|Міжнародна-прававое прызнаньне СССР}} 29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацыяў ад зьездаў Саветаў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[УССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[ЗСФСР]] была падпісана [[Дамова пра ўтварэньне СССР]]. Гэты дакумэнт быў зацьверджаны 30 сьнежня 1922 [[I Усесаюзны зьезд Саветаў|I-м Усесаюзным зьездам Саветаў]] і падпісаны часткамі дэлегацыяў. Гэта дата і лічыцца датаю ўтварэньня СССР, хоць [[Савет Народных Камісараў СССР]] (Урад) і наркаматы (міністэрствы) былі створаны толькі 6 ліпеня 1923 году. === Даваенны пэрыяд (1923—1941) === {{Асноўны артыкул|НЭП|Калектывізацыя|Індустрыялізацыя СССР|Голад у СССР (1932—1933)}} {{Асноўны артыкул|Сталінскі пэрыяд|Сталінізм|Сталінскія рэпрэсіі}} [[Файл:Vladimir Lenin.jpg|міні|зьлева|Уладзімер Ленін — заснавальнік і першы кіраўнік СССР]] З восені 1923 году, і асабліва пасьля сьмерці [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]], у кіраўніцтве краіны разгарнулася вострая палітычная барацьба за ўладу. У кулюарнай барацьбе зь іншымі палітычнымі дзеячамі перамог Сталін і паплечнікі, у выніку чаго зацьвердзіліся аўтарытарныя мэтады кіраўніцтва, якія выкарыстоўваліся [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]] для ўсталяваньня рэжыму аднаасобнае ўлады, а былыя палітычныя супернікі ва ўладзе былі рэпрэсаваныя. Зь сярэдзіны 1920-х гадоў пачалося згортваньне [[Новая эканамічная палітыка|новай эканамічнае палітыкі]] (НЭП), а затым — правядзеньне фарсіраванае [[індустрыялізацыя СССР|індустрыялізацыі]] і [[калектывізацыя|калектывізацыі]], у 1932—1933 гадах таксама быў [[голад у СССР 1932—1933|масавы голад]]. Па зацятым [[Трэці Маскоўскі працэс|фракцыйным змаганьні]], да канца 1930-х гадоў прыхільнікі Сталіна цалкам падпарадкавалі сабе структуры [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|кіравальнае партыі]]. У краіне стварылі [[Таталітарызм|таталітарную]], строга цэнтралізаваную грамадзкую сыстэму. Апроч таго, кульмінацыі дасягнула савецкая ваяўнічая рыторыка — адкрытая прапаганда вайны знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>. У 1939 годзе былі складзеныя [[савецка-нямецкія дамовы 1939 году]] (у тым ліку так званы [[пакт Молатава-Рыбэнтропа]]), якія падзялілі сфэры ўплыву ў [[Эўропа|Эўропе]], у адпаведнасьці зь якімі шэраг тэрыторыяў Усходняе Эўропы вызначаўся як сфэра інтарэсаў СССР. Азначаныя ў дамовах тэрыторыі (з выняткам [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) увосень таго ж году і ў наступным годзе спазналі зьмены. у пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] у 1939 годзе адбылося далучэньне да СССР [[Заходняя Ўкраіна|Заходняе Ўкраіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняе Беларусі]], якія ўваходзілі на той момант у склад [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]]; гэта тэрытарыяльная зьмена расцэньваецца па-рознаму: і як [[Рэінтэграцыя|«вяртаньне»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm Ільля Крамнік. ''Пакт у імя перамогі'']</ref>, і як [[Анэксія|«анэксія»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm Павел Палянаў. ''Выбарковыя дэпартацыі з анэксаваных тэрыторыяў Польшчы, Прыбалтыкі і Румыніі ў 1939—1941 гг.'']</ref>. Ужо ў кастрычніку 1939 году горад [[Вільня]] ад Беларускае ССР быў перададзены тады яшчэ незалежнай [[Летува|Летуве]], а частка Палесься (напрыклад, ваколіцы гораду [[Камень-Кашырскі]]) — Украіне. <div class="tright" style="clear:none"> [[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|міні|Пераемнік Леніна — [[Ёсіф Сталін]]]] </div> [[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]] [[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]] У 1940 годзе ў склад СССР былі інкарпараваныя [[Эстонія]], [[Латвія]] (гл., напрыклад, [[савецкая акупацыя Латвіі]]), [[Летува]], [[Бэсарабія]] (анэксаваная [[Каралеўства Румынія|Румыніяю]] ў 1918 годзе, ''глядзіце [[Бэсарабія ў складзе Румыніі]]'') і [[Паўночная Букавіна]], створаныя [[Малдаўская ССР|Малдаўская]] (на тэрыторыі Бэсарабіі бяз поўдня плюс на тэрыторыі Прыднястроўя, якое ўваходзіла ў склад СССР ад часу яго ўтварэньня і зьяўлялася аўтаномнай рэспублікай ва УССР), [[Латвійская ССР|Латвійская]], [[Летувіская ССР|Летувіская]] (уключаючы раёны [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], якія пасьлядоўна ўвайшлі ў склад Летувіскае ССР у 1939—1940 гадох) і [[Эстонская ССР]]. [[Далучэньне Прыбалтыкі да СССР]] расцэньваецца рознымі крыніцамі як «добраахвотнае далучэньне» і як «[[анэксія]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Камэнтар Дэпартамэнту інфармацыі і друку МЗС Расеі ў сувязі з выказваньнямі шэрагу эўрапейскіх палітыкаў адносна акупацыі краінаў Балтыі Савецкім саюзам і неабходнасьці асуджэньня гэтага з боку Расеі], 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|арыгінал=|спасылка=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Official Journal of the European Communities|тып=|месца=|выдавецтва=|год=13 студзеня 1983|выпуск=|том=C 42/78|нумар=|старонкі=|isbn=}}{{ref-en}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref> [[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]] У 1939 годзе СССР, як і незалежным на той момант краінам Балтыі, прапанаваў Фінляндыі пакт пра ненапад, але [[Фінляндыя]], у адрозьненьне ад краінаў Балтыі, адмовілася. Пачатая СССР пасьля прад’яўленьня ўльтыматуму [[Савецка-фінская вайна 1939-1940 гг.|савецка-фінская вайна]] (30 лістапада 1939 — 12 сакавіка 1940) нанесла ўдар па міжнародным аўтарытэце краіны (СССР быў выключаны зь [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]). У сувязі з параўнальна вялікімі стратамі і непадрыхтаванасьцю [[Чырвоная Армія|Чырвонае Арміі]], вайна, якая зацягнулася, была скончана да разгрому [[Фінляндыя|Фінляндыі]]; па яе выніках ад Фінляндыі да СССР адышоў [[Карэльскі пярэсмык]], Прыладажжа, Сала з Куолаярві і заходняя частка [[паўвостраў|паўвостраву]] [[Паўвостраў Рыбацкі|Рыбацкі]]. 31 сакавіка 1940 году ўтварылася [[Карэла-Фінская АССР|Карэла-Фінская ССР]] (са сталіцаю ў [[Петразаводзк]]у) з Карэльскае АССР і з атрыманых фінляндзкіх тэрыторыяў (апроч паўвострава Рыбацкага, што перайшоў у склад [[Мурманская вобласьць|Мурманскае вобласьці]]). Паводле некаторых гісторыкаў, утварэньне КФССР ставіла на мэце выняткова стварэньне своеасаблівага пляцдарму для анэксіі Фінляндыі. У 1956 годзе КФССР была скасаваная, а яе тэрыторыя ўвайшла ў склад РСФСР як аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка, прытым зь яе назвы прыбралі слова «Фінская». === СССР у Другой сусьветнай вайне (1941—1945) === {{Асноўны артыкул|Нямецка-савецкая вайна}} 22 чэрвеня 1941 году [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на Савецкі Саюз, парушыўшы [[Дамова пра ненапад паміж Нямеччынаю і Савецкім Саюзам|Дамову пра ненапад]]. [[Працоўна-Сялянская Чырвоная Армія|Савецкім войскам]] атрымалася спыніць яе ўварваньне да канца восені 1941 году і перайсьці са сьнежня 1941 у контарнаступ, вызначальнай падзеяй якога стала [[Маскоўская бітва (1941—1942)|Бітва за Маскву]]. Аднак у пэрыяд лета-восені 1942 суперніку атрымалася прасунуцца да Волгі, захапіўшы велізарную частку тэрыторыі краіны. Са сьнежня 1942 і ў 1943 адбыўся карэнны пералом у вайне шляхам [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай]], а потым — [[Курская бітва|Курскае]] бітваў. У пэрыяд з 1944 па травень 1945 савецкія войскі вызвалілі ўсю акупаваную Нямеччынаю тэрыторыю СССР, а таксама краіны Ўсходняе Эўропы, пераможна завяршыўшы вайну падпісаньнем [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|Акту пра безумоўную капітуляцыю Нямеччыны]]. Вайна прынесла вялікую [[Страты ў Вялікай Айчыннай вайне|шкоду]] ўсяму насельніцтву Савецкага Саюзу, прывяла да страты 26,6 мільёнаў чалавек<ref>[http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html Расея ўспамінае пра мільёны загінулых у гады ВАВ]</ref>, ліквідацыі велізарнай колькасьці насельніцтва на занятых Нямеччынаю тэрыторыях, разбурэньню часткі прамысловасьці — з аднога боку; стварэньню значнага вайскова-прамысловага патэнцыялу ва ўсходніх рэгіёнах краіны, адраджэньню і жыцьця ў краіне, набыцьцю значных тэрыторыяў (у прыватнасьці, частка Ўсходняй Прусіі, Закарпацьце, поўдзень Сахаліну, Тува, Печанга), перамозе над [[фашызм]]ам — зь іншай. У 1941—1945 шэраг народаў былі [[Дэпартацыя народаў у СССР|дэпартаваны]] зь месцаў свайго традыцыйнага пражываньня, што тлумачылася нібы суцэльным удзелам прадстаўнікоў гэтых народаў у калябарацыі падчас вайны. У 1944—1947 гг. у склад СССР увайшлі: * [[Тувінская Народная Рэспубліка]], якая атрымала статус [[аўтаномная вобласьць|аўтаномнае вобласьці]] ў складзе [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]; * Паўночная частка Ўсходняе Прусіі, якая ўвайшла ў склад РСФСР як [[Калінінградзкая вобласьць]]; * [[Закарпацьце]] ([[Закарпацкая вобласьць]] [[УССР]]); * [[Печанга]], што перайшла ў склад Мурманскае вобласьці; * [[Паўднёвы Сахалін]] і [[Курыльскія астравы]], што ўтварылі Паўднёва-Сахалінскую вобласьць у складзе Хабараўскага краю РСФСР. У той жа час [[Беластоцкая вобласьць Беларускай ССР|Беластоцкая вобласьць]] і часткі [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае]] абласьцей [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], а таксама часткі [[Львоўская вобласьць|Львоўскае]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Драгабыцкая вобласьць|Драгабыцкай|uk|Дрогобицька область}} абласьцей [[УССР]] увайшлі ў склад Польшчы. === Паваенны пэрыяд (1945—1953) === [[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|міні|Савецкая ядравая балістычная ракета Р-12 на вайсковым парадзе на Чырвонай плошчы. 1950-я гг.]] Пасьля перамогі ў вайне была ажыцьцёўлена дэмілітарызацыя эканомікі СССР, яе аднаўленьне ў раёнах, пацярпелых ад акупацыі. Да 1950 прамысловая вытворчасьць павялічылася на 73 % у параўнаньні з даваенным<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Gukov/44.php Бібліятэка гісторыі Расеі — Жукаў В. Гісторыя Расеі. Працоўны подзьвіг савецкага народа ў аднаўленьні і разьвіцьці народнай гаспадаркі СССР у паваенныя гады]</ref>. Сельская гаспадарка аднаўлялася павольнейшымі тэмпамі, зь велізарнымі цяжкасьцямі, памылкамі і пралікамі. Тым ня менш, ужо ў 1947 сытуацыя з харчом стабілізавалася, былі адменены [[Картачная сыстэма|карткі]] на прадукты харчаваньня і прамысловыя тавары, праведзена [[Грашовыя рэформы ў Расеі|Грашовая рэформа]], якая дазволіла стабілізаваць фінансавае становішча. У адпаведнасьці з рашэньнямі [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] канфэрэнцыяў СССР усталяваў кантроль над адпаведнымі акупацыйнымі зонамі ў Нямеччыне і Аўстрыі ў 1945—1949 гадах. У шэрагу краінаў Усходняе Эўропы пачалося ўсталяваньне [[Камунізм|камуністычных]] рэжымаў, з прычыны чаго быў створаны вайскова-палітычны блёк саюзных СССР дзяржаваў ([[сацыялістычны лягер]], [[Варшаўская дамова]]). Адразу па заканчэньні сусьветнай вайны пачаўся пэрыяд глябальнае палітычнае і ідэалягічнае канфрантацыі паміж СССР ды іншымі сацыялістычнымі краінамі, з аднога боку, і краінамі Захаду, зь іншай, які ў 1947 годзе атрымаў назву [[халодная вайна|халоднае вайны]], якая суправаджалася [[гонка ўзбраеньняў|гонкаю ўзбраеньняў]]. === «Хрушчоўская адліга» (1953—1964) === {{Асноўны артыкул|Хрушчоўская адліга|XX зьезд КПСС}} [[Файл:Soviet empire 1960.png|міні|зьлева|Максымальная тэрыторыя краінаў сусьветнай сацыялістычнай садружнасьці]] [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped).jpg|міні|[[Юры Гагарын]] — першы чалавек, які пабыў у космасе]] На [[XX зьезд КПСС|XX зьезьдзе КПСС]] (1956) [[Мікіта Хрушчоў]] выступіў з крытыкаю [[Культ асобы Сталіна|культу асобы]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфа Сталіна]]. Пачалася рэабілітацыя ахвяраў рэпрэсіяў, больш увагі стала надавацца падвышэньню ўзроўню жыцьця народу, разьвіцьцю сельскай гаспадаркі, жыльлёвага будаўніцтва, лёгкае прамысловасьці. Палітычнае становішча краіны стала мякчэйшае. Шматлікія прадстаўнікі інтэлігенцыі ўспрынялі даклад Хрушчова як заклік да галоснасьці; зьявіўся [[самвыд]], якому дазвалялася толькі выкрываць «культ асобы», крытыка КПСС і існага ладу па-ранейшаму забаранялася. Канцэнтрацыя навуковых і вытворчых сілаў, матэрыяльных сродкаў на асобных кірунках навукі і тэхнікі дазволіла ажыцьцявіць значныя дасягненьні: створана першая ў сьвеце [[Обнінская АЭС|атамная электрастанцыя]] (1954), запушчаны першы [[Спадарожнік-1|штучны спадарожнік Землі]] (1957), першы [[Усход-1|пілятаваны касьмічны карабель]] зь [[Юры Гагарын|лётчыкам-касманаўтам]] (1961) і інш. У вонкавай палітыцы гэтага пэрыяду СССР падтрымліваў выгодныя з пункту гледжаньня інтарэсаў краіны палітычныя рэжымы ў розных краінах. У 1956 годзе войска СССР удзельнічала ў прыгнечаньні [[Вугорскае паўстаньне 1956 году|паўстаньня ў Вугоршчыне]]. У 1962 годзе рознагалосьсі паміж СССР і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ледзь не прывялі да ядзернай вайны ([[Кубінскі крызіс]]). Падтрымоўвалася ўтварэньне [[КНР]], а потым і [[КНДР]]. У 1960 годзе пачаўся [[Савецка-кітайскі раскол|дыпляматычны канфлікт]] з [[КНР|Кітаем]], які раскалоў сусьветны камуністычны рух. === «Застой» (1964—1985) === {{Асноўны артыкул|Пэрыяд застою}} [[Файл:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|міні|Брэжнеў і [[Джымі Картэр]] падпісваюць Дамову пра скарачэньне стратэгічных узбраеньняў, 1979]] У 1964 годзе Хрушчоў быў адхілены ад улады. Новым першым сакратаром ЦК КПСС, фактычна кіраўніком дзяржавы, стаў [[Леанід Брэжнеў]]. Пэрыяд 1970-х — 1980-х гадоў у крыніцах таго часу называўся '''эпохаю разьвітога сацыялізму'''. Падчас кіраваньня Брэжнева ў краіне будаваліся новыя гарады і мястэчкі, заводы і фабрыкі, палацы культуры і стадыёны; ствараліся ВНУ, адкрываліся новыя школы і лякарні. СССР выйшаў на перадавыя пазыцыі ў засваеньні космасу, разьвіцьці авіяцыі, атамнай энэргетыкі, фундамэнтальных і прыкладных навукаў. Вызначаныя дасягненьні назіраліся ў адукацыі, мэдыцыне, сыстэме сацыяльнага забесьпячэньня. Сусьветную вядомасьць і прызнаньне атрымала творчасьць вядомых дзеячаў культуры. Высокіх вынікаў на міжнароднай арэне дасягалі савецкія спартоўцы. У 1980 г. у Маскве прайшла [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|XXII летняя Алімпіяда]]. Разам з гэтым адбыўся і рашучы заваротак у бок згортваньня рэшткаў адлігі. З прыходам Брэжнева да ўлады органы дзяржбясьпекі ўзмацнілі барацьбу зь іншадумствам — першым знакам гэтага быў [[працэс Сіняўскага — Даніеля]]. У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). Як знак канчатковае ліквідацыі «адлігі» была ўспрынята адстаўка [[Аляксандар Твардоўскі|Твардоўскага]] з паста рэдактара часопіса «Новы сьвет» напачатку 1970 г. У 1975 годзе адбываецца [[паўстаньне на «Вартавым»]] — узброеная праява непадпарадкаваньня з боку групы савецкіх вайсковых маракоў на вялікім супрацьлодкавым караблі (БПК) [[ВМФ СССР]] «Вартавы». Правадыром паўстаньня стаў зампаліт карабля, капітан 3-га рангу Валеры Саблін. З пачатку 1970-х гадоў са СССР ідзе [[габрэі|габрэйская]] эміграцыя. Эмігравалі шматлікія вядомыя пісьменьнікі, акторы, музыкі, спартоўцы, навукоўцы. У галіне вонкавае палітыкі Брэжнеў нямала зрабіў для дасягненьня палітычнае разрадкі ў 1970-х гадах. Былі складзены амэрыкана-савецкія дамовы пра абмежаваньне стратэгічных наступальных узбраеньняў (праўда, з 1967 году пачынаецца паскораная ўсталёўка міжкантынэнтальных ракетаў у падземныя шахты), якія, аднак, не падмацоўваліся адэкватнымі мерамі даверу і кантролю. Дзякуючы некаторай лібэралізацыі зьявіўся [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкі рух]], сталі вядомымі такія імёны, як [[Андрэй Сахараў]] і [[Аляксандар Салжаніцын]]. З 1965 году СССР аказваў вайсковую дапамогу [[Паўночны Віетнам|Паўночнаму Віетнаму]] ў барацьбе з ЗША і [[Паўднёвы Віетнам|Паўднёвым Віетнамам]], якая працягвалася да 1973 году і скончылася вывядзеньнем амэрыканскіх войскаў і аб’яднаньнем Віетнаму з боку поўначы (глядзіце [[Вайна ў Віетнаме]]). У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). У 1979 годзе СССР увёў [[Абмежаваны кантынгент|абмежаваны вайсковы кантынгент]] у ДРА на просьбу аўганскага ўраду (глядзіце [[Афганская вайна (1979—1989)]]), што прывяло да сканчэньня разрадкі і аднаўленьня халоднае вайны. === Перабудова (1985—1991) === {{Асноўны артыкул|Перабудова|Міхаіл Гарбачоў}} [[Файл:Reagan and Gorbachev (1985).jpg|міні|зьлева|[[Міхаіл Гарбачоў]] і [[Рональд Рэйган]], 1985]] У 1985 годзе пасьля сьмерці Чарненкі да ўлады ў краіне прыйшоў [[Міхаіл Гарбачоў]]. У 1985—1986 гадах Гарбачовым праводзілася так званая палітыка паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, якая складалася ў прызнаньні асобных недахопаў тагачаснай сыстэмы і спробах выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. зв. [[Паскарэньне (лёзунг)|«Паскарэньне»]]) — антыалькагольная кампанія, «барацьба зь непрацоўнымі прыбыткамі», увядзеньне дзяржаўнай прыёмкі, [[галоснасьць]]. Пасьля студзеньскага пленуму 1987 году кіраўніцтвам краіны былі пачаты кардынальныя рэформы. Фактычна новаю дзяржаўнаю ідэалёгіяй была абвешчана «перабудова» — сукупнасьць эканамічных і палітычных рэформаў. Падчас перабудовы (з другое паловы 1989 году, пасьля першага Зьезду народных дэпутатаў СССР) рэзка абвастрылася палітычнае супрацьстаяньне сілаў, што выступалі за сацыялістычны шлях разьвіцьця, і партыяў, рухаў, якія злучалі будучыню краіны з арганізацыяй жыцьця на прынцыпах капіталізму, а таксама супрацьстаяньне па пытаньнях будучага аблічча Савецкага Саюзу, узаемаадносінаў саюзных і рэспубліканскіх органаў дзяржаўнае ўлады і кіраваньня. Да пачатку 1990-х гадоў перабудова зайшла ў тупік. Улады ўжо не маглі спыніць набліжэньне распаду СССР. === Распад Савецкага Саюзу (1990—1991) === {{Асноўны артыкул|Распад СССР|Барыс Ельцын|Жнівеньскі путч|Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы}} Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. На яго месцы ўтварыўся шэраг незалежных дзяржаваў (у наш час — 19, зь якіх 15 зьяўляюцца чальцамі ААН, 2 — часткова прызнаны краінамі-чальцамі ААН, і 2 — не прызнаны ніводнай з краінаў-чальцоў ААН). У выніку распаду СССР тэрыторыя Расеі (краіны-пераемніцы СССР у галіне вонкавых актываў і пасіваў, і ў ААН) паменшылася ў параўнаньні з тэрыторыяю СССР на 24 % (з 22,4 да 17 млн км²), а насельніцтва паменшылася на 49 % (з 290 да 148 млн чал), пры гэтым тэрыторыя Расеі ў параўнаньні з тэрыторыяю РСФСР практычна не зьмянілася. Распаліся [[Савецкая Армія|адзіныя ўзброеныя сілы]] і [[Савецкі рубель|рублёвая зона]]. На тэрыторыі СССР разгарэўся шэраг міжнацыянальных канфліктаў, самым вострым зь якіх становіцца [[Карабаскі канфлікт]], з 1988 году адбываюцца масавыя пагромы як армянаў, так і азэрбайджанцаў. У 1989 годзе Вярхоўны Савет [[Армянская ССР|Армянскае ССР]] аб’яўляе пра далучэньне Нагорнага Карабаху, [[Азэрбайджанская ССР]] пачынае блякаду. У красавіку 1991 паміж дзьвюма савецкімі рэспублікамі фактычна пачынаецца вайна. == Тэрытарыяльны падзел == У 1954—1991 гадох у складзе [[СССР]] знаходзілася 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР): # [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азэрбайджанская ССР]] # [[Армянская ССР]] # [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] # [[Грузінская ССР]] # [[Казаская ССР]] # [[Кіргіская ССР]] # [[Латвійская ССР]] # [[Летувіская ССР]] # [[Малдаўская ССР]] # [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]] # [[Таджыцкая ССР]] # [[Туркмэнская ССР]] # [[Узбэцкая ССР]] # [[Украінская ССР]] # [[Эстонская ССР]] == Дзяржаўны лад == Паводле 2-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], [[народ]] ажыцьцяўляў дзяржаўную ўладу праз [[Савет народных дэпутатаў|Саветы народных дэпутатаў]]. Усе іншыя дзяржаўныя органы абвяшчаліся паднагляднымі і падсправаздачнымі ім. У 3-м артыкуле прадугледжвалася, што дзейнасьць дзяржавы будавалася ў адпаведнасьці з выбарнасьцю ўсіх органаў дзяржаўнай [[Улада|улады]] зьнізу даверху. Разам з тым, у 6-м артыкуле згадвалася: «Кіроўнай і накіравальнай сілай савецкагаа грамадзтва, ядром яго палітычнай сыстэмы, дзяржаўных і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]] ёсьць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]]». Тамсама падкрэсьлівалася: «Камуністычная партыя вызначае генэральную пэрспэктыву разьвіцьця [[грамадзтва]], лінію [[Унутраная палітыка|ўнутранай]] і вонкавай палітыкі СССР, кіруе вялікай стваральнай дзейнасьцю савецкага народу, надае плянамерны, навукова абгрунтаваны характар яго змаганьню за перамогу [[камунізм]]у». Сярод іншага, у 7-м артыкуле абвяшчалася, што [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійныя зьвязы]], Усесаюзны ленінскі [[камуністычны саюз моладзі]], [[каапэратыў]]ныя і іншыя грамадзкія арганізацыі бяруць удзел у кіраваньні дзяржаўнымі і грамадзкімі справамі, у рашэньня палітычных, гаспадарчых і сацыяльна-культурных пытаньняў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя СССР (1977) у рэдакцыі ад 7 кастрычніка 1977 г.|спасылка=https://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_СССР_(1977)/Редакция_07.10.1977|выдавец=[[Вікікрыніцы]]|мова=ru|дата публікацыі=11 траўня 2023|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref>. == Народная гаспадарка == {{Асноўны артыкул|Народная гаспадарка СССР}} Паводле 10-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], аснову гаспадарчага ладу Савецкага Саюзу складалі дзяржаўная і [[калгас]]на-[[каапэратыў]]ная [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на сродкі вытворчасьці. Таксама існавала ўласнасьць [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійных зьвязаў]] і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]]. У 11-м артыкуле згадвалася, што ў [[Манаполія|вынятковай]] уласнасьці дзяржавы знаходзіліся: [[Глеба|зямля]] і яе [[нетры]], воды і [[Лес|лясы]]. Таксама дзяржаве належалі асноўныя сродкі вытворчасьці ў [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] і [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], сродкі перавозак і [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[банк]]і, [[маёмасьць]] гандлёвых і жыльлёвых [[прадпрыемства]]ў, а таксама асноўны гарадзкі [[жыльлё]]вы фонд. Згодна з 12-м артыкулам зямлю, якую займалі калгасы, замацоўвалі за імі ў бясплатнае і бестэрміновае [[карыстаньне]]<ref name="а"/>. У 13-м артыкуле Канстытуцыі 1977 году прадугледжвалася, што аснову асабістай уласнасьці мог складаць [[Праца|працоўны]] [[даход]]. У асабістай уласнасьці таксама маглі знаходзіцца прадметы побыту, асабістага спажываньня, зручнасьці і падсобнай [[Хатняя гаспадарка|хатняй гаспадаркі]], жылы [[дом]] і працоўныя ашчаджэньні. [[Спадчына]] на такую асабістую ўласнасьць ахоўвалася дзяржавай. У карыстаньні грамадзянаў маглі знаходзіцца [[Дзялянка|дзялянкі]] зямлі для падсобнай гаспадаркі з утрыманьнем жывёлы і птушкі, а таксама для [[садаводзтва]] і агародніцтва, як і для асабістага будаўніцтва жытла. Згодна з 16-м артыкулам кіраўніцтва гаспадаркай ажыцьцяўлялі на падставе [[Плянавая гаспадарка|дзяржаўных плянаў]] грамадзка-гаспадарчага разьвіцьця. Урэшце, згодна зь 17-м артыкула дапускалася асабістая працоўная дзейнасьць у галіне саматужнага [[Рамяство|рамяства]], сельскай гаспадаркі і побытавага абслугоўваньня<ref name="а"/>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Пастанова прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР «Аб рэзультатах галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 года ў Беларускай ССР па пытанню аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік» N 711-ХII ад 7 красавіка 1991 года. * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] — М.: «Алгоритм-Эксмо», 2010. — 544 с ("Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?») * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.maps-world.ru/usssr.htm Карта СССР, межы, рэспублікі і тэрыторыя СССР] * Іван Кірылаў, [https://novychas.online/hramadstva/sssr-ne-adpuskae-czamu-raszystau-u-belarusi-bol СССР не адпускае. Чаму «рашыстаў» у Беларусі больш, чым «ябацек»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 26 красавіка 2022 г. {{СССР}} {{Усходні блёк}} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} {{Савет эканамічнай узаемадапамогі}} [[Катэгорыя:СССР| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, скасаваныя ў 1991 годзе]] na377zu1xfuuq5igf03i6watk7dllil 2619911 2619910 2025-06-13T15:04:41Z W 11741 /* Дзяржаўны лад */ +[[Грамадзкая арганізацыя]] 2619911 wikitext text/x-wiki {{Колішняя дзяржава |Статус = [[рэспубліка]] |Назва = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Код мовы = ru |Саманазва = Союз Советских Социалистических Республик |Родны склон = Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Сьцяг = Flag of the Soviet Union.svg |Апісаньне сьцягу = [[Сьцяг СССР]] |Герб = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg |Апісаньне гербу = [[Герб СССР]] |Дэвіз = [[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]] |Гімн = [[Гімн Савецкага Саюзу]] |Мапа = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |Апісаньне мапы = Мапа пасьля 1945 году |Пэрыяд існаваньня = 1922—1991 гады |Кароткая назва = Савецкі Саюз |Сталіца = [[Масква]] |Найбуйнейшы горад = Масква |Афіцыйная мова = [[Расейская мова|расейская]] ([[дэ факта]]) |Мовы = 14-і саюзных рэспублік: [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанская]], [[Армянская мова|армянская]], ''[[Беларуская мова|беларуская]]'', [[Грузінская мова|грузінская]], [[Казаская мова|казаская]], [[Кыргыская мова|кыргыская]], [[Латыская мова|латыская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Малдаўская мова|малдаўская]], [[Таджыцкая мова|таджыцкая]], [[Туркмэнская мова|туркмэнская]], [[Узбэцкая мова|узбэцкая]] і [[Эстонская мова|эстонская]] |Рэлігія = [[бязбожжа]] |Этнахаронім = [[саветы]] |Граніцы = [[Нарвэгія]], [[Фінляндыя]], [[Польская Народная Рэспубліка|Польшча]], [[Чэхаславацкая сацыялістычная рэспубліка|Чэхаславаччына]], [[Вугоршчына]], [[Румынія]], [[Турэччына]], [[Іран]], [[Аўганістан]], [[Кітай]], [[Манголія]], [[Паўночная Карэя]] |Форма ўраду = [[Аднапартыйны лад|аднапартыйная]] [[дыктатура]] |Ідэалёгія = [[марксізм-ленінізм]] |Заканадаўчы орган = [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўны Савет]] |Сябра = [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]], [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] |Плошча = 22 402 200 км² ([[Сьпіс краінаў паводле плошчы|1-ы]]) |Насельніцтва = 286 730 819 ([[Перапіс насельніцтва СССР 1989 году|1989]]; [[Сьпіс краінаў паводле насельніцтва|3-і]]) |Валюта = [[савецкі рубель]] |Пасада кіраўніка = [[Прэзыдэнт СССР|Прэзыдэнт]] |Кіраўнік = [[Міхаіл Гарбачоў]] |Пасада кіраўніка2 = Старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў]] |Кіраўнік2 = [[Іван Сілаеў]] |Пасада кіраўніка3 = Старшыня Вярхоўнага Савету |Кіраўнік3 = [[Анатоль Лук'янаў]] |СьцягП1 = Flag of Byelorussian SSR (1919-1927).png |Папярэднік1 = Беларуская ССР |СьцягП2 = Flag of the Transcaucasian SFSR.svg |Папярэднік2 = Закаўкаская СФСР |СьцягП3 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg |Папярэднік3 = Расейская СФСР |СьцягП4 = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg |Папярэднік4 = Украінская ССР |СьцягН1 = Flag of the CIS.svg |Наступнік1 = Садружнасьць незалежных дзяржаваў |Удзел у канфліктах = [[Другая сусьветная вайна]], [[Карэйская вайна]], [[Аўганска-савецкая вайна]] |Год1 = 1924 |Падзея1 = [[Канстытуцыя СССР|Канстытуцыя]] |Год2 = 1956 |Падзея2 = [[Дэсталінізацыя]] |Заўвагі = }} [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|значак|300пкс|Склад СССР]] '''Саю́з Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' ({{Скар|СССР}})<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Навумчык]]|загаловак=Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/belnaftahim-damoviusja-z-azerbajdzhanskaj-socar-ab-pastautsy-160-tys-t-nafty-85616-2020/|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=30 сьнежня 2022|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref> — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]]. Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СССР як аўтаномная вобласьць РСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й. СССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]]. Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]]. У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]). Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. [[Распад СССР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы|дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы]] афіцыйна прызнаная незалежнасьць балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу ССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>. == Назва == Поўная назва Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік скарачалася да назвы Савецкі Саюз або СССР. [[Прыметнік]] «''савецкі''» мог пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]]. Таксама выкарыстоўваліся назвы Зьвяз Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік, ЗССР і Зьвяз Ра́давых Сацыялісты́чных Рэспу́блік. Сярод іншага, назва ЗРСР сустракалася ў міжваенным беларускім друку 1918—1939 гадоў, бо па-за СССР паралельна ўжывалася форма, дзе, замест «савецкіх», было «радавых». Адпаведна казалі таксама й «Радавая Беларусь». Размоўна сустракалася і назва Савок. == Геаграфія == Маючы плошчу 22 400 000 квадратных кілямэтраў, Савецкі Саюз быў найбуйнейшай дзяржавай сьвету. Ён займаў шостую частку сушы, а сваімі памерамі быў супастаўны з памерам [[Паўночная Амэрыка|Паўночнае Амэрыкі]]. Эўрапейская частка складала чвэрць тэрыторыі краіны, і зьяўлялася яе культурным і эканамічным цэнтрам. [[Азія|Азіяцкая частка]] (да [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]] на ўсходзе і да мяжы з Аўганістанам на поўдні) была значна меней населенае. Працягласьць Савецкага Саюзу складала больш за 10000 км з усходу на захад (праз 11 гадзінных паясоў), і амаль 7200 кілямэтраў з поўначы на поўдзень. На тэрыторыі краіны разьмяшчалася пяць кліматычных зонаў. Савецкі Саюз меў самую працяглую мяжу ў сьвеце (больш за 60 000 км). Таксама Савецкі Саюз межаваў з ЗША, Аўганістанам, Кітаем, Чэхаславаччынаю, Фінляндыяю, Вугоршчынаю, Іранам, Манголіяю, Паўночнаю Карэяю, Нарвэгіяю, Польшчаю, Румыніяю і Турэччынаю (з 1945 па 1991 год). Самаю доўгаю ракою Савецкага Саюзу была [[Об]] (з [[Іртыш]]ом). Самая высокая гара: [[Пік Камунізму]] (7495 м, цяпер пік Ісмаіла Самані) у Таджыкістане. Таксама ў межах СССР (сумесна з Іранам) знаходзілася найбуйнейшае ў сьвеце возера — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] і самае вялікае і глыбокае ў сьвеце праснаводнае возера — [[Байкал]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя СССР}} === Стварэньне СССР (1922—1923) === {{Асноўны артыкул|Дамова пра ўтварэньне СССР|Міжнародна-прававое прызнаньне СССР}} 29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацыяў ад зьездаў Саветаў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[УССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[ЗСФСР]] была падпісана [[Дамова пра ўтварэньне СССР]]. Гэты дакумэнт быў зацьверджаны 30 сьнежня 1922 [[I Усесаюзны зьезд Саветаў|I-м Усесаюзным зьездам Саветаў]] і падпісаны часткамі дэлегацыяў. Гэта дата і лічыцца датаю ўтварэньня СССР, хоць [[Савет Народных Камісараў СССР]] (Урад) і наркаматы (міністэрствы) былі створаны толькі 6 ліпеня 1923 году. === Даваенны пэрыяд (1923—1941) === {{Асноўны артыкул|НЭП|Калектывізацыя|Індустрыялізацыя СССР|Голад у СССР (1932—1933)}} {{Асноўны артыкул|Сталінскі пэрыяд|Сталінізм|Сталінскія рэпрэсіі}} [[Файл:Vladimir Lenin.jpg|міні|зьлева|Уладзімер Ленін — заснавальнік і першы кіраўнік СССР]] З восені 1923 году, і асабліва пасьля сьмерці [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]], у кіраўніцтве краіны разгарнулася вострая палітычная барацьба за ўладу. У кулюарнай барацьбе зь іншымі палітычнымі дзеячамі перамог Сталін і паплечнікі, у выніку чаго зацьвердзіліся аўтарытарныя мэтады кіраўніцтва, якія выкарыстоўваліся [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]] для ўсталяваньня рэжыму аднаасобнае ўлады, а былыя палітычныя супернікі ва ўладзе былі рэпрэсаваныя. Зь сярэдзіны 1920-х гадоў пачалося згортваньне [[Новая эканамічная палітыка|новай эканамічнае палітыкі]] (НЭП), а затым — правядзеньне фарсіраванае [[індустрыялізацыя СССР|індустрыялізацыі]] і [[калектывізацыя|калектывізацыі]], у 1932—1933 гадах таксама быў [[голад у СССР 1932—1933|масавы голад]]. Па зацятым [[Трэці Маскоўскі працэс|фракцыйным змаганьні]], да канца 1930-х гадоў прыхільнікі Сталіна цалкам падпарадкавалі сабе структуры [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|кіравальнае партыі]]. У краіне стварылі [[Таталітарызм|таталітарную]], строга цэнтралізаваную грамадзкую сыстэму. Апроч таго, кульмінацыі дасягнула савецкая ваяўнічая рыторыка — адкрытая прапаганда вайны знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>. У 1939 годзе былі складзеныя [[савецка-нямецкія дамовы 1939 году]] (у тым ліку так званы [[пакт Молатава-Рыбэнтропа]]), якія падзялілі сфэры ўплыву ў [[Эўропа|Эўропе]], у адпаведнасьці зь якімі шэраг тэрыторыяў Усходняе Эўропы вызначаўся як сфэра інтарэсаў СССР. Азначаныя ў дамовах тэрыторыі (з выняткам [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) увосень таго ж году і ў наступным годзе спазналі зьмены. у пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] у 1939 годзе адбылося далучэньне да СССР [[Заходняя Ўкраіна|Заходняе Ўкраіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняе Беларусі]], якія ўваходзілі на той момант у склад [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]]; гэта тэрытарыяльная зьмена расцэньваецца па-рознаму: і як [[Рэінтэграцыя|«вяртаньне»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm Ільля Крамнік. ''Пакт у імя перамогі'']</ref>, і як [[Анэксія|«анэксія»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm Павел Палянаў. ''Выбарковыя дэпартацыі з анэксаваных тэрыторыяў Польшчы, Прыбалтыкі і Румыніі ў 1939—1941 гг.'']</ref>. Ужо ў кастрычніку 1939 году горад [[Вільня]] ад Беларускае ССР быў перададзены тады яшчэ незалежнай [[Летува|Летуве]], а частка Палесься (напрыклад, ваколіцы гораду [[Камень-Кашырскі]]) — Украіне. <div class="tright" style="clear:none"> [[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|міні|Пераемнік Леніна — [[Ёсіф Сталін]]]] </div> [[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]] [[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]] У 1940 годзе ў склад СССР былі інкарпараваныя [[Эстонія]], [[Латвія]] (гл., напрыклад, [[савецкая акупацыя Латвіі]]), [[Летува]], [[Бэсарабія]] (анэксаваная [[Каралеўства Румынія|Румыніяю]] ў 1918 годзе, ''глядзіце [[Бэсарабія ў складзе Румыніі]]'') і [[Паўночная Букавіна]], створаныя [[Малдаўская ССР|Малдаўская]] (на тэрыторыі Бэсарабіі бяз поўдня плюс на тэрыторыі Прыднястроўя, якое ўваходзіла ў склад СССР ад часу яго ўтварэньня і зьяўлялася аўтаномнай рэспублікай ва УССР), [[Латвійская ССР|Латвійская]], [[Летувіская ССР|Летувіская]] (уключаючы раёны [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], якія пасьлядоўна ўвайшлі ў склад Летувіскае ССР у 1939—1940 гадох) і [[Эстонская ССР]]. [[Далучэньне Прыбалтыкі да СССР]] расцэньваецца рознымі крыніцамі як «добраахвотнае далучэньне» і як «[[анэксія]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Камэнтар Дэпартамэнту інфармацыі і друку МЗС Расеі ў сувязі з выказваньнямі шэрагу эўрапейскіх палітыкаў адносна акупацыі краінаў Балтыі Савецкім саюзам і неабходнасьці асуджэньня гэтага з боку Расеі], 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|арыгінал=|спасылка=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Official Journal of the European Communities|тып=|месца=|выдавецтва=|год=13 студзеня 1983|выпуск=|том=C 42/78|нумар=|старонкі=|isbn=}}{{ref-en}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref> [[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]] У 1939 годзе СССР, як і незалежным на той момант краінам Балтыі, прапанаваў Фінляндыі пакт пра ненапад, але [[Фінляндыя]], у адрозьненьне ад краінаў Балтыі, адмовілася. Пачатая СССР пасьля прад’яўленьня ўльтыматуму [[Савецка-фінская вайна 1939-1940 гг.|савецка-фінская вайна]] (30 лістапада 1939 — 12 сакавіка 1940) нанесла ўдар па міжнародным аўтарытэце краіны (СССР быў выключаны зь [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]). У сувязі з параўнальна вялікімі стратамі і непадрыхтаванасьцю [[Чырвоная Армія|Чырвонае Арміі]], вайна, якая зацягнулася, была скончана да разгрому [[Фінляндыя|Фінляндыі]]; па яе выніках ад Фінляндыі да СССР адышоў [[Карэльскі пярэсмык]], Прыладажжа, Сала з Куолаярві і заходняя частка [[паўвостраў|паўвостраву]] [[Паўвостраў Рыбацкі|Рыбацкі]]. 31 сакавіка 1940 году ўтварылася [[Карэла-Фінская АССР|Карэла-Фінская ССР]] (са сталіцаю ў [[Петразаводзк]]у) з Карэльскае АССР і з атрыманых фінляндзкіх тэрыторыяў (апроч паўвострава Рыбацкага, што перайшоў у склад [[Мурманская вобласьць|Мурманскае вобласьці]]). Паводле некаторых гісторыкаў, утварэньне КФССР ставіла на мэце выняткова стварэньне своеасаблівага пляцдарму для анэксіі Фінляндыі. У 1956 годзе КФССР была скасаваная, а яе тэрыторыя ўвайшла ў склад РСФСР як аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка, прытым зь яе назвы прыбралі слова «Фінская». === СССР у Другой сусьветнай вайне (1941—1945) === {{Асноўны артыкул|Нямецка-савецкая вайна}} 22 чэрвеня 1941 году [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на Савецкі Саюз, парушыўшы [[Дамова пра ненапад паміж Нямеччынаю і Савецкім Саюзам|Дамову пра ненапад]]. [[Працоўна-Сялянская Чырвоная Армія|Савецкім войскам]] атрымалася спыніць яе ўварваньне да канца восені 1941 году і перайсьці са сьнежня 1941 у контарнаступ, вызначальнай падзеяй якога стала [[Маскоўская бітва (1941—1942)|Бітва за Маскву]]. Аднак у пэрыяд лета-восені 1942 суперніку атрымалася прасунуцца да Волгі, захапіўшы велізарную частку тэрыторыі краіны. Са сьнежня 1942 і ў 1943 адбыўся карэнны пералом у вайне шляхам [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай]], а потым — [[Курская бітва|Курскае]] бітваў. У пэрыяд з 1944 па травень 1945 савецкія войскі вызвалілі ўсю акупаваную Нямеччынаю тэрыторыю СССР, а таксама краіны Ўсходняе Эўропы, пераможна завяршыўшы вайну падпісаньнем [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|Акту пра безумоўную капітуляцыю Нямеччыны]]. Вайна прынесла вялікую [[Страты ў Вялікай Айчыннай вайне|шкоду]] ўсяму насельніцтву Савецкага Саюзу, прывяла да страты 26,6 мільёнаў чалавек<ref>[http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html Расея ўспамінае пра мільёны загінулых у гады ВАВ]</ref>, ліквідацыі велізарнай колькасьці насельніцтва на занятых Нямеччынаю тэрыторыях, разбурэньню часткі прамысловасьці — з аднога боку; стварэньню значнага вайскова-прамысловага патэнцыялу ва ўсходніх рэгіёнах краіны, адраджэньню і жыцьця ў краіне, набыцьцю значных тэрыторыяў (у прыватнасьці, частка Ўсходняй Прусіі, Закарпацьце, поўдзень Сахаліну, Тува, Печанга), перамозе над [[фашызм]]ам — зь іншай. У 1941—1945 шэраг народаў былі [[Дэпартацыя народаў у СССР|дэпартаваны]] зь месцаў свайго традыцыйнага пражываньня, што тлумачылася нібы суцэльным удзелам прадстаўнікоў гэтых народаў у калябарацыі падчас вайны. У 1944—1947 гг. у склад СССР увайшлі: * [[Тувінская Народная Рэспубліка]], якая атрымала статус [[аўтаномная вобласьць|аўтаномнае вобласьці]] ў складзе [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]; * Паўночная частка Ўсходняе Прусіі, якая ўвайшла ў склад РСФСР як [[Калінінградзкая вобласьць]]; * [[Закарпацьце]] ([[Закарпацкая вобласьць]] [[УССР]]); * [[Печанга]], што перайшла ў склад Мурманскае вобласьці; * [[Паўднёвы Сахалін]] і [[Курыльскія астравы]], што ўтварылі Паўднёва-Сахалінскую вобласьць у складзе Хабараўскага краю РСФСР. У той жа час [[Беластоцкая вобласьць Беларускай ССР|Беластоцкая вобласьць]] і часткі [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае]] абласьцей [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], а таксама часткі [[Львоўская вобласьць|Львоўскае]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Драгабыцкая вобласьць|Драгабыцкай|uk|Дрогобицька область}} абласьцей [[УССР]] увайшлі ў склад Польшчы. === Паваенны пэрыяд (1945—1953) === [[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|міні|Савецкая ядравая балістычная ракета Р-12 на вайсковым парадзе на Чырвонай плошчы. 1950-я гг.]] Пасьля перамогі ў вайне была ажыцьцёўлена дэмілітарызацыя эканомікі СССР, яе аднаўленьне ў раёнах, пацярпелых ад акупацыі. Да 1950 прамысловая вытворчасьць павялічылася на 73 % у параўнаньні з даваенным<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Gukov/44.php Бібліятэка гісторыі Расеі — Жукаў В. Гісторыя Расеі. Працоўны подзьвіг савецкага народа ў аднаўленьні і разьвіцьці народнай гаспадаркі СССР у паваенныя гады]</ref>. Сельская гаспадарка аднаўлялася павольнейшымі тэмпамі, зь велізарнымі цяжкасьцямі, памылкамі і пралікамі. Тым ня менш, ужо ў 1947 сытуацыя з харчом стабілізавалася, былі адменены [[Картачная сыстэма|карткі]] на прадукты харчаваньня і прамысловыя тавары, праведзена [[Грашовыя рэформы ў Расеі|Грашовая рэформа]], якая дазволіла стабілізаваць фінансавае становішча. У адпаведнасьці з рашэньнямі [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] канфэрэнцыяў СССР усталяваў кантроль над адпаведнымі акупацыйнымі зонамі ў Нямеччыне і Аўстрыі ў 1945—1949 гадах. У шэрагу краінаў Усходняе Эўропы пачалося ўсталяваньне [[Камунізм|камуністычных]] рэжымаў, з прычыны чаго быў створаны вайскова-палітычны блёк саюзных СССР дзяржаваў ([[сацыялістычны лягер]], [[Варшаўская дамова]]). Адразу па заканчэньні сусьветнай вайны пачаўся пэрыяд глябальнае палітычнае і ідэалягічнае канфрантацыі паміж СССР ды іншымі сацыялістычнымі краінамі, з аднога боку, і краінамі Захаду, зь іншай, які ў 1947 годзе атрымаў назву [[халодная вайна|халоднае вайны]], якая суправаджалася [[гонка ўзбраеньняў|гонкаю ўзбраеньняў]]. === «Хрушчоўская адліга» (1953—1964) === {{Асноўны артыкул|Хрушчоўская адліга|XX зьезд КПСС}} [[Файл:Soviet empire 1960.png|міні|зьлева|Максымальная тэрыторыя краінаў сусьветнай сацыялістычнай садружнасьці]] [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped).jpg|міні|[[Юры Гагарын]] — першы чалавек, які пабыў у космасе]] На [[XX зьезд КПСС|XX зьезьдзе КПСС]] (1956) [[Мікіта Хрушчоў]] выступіў з крытыкаю [[Культ асобы Сталіна|культу асобы]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфа Сталіна]]. Пачалася рэабілітацыя ахвяраў рэпрэсіяў, больш увагі стала надавацца падвышэньню ўзроўню жыцьця народу, разьвіцьцю сельскай гаспадаркі, жыльлёвага будаўніцтва, лёгкае прамысловасьці. Палітычнае становішча краіны стала мякчэйшае. Шматлікія прадстаўнікі інтэлігенцыі ўспрынялі даклад Хрушчова як заклік да галоснасьці; зьявіўся [[самвыд]], якому дазвалялася толькі выкрываць «культ асобы», крытыка КПСС і існага ладу па-ранейшаму забаранялася. Канцэнтрацыя навуковых і вытворчых сілаў, матэрыяльных сродкаў на асобных кірунках навукі і тэхнікі дазволіла ажыцьцявіць значныя дасягненьні: створана першая ў сьвеце [[Обнінская АЭС|атамная электрастанцыя]] (1954), запушчаны першы [[Спадарожнік-1|штучны спадарожнік Землі]] (1957), першы [[Усход-1|пілятаваны касьмічны карабель]] зь [[Юры Гагарын|лётчыкам-касманаўтам]] (1961) і інш. У вонкавай палітыцы гэтага пэрыяду СССР падтрымліваў выгодныя з пункту гледжаньня інтарэсаў краіны палітычныя рэжымы ў розных краінах. У 1956 годзе войска СССР удзельнічала ў прыгнечаньні [[Вугорскае паўстаньне 1956 году|паўстаньня ў Вугоршчыне]]. У 1962 годзе рознагалосьсі паміж СССР і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ледзь не прывялі да ядзернай вайны ([[Кубінскі крызіс]]). Падтрымоўвалася ўтварэньне [[КНР]], а потым і [[КНДР]]. У 1960 годзе пачаўся [[Савецка-кітайскі раскол|дыпляматычны канфлікт]] з [[КНР|Кітаем]], які раскалоў сусьветны камуністычны рух. === «Застой» (1964—1985) === {{Асноўны артыкул|Пэрыяд застою}} [[Файл:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|міні|Брэжнеў і [[Джымі Картэр]] падпісваюць Дамову пра скарачэньне стратэгічных узбраеньняў, 1979]] У 1964 годзе Хрушчоў быў адхілены ад улады. Новым першым сакратаром ЦК КПСС, фактычна кіраўніком дзяржавы, стаў [[Леанід Брэжнеў]]. Пэрыяд 1970-х — 1980-х гадоў у крыніцах таго часу называўся '''эпохаю разьвітога сацыялізму'''. Падчас кіраваньня Брэжнева ў краіне будаваліся новыя гарады і мястэчкі, заводы і фабрыкі, палацы культуры і стадыёны; ствараліся ВНУ, адкрываліся новыя школы і лякарні. СССР выйшаў на перадавыя пазыцыі ў засваеньні космасу, разьвіцьці авіяцыі, атамнай энэргетыкі, фундамэнтальных і прыкладных навукаў. Вызначаныя дасягненьні назіраліся ў адукацыі, мэдыцыне, сыстэме сацыяльнага забесьпячэньня. Сусьветную вядомасьць і прызнаньне атрымала творчасьць вядомых дзеячаў культуры. Высокіх вынікаў на міжнароднай арэне дасягалі савецкія спартоўцы. У 1980 г. у Маскве прайшла [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|XXII летняя Алімпіяда]]. Разам з гэтым адбыўся і рашучы заваротак у бок згортваньня рэшткаў адлігі. З прыходам Брэжнева да ўлады органы дзяржбясьпекі ўзмацнілі барацьбу зь іншадумствам — першым знакам гэтага быў [[працэс Сіняўскага — Даніеля]]. У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). Як знак канчатковае ліквідацыі «адлігі» была ўспрынята адстаўка [[Аляксандар Твардоўскі|Твардоўскага]] з паста рэдактара часопіса «Новы сьвет» напачатку 1970 г. У 1975 годзе адбываецца [[паўстаньне на «Вартавым»]] — узброеная праява непадпарадкаваньня з боку групы савецкіх вайсковых маракоў на вялікім супрацьлодкавым караблі (БПК) [[ВМФ СССР]] «Вартавы». Правадыром паўстаньня стаў зампаліт карабля, капітан 3-га рангу Валеры Саблін. З пачатку 1970-х гадоў са СССР ідзе [[габрэі|габрэйская]] эміграцыя. Эмігравалі шматлікія вядомыя пісьменьнікі, акторы, музыкі, спартоўцы, навукоўцы. У галіне вонкавае палітыкі Брэжнеў нямала зрабіў для дасягненьня палітычнае разрадкі ў 1970-х гадах. Былі складзены амэрыкана-савецкія дамовы пра абмежаваньне стратэгічных наступальных узбраеньняў (праўда, з 1967 году пачынаецца паскораная ўсталёўка міжкантынэнтальных ракетаў у падземныя шахты), якія, аднак, не падмацоўваліся адэкватнымі мерамі даверу і кантролю. Дзякуючы некаторай лібэралізацыі зьявіўся [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкі рух]], сталі вядомымі такія імёны, як [[Андрэй Сахараў]] і [[Аляксандар Салжаніцын]]. З 1965 году СССР аказваў вайсковую дапамогу [[Паўночны Віетнам|Паўночнаму Віетнаму]] ў барацьбе з ЗША і [[Паўднёвы Віетнам|Паўднёвым Віетнамам]], якая працягвалася да 1973 году і скончылася вывядзеньнем амэрыканскіх войскаў і аб’яднаньнем Віетнаму з боку поўначы (глядзіце [[Вайна ў Віетнаме]]). У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). У 1979 годзе СССР увёў [[Абмежаваны кантынгент|абмежаваны вайсковы кантынгент]] у ДРА на просьбу аўганскага ўраду (глядзіце [[Афганская вайна (1979—1989)]]), што прывяло да сканчэньня разрадкі і аднаўленьня халоднае вайны. === Перабудова (1985—1991) === {{Асноўны артыкул|Перабудова|Міхаіл Гарбачоў}} [[Файл:Reagan and Gorbachev (1985).jpg|міні|зьлева|[[Міхаіл Гарбачоў]] і [[Рональд Рэйган]], 1985]] У 1985 годзе пасьля сьмерці Чарненкі да ўлады ў краіне прыйшоў [[Міхаіл Гарбачоў]]. У 1985—1986 гадах Гарбачовым праводзілася так званая палітыка паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, якая складалася ў прызнаньні асобных недахопаў тагачаснай сыстэмы і спробах выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. зв. [[Паскарэньне (лёзунг)|«Паскарэньне»]]) — антыалькагольная кампанія, «барацьба зь непрацоўнымі прыбыткамі», увядзеньне дзяржаўнай прыёмкі, [[галоснасьць]]. Пасьля студзеньскага пленуму 1987 году кіраўніцтвам краіны былі пачаты кардынальныя рэформы. Фактычна новаю дзяржаўнаю ідэалёгіяй была абвешчана «перабудова» — сукупнасьць эканамічных і палітычных рэформаў. Падчас перабудовы (з другое паловы 1989 году, пасьля першага Зьезду народных дэпутатаў СССР) рэзка абвастрылася палітычнае супрацьстаяньне сілаў, што выступалі за сацыялістычны шлях разьвіцьця, і партыяў, рухаў, якія злучалі будучыню краіны з арганізацыяй жыцьця на прынцыпах капіталізму, а таксама супрацьстаяньне па пытаньнях будучага аблічча Савецкага Саюзу, узаемаадносінаў саюзных і рэспубліканскіх органаў дзяржаўнае ўлады і кіраваньня. Да пачатку 1990-х гадоў перабудова зайшла ў тупік. Улады ўжо не маглі спыніць набліжэньне распаду СССР. === Распад Савецкага Саюзу (1990—1991) === {{Асноўны артыкул|Распад СССР|Барыс Ельцын|Жнівеньскі путч|Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы}} Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. На яго месцы ўтварыўся шэраг незалежных дзяржаваў (у наш час — 19, зь якіх 15 зьяўляюцца чальцамі ААН, 2 — часткова прызнаны краінамі-чальцамі ААН, і 2 — не прызнаны ніводнай з краінаў-чальцоў ААН). У выніку распаду СССР тэрыторыя Расеі (краіны-пераемніцы СССР у галіне вонкавых актываў і пасіваў, і ў ААН) паменшылася ў параўнаньні з тэрыторыяю СССР на 24 % (з 22,4 да 17 млн км²), а насельніцтва паменшылася на 49 % (з 290 да 148 млн чал), пры гэтым тэрыторыя Расеі ў параўнаньні з тэрыторыяю РСФСР практычна не зьмянілася. Распаліся [[Савецкая Армія|адзіныя ўзброеныя сілы]] і [[Савецкі рубель|рублёвая зона]]. На тэрыторыі СССР разгарэўся шэраг міжнацыянальных канфліктаў, самым вострым зь якіх становіцца [[Карабаскі канфлікт]], з 1988 году адбываюцца масавыя пагромы як армянаў, так і азэрбайджанцаў. У 1989 годзе Вярхоўны Савет [[Армянская ССР|Армянскае ССР]] аб’яўляе пра далучэньне Нагорнага Карабаху, [[Азэрбайджанская ССР]] пачынае блякаду. У красавіку 1991 паміж дзьвюма савецкімі рэспублікамі фактычна пачынаецца вайна. == Тэрытарыяльны падзел == У 1954—1991 гадох у складзе [[СССР]] знаходзілася 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР): # [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азэрбайджанская ССР]] # [[Армянская ССР]] # [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] # [[Грузінская ССР]] # [[Казаская ССР]] # [[Кіргіская ССР]] # [[Латвійская ССР]] # [[Летувіская ССР]] # [[Малдаўская ССР]] # [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]] # [[Таджыцкая ССР]] # [[Туркмэнская ССР]] # [[Узбэцкая ССР]] # [[Украінская ССР]] # [[Эстонская ССР]] == Дзяржаўны лад == Паводле 2-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], [[народ]] ажыцьцяўляў дзяржаўную ўладу праз [[Савет народных дэпутатаў|Саветы народных дэпутатаў]]. Усе іншыя дзяржаўныя органы абвяшчаліся паднагляднымі і падсправаздачнымі ім. У 3-м артыкуле прадугледжвалася, што дзейнасьць дзяржавы будавалася ў адпаведнасьці з выбарнасьцю ўсіх органаў дзяржаўнай [[Улада|улады]] зьнізу даверху. Разам з тым, у 6-м артыкуле згадвалася: «Кіроўнай і накіравальнай сілай савецкагаа грамадзтва, ядром яго палітычнай сыстэмы, дзяржаўных і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]] ёсьць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]]». Тамсама падкрэсьлівалася: «Камуністычная партыя вызначае генэральную пэрспэктыву разьвіцьця [[грамадзтва]], лінію [[Унутраная палітыка|ўнутранай]] і вонкавай палітыкі СССР, кіруе вялікай стваральнай дзейнасьцю савецкага народу, надае плянамерны, навукова абгрунтаваны характар яго змаганьню за перамогу [[камунізм]]у». Сярод іншага, у 7-м артыкуле абвяшчалася, што [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійныя зьвязы]], Усесаюзны ленінскі [[камуністычны саюз моладзі]], [[каапэратыў]]ныя і іншыя [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкія арганізацыі]] бяруць удзел у кіраваньні дзяржаўнымі і грамадзкімі справамі, у рашэньні палітычных, гаспадарчых і сацыяльна-культурных пытаньняў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя СССР (1977) у рэдакцыі ад 7 кастрычніка 1977 г.|спасылка=https://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_СССР_(1977)/Редакция_07.10.1977|выдавец=[[Вікікрыніцы]]|мова=ru|дата публікацыі=11 траўня 2023|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref>. == Народная гаспадарка == {{Асноўны артыкул|Народная гаспадарка СССР}} Паводле 10-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], аснову гаспадарчага ладу Савецкага Саюзу складалі дзяржаўная і [[калгас]]на-[[каапэратыў]]ная [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на сродкі вытворчасьці. Таксама існавала ўласнасьць [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійных зьвязаў]] і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]]. У 11-м артыкуле згадвалася, што ў [[Манаполія|вынятковай]] уласнасьці дзяржавы знаходзіліся: [[Глеба|зямля]] і яе [[нетры]], воды і [[Лес|лясы]]. Таксама дзяржаве належалі асноўныя сродкі вытворчасьці ў [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] і [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], сродкі перавозак і [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[банк]]і, [[маёмасьць]] гандлёвых і жыльлёвых [[прадпрыемства]]ў, а таксама асноўны гарадзкі [[жыльлё]]вы фонд. Згодна з 12-м артыкулам зямлю, якую займалі калгасы, замацоўвалі за імі ў бясплатнае і бестэрміновае [[карыстаньне]]<ref name="а"/>. У 13-м артыкуле Канстытуцыі 1977 году прадугледжвалася, што аснову асабістай уласнасьці мог складаць [[Праца|працоўны]] [[даход]]. У асабістай уласнасьці таксама маглі знаходзіцца прадметы побыту, асабістага спажываньня, зручнасьці і падсобнай [[Хатняя гаспадарка|хатняй гаспадаркі]], жылы [[дом]] і працоўныя ашчаджэньні. [[Спадчына]] на такую асабістую ўласнасьць ахоўвалася дзяржавай. У карыстаньні грамадзянаў маглі знаходзіцца [[Дзялянка|дзялянкі]] зямлі для падсобнай гаспадаркі з утрыманьнем жывёлы і птушкі, а таксама для [[садаводзтва]] і агародніцтва, як і для асабістага будаўніцтва жытла. Згодна з 16-м артыкулам кіраўніцтва гаспадаркай ажыцьцяўлялі на падставе [[Плянавая гаспадарка|дзяржаўных плянаў]] грамадзка-гаспадарчага разьвіцьця. Урэшце, згодна зь 17-м артыкула дапускалася асабістая працоўная дзейнасьць у галіне саматужнага [[Рамяство|рамяства]], сельскай гаспадаркі і побытавага абслугоўваньня<ref name="а"/>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Пастанова прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР «Аб рэзультатах галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 года ў Беларускай ССР па пытанню аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік» N 711-ХII ад 7 красавіка 1991 года. * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] — М.: «Алгоритм-Эксмо», 2010. — 544 с ("Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?») * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.maps-world.ru/usssr.htm Карта СССР, межы, рэспублікі і тэрыторыя СССР] * Іван Кірылаў, [https://novychas.online/hramadstva/sssr-ne-adpuskae-czamu-raszystau-u-belarusi-bol СССР не адпускае. Чаму «рашыстаў» у Беларусі больш, чым «ябацек»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 26 красавіка 2022 г. {{СССР}} {{Усходні блёк}} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} {{Савет эканамічнай узаемадапамогі}} [[Катэгорыя:СССР| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, скасаваныя ў 1991 годзе]] k53086sfao8d2ogaecsf1nahubp2w9a 2619924 2619911 2025-06-13T17:40:17Z W 11741 +Слушная спасылка 2619924 wikitext text/x-wiki {{Колішняя дзяржава |Статус = [[рэспубліка]] |Назва = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Код мовы = ru |Саманазва = Союз Советских Социалистических Республик |Родны склон = Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Сьцяг = Flag of the Soviet Union.svg |Апісаньне сьцягу = [[Сьцяг СССР]] |Герб = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg |Апісаньне гербу = [[Герб СССР]] |Дэвіз = [[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]] |Гімн = [[Гімн Савецкага Саюзу]] |Мапа = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |Апісаньне мапы = Мапа пасьля 1945 году |Пэрыяд існаваньня = 1922—1991 гады |Кароткая назва = Савецкі Саюз |Сталіца = [[Масква]] |Найбуйнейшы горад = Масква |Афіцыйная мова = [[Расейская мова|расейская]] ([[дэ факта]]) |Мовы = 14-і саюзных рэспублік: [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанская]], [[Армянская мова|армянская]], ''[[Беларуская мова|беларуская]]'', [[Грузінская мова|грузінская]], [[Казаская мова|казаская]], [[Кыргыская мова|кыргыская]], [[Латыская мова|латыская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Малдаўская мова|малдаўская]], [[Таджыцкая мова|таджыцкая]], [[Туркмэнская мова|туркмэнская]], [[Узбэцкая мова|узбэцкая]] і [[Эстонская мова|эстонская]] |Рэлігія = [[бязбожжа]] |Этнахаронім = [[саветы]] |Граніцы = [[Нарвэгія]], [[Фінляндыя]], [[Польская Народная Рэспубліка|Польшча]], [[Чэхаславацкая сацыялістычная рэспубліка|Чэхаславаччына]], [[Вугоршчына]], [[Румынія]], [[Турэччына]], [[Іран]], [[Аўганістан]], [[Кітай]], [[Манголія]], [[Паўночная Карэя]] |Форма ўраду = [[Аднапартыйны лад|аднапартыйная]] [[дыктатура]] |Ідэалёгія = [[марксізм-ленінізм]] |Заканадаўчы орган = [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўны Савет]] |Сябра = [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]], [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] |Плошча = 22 402 200 км² ([[Сьпіс краінаў паводле плошчы|1-ы]]) |Насельніцтва = 286 730 819 ([[Перапіс насельніцтва СССР 1989 году|1989]]; [[Сьпіс краінаў паводле насельніцтва|3-і]]) |Валюта = [[савецкі рубель]] |Пасада кіраўніка = [[Прэзыдэнт СССР|Прэзыдэнт]] |Кіраўнік = [[Міхаіл Гарбачоў]] |Пасада кіраўніка2 = Старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў]] |Кіраўнік2 = [[Іван Сілаеў]] |Пасада кіраўніка3 = Старшыня Вярхоўнага Савету |Кіраўнік3 = [[Анатоль Лук'янаў]] |СьцягП1 = Flag of Byelorussian SSR (1919-1927).png |Папярэднік1 = Беларуская ССР |СьцягП2 = Flag of the Transcaucasian SFSR.svg |Папярэднік2 = Закаўкаская СФСР |СьцягП3 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg |Папярэднік3 = Расейская СФСР |СьцягП4 = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg |Папярэднік4 = Украінская ССР |СьцягН1 = Flag of the CIS.svg |Наступнік1 = Садружнасьць незалежных дзяржаваў |Удзел у канфліктах = [[Другая сусьветная вайна]], [[Карэйская вайна]], [[Аўганска-савецкая вайна]] |Год1 = 1924 |Падзея1 = [[Канстытуцыя СССР|Канстытуцыя]] |Год2 = 1956 |Падзея2 = [[Дэсталінізацыя]] |Заўвагі = }} [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|значак|300пкс|Склад СССР]] '''Саю́з Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' ({{Скар|СССР}})<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Навумчык]]|загаловак=Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль|спасылка=https://www.svaboda.org/a/32200070.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=30 сьнежня 2022|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref> — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]]. Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СССР як аўтаномная вобласьць РСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й. СССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]]. Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]]. У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]). Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. [[Распад СССР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы|дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы]] афіцыйна прызнаная незалежнасьць балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу ССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>. == Назва == Поўная назва Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік скарачалася да назвы Савецкі Саюз або СССР. [[Прыметнік]] «''савецкі''» мог пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]]. Таксама выкарыстоўваліся назвы Зьвяз Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік, ЗССР і Зьвяз Ра́давых Сацыялісты́чных Рэспу́блік. Сярод іншага, назва ЗРСР сустракалася ў міжваенным беларускім друку 1918—1939 гадоў, бо па-за СССР паралельна ўжывалася форма, дзе, замест «савецкіх», было «радавых». Адпаведна казалі таксама й «Радавая Беларусь». Размоўна сустракалася і назва Савок. == Геаграфія == Маючы плошчу 22 400 000 квадратных кілямэтраў, Савецкі Саюз быў найбуйнейшай дзяржавай сьвету. Ён займаў шостую частку сушы, а сваімі памерамі быў супастаўны з памерам [[Паўночная Амэрыка|Паўночнае Амэрыкі]]. Эўрапейская частка складала чвэрць тэрыторыі краіны, і зьяўлялася яе культурным і эканамічным цэнтрам. [[Азія|Азіяцкая частка]] (да [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]] на ўсходзе і да мяжы з Аўганістанам на поўдні) была значна меней населенае. Працягласьць Савецкага Саюзу складала больш за 10000 км з усходу на захад (праз 11 гадзінных паясоў), і амаль 7200 кілямэтраў з поўначы на поўдзень. На тэрыторыі краіны разьмяшчалася пяць кліматычных зонаў. Савецкі Саюз меў самую працяглую мяжу ў сьвеце (больш за 60 000 км). Таксама Савецкі Саюз межаваў з ЗША, Аўганістанам, Кітаем, Чэхаславаччынаю, Фінляндыяю, Вугоршчынаю, Іранам, Манголіяю, Паўночнаю Карэяю, Нарвэгіяю, Польшчаю, Румыніяю і Турэччынаю (з 1945 па 1991 год). Самаю доўгаю ракою Савецкага Саюзу была [[Об]] (з [[Іртыш]]ом). Самая высокая гара: [[Пік Камунізму]] (7495 м, цяпер пік Ісмаіла Самані) у Таджыкістане. Таксама ў межах СССР (сумесна з Іранам) знаходзілася найбуйнейшае ў сьвеце возера — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] і самае вялікае і глыбокае ў сьвеце праснаводнае возера — [[Байкал]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя СССР}} === Стварэньне СССР (1922—1923) === {{Асноўны артыкул|Дамова пра ўтварэньне СССР|Міжнародна-прававое прызнаньне СССР}} 29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацыяў ад зьездаў Саветаў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[УССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[ЗСФСР]] была падпісана [[Дамова пра ўтварэньне СССР]]. Гэты дакумэнт быў зацьверджаны 30 сьнежня 1922 [[I Усесаюзны зьезд Саветаў|I-м Усесаюзным зьездам Саветаў]] і падпісаны часткамі дэлегацыяў. Гэта дата і лічыцца датаю ўтварэньня СССР, хоць [[Савет Народных Камісараў СССР]] (Урад) і наркаматы (міністэрствы) былі створаны толькі 6 ліпеня 1923 году. === Даваенны пэрыяд (1923—1941) === {{Асноўны артыкул|НЭП|Калектывізацыя|Індустрыялізацыя СССР|Голад у СССР (1932—1933)}} {{Асноўны артыкул|Сталінскі пэрыяд|Сталінізм|Сталінскія рэпрэсіі}} [[Файл:Vladimir Lenin.jpg|міні|зьлева|Уладзімер Ленін — заснавальнік і першы кіраўнік СССР]] З восені 1923 году, і асабліва пасьля сьмерці [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]], у кіраўніцтве краіны разгарнулася вострая палітычная барацьба за ўладу. У кулюарнай барацьбе зь іншымі палітычнымі дзеячамі перамог Сталін і паплечнікі, у выніку чаго зацьвердзіліся аўтарытарныя мэтады кіраўніцтва, якія выкарыстоўваліся [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]] для ўсталяваньня рэжыму аднаасобнае ўлады, а былыя палітычныя супернікі ва ўладзе былі рэпрэсаваныя. Зь сярэдзіны 1920-х гадоў пачалося згортваньне [[Новая эканамічная палітыка|новай эканамічнае палітыкі]] (НЭП), а затым — правядзеньне фарсіраванае [[індустрыялізацыя СССР|індустрыялізацыі]] і [[калектывізацыя|калектывізацыі]], у 1932—1933 гадах таксама быў [[голад у СССР 1932—1933|масавы голад]]. Па зацятым [[Трэці Маскоўскі працэс|фракцыйным змаганьні]], да канца 1930-х гадоў прыхільнікі Сталіна цалкам падпарадкавалі сабе структуры [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|кіравальнае партыі]]. У краіне стварылі [[Таталітарызм|таталітарную]], строга цэнтралізаваную грамадзкую сыстэму. Апроч таго, кульмінацыі дасягнула савецкая ваяўнічая рыторыка — адкрытая прапаганда вайны знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>. У 1939 годзе былі складзеныя [[савецка-нямецкія дамовы 1939 году]] (у тым ліку так званы [[пакт Молатава-Рыбэнтропа]]), якія падзялілі сфэры ўплыву ў [[Эўропа|Эўропе]], у адпаведнасьці зь якімі шэраг тэрыторыяў Усходняе Эўропы вызначаўся як сфэра інтарэсаў СССР. Азначаныя ў дамовах тэрыторыі (з выняткам [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) увосень таго ж году і ў наступным годзе спазналі зьмены. у пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] у 1939 годзе адбылося далучэньне да СССР [[Заходняя Ўкраіна|Заходняе Ўкраіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняе Беларусі]], якія ўваходзілі на той момант у склад [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]]; гэта тэрытарыяльная зьмена расцэньваецца па-рознаму: і як [[Рэінтэграцыя|«вяртаньне»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm Ільля Крамнік. ''Пакт у імя перамогі'']</ref>, і як [[Анэксія|«анэксія»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm Павел Палянаў. ''Выбарковыя дэпартацыі з анэксаваных тэрыторыяў Польшчы, Прыбалтыкі і Румыніі ў 1939—1941 гг.'']</ref>. Ужо ў кастрычніку 1939 году горад [[Вільня]] ад Беларускае ССР быў перададзены тады яшчэ незалежнай [[Летува|Летуве]], а частка Палесься (напрыклад, ваколіцы гораду [[Камень-Кашырскі]]) — Украіне. <div class="tright" style="clear:none"> [[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|міні|Пераемнік Леніна — [[Ёсіф Сталін]]]] </div> [[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]] [[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]] У 1940 годзе ў склад СССР былі інкарпараваныя [[Эстонія]], [[Латвія]] (гл., напрыклад, [[савецкая акупацыя Латвіі]]), [[Летува]], [[Бэсарабія]] (анэксаваная [[Каралеўства Румынія|Румыніяю]] ў 1918 годзе, ''глядзіце [[Бэсарабія ў складзе Румыніі]]'') і [[Паўночная Букавіна]], створаныя [[Малдаўская ССР|Малдаўская]] (на тэрыторыі Бэсарабіі бяз поўдня плюс на тэрыторыі Прыднястроўя, якое ўваходзіла ў склад СССР ад часу яго ўтварэньня і зьяўлялася аўтаномнай рэспублікай ва УССР), [[Латвійская ССР|Латвійская]], [[Летувіская ССР|Летувіская]] (уключаючы раёны [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], якія пасьлядоўна ўвайшлі ў склад Летувіскае ССР у 1939—1940 гадох) і [[Эстонская ССР]]. [[Далучэньне Прыбалтыкі да СССР]] расцэньваецца рознымі крыніцамі як «добраахвотнае далучэньне» і як «[[анэксія]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Камэнтар Дэпартамэнту інфармацыі і друку МЗС Расеі ў сувязі з выказваньнямі шэрагу эўрапейскіх палітыкаў адносна акупацыі краінаў Балтыі Савецкім саюзам і неабходнасьці асуджэньня гэтага з боку Расеі], 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|арыгінал=|спасылка=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Official Journal of the European Communities|тып=|месца=|выдавецтва=|год=13 студзеня 1983|выпуск=|том=C 42/78|нумар=|старонкі=|isbn=}}{{ref-en}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref> [[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]] У 1939 годзе СССР, як і незалежным на той момант краінам Балтыі, прапанаваў Фінляндыі пакт пра ненапад, але [[Фінляндыя]], у адрозьненьне ад краінаў Балтыі, адмовілася. Пачатая СССР пасьля прад’яўленьня ўльтыматуму [[Савецка-фінская вайна 1939-1940 гг.|савецка-фінская вайна]] (30 лістапада 1939 — 12 сакавіка 1940) нанесла ўдар па міжнародным аўтарытэце краіны (СССР быў выключаны зь [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]). У сувязі з параўнальна вялікімі стратамі і непадрыхтаванасьцю [[Чырвоная Армія|Чырвонае Арміі]], вайна, якая зацягнулася, была скончана да разгрому [[Фінляндыя|Фінляндыі]]; па яе выніках ад Фінляндыі да СССР адышоў [[Карэльскі пярэсмык]], Прыладажжа, Сала з Куолаярві і заходняя частка [[паўвостраў|паўвостраву]] [[Паўвостраў Рыбацкі|Рыбацкі]]. 31 сакавіка 1940 году ўтварылася [[Карэла-Фінская АССР|Карэла-Фінская ССР]] (са сталіцаю ў [[Петразаводзк]]у) з Карэльскае АССР і з атрыманых фінляндзкіх тэрыторыяў (апроч паўвострава Рыбацкага, што перайшоў у склад [[Мурманская вобласьць|Мурманскае вобласьці]]). Паводле некаторых гісторыкаў, утварэньне КФССР ставіла на мэце выняткова стварэньне своеасаблівага пляцдарму для анэксіі Фінляндыі. У 1956 годзе КФССР была скасаваная, а яе тэрыторыя ўвайшла ў склад РСФСР як аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка, прытым зь яе назвы прыбралі слова «Фінская». === СССР у Другой сусьветнай вайне (1941—1945) === {{Асноўны артыкул|Нямецка-савецкая вайна}} 22 чэрвеня 1941 году [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на Савецкі Саюз, парушыўшы [[Дамова пра ненапад паміж Нямеччынаю і Савецкім Саюзам|Дамову пра ненапад]]. [[Працоўна-Сялянская Чырвоная Армія|Савецкім войскам]] атрымалася спыніць яе ўварваньне да канца восені 1941 году і перайсьці са сьнежня 1941 у контарнаступ, вызначальнай падзеяй якога стала [[Маскоўская бітва (1941—1942)|Бітва за Маскву]]. Аднак у пэрыяд лета-восені 1942 суперніку атрымалася прасунуцца да Волгі, захапіўшы велізарную частку тэрыторыі краіны. Са сьнежня 1942 і ў 1943 адбыўся карэнны пералом у вайне шляхам [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай]], а потым — [[Курская бітва|Курскае]] бітваў. У пэрыяд з 1944 па травень 1945 савецкія войскі вызвалілі ўсю акупаваную Нямеччынаю тэрыторыю СССР, а таксама краіны Ўсходняе Эўропы, пераможна завяршыўшы вайну падпісаньнем [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|Акту пра безумоўную капітуляцыю Нямеччыны]]. Вайна прынесла вялікую [[Страты ў Вялікай Айчыннай вайне|шкоду]] ўсяму насельніцтву Савецкага Саюзу, прывяла да страты 26,6 мільёнаў чалавек<ref>[http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html Расея ўспамінае пра мільёны загінулых у гады ВАВ]</ref>, ліквідацыі велізарнай колькасьці насельніцтва на занятых Нямеччынаю тэрыторыях, разбурэньню часткі прамысловасьці — з аднога боку; стварэньню значнага вайскова-прамысловага патэнцыялу ва ўсходніх рэгіёнах краіны, адраджэньню і жыцьця ў краіне, набыцьцю значных тэрыторыяў (у прыватнасьці, частка Ўсходняй Прусіі, Закарпацьце, поўдзень Сахаліну, Тува, Печанга), перамозе над [[фашызм]]ам — зь іншай. У 1941—1945 шэраг народаў былі [[Дэпартацыя народаў у СССР|дэпартаваны]] зь месцаў свайго традыцыйнага пражываньня, што тлумачылася нібы суцэльным удзелам прадстаўнікоў гэтых народаў у калябарацыі падчас вайны. У 1944—1947 гг. у склад СССР увайшлі: * [[Тувінская Народная Рэспубліка]], якая атрымала статус [[аўтаномная вобласьць|аўтаномнае вобласьці]] ў складзе [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]; * Паўночная частка Ўсходняе Прусіі, якая ўвайшла ў склад РСФСР як [[Калінінградзкая вобласьць]]; * [[Закарпацьце]] ([[Закарпацкая вобласьць]] [[УССР]]); * [[Печанга]], што перайшла ў склад Мурманскае вобласьці; * [[Паўднёвы Сахалін]] і [[Курыльскія астравы]], што ўтварылі Паўднёва-Сахалінскую вобласьць у складзе Хабараўскага краю РСФСР. У той жа час [[Беластоцкая вобласьць Беларускай ССР|Беластоцкая вобласьць]] і часткі [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае]] абласьцей [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], а таксама часткі [[Львоўская вобласьць|Львоўскае]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Драгабыцкая вобласьць|Драгабыцкай|uk|Дрогобицька область}} абласьцей [[УССР]] увайшлі ў склад Польшчы. === Паваенны пэрыяд (1945—1953) === [[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|міні|Савецкая ядравая балістычная ракета Р-12 на вайсковым парадзе на Чырвонай плошчы. 1950-я гг.]] Пасьля перамогі ў вайне была ажыцьцёўлена дэмілітарызацыя эканомікі СССР, яе аднаўленьне ў раёнах, пацярпелых ад акупацыі. Да 1950 прамысловая вытворчасьць павялічылася на 73 % у параўнаньні з даваенным<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Gukov/44.php Бібліятэка гісторыі Расеі — Жукаў В. Гісторыя Расеі. Працоўны подзьвіг савецкага народа ў аднаўленьні і разьвіцьці народнай гаспадаркі СССР у паваенныя гады]</ref>. Сельская гаспадарка аднаўлялася павольнейшымі тэмпамі, зь велізарнымі цяжкасьцямі, памылкамі і пралікамі. Тым ня менш, ужо ў 1947 сытуацыя з харчом стабілізавалася, былі адменены [[Картачная сыстэма|карткі]] на прадукты харчаваньня і прамысловыя тавары, праведзена [[Грашовыя рэформы ў Расеі|Грашовая рэформа]], якая дазволіла стабілізаваць фінансавае становішча. У адпаведнасьці з рашэньнямі [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] канфэрэнцыяў СССР усталяваў кантроль над адпаведнымі акупацыйнымі зонамі ў Нямеччыне і Аўстрыі ў 1945—1949 гадах. У шэрагу краінаў Усходняе Эўропы пачалося ўсталяваньне [[Камунізм|камуністычных]] рэжымаў, з прычыны чаго быў створаны вайскова-палітычны блёк саюзных СССР дзяржаваў ([[сацыялістычны лягер]], [[Варшаўская дамова]]). Адразу па заканчэньні сусьветнай вайны пачаўся пэрыяд глябальнае палітычнае і ідэалягічнае канфрантацыі паміж СССР ды іншымі сацыялістычнымі краінамі, з аднога боку, і краінамі Захаду, зь іншай, які ў 1947 годзе атрымаў назву [[халодная вайна|халоднае вайны]], якая суправаджалася [[гонка ўзбраеньняў|гонкаю ўзбраеньняў]]. === «Хрушчоўская адліга» (1953—1964) === {{Асноўны артыкул|Хрушчоўская адліга|XX зьезд КПСС}} [[Файл:Soviet empire 1960.png|міні|зьлева|Максымальная тэрыторыя краінаў сусьветнай сацыялістычнай садружнасьці]] [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped).jpg|міні|[[Юры Гагарын]] — першы чалавек, які пабыў у космасе]] На [[XX зьезд КПСС|XX зьезьдзе КПСС]] (1956) [[Мікіта Хрушчоў]] выступіў з крытыкаю [[Культ асобы Сталіна|культу асобы]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфа Сталіна]]. Пачалася рэабілітацыя ахвяраў рэпрэсіяў, больш увагі стала надавацца падвышэньню ўзроўню жыцьця народу, разьвіцьцю сельскай гаспадаркі, жыльлёвага будаўніцтва, лёгкае прамысловасьці. Палітычнае становішча краіны стала мякчэйшае. Шматлікія прадстаўнікі інтэлігенцыі ўспрынялі даклад Хрушчова як заклік да галоснасьці; зьявіўся [[самвыд]], якому дазвалялася толькі выкрываць «культ асобы», крытыка КПСС і існага ладу па-ранейшаму забаранялася. Канцэнтрацыя навуковых і вытворчых сілаў, матэрыяльных сродкаў на асобных кірунках навукі і тэхнікі дазволіла ажыцьцявіць значныя дасягненьні: створана першая ў сьвеце [[Обнінская АЭС|атамная электрастанцыя]] (1954), запушчаны першы [[Спадарожнік-1|штучны спадарожнік Землі]] (1957), першы [[Усход-1|пілятаваны касьмічны карабель]] зь [[Юры Гагарын|лётчыкам-касманаўтам]] (1961) і інш. У вонкавай палітыцы гэтага пэрыяду СССР падтрымліваў выгодныя з пункту гледжаньня інтарэсаў краіны палітычныя рэжымы ў розных краінах. У 1956 годзе войска СССР удзельнічала ў прыгнечаньні [[Вугорскае паўстаньне 1956 году|паўстаньня ў Вугоршчыне]]. У 1962 годзе рознагалосьсі паміж СССР і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ледзь не прывялі да ядзернай вайны ([[Кубінскі крызіс]]). Падтрымоўвалася ўтварэньне [[КНР]], а потым і [[КНДР]]. У 1960 годзе пачаўся [[Савецка-кітайскі раскол|дыпляматычны канфлікт]] з [[КНР|Кітаем]], які раскалоў сусьветны камуністычны рух. === «Застой» (1964—1985) === {{Асноўны артыкул|Пэрыяд застою}} [[Файл:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|міні|Брэжнеў і [[Джымі Картэр]] падпісваюць Дамову пра скарачэньне стратэгічных узбраеньняў, 1979]] У 1964 годзе Хрушчоў быў адхілены ад улады. Новым першым сакратаром ЦК КПСС, фактычна кіраўніком дзяржавы, стаў [[Леанід Брэжнеў]]. Пэрыяд 1970-х — 1980-х гадоў у крыніцах таго часу называўся '''эпохаю разьвітога сацыялізму'''. Падчас кіраваньня Брэжнева ў краіне будаваліся новыя гарады і мястэчкі, заводы і фабрыкі, палацы культуры і стадыёны; ствараліся ВНУ, адкрываліся новыя школы і лякарні. СССР выйшаў на перадавыя пазыцыі ў засваеньні космасу, разьвіцьці авіяцыі, атамнай энэргетыкі, фундамэнтальных і прыкладных навукаў. Вызначаныя дасягненьні назіраліся ў адукацыі, мэдыцыне, сыстэме сацыяльнага забесьпячэньня. Сусьветную вядомасьць і прызнаньне атрымала творчасьць вядомых дзеячаў культуры. Высокіх вынікаў на міжнароднай арэне дасягалі савецкія спартоўцы. У 1980 г. у Маскве прайшла [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|XXII летняя Алімпіяда]]. Разам з гэтым адбыўся і рашучы заваротак у бок згортваньня рэшткаў адлігі. З прыходам Брэжнева да ўлады органы дзяржбясьпекі ўзмацнілі барацьбу зь іншадумствам — першым знакам гэтага быў [[працэс Сіняўскага — Даніеля]]. У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). Як знак канчатковае ліквідацыі «адлігі» была ўспрынята адстаўка [[Аляксандар Твардоўскі|Твардоўскага]] з паста рэдактара часопіса «Новы сьвет» напачатку 1970 г. У 1975 годзе адбываецца [[паўстаньне на «Вартавым»]] — узброеная праява непадпарадкаваньня з боку групы савецкіх вайсковых маракоў на вялікім супрацьлодкавым караблі (БПК) [[ВМФ СССР]] «Вартавы». Правадыром паўстаньня стаў зампаліт карабля, капітан 3-га рангу Валеры Саблін. З пачатку 1970-х гадоў са СССР ідзе [[габрэі|габрэйская]] эміграцыя. Эмігравалі шматлікія вядомыя пісьменьнікі, акторы, музыкі, спартоўцы, навукоўцы. У галіне вонкавае палітыкі Брэжнеў нямала зрабіў для дасягненьня палітычнае разрадкі ў 1970-х гадах. Былі складзены амэрыкана-савецкія дамовы пра абмежаваньне стратэгічных наступальных узбраеньняў (праўда, з 1967 году пачынаецца паскораная ўсталёўка міжкантынэнтальных ракетаў у падземныя шахты), якія, аднак, не падмацоўваліся адэкватнымі мерамі даверу і кантролю. Дзякуючы некаторай лібэралізацыі зьявіўся [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкі рух]], сталі вядомымі такія імёны, як [[Андрэй Сахараў]] і [[Аляксандар Салжаніцын]]. З 1965 году СССР аказваў вайсковую дапамогу [[Паўночны Віетнам|Паўночнаму Віетнаму]] ў барацьбе з ЗША і [[Паўднёвы Віетнам|Паўднёвым Віетнамам]], якая працягвалася да 1973 году і скончылася вывядзеньнем амэрыканскіх войскаў і аб’яднаньнем Віетнаму з боку поўначы (глядзіце [[Вайна ў Віетнаме]]). У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). У 1979 годзе СССР увёў [[Абмежаваны кантынгент|абмежаваны вайсковы кантынгент]] у ДРА на просьбу аўганскага ўраду (глядзіце [[Афганская вайна (1979—1989)]]), што прывяло да сканчэньня разрадкі і аднаўленьня халоднае вайны. === Перабудова (1985—1991) === {{Асноўны артыкул|Перабудова|Міхаіл Гарбачоў}} [[Файл:Reagan and Gorbachev (1985).jpg|міні|зьлева|[[Міхаіл Гарбачоў]] і [[Рональд Рэйган]], 1985]] У 1985 годзе пасьля сьмерці Чарненкі да ўлады ў краіне прыйшоў [[Міхаіл Гарбачоў]]. У 1985—1986 гадах Гарбачовым праводзілася так званая палітыка паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, якая складалася ў прызнаньні асобных недахопаў тагачаснай сыстэмы і спробах выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. зв. [[Паскарэньне (лёзунг)|«Паскарэньне»]]) — антыалькагольная кампанія, «барацьба зь непрацоўнымі прыбыткамі», увядзеньне дзяржаўнай прыёмкі, [[галоснасьць]]. Пасьля студзеньскага пленуму 1987 году кіраўніцтвам краіны былі пачаты кардынальныя рэформы. Фактычна новаю дзяржаўнаю ідэалёгіяй была абвешчана «перабудова» — сукупнасьць эканамічных і палітычных рэформаў. Падчас перабудовы (з другое паловы 1989 году, пасьля першага Зьезду народных дэпутатаў СССР) рэзка абвастрылася палітычнае супрацьстаяньне сілаў, што выступалі за сацыялістычны шлях разьвіцьця, і партыяў, рухаў, якія злучалі будучыню краіны з арганізацыяй жыцьця на прынцыпах капіталізму, а таксама супрацьстаяньне па пытаньнях будучага аблічча Савецкага Саюзу, узаемаадносінаў саюзных і рэспубліканскіх органаў дзяржаўнае ўлады і кіраваньня. Да пачатку 1990-х гадоў перабудова зайшла ў тупік. Улады ўжо не маглі спыніць набліжэньне распаду СССР. === Распад Савецкага Саюзу (1990—1991) === {{Асноўны артыкул|Распад СССР|Барыс Ельцын|Жнівеньскі путч|Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы}} Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. На яго месцы ўтварыўся шэраг незалежных дзяржаваў (у наш час — 19, зь якіх 15 зьяўляюцца чальцамі ААН, 2 — часткова прызнаны краінамі-чальцамі ААН, і 2 — не прызнаны ніводнай з краінаў-чальцоў ААН). У выніку распаду СССР тэрыторыя Расеі (краіны-пераемніцы СССР у галіне вонкавых актываў і пасіваў, і ў ААН) паменшылася ў параўнаньні з тэрыторыяю СССР на 24 % (з 22,4 да 17 млн км²), а насельніцтва паменшылася на 49 % (з 290 да 148 млн чал), пры гэтым тэрыторыя Расеі ў параўнаньні з тэрыторыяю РСФСР практычна не зьмянілася. Распаліся [[Савецкая Армія|адзіныя ўзброеныя сілы]] і [[Савецкі рубель|рублёвая зона]]. На тэрыторыі СССР разгарэўся шэраг міжнацыянальных канфліктаў, самым вострым зь якіх становіцца [[Карабаскі канфлікт]], з 1988 году адбываюцца масавыя пагромы як армянаў, так і азэрбайджанцаў. У 1989 годзе Вярхоўны Савет [[Армянская ССР|Армянскае ССР]] аб’яўляе пра далучэньне Нагорнага Карабаху, [[Азэрбайджанская ССР]] пачынае блякаду. У красавіку 1991 паміж дзьвюма савецкімі рэспублікамі фактычна пачынаецца вайна. == Тэрытарыяльны падзел == У 1954—1991 гадох у складзе [[СССР]] знаходзілася 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР): # [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азэрбайджанская ССР]] # [[Армянская ССР]] # [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] # [[Грузінская ССР]] # [[Казаская ССР]] # [[Кіргіская ССР]] # [[Латвійская ССР]] # [[Летувіская ССР]] # [[Малдаўская ССР]] # [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]] # [[Таджыцкая ССР]] # [[Туркмэнская ССР]] # [[Узбэцкая ССР]] # [[Украінская ССР]] # [[Эстонская ССР]] == Дзяржаўны лад == Паводле 2-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], [[народ]] ажыцьцяўляў дзяржаўную ўладу праз [[Савет народных дэпутатаў|Саветы народных дэпутатаў]]. Усе іншыя дзяржаўныя органы абвяшчаліся паднагляднымі і падсправаздачнымі ім. У 3-м артыкуле прадугледжвалася, што дзейнасьць дзяржавы будавалася ў адпаведнасьці з выбарнасьцю ўсіх органаў дзяржаўнай [[Улада|улады]] зьнізу даверху. Разам з тым, у 6-м артыкуле згадвалася: «Кіроўнай і накіравальнай сілай савецкагаа грамадзтва, ядром яго палітычнай сыстэмы, дзяржаўных і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]] ёсьць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]]». Тамсама падкрэсьлівалася: «Камуністычная партыя вызначае генэральную пэрспэктыву разьвіцьця [[грамадзтва]], лінію [[Унутраная палітыка|ўнутранай]] і вонкавай палітыкі СССР, кіруе вялікай стваральнай дзейнасьцю савецкага народу, надае плянамерны, навукова абгрунтаваны характар яго змаганьню за перамогу [[камунізм]]у». Сярод іншага, у 7-м артыкуле абвяшчалася, што [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійныя зьвязы]], Усесаюзны ленінскі [[камуністычны саюз моладзі]], [[каапэратыў]]ныя і іншыя [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкія арганізацыі]] бяруць удзел у кіраваньні дзяржаўнымі і грамадзкімі справамі, у рашэньні палітычных, гаспадарчых і сацыяльна-культурных пытаньняў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя СССР (1977) у рэдакцыі ад 7 кастрычніка 1977 г.|спасылка=https://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_СССР_(1977)/Редакция_07.10.1977|выдавец=[[Вікікрыніцы]]|мова=ru|дата публікацыі=11 траўня 2023|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref>. == Народная гаспадарка == {{Асноўны артыкул|Народная гаспадарка СССР}} Паводле 10-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], аснову гаспадарчага ладу Савецкага Саюзу складалі дзяржаўная і [[калгас]]на-[[каапэратыў]]ная [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на сродкі вытворчасьці. Таксама існавала ўласнасьць [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійных зьвязаў]] і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]]. У 11-м артыкуле згадвалася, што ў [[Манаполія|вынятковай]] уласнасьці дзяржавы знаходзіліся: [[Глеба|зямля]] і яе [[нетры]], воды і [[Лес|лясы]]. Таксама дзяржаве належалі асноўныя сродкі вытворчасьці ў [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] і [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], сродкі перавозак і [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[банк]]і, [[маёмасьць]] гандлёвых і жыльлёвых [[прадпрыемства]]ў, а таксама асноўны гарадзкі [[жыльлё]]вы фонд. Згодна з 12-м артыкулам зямлю, якую займалі калгасы, замацоўвалі за імі ў бясплатнае і бестэрміновае [[карыстаньне]]<ref name="а"/>. У 13-м артыкуле Канстытуцыі 1977 году прадугледжвалася, што аснову асабістай уласнасьці мог складаць [[Праца|працоўны]] [[даход]]. У асабістай уласнасьці таксама маглі знаходзіцца прадметы побыту, асабістага спажываньня, зручнасьці і падсобнай [[Хатняя гаспадарка|хатняй гаспадаркі]], жылы [[дом]] і працоўныя ашчаджэньні. [[Спадчына]] на такую асабістую ўласнасьць ахоўвалася дзяржавай. У карыстаньні грамадзянаў маглі знаходзіцца [[Дзялянка|дзялянкі]] зямлі для падсобнай гаспадаркі з утрыманьнем жывёлы і птушкі, а таксама для [[садаводзтва]] і агародніцтва, як і для асабістага будаўніцтва жытла. Згодна з 16-м артыкулам кіраўніцтва гаспадаркай ажыцьцяўлялі на падставе [[Плянавая гаспадарка|дзяржаўных плянаў]] грамадзка-гаспадарчага разьвіцьця. Урэшце, згодна зь 17-м артыкула дапускалася асабістая працоўная дзейнасьць у галіне саматужнага [[Рамяство|рамяства]], сельскай гаспадаркі і побытавага абслугоўваньня<ref name="а"/>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Пастанова прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР «Аб рэзультатах галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 года ў Беларускай ССР па пытанню аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік» N 711-ХII ад 7 красавіка 1991 года. * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] — М.: «Алгоритм-Эксмо», 2010. — 544 с ("Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?») * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.maps-world.ru/usssr.htm Карта СССР, межы, рэспублікі і тэрыторыя СССР] * Іван Кірылаў, [https://novychas.online/hramadstva/sssr-ne-adpuskae-czamu-raszystau-u-belarusi-bol СССР не адпускае. Чаму «рашыстаў» у Беларусі больш, чым «ябацек»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 26 красавіка 2022 г. {{СССР}} {{Усходні блёк}} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} {{Савет эканамічнай узаемадапамогі}} [[Катэгорыя:СССР| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, скасаваныя ў 1991 годзе]] au0evptdekt5ldr632kvxk8sjd0tcgi 2619926 2619924 2025-06-13T22:28:22Z W 11741 /* Народная гаспадарка */ м 2619926 wikitext text/x-wiki {{Колішняя дзяржава |Статус = [[рэспубліка]] |Назва = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Код мовы = ru |Саманазва = Союз Советских Социалистических Республик |Родны склон = Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік |Сьцяг = Flag of the Soviet Union.svg |Апісаньне сьцягу = [[Сьцяг СССР]] |Герб = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg |Апісаньне гербу = [[Герб СССР]] |Дэвіз = [[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]] |Гімн = [[Гімн Савецкага Саюзу]] |Мапа = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |Апісаньне мапы = Мапа пасьля 1945 году |Пэрыяд існаваньня = 1922—1991 гады |Кароткая назва = Савецкі Саюз |Сталіца = [[Масква]] |Найбуйнейшы горад = Масква |Афіцыйная мова = [[Расейская мова|расейская]] ([[дэ факта]]) |Мовы = 14-і саюзных рэспублік: [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанская]], [[Армянская мова|армянская]], ''[[Беларуская мова|беларуская]]'', [[Грузінская мова|грузінская]], [[Казаская мова|казаская]], [[Кыргыская мова|кыргыская]], [[Латыская мова|латыская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Малдаўская мова|малдаўская]], [[Таджыцкая мова|таджыцкая]], [[Туркмэнская мова|туркмэнская]], [[Узбэцкая мова|узбэцкая]] і [[Эстонская мова|эстонская]] |Рэлігія = [[бязбожжа]] |Этнахаронім = [[саветы]] |Граніцы = [[Нарвэгія]], [[Фінляндыя]], [[Польская Народная Рэспубліка|Польшча]], [[Чэхаславацкая сацыялістычная рэспубліка|Чэхаславаччына]], [[Вугоршчына]], [[Румынія]], [[Турэччына]], [[Іран]], [[Аўганістан]], [[Кітай]], [[Манголія]], [[Паўночная Карэя]] |Форма ўраду = [[Аднапартыйны лад|аднапартыйная]] [[дыктатура]] |Ідэалёгія = [[марксізм-ленінізм]] |Заканадаўчы орган = [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўны Савет]] |Сябра = [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]], [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] |Плошча = 22 402 200 км² ([[Сьпіс краінаў паводле плошчы|1-ы]]) |Насельніцтва = 286 730 819 ([[Перапіс насельніцтва СССР 1989 году|1989]]; [[Сьпіс краінаў паводле насельніцтва|3-і]]) |Валюта = [[савецкі рубель]] |Пасада кіраўніка = [[Прэзыдэнт СССР|Прэзыдэнт]] |Кіраўнік = [[Міхаіл Гарбачоў]] |Пасада кіраўніка2 = Старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў]] |Кіраўнік2 = [[Іван Сілаеў]] |Пасада кіраўніка3 = Старшыня Вярхоўнага Савету |Кіраўнік3 = [[Анатоль Лук'янаў]] |СьцягП1 = Flag of Byelorussian SSR (1919-1927).png |Папярэднік1 = Беларуская ССР |СьцягП2 = Flag of the Transcaucasian SFSR.svg |Папярэднік2 = Закаўкаская СФСР |СьцягП3 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg |Папярэднік3 = Расейская СФСР |СьцягП4 = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg |Папярэднік4 = Украінская ССР |СьцягН1 = Flag of the CIS.svg |Наступнік1 = Садружнасьць незалежных дзяржаваў |Удзел у канфліктах = [[Другая сусьветная вайна]], [[Карэйская вайна]], [[Аўганска-савецкая вайна]] |Год1 = 1924 |Падзея1 = [[Канстытуцыя СССР|Канстытуцыя]] |Год2 = 1956 |Падзея2 = [[Дэсталінізацыя]] |Заўвагі = }} [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|значак|300пкс|Склад СССР]] '''Саю́з Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' ({{Скар|СССР}})<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Навумчык]]|загаловак=Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль|спасылка=https://www.svaboda.org/a/32200070.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=30 сьнежня 2022|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref> — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]]. Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СССР як аўтаномная вобласьць РСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й. СССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]]. Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]]. У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]). Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. [[Распад СССР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы|дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы]] афіцыйна прызнаная незалежнасьць балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу ССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>. == Назва == Поўная назва Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік скарачалася да назвы Савецкі Саюз або СССР. [[Прыметнік]] «''савецкі''» мог пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]]. Таксама выкарыстоўваліся назвы Зьвяз Саве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік, ЗССР і Зьвяз Ра́давых Сацыялісты́чных Рэспу́блік. Сярод іншага, назва ЗРСР сустракалася ў міжваенным беларускім друку 1918—1939 гадоў, бо па-за СССР паралельна ўжывалася форма, дзе, замест «савецкіх», было «радавых». Адпаведна казалі таксама й «Радавая Беларусь». Размоўна сустракалася і назва Савок. == Геаграфія == Маючы плошчу 22 400 000 квадратных кілямэтраў, Савецкі Саюз быў найбуйнейшай дзяржавай сьвету. Ён займаў шостую частку сушы, а сваімі памерамі быў супастаўны з памерам [[Паўночная Амэрыка|Паўночнае Амэрыкі]]. Эўрапейская частка складала чвэрць тэрыторыі краіны, і зьяўлялася яе культурным і эканамічным цэнтрам. [[Азія|Азіяцкая частка]] (да [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]] на ўсходзе і да мяжы з Аўганістанам на поўдні) была значна меней населенае. Працягласьць Савецкага Саюзу складала больш за 10000 км з усходу на захад (праз 11 гадзінных паясоў), і амаль 7200 кілямэтраў з поўначы на поўдзень. На тэрыторыі краіны разьмяшчалася пяць кліматычных зонаў. Савецкі Саюз меў самую працяглую мяжу ў сьвеце (больш за 60 000 км). Таксама Савецкі Саюз межаваў з ЗША, Аўганістанам, Кітаем, Чэхаславаччынаю, Фінляндыяю, Вугоршчынаю, Іранам, Манголіяю, Паўночнаю Карэяю, Нарвэгіяю, Польшчаю, Румыніяю і Турэччынаю (з 1945 па 1991 год). Самаю доўгаю ракою Савецкага Саюзу была [[Об]] (з [[Іртыш]]ом). Самая высокая гара: [[Пік Камунізму]] (7495 м, цяпер пік Ісмаіла Самані) у Таджыкістане. Таксама ў межах СССР (сумесна з Іранам) знаходзілася найбуйнейшае ў сьвеце возера — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] і самае вялікае і глыбокае ў сьвеце праснаводнае возера — [[Байкал]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя СССР}} === Стварэньне СССР (1922—1923) === {{Асноўны артыкул|Дамова пра ўтварэньне СССР|Міжнародна-прававое прызнаньне СССР}} 29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацыяў ад зьездаў Саветаў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[УССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[ЗСФСР]] была падпісана [[Дамова пра ўтварэньне СССР]]. Гэты дакумэнт быў зацьверджаны 30 сьнежня 1922 [[I Усесаюзны зьезд Саветаў|I-м Усесаюзным зьездам Саветаў]] і падпісаны часткамі дэлегацыяў. Гэта дата і лічыцца датаю ўтварэньня СССР, хоць [[Савет Народных Камісараў СССР]] (Урад) і наркаматы (міністэрствы) былі створаны толькі 6 ліпеня 1923 году. === Даваенны пэрыяд (1923—1941) === {{Асноўны артыкул|НЭП|Калектывізацыя|Індустрыялізацыя СССР|Голад у СССР (1932—1933)}} {{Асноўны артыкул|Сталінскі пэрыяд|Сталінізм|Сталінскія рэпрэсіі}} [[Файл:Vladimir Lenin.jpg|міні|зьлева|Уладзімер Ленін — заснавальнік і першы кіраўнік СССР]] З восені 1923 году, і асабліва пасьля сьмерці [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]], у кіраўніцтве краіны разгарнулася вострая палітычная барацьба за ўладу. У кулюарнай барацьбе зь іншымі палітычнымі дзеячамі перамог Сталін і паплечнікі, у выніку чаго зацьвердзіліся аўтарытарныя мэтады кіраўніцтва, якія выкарыстоўваліся [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]] для ўсталяваньня рэжыму аднаасобнае ўлады, а былыя палітычныя супернікі ва ўладзе былі рэпрэсаваныя. Зь сярэдзіны 1920-х гадоў пачалося згортваньне [[Новая эканамічная палітыка|новай эканамічнае палітыкі]] (НЭП), а затым — правядзеньне фарсіраванае [[індустрыялізацыя СССР|індустрыялізацыі]] і [[калектывізацыя|калектывізацыі]], у 1932—1933 гадах таксама быў [[голад у СССР 1932—1933|масавы голад]]. Па зацятым [[Трэці Маскоўскі працэс|фракцыйным змаганьні]], да канца 1930-х гадоў прыхільнікі Сталіна цалкам падпарадкавалі сабе структуры [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|кіравальнае партыі]]. У краіне стварылі [[Таталітарызм|таталітарную]], строга цэнтралізаваную грамадзкую сыстэму. Апроч таго, кульмінацыі дасягнула савецкая ваяўнічая рыторыка — адкрытая прапаганда вайны знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>. У 1939 годзе былі складзеныя [[савецка-нямецкія дамовы 1939 году]] (у тым ліку так званы [[пакт Молатава-Рыбэнтропа]]), якія падзялілі сфэры ўплыву ў [[Эўропа|Эўропе]], у адпаведнасьці зь якімі шэраг тэрыторыяў Усходняе Эўропы вызначаўся як сфэра інтарэсаў СССР. Азначаныя ў дамовах тэрыторыі (з выняткам [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) увосень таго ж году і ў наступным годзе спазналі зьмены. у пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] у 1939 годзе адбылося далучэньне да СССР [[Заходняя Ўкраіна|Заходняе Ўкраіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняе Беларусі]], якія ўваходзілі на той момант у склад [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]]; гэта тэрытарыяльная зьмена расцэньваецца па-рознаму: і як [[Рэінтэграцыя|«вяртаньне»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm Ільля Крамнік. ''Пакт у імя перамогі'']</ref>, і як [[Анэксія|«анэксія»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm Павел Палянаў. ''Выбарковыя дэпартацыі з анэксаваных тэрыторыяў Польшчы, Прыбалтыкі і Румыніі ў 1939—1941 гг.'']</ref>. Ужо ў кастрычніку 1939 году горад [[Вільня]] ад Беларускае ССР быў перададзены тады яшчэ незалежнай [[Летува|Летуве]], а частка Палесься (напрыклад, ваколіцы гораду [[Камень-Кашырскі]]) — Украіне. <div class="tright" style="clear:none"> [[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|міні|Пераемнік Леніна — [[Ёсіф Сталін]]]] </div> [[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]] [[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]] У 1940 годзе ў склад СССР былі інкарпараваныя [[Эстонія]], [[Латвія]] (гл., напрыклад, [[савецкая акупацыя Латвіі]]), [[Летува]], [[Бэсарабія]] (анэксаваная [[Каралеўства Румынія|Румыніяю]] ў 1918 годзе, ''глядзіце [[Бэсарабія ў складзе Румыніі]]'') і [[Паўночная Букавіна]], створаныя [[Малдаўская ССР|Малдаўская]] (на тэрыторыі Бэсарабіі бяз поўдня плюс на тэрыторыі Прыднястроўя, якое ўваходзіла ў склад СССР ад часу яго ўтварэньня і зьяўлялася аўтаномнай рэспублікай ва УССР), [[Латвійская ССР|Латвійская]], [[Летувіская ССР|Летувіская]] (уключаючы раёны [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], якія пасьлядоўна ўвайшлі ў склад Летувіскае ССР у 1939—1940 гадох) і [[Эстонская ССР]]. [[Далучэньне Прыбалтыкі да СССР]] расцэньваецца рознымі крыніцамі як «добраахвотнае далучэньне» і як «[[анэксія]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Камэнтар Дэпартамэнту інфармацыі і друку МЗС Расеі ў сувязі з выказваньнямі шэрагу эўрапейскіх палітыкаў адносна акупацыі краінаў Балтыі Савецкім саюзам і неабходнасьці асуджэньня гэтага з боку Расеі], 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|арыгінал=|спасылка=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Official Journal of the European Communities|тып=|месца=|выдавецтва=|год=13 студзеня 1983|выпуск=|том=C 42/78|нумар=|старонкі=|isbn=}}{{ref-en}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref> [[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]] У 1939 годзе СССР, як і незалежным на той момант краінам Балтыі, прапанаваў Фінляндыі пакт пра ненапад, але [[Фінляндыя]], у адрозьненьне ад краінаў Балтыі, адмовілася. Пачатая СССР пасьля прад’яўленьня ўльтыматуму [[Савецка-фінская вайна 1939-1940 гг.|савецка-фінская вайна]] (30 лістапада 1939 — 12 сакавіка 1940) нанесла ўдар па міжнародным аўтарытэце краіны (СССР быў выключаны зь [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]). У сувязі з параўнальна вялікімі стратамі і непадрыхтаванасьцю [[Чырвоная Армія|Чырвонае Арміі]], вайна, якая зацягнулася, была скончана да разгрому [[Фінляндыя|Фінляндыі]]; па яе выніках ад Фінляндыі да СССР адышоў [[Карэльскі пярэсмык]], Прыладажжа, Сала з Куолаярві і заходняя частка [[паўвостраў|паўвостраву]] [[Паўвостраў Рыбацкі|Рыбацкі]]. 31 сакавіка 1940 году ўтварылася [[Карэла-Фінская АССР|Карэла-Фінская ССР]] (са сталіцаю ў [[Петразаводзк]]у) з Карэльскае АССР і з атрыманых фінляндзкіх тэрыторыяў (апроч паўвострава Рыбацкага, што перайшоў у склад [[Мурманская вобласьць|Мурманскае вобласьці]]). Паводле некаторых гісторыкаў, утварэньне КФССР ставіла на мэце выняткова стварэньне своеасаблівага пляцдарму для анэксіі Фінляндыі. У 1956 годзе КФССР была скасаваная, а яе тэрыторыя ўвайшла ў склад РСФСР як аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка, прытым зь яе назвы прыбралі слова «Фінская». === СССР у Другой сусьветнай вайне (1941—1945) === {{Асноўны артыкул|Нямецка-савецкая вайна}} 22 чэрвеня 1941 году [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на Савецкі Саюз, парушыўшы [[Дамова пра ненапад паміж Нямеччынаю і Савецкім Саюзам|Дамову пра ненапад]]. [[Працоўна-Сялянская Чырвоная Армія|Савецкім войскам]] атрымалася спыніць яе ўварваньне да канца восені 1941 году і перайсьці са сьнежня 1941 у контарнаступ, вызначальнай падзеяй якога стала [[Маскоўская бітва (1941—1942)|Бітва за Маскву]]. Аднак у пэрыяд лета-восені 1942 суперніку атрымалася прасунуцца да Волгі, захапіўшы велізарную частку тэрыторыі краіны. Са сьнежня 1942 і ў 1943 адбыўся карэнны пералом у вайне шляхам [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай]], а потым — [[Курская бітва|Курскае]] бітваў. У пэрыяд з 1944 па травень 1945 савецкія войскі вызвалілі ўсю акупаваную Нямеччынаю тэрыторыю СССР, а таксама краіны Ўсходняе Эўропы, пераможна завяршыўшы вайну падпісаньнем [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|Акту пра безумоўную капітуляцыю Нямеччыны]]. Вайна прынесла вялікую [[Страты ў Вялікай Айчыннай вайне|шкоду]] ўсяму насельніцтву Савецкага Саюзу, прывяла да страты 26,6 мільёнаў чалавек<ref>[http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html Расея ўспамінае пра мільёны загінулых у гады ВАВ]</ref>, ліквідацыі велізарнай колькасьці насельніцтва на занятых Нямеччынаю тэрыторыях, разбурэньню часткі прамысловасьці — з аднога боку; стварэньню значнага вайскова-прамысловага патэнцыялу ва ўсходніх рэгіёнах краіны, адраджэньню і жыцьця ў краіне, набыцьцю значных тэрыторыяў (у прыватнасьці, частка Ўсходняй Прусіі, Закарпацьце, поўдзень Сахаліну, Тува, Печанга), перамозе над [[фашызм]]ам — зь іншай. У 1941—1945 шэраг народаў былі [[Дэпартацыя народаў у СССР|дэпартаваны]] зь месцаў свайго традыцыйнага пражываньня, што тлумачылася нібы суцэльным удзелам прадстаўнікоў гэтых народаў у калябарацыі падчас вайны. У 1944—1947 гг. у склад СССР увайшлі: * [[Тувінская Народная Рэспубліка]], якая атрымала статус [[аўтаномная вобласьць|аўтаномнае вобласьці]] ў складзе [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]; * Паўночная частка Ўсходняе Прусіі, якая ўвайшла ў склад РСФСР як [[Калінінградзкая вобласьць]]; * [[Закарпацьце]] ([[Закарпацкая вобласьць]] [[УССР]]); * [[Печанга]], што перайшла ў склад Мурманскае вобласьці; * [[Паўднёвы Сахалін]] і [[Курыльскія астравы]], што ўтварылі Паўднёва-Сахалінскую вобласьць у складзе Хабараўскага краю РСФСР. У той жа час [[Беластоцкая вобласьць Беларускай ССР|Беластоцкая вобласьць]] і часткі [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае]] абласьцей [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], а таксама часткі [[Львоўская вобласьць|Львоўскае]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Драгабыцкая вобласьць|Драгабыцкай|uk|Дрогобицька область}} абласьцей [[УССР]] увайшлі ў склад Польшчы. === Паваенны пэрыяд (1945—1953) === [[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|міні|Савецкая ядравая балістычная ракета Р-12 на вайсковым парадзе на Чырвонай плошчы. 1950-я гг.]] Пасьля перамогі ў вайне была ажыцьцёўлена дэмілітарызацыя эканомікі СССР, яе аднаўленьне ў раёнах, пацярпелых ад акупацыі. Да 1950 прамысловая вытворчасьць павялічылася на 73 % у параўнаньні з даваенным<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Gukov/44.php Бібліятэка гісторыі Расеі — Жукаў В. Гісторыя Расеі. Працоўны подзьвіг савецкага народа ў аднаўленьні і разьвіцьці народнай гаспадаркі СССР у паваенныя гады]</ref>. Сельская гаспадарка аднаўлялася павольнейшымі тэмпамі, зь велізарнымі цяжкасьцямі, памылкамі і пралікамі. Тым ня менш, ужо ў 1947 сытуацыя з харчом стабілізавалася, былі адменены [[Картачная сыстэма|карткі]] на прадукты харчаваньня і прамысловыя тавары, праведзена [[Грашовыя рэформы ў Расеі|Грашовая рэформа]], якая дазволіла стабілізаваць фінансавае становішча. У адпаведнасьці з рашэньнямі [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] канфэрэнцыяў СССР усталяваў кантроль над адпаведнымі акупацыйнымі зонамі ў Нямеччыне і Аўстрыі ў 1945—1949 гадах. У шэрагу краінаў Усходняе Эўропы пачалося ўсталяваньне [[Камунізм|камуністычных]] рэжымаў, з прычыны чаго быў створаны вайскова-палітычны блёк саюзных СССР дзяржаваў ([[сацыялістычны лягер]], [[Варшаўская дамова]]). Адразу па заканчэньні сусьветнай вайны пачаўся пэрыяд глябальнае палітычнае і ідэалягічнае канфрантацыі паміж СССР ды іншымі сацыялістычнымі краінамі, з аднога боку, і краінамі Захаду, зь іншай, які ў 1947 годзе атрымаў назву [[халодная вайна|халоднае вайны]], якая суправаджалася [[гонка ўзбраеньняў|гонкаю ўзбраеньняў]]. === «Хрушчоўская адліга» (1953—1964) === {{Асноўны артыкул|Хрушчоўская адліга|XX зьезд КПСС}} [[Файл:Soviet empire 1960.png|міні|зьлева|Максымальная тэрыторыя краінаў сусьветнай сацыялістычнай садружнасьці]] [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped).jpg|міні|[[Юры Гагарын]] — першы чалавек, які пабыў у космасе]] На [[XX зьезд КПСС|XX зьезьдзе КПСС]] (1956) [[Мікіта Хрушчоў]] выступіў з крытыкаю [[Культ асобы Сталіна|культу асобы]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфа Сталіна]]. Пачалася рэабілітацыя ахвяраў рэпрэсіяў, больш увагі стала надавацца падвышэньню ўзроўню жыцьця народу, разьвіцьцю сельскай гаспадаркі, жыльлёвага будаўніцтва, лёгкае прамысловасьці. Палітычнае становішча краіны стала мякчэйшае. Шматлікія прадстаўнікі інтэлігенцыі ўспрынялі даклад Хрушчова як заклік да галоснасьці; зьявіўся [[самвыд]], якому дазвалялася толькі выкрываць «культ асобы», крытыка КПСС і існага ладу па-ранейшаму забаранялася. Канцэнтрацыя навуковых і вытворчых сілаў, матэрыяльных сродкаў на асобных кірунках навукі і тэхнікі дазволіла ажыцьцявіць значныя дасягненьні: створана першая ў сьвеце [[Обнінская АЭС|атамная электрастанцыя]] (1954), запушчаны першы [[Спадарожнік-1|штучны спадарожнік Землі]] (1957), першы [[Усход-1|пілятаваны касьмічны карабель]] зь [[Юры Гагарын|лётчыкам-касманаўтам]] (1961) і інш. У вонкавай палітыцы гэтага пэрыяду СССР падтрымліваў выгодныя з пункту гледжаньня інтарэсаў краіны палітычныя рэжымы ў розных краінах. У 1956 годзе войска СССР удзельнічала ў прыгнечаньні [[Вугорскае паўстаньне 1956 году|паўстаньня ў Вугоршчыне]]. У 1962 годзе рознагалосьсі паміж СССР і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ледзь не прывялі да ядзернай вайны ([[Кубінскі крызіс]]). Падтрымоўвалася ўтварэньне [[КНР]], а потым і [[КНДР]]. У 1960 годзе пачаўся [[Савецка-кітайскі раскол|дыпляматычны канфлікт]] з [[КНР|Кітаем]], які раскалоў сусьветны камуністычны рух. === «Застой» (1964—1985) === {{Асноўны артыкул|Пэрыяд застою}} [[Файл:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|міні|Брэжнеў і [[Джымі Картэр]] падпісваюць Дамову пра скарачэньне стратэгічных узбраеньняў, 1979]] У 1964 годзе Хрушчоў быў адхілены ад улады. Новым першым сакратаром ЦК КПСС, фактычна кіраўніком дзяржавы, стаў [[Леанід Брэжнеў]]. Пэрыяд 1970-х — 1980-х гадоў у крыніцах таго часу называўся '''эпохаю разьвітога сацыялізму'''. Падчас кіраваньня Брэжнева ў краіне будаваліся новыя гарады і мястэчкі, заводы і фабрыкі, палацы культуры і стадыёны; ствараліся ВНУ, адкрываліся новыя школы і лякарні. СССР выйшаў на перадавыя пазыцыі ў засваеньні космасу, разьвіцьці авіяцыі, атамнай энэргетыкі, фундамэнтальных і прыкладных навукаў. Вызначаныя дасягненьні назіраліся ў адукацыі, мэдыцыне, сыстэме сацыяльнага забесьпячэньня. Сусьветную вядомасьць і прызнаньне атрымала творчасьць вядомых дзеячаў культуры. Высокіх вынікаў на міжнароднай арэне дасягалі савецкія спартоўцы. У 1980 г. у Маскве прайшла [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|XXII летняя Алімпіяда]]. Разам з гэтым адбыўся і рашучы заваротак у бок згортваньня рэшткаў адлігі. З прыходам Брэжнева да ўлады органы дзяржбясьпекі ўзмацнілі барацьбу зь іншадумствам — першым знакам гэтага быў [[працэс Сіняўскага — Даніеля]]. У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). Як знак канчатковае ліквідацыі «адлігі» была ўспрынята адстаўка [[Аляксандар Твардоўскі|Твардоўскага]] з паста рэдактара часопіса «Новы сьвет» напачатку 1970 г. У 1975 годзе адбываецца [[паўстаньне на «Вартавым»]] — узброеная праява непадпарадкаваньня з боку групы савецкіх вайсковых маракоў на вялікім супрацьлодкавым караблі (БПК) [[ВМФ СССР]] «Вартавы». Правадыром паўстаньня стаў зампаліт карабля, капітан 3-га рангу Валеры Саблін. З пачатку 1970-х гадоў са СССР ідзе [[габрэі|габрэйская]] эміграцыя. Эмігравалі шматлікія вядомыя пісьменьнікі, акторы, музыкі, спартоўцы, навукоўцы. У галіне вонкавае палітыкі Брэжнеў нямала зрабіў для дасягненьня палітычнае разрадкі ў 1970-х гадах. Былі складзены амэрыкана-савецкія дамовы пра абмежаваньне стратэгічных наступальных узбраеньняў (праўда, з 1967 году пачынаецца паскораная ўсталёўка міжкантынэнтальных ракетаў у падземныя шахты), якія, аднак, не падмацоўваліся адэкватнымі мерамі даверу і кантролю. Дзякуючы некаторай лібэралізацыі зьявіўся [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкі рух]], сталі вядомымі такія імёны, як [[Андрэй Сахараў]] і [[Аляксандар Салжаніцын]]. З 1965 году СССР аказваў вайсковую дапамогу [[Паўночны Віетнам|Паўночнаму Віетнаму]] ў барацьбе з ЗША і [[Паўднёвы Віетнам|Паўднёвым Віетнамам]], якая працягвалася да 1973 году і скончылася вывядзеньнем амэрыканскіх войскаў і аб’яднаньнем Віетнаму з боку поўначы (глядзіце [[Вайна ў Віетнаме]]). У 1968 годзе войска СССР увайшло ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] з мэтаю прыгнечаньня тэндэнцыі палітычных рэформаў (глядзіце [[Праская вясна]]). У 1979 годзе СССР увёў [[Абмежаваны кантынгент|абмежаваны вайсковы кантынгент]] у ДРА на просьбу аўганскага ўраду (глядзіце [[Афганская вайна (1979—1989)]]), што прывяло да сканчэньня разрадкі і аднаўленьня халоднае вайны. === Перабудова (1985—1991) === {{Асноўны артыкул|Перабудова|Міхаіл Гарбачоў}} [[Файл:Reagan and Gorbachev (1985).jpg|міні|зьлева|[[Міхаіл Гарбачоў]] і [[Рональд Рэйган]], 1985]] У 1985 годзе пасьля сьмерці Чарненкі да ўлады ў краіне прыйшоў [[Міхаіл Гарбачоў]]. У 1985—1986 гадах Гарбачовым праводзілася так званая палітыка паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, якая складалася ў прызнаньні асобных недахопаў тагачаснай сыстэмы і спробах выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. зв. [[Паскарэньне (лёзунг)|«Паскарэньне»]]) — антыалькагольная кампанія, «барацьба зь непрацоўнымі прыбыткамі», увядзеньне дзяржаўнай прыёмкі, [[галоснасьць]]. Пасьля студзеньскага пленуму 1987 году кіраўніцтвам краіны былі пачаты кардынальныя рэформы. Фактычна новаю дзяржаўнаю ідэалёгіяй была абвешчана «перабудова» — сукупнасьць эканамічных і палітычных рэформаў. Падчас перабудовы (з другое паловы 1989 году, пасьля першага Зьезду народных дэпутатаў СССР) рэзка абвастрылася палітычнае супрацьстаяньне сілаў, што выступалі за сацыялістычны шлях разьвіцьця, і партыяў, рухаў, якія злучалі будучыню краіны з арганізацыяй жыцьця на прынцыпах капіталізму, а таксама супрацьстаяньне па пытаньнях будучага аблічча Савецкага Саюзу, узаемаадносінаў саюзных і рэспубліканскіх органаў дзяржаўнае ўлады і кіраваньня. Да пачатку 1990-х гадоў перабудова зайшла ў тупік. Улады ўжо не маглі спыніць набліжэньне распаду СССР. === Распад Савецкага Саюзу (1990—1991) === {{Асноўны артыкул|Распад СССР|Барыс Ельцын|Жнівеньскі путч|Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы}} Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. На яго месцы ўтварыўся шэраг незалежных дзяржаваў (у наш час — 19, зь якіх 15 зьяўляюцца чальцамі ААН, 2 — часткова прызнаны краінамі-чальцамі ААН, і 2 — не прызнаны ніводнай з краінаў-чальцоў ААН). У выніку распаду СССР тэрыторыя Расеі (краіны-пераемніцы СССР у галіне вонкавых актываў і пасіваў, і ў ААН) паменшылася ў параўнаньні з тэрыторыяю СССР на 24 % (з 22,4 да 17 млн км²), а насельніцтва паменшылася на 49 % (з 290 да 148 млн чал), пры гэтым тэрыторыя Расеі ў параўнаньні з тэрыторыяю РСФСР практычна не зьмянілася. Распаліся [[Савецкая Армія|адзіныя ўзброеныя сілы]] і [[Савецкі рубель|рублёвая зона]]. На тэрыторыі СССР разгарэўся шэраг міжнацыянальных канфліктаў, самым вострым зь якіх становіцца [[Карабаскі канфлікт]], з 1988 году адбываюцца масавыя пагромы як армянаў, так і азэрбайджанцаў. У 1989 годзе Вярхоўны Савет [[Армянская ССР|Армянскае ССР]] аб’яўляе пра далучэньне Нагорнага Карабаху, [[Азэрбайджанская ССР]] пачынае блякаду. У красавіку 1991 паміж дзьвюма савецкімі рэспублікамі фактычна пачынаецца вайна. == Тэрытарыяльны падзел == У 1954—1991 гадох у складзе [[СССР]] знаходзілася 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР): # [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азэрбайджанская ССР]] # [[Армянская ССР]] # [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] # [[Грузінская ССР]] # [[Казаская ССР]] # [[Кіргіская ССР]] # [[Латвійская ССР]] # [[Летувіская ССР]] # [[Малдаўская ССР]] # [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]] # [[Таджыцкая ССР]] # [[Туркмэнская ССР]] # [[Узбэцкая ССР]] # [[Украінская ССР]] # [[Эстонская ССР]] == Дзяржаўны лад == Паводле 2-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], [[народ]] ажыцьцяўляў дзяржаўную ўладу праз [[Савет народных дэпутатаў|Саветы народных дэпутатаў]]. Усе іншыя дзяржаўныя органы абвяшчаліся паднагляднымі і падсправаздачнымі ім. У 3-м артыкуле прадугледжвалася, што дзейнасьць дзяржавы будавалася ў адпаведнасьці з выбарнасьцю ўсіх органаў дзяржаўнай [[Улада|улады]] зьнізу даверху. Разам з тым, у 6-м артыкуле згадвалася: «Кіроўнай і накіравальнай сілай савецкагаа грамадзтва, ядром яго палітычнай сыстэмы, дзяржаўных і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]] ёсьць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]]». Тамсама падкрэсьлівалася: «Камуністычная партыя вызначае генэральную пэрспэктыву разьвіцьця [[грамадзтва]], лінію [[Унутраная палітыка|ўнутранай]] і вонкавай палітыкі СССР, кіруе вялікай стваральнай дзейнасьцю савецкага народу, надае плянамерны, навукова абгрунтаваны характар яго змаганьню за перамогу [[камунізм]]у». Сярод іншага, у 7-м артыкуле абвяшчалася, што [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійныя зьвязы]], Усесаюзны ленінскі [[камуністычны саюз моладзі]], [[каапэратыў]]ныя і іншыя [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкія арганізацыі]] бяруць удзел у кіраваньні дзяржаўнымі і грамадзкімі справамі, у рашэньні палітычных, гаспадарчых і сацыяльна-культурных пытаньняў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя СССР (1977) у рэдакцыі ад 7 кастрычніка 1977 г.|спасылка=https://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_СССР_(1977)/Редакция_07.10.1977|выдавец=[[Вікікрыніцы]]|мова=ru|дата публікацыі=11 траўня 2023|дата доступу=13 чэрвеня 2025}}</ref>. == Народная гаспадарка == {{Асноўны артыкул|Народная гаспадарка СССР}} Паводле 10-га артыкула [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі СССР 1977 году]], аснову гаспадарчага ладу Савецкага Саюзу складалі дзяржаўная і [[калгас]]на-[[каапэратыў]]ная [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на сродкі вытворчасьці. Таксама існавала ўласнасьць [[Прафэсійны зьвяз|прафэсійных зьвязаў]] і [[Грамадзкая арганізацыя|грамадзкіх арганізацыяў]]. У 11-м артыкуле згадвалася, што ў [[Манаполія|вынятковай]] уласнасьці дзяржавы знаходзіліся: [[Глеба|зямля]] і яе [[нетры]], воды і [[Лес|лясы]]. Таксама дзяржаве належалі асноўныя сродкі вытворчасьці ў [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] і [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], сродкі перавозак і [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[банк]]і, [[маёмасьць]] гандлёвых і жыльлёвых [[прадпрыемства]]ў, а таксама асноўны гарадзкі [[жыльлё]]вы фонд. Згодна з 12-м артыкулам зямлю, якую займалі калгасы, замацоўвалі за імі ў бясплатнае і бестэрміновае [[карыстаньне]]<ref name="а"/>. У 13-м артыкуле Канстытуцыі 1977 году прадугледжвалася, што аснову асабістай уласнасьці мог складаць [[Праца|працоўны]] [[даход]]. У асабістай уласнасьці таксама маглі знаходзіцца прадметы побыту, асабістага спажываньня, зручнасьці і падсобнай [[Хатняя гаспадарка|хатняй гаспадаркі]], жылы [[дом]] і працоўныя ашчаджэньні. [[Спадчына]] на такую асабістую ўласнасьць ахоўвалася дзяржавай. У карыстаньні грамадзянаў маглі знаходзіцца [[Дзялянка|дзялянкі]] зямлі для падсобнай гаспадаркі з утрыманьнем жывёлы і птушкі, а таксама для [[садаводзтва]] і агародніцтва, як і для асабістага будаўніцтва жытла. Згодна з 16-м артыкулам кіраўніцтва гаспадаркай ажыцьцяўлялі на падставе [[Плянавая гаспадарка|дзяржаўных плянаў]] грамадзка-гаспадарчага разьвіцьця. Урэшце, згодна зь 17-м артыкулам дапускалася асабістая працоўная дзейнасьць у галіне саматужнага [[Рамяство|рамяства]], сельскай гаспадаркі і побытавага абслугоўваньня<ref name="а"/>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Пастанова прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР «Аб рэзультатах галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 года ў Беларускай ССР па пытанню аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік» N 711-ХII ад 7 красавіка 1991 года. * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] — М.: «Алгоритм-Эксмо», 2010. — 544 с ("Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?») * ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.maps-world.ru/usssr.htm Карта СССР, межы, рэспублікі і тэрыторыя СССР] * Іван Кірылаў, [https://novychas.online/hramadstva/sssr-ne-adpuskae-czamu-raszystau-u-belarusi-bol СССР не адпускае. Чаму «рашыстаў» у Беларусі больш, чым «ябацек»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 26 красавіка 2022 г. {{СССР}} {{Усходні блёк}} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} {{Савет эканамічнай узаемадапамогі}} [[Катэгорыя:СССР| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, скасаваныя ў 1991 годзе]] kcdv21wdm1vjo94ujqjalhlfx76y7cm 1 12675 2619902 2619173 2025-06-13T14:56:07Z W 11741 W перанёс старонку [[Абмеркаваньне:Зьвяз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] у [[Абмеркаваньне:Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] паўзьверх перанакіраваньня: Уніфікацыя: +Крыніца пра Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР): Сяргей Навумчык. Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль // Беларуская служба Радыё «Свабода», 30 сьнежня 2022 г. https://www.svaboda.org/a/32200070.html 1185075 wikitext text/x-wiki Самая вялікая па плошчы краіна сусьветнай гісторыі? Гэта дакладна? А што наконт [http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Mongol_Empireaccuratefinal.png імпэрыі Чынгізхана]? [[Удзельнік:Bacian|Bacian]] 14:14, 3.верасьня.2006 (UTC) ===Назва=== Чаму СССР калі павінна быць ЗССР(Зьвяз), напрыклад [[ЭЗ]], а не ЭС. [[Удзельнік:Лёкса|Лёкса]] : Таму што «[http://slounik.org/Poszuk.aspx?enc=11&t=1&z=%D1%81%D0%B0%D1%8E%D0%B7&x=0&y=0 саюз]» — цалкам дапушчальны варыянт назвы. Акрамя таго ў слоўніку НН ужываецца менавіта такі варыянт. --[[Удзельнік:Red Winged Duck|Red_Winged_Duck]] 10:01, 17 ліпеня 2009 (UTC) Пытаньне наконт другога слова "Савецкіх". Чаму не "Радзянскіх", тож у рускага слова "советский" вытокавае "совет", што аналягічна беларускаму "рада". Прыклады: "Прасіць рады...", "Мне параілі...", Рада Вялікага княства Літоўскага - вышэйшы орган дзяржаўнай ўлады ВКЛ. [[Удзельнік:Дзяніс Паляшук|Дзяніс Паляшук]], 21:21, 15 сьнежня 2011 : У дадзеным выпадку «Савецкі» — гэта фактычна ўласная назва, якая прыйшла ў беларускую мову з Расеі разам з самімі «Саветамі» (гл. [http://archive.svaboda.org/slova/rada.html артыкул] на [[Радыё Свабода]]) Паглядзіце артыкулах на іншых мовах: у большасьці зь іх гэтае слова таксама не перакладаецца. Асабіста я таксама ня бачу сэнсу зьбеларушчваць чужынскую і, як засьведчыла гісторыя, пагатоў даволі дэструктыўную зьяву. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Казімер Ляхновіч]] 18:06, 16 сьнежня 2011 (FET) :: У некаторых публікцыях пэрыяду беларусізацыі і ў эмігранцкім асяродку часам ужывалася назва «радавы» (Радавая Беларусь), але гэтае найменьне не прыжылося. --[[Удзельнік:Jauhienij|Jauhienij]] 18:15, 16 сьнежня 2011 (FET) : Спадары рэдактары, азнаёміўшыся з вашымі меркаваньнямі, я лічу што ўсёж - такі ёсьць сэнс ў зьмяненьні назвы гэтага артыкула. Я паглядзеў гэты артыкул ў некалькіх славянскіх варыянтах, і галоўнае што адзначыў - "радзянскім" названы толькі ў польскай ды й ўкраінскай вэрсіях, дзе гэтыя народы гістарычна збліжаны з Расеяй і пераклад "Советский" ў "Radzieckich" і "Радянських" аналягічна ня выклікаў цяжкасцей. Астатнія хоць і таксама славяне, але гістарычна амаль ня звязаны з Расеяй, таму чужынскае "советский" запісалі транскрыпцыяй. Гэта што датычыцца ўласнай назвы. Што наконт эмігранцкай назвы "Радавая Беларусь", то не толькі яна не прыжылася, але і самі эмігранты растварыліся ў бэзлічы народаў сьвету. -[[Удзельнік:Дзяніс Паляшук|Дзяніс Паляшук]], 19:46, 19 сьнежня 2011 :: Слоўнік «Нашай Нівы» падае для СССР выключна «[http://slounik.org/search?dict=nn&search=%D1%81%D1%81%D1%81%D1%80&x=0&y=0 савецкіх]», да таго ж слова «радзянскі» ў ім наогул няма. Каб мець хоць мінімальныя падставы для пераносу адпаведная назва мусіць фіксавацца ў аўтарытэтных крыніцах клясычным правапісам, а таксама быць больш распаўсюджанай за сынанімічныя назвы. На цяперашні момант падставаў для пераносу артыкула няма. --[[Удзельнік:Red Winged Duck|Red_Winged_Duck]] 20:51, 19 сьнежня 2011 (FET) k8xd9zv25au4b1xlma9iu91s0c4g3xa 2619914 2619902 2025-06-13T15:28:13Z W 11741 /* Назва */ +3 слоўнікі Беларускай навуковай тэрміналёгіі: [[Уладзіслаў Чаржынскі]]. союз — саюз // Тэрмінолёгія грамадазнаўства / рэд. [[Якуб Колас]], [[Мікола Байкоў]]. — Менск: [[Інбелкульт]], 1926. https://slounik.org/bnt11/l18_15/4 2619914 wikitext text/x-wiki Самая вялікая па плошчы краіна сусьветнай гісторыі? Гэта дакладна? А што наконт [http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Mongol_Empireaccuratefinal.png імпэрыі Чынгізхана]? [[Удзельнік:Bacian|Bacian]] 14:14, 3.верасьня.2006 (UTC) ===Назва=== Чаму СССР калі павінна быць ЗССР(Зьвяз), напрыклад [[ЭЗ]], а не ЭС. [[Удзельнік:Лёкса|Лёкса]] : Таму што «[http://slounik.org/Poszuk.aspx?enc=11&t=1&z=%D1%81%D0%B0%D1%8E%D0%B7&x=0&y=0 саюз]» — цалкам дапушчальны варыянт назвы. Акрамя таго ў слоўніку НН ужываецца менавіта такі варыянт. --[[Удзельнік:Red Winged Duck|Red_Winged_Duck]] 10:01, 17 ліпеня 2009 (UTC) :Наступныя тры слоўнікі Беларускай навуковай тэрміналёгіі падаюць слова «саюз»: 1) {{Кніга|аўтар=[[Уладзіслаў Чаржынскі]].|частка=[https://slounik.org/bnt11/l18_15/4 союз — саюз]|загаловак=Тэрмінолёгія грамадазнаўства|арыгінал=|спасылка=https://slounik.org/bnt11|адказны=рэд. [[Якуб Колас]], [[Мікола Байкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Інбелкульт]]|год=1926|старонкі=|старонак=|сэрыя=Беларуская навуковая тэрміналёгія|isbn=|наклад=}}; 2) {{Кніга|аўтар=[[Мікалай Гуткоўскі]].|частка=[https://slounik.org/bnt10/l18_15/5 союз — саюз]|загаловак=Тэрмінолёгія права|арыгінал=|спасылка=https://slounik.org/bnt10|адказны=рэд. [[Янка Купала]], Якуб Колас, [[Язэп Лёсік]], [[Сьцяпан Некрашэвіч]], Уладзіслаў Чаржынскі|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Інбелкульт|год=1926|старонкі=|старонак=|сэрыя=Беларуская навуковая тэрміналёгія|isbn=|наклад=}}; 3) {{Кніга|аўтар=[[Мікола Байкоў]], [[Андрэй Бараноўскі]].|частка=[https://slounik.org/bnt25/l18_15/10 союз — хаўрус, саюз]|загаловак=Практычны беларускі вайсковы слоўнік|арыгінал=|спасылка=http://slounik.org/bnt25|адказны=старш.кам. [[П. Валасноў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Вайсковая камісія пры [[Інбелкульт|Інбелкульце]]|год=1927|старонкі=|старонак=|сэрыя=Беларуская навуковая тэрміналёгія|isbn=|наклад=}}, у тым ліку тамсама [https://slounik.org/bnt25/l18_15/10 Союз Советских Социалистических Республик (СССР) — Саюз Савецкіх Соцыялістычных Рэспублік].—[[Удзельнік:W]] 18:27, 13 чэрвеня 2025 (UTC+3) Пытаньне наконт другога слова "Савецкіх". Чаму не "Радзянскіх", тож у рускага слова "советский" вытокавае "совет", што аналягічна беларускаму "рада". Прыклады: "Прасіць рады...", "Мне параілі...", Рада Вялікага княства Літоўскага - вышэйшы орган дзяржаўнай ўлады ВКЛ. [[Удзельнік:Дзяніс Паляшук|Дзяніс Паляшук]], 21:21, 15 сьнежня 2011 : У дадзеным выпадку «Савецкі» — гэта фактычна ўласная назва, якая прыйшла ў беларускую мову з Расеі разам з самімі «Саветамі» (гл. [http://archive.svaboda.org/slova/rada.html артыкул] на [[Радыё Свабода]]) Паглядзіце артыкулах на іншых мовах: у большасьці зь іх гэтае слова таксама не перакладаецца. Асабіста я таксама ня бачу сэнсу зьбеларушчваць чужынскую і, як засьведчыла гісторыя, пагатоў даволі дэструктыўную зьяву. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Казімер Ляхновіч]] 18:06, 16 сьнежня 2011 (FET) :: У некаторых публікцыях пэрыяду беларусізацыі і ў эмігранцкім асяродку часам ужывалася назва «радавы» (Радавая Беларусь), але гэтае найменьне не прыжылося. --[[Удзельнік:Jauhienij|Jauhienij]] 18:15, 16 сьнежня 2011 (FET) : Спадары рэдактары, азнаёміўшыся з вашымі меркаваньнямі, я лічу што ўсёж - такі ёсьць сэнс ў зьмяненьні назвы гэтага артыкула. Я паглядзеў гэты артыкул ў некалькіх славянскіх варыянтах, і галоўнае што адзначыў - "радзянскім" названы толькі ў польскай ды й ўкраінскай вэрсіях, дзе гэтыя народы гістарычна збліжаны з Расеяй і пераклад "Советский" ў "Radzieckich" і "Радянських" аналягічна ня выклікаў цяжкасцей. Астатнія хоць і таксама славяне, але гістарычна амаль ня звязаны з Расеяй, таму чужынскае "советский" запісалі транскрыпцыяй. Гэта што датычыцца ўласнай назвы. Што наконт эмігранцкай назвы "Радавая Беларусь", то не толькі яна не прыжылася, але і самі эмігранты растварыліся ў бэзлічы народаў сьвету. -[[Удзельнік:Дзяніс Паляшук|Дзяніс Паляшук]], 19:46, 19 сьнежня 2011 :: Слоўнік «Нашай Нівы» падае для СССР выключна «[http://slounik.org/search?dict=nn&search=%D1%81%D1%81%D1%81%D1%80&x=0&y=0 савецкіх]», да таго ж слова «радзянскі» ў ім наогул няма. Каб мець хоць мінімальныя падставы для пераносу адпаведная назва мусіць фіксавацца ў аўтарытэтных крыніцах клясычным правапісам, а таксама быць больш распаўсюджанай за сынанімічныя назвы. На цяперашні момант падставаў для пераносу артыкула няма. --[[Удзельнік:Red Winged Duck|Red_Winged_Duck]] 20:51, 19 сьнежня 2011 (FET) j01gt1b25jpexhx3yob8a6gmcx13gbv 2619915 2619914 2025-06-13T15:28:27Z W 11741 /* Назва */ . 2619915 wikitext text/x-wiki Самая вялікая па плошчы краіна сусьветнай гісторыі? Гэта дакладна? А што наконт [http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Mongol_Empireaccuratefinal.png імпэрыі Чынгізхана]? [[Удзельнік:Bacian|Bacian]] 14:14, 3.верасьня.2006 (UTC) ===Назва=== Чаму СССР калі павінна быць ЗССР(Зьвяз), напрыклад [[ЭЗ]], а не ЭС. [[Удзельнік:Лёкса|Лёкса]] : Таму што «[http://slounik.org/Poszuk.aspx?enc=11&t=1&z=%D1%81%D0%B0%D1%8E%D0%B7&x=0&y=0 саюз]» — цалкам дапушчальны варыянт назвы. Акрамя таго ў слоўніку НН ужываецца менавіта такі варыянт. --[[Удзельнік:Red Winged Duck|Red_Winged_Duck]] 10:01, 17 ліпеня 2009 (UTC) :Наступныя тры слоўнікі Беларускай навуковай тэрміналёгіі падаюць слова «саюз»: 1) {{Кніга|аўтар=[[Уладзіслаў Чаржынскі]].|частка=[https://slounik.org/bnt11/l18_15/4 союз — саюз]|загаловак=Тэрмінолёгія грамадазнаўства|арыгінал=|спасылка=https://slounik.org/bnt11|адказны=рэд. [[Якуб Колас]], [[Мікола Байкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Інбелкульт]]|год=1926|старонкі=|старонак=|сэрыя=Беларуская навуковая тэрміналёгія|isbn=|наклад=}}; 2) {{Кніга|аўтар=[[Мікалай Гуткоўскі]].|частка=[https://slounik.org/bnt10/l18_15/5 союз — саюз]|загаловак=Тэрмінолёгія права|арыгінал=|спасылка=https://slounik.org/bnt10|адказны=рэд. [[Янка Купала]], Якуб Колас, [[Язэп Лёсік]], [[Сьцяпан Некрашэвіч]], Уладзіслаў Чаржынскі|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Інбелкульт|год=1926|старонкі=|старонак=|сэрыя=Беларуская навуковая тэрміналёгія|isbn=|наклад=}}; 3) {{Кніга|аўтар=[[Мікола Байкоў]], [[Андрэй Бараноўскі]].|частка=[https://slounik.org/bnt25/l18_15/10 союз — хаўрус, саюз]|загаловак=Практычны беларускі вайсковы слоўнік|арыгінал=|спасылка=http://slounik.org/bnt25|адказны=старш.кам. [[П. Валасноў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Вайсковая камісія пры [[Інбелкульт|Інбелкульце]]|год=1927|старонкі=|старонак=|сэрыя=Беларуская навуковая тэрміналёгія|isbn=|наклад=}}, у тым ліку тамсама [https://slounik.org/bnt25/l18_15/10 Союз Советских Социалистических Республик (СССР) — Саюз Савецкіх Соцыялістычных Рэспублік].—[[Удзельнік:W]] 18:28, 13 чэрвеня 2025 (UTC+3) Пытаньне наконт другога слова "Савецкіх". Чаму не "Радзянскіх", тож у рускага слова "советский" вытокавае "совет", што аналягічна беларускаму "рада". Прыклады: "Прасіць рады...", "Мне параілі...", Рада Вялікага княства Літоўскага - вышэйшы орган дзяржаўнай ўлады ВКЛ. [[Удзельнік:Дзяніс Паляшук|Дзяніс Паляшук]], 21:21, 15 сьнежня 2011 : У дадзеным выпадку «Савецкі» — гэта фактычна ўласная назва, якая прыйшла ў беларускую мову з Расеі разам з самімі «Саветамі» (гл. [http://archive.svaboda.org/slova/rada.html артыкул] на [[Радыё Свабода]]) Паглядзіце артыкулах на іншых мовах: у большасьці зь іх гэтае слова таксама не перакладаецца. Асабіста я таксама ня бачу сэнсу зьбеларушчваць чужынскую і, як засьведчыла гісторыя, пагатоў даволі дэструктыўную зьяву. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Казімер Ляхновіч]] 18:06, 16 сьнежня 2011 (FET) :: У некаторых публікцыях пэрыяду беларусізацыі і ў эмігранцкім асяродку часам ужывалася назва «радавы» (Радавая Беларусь), але гэтае найменьне не прыжылося. --[[Удзельнік:Jauhienij|Jauhienij]] 18:15, 16 сьнежня 2011 (FET) : Спадары рэдактары, азнаёміўшыся з вашымі меркаваньнямі, я лічу што ўсёж - такі ёсьць сэнс ў зьмяненьні назвы гэтага артыкула. Я паглядзеў гэты артыкул ў некалькіх славянскіх варыянтах, і галоўнае што адзначыў - "радзянскім" названы толькі ў польскай ды й ўкраінскай вэрсіях, дзе гэтыя народы гістарычна збліжаны з Расеяй і пераклад "Советский" ў "Radzieckich" і "Радянських" аналягічна ня выклікаў цяжкасцей. Астатнія хоць і таксама славяне, але гістарычна амаль ня звязаны з Расеяй, таму чужынскае "советский" запісалі транскрыпцыяй. Гэта што датычыцца ўласнай назвы. Што наконт эмігранцкай назвы "Радавая Беларусь", то не толькі яна не прыжылася, але і самі эмігранты растварыліся ў бэзлічы народаў сьвету. -[[Удзельнік:Дзяніс Паляшук|Дзяніс Паляшук]], 19:46, 19 сьнежня 2011 :: Слоўнік «Нашай Нівы» падае для СССР выключна «[http://slounik.org/search?dict=nn&search=%D1%81%D1%81%D1%81%D1%80&x=0&y=0 савецкіх]», да таго ж слова «радзянскі» ў ім наогул няма. Каб мець хоць мінімальныя падставы для пераносу адпаведная назва мусіць фіксавацца ў аўтарытэтных крыніцах клясычным правапісам, а таксама быць больш распаўсюджанай за сынанімічныя назвы. На цяперашні момант падставаў для пераносу артыкула няма. --[[Удзельнік:Red Winged Duck|Red_Winged_Duck]] 20:51, 19 сьнежня 2011 (FET) bwrrqva499hlzqcodw54wlxinjsor5w 0 24985 2619921 2576219 2025-06-13T16:55:42Z W 11741 +[[Шаблён:Картка зь Вікізьвестак]] 2619921 wikitext text/x-wiki {{Картка зь Вікізьвестак}} '''Сэкс''' ці '''любошчы'''<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сямён Цыбульскі]]|загаловак=Малы беларуска-беларускі слоўнік сэксуальных паняцьцяў|спасылка=https://nashaniva.com/41363|выдавец=[[Наша Ніва]]|дата публікацыі=6 сьнежня 2012|дата доступу=5 жніўня 2013}}</ref> ({{мова-la|sexus|скарочана}} — «[[плоць]]») — дзейнасьць [[чалавек]]а з мэтай атрымаць сукупнасьць псыхічных і фізыялягічных рэакцыяў, перажываньняў і ўчынкаў, зьвязаных з выяўленьнем і задавальненьнем плоцевай цягі або жаданьня працягнуць [[род]]. Упершыню значэньне слова «сэкс» у сэнсе ''[[каітус]]'' зарэгістравана ў 1929 годзе. Можа быць сродкам: * размнажэньня; * выяўленьня [[Любоў|каханьня]]; * зносінаў, усталяваньня інтымнай блізкасьці паміж партнэрамі; * атрыманьня задавальненьня ([[аргазм]]); * паляпшэньня фізычнага і [[эмоцыя|эмацыйнага]] стану; * рэлігійнай або містычнай практыкі; * атрыманьня прыбытку ([[прастытуцыя]]). У шэрагу выпадкаў сэкс можа быць змушаным ([[згвалтаваньне]]), а таксама зьяўляцца спосабам перадачы [[Вэнэрычныя хваробы|вэнэрычных хваробаў]]. У любым грамадзтве сэкс і выяўленьні сэксуальных паводзінаў людзей зьяўляецца прадметам сацыяльных, ідэалягічных і крымінальных абмежаваньняў. Як правіла, чым аўтарытарней грамадзтва, тым гэтыя абмежаваньні мацней. Напрыклад, у [[СССР]] і [[Нацысцкая Нямеччына|нацысцкай Нямеччыне]] мужчынская [[гомасэксуальнасьць]] была крымінальным злачынствам. Таксама, у шматлікіх краінах (як [[іслам]]скіх, так і хрысьціянскіх) [[адзюльтэр|шлюбная нявернасьць]] таксама прызнаецца злачынствам, за якое можа быць прызначаная альбо матэрыяльная, альбо крымінальная адказнасьць, да сьмяротнага пакараньня. == Тэхніка == Упершыню падрабязнае апісаньне як сэксуальных пазыцыяў, так і мастацтва каханьня зьявілася, відаць, у [[Індыя|Індыі]] — «[[Кама Сутра]]» і «[[Ананга Рангу]]». У XX ст. было выпушчана шэраг папулярных кніг, прысьвечаных тэхніцы сэксу. == Беларусь == Сярэдні ўзрост пачатку плоцевых зносінаў у Беларусі складае 14 гадоў<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Сьвятлана Барысенка]].|загаловак=Прадуманыя роды|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/pril/article.php?id=8202|выданьне=[[Краіна здароўя]]|тып=|год=9 лютага 2008|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/pril/?id=29&prilid=8199 7 (63)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/8245/9lut-3.pdf 3]|issn=}}</ref>. Больш за палову [[Зачацьце|зачацьцяў]] у няпоўнагадовых адбываецца ў [[Ап’яненьне|нецьвярозым стане]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Маргарыта Стражэвіч]].|загаловак=Нясьпелыя мамы|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/pril/article.php?id=74796|выданьне=[[Чырвоная зьмена]]|тып=|год=23 лютага 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/pril/?id=30&prilid=74794 7 (15658)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/74837/23lut-7.indd.pdf 1]|issn=}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Сэксалёгія]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Сэкс}} [[Катэгорыя:Сэкс| ]] o0wwz5phf6m6oin0k0c6jkg2w1w827o 1 29970 2619962 2619529 2025-06-14T07:37:15Z Casinios 91071 /* "Двухпартыйны", а "дзьвюхпартыйны" */ Адказ 2619962 wikitext text/x-wiki {{Паведамленьне АА|Джон Макейн|28 верасьня 2007|Пазбаўлены}} У дапамозе ў [[ru:Википедия:Изображения#Рекомендации|рускай Вікі]] была цікавая думка - што фотаздымкі і малюнкі лепш ставіць "тварам да артыкула". [[Удзельнік:Julie Ponomarenko|Julie]] 20:15, 29 траўня 2008 (UTC) :Расейская "вікі" - дрэнны прыклад для арыентаваньня.--[[Удзельнік:Czalex|Czalex]] 19:33, 2 чэрвеня 2008 (UTC) =="Палён"== Адкуль гэтае слова ўзялося? :) [[Удзельнік:AntonBryl|AntonBryl]] 12:43, 12 жніўня 2008 (UTC) ==Макейн ці Маккейн== А вось «Наша Ніва» ўжывае варыянт Маккейн. --[[Удзельнік:Red Winged Duck|Red_Winged_Duck]] 14:10, 12 жніўня 2008 (UTC) : Такі самы варыянт на афіцыйным сайце [http://mccainforbelarus.com/be/]. Варта ўлічваць, што ў гэльскай мове шатляндцаў Мак - гэта прыстаўка (ці корань), што пазначае сын, а Кейн, напэўна, імя. Такім чынам два "кк" утварыліся на сутыку марфэмаў, іх варта пакінуць. [[Удзельнік:Karybut]] :: Трэба зьмяняць. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] 17:41, 5 лістапада 2008 (UTC) ::: {{Зроблена}} (на «Свабодзе» таксама «Маккейн»).--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 12:50, 26 жніўня 2018 (MSK) :::: Насамрэч, за гэтыя 10 гадоў я зьмяніў меркаваньне на тое, што падваеньня тут не адбываецца, бо БКП выпадак з «Мак-» не тлумачыць, але слоўнік НН мае такі [http://slounik.org/search?dict=nn&search=McCartney прыклад]. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 21:03, 26 жніўня 2018 (MSK) ::::: Асабіста я дык наогул за напісаньне «МакКэйн» ды «МакКартні», бо пішам жа [[Далорэс О’Рыярдан|О’Рыярдан]], а не «Арыярдан».--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 12:48, 27 жніўня 2018 (MSK) :::::: Але ў выпадку з О’Рыярдан у арыгінале ёсьць апостраф, што робіць гэта іншым выпадкам. Наогул жа напісаньне вялікіх літараў у сярэдзіне словаў супярэчыць традыцыі беларускай мовы. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 12:53, 27 жніўня 2018 (MSK) ::::::: Можна было б і так: «Мак Кэйн». Але ў кожным разе, пакуль у СМІ пераважаюць варыянты з падвойным «к» (і нават сустракаецца варыянт [http://belsat.eu/news/pamyor-amerykanski-senatar-dzhon-makkejn-yon-padtrymlivau-demakratychnuyu-belarus/ МакКейн]). Хаця, вядома, ня ўсе журналісты зьяўляюцца філёлягамі.--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 13:01, 27 жніўня 2018 (MSK) :::::::: А я ўсё ж прытрымліваюся варыянту [https://www.svaboda.org/s?k=%D0%9C%D0%B0%D0%BA-%D0%9A%D1%8D%D0%B9%D0%BD&tab=all&pi=1&r=any&pp=10 Мак-Кэйн]. Я прапаную менавіта такі варыянт для гэтага тыпу прозьвішчаў, бо як вышэй адзначыў Red_Winged_Duck, напісаньне вялікіх літараў у сярэдзіне словаў супярэчыць традыцыі беларускай мовы. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 13:29, 27 жніўня 2018 (MSK) ::::::::: Я яшчэ раз паглядзеў слоўнік НН і там знайшліся яшчэ два прыклады, акрамя Макартні: Макдоналдс (McDonalds) і Макмілін (MacMillin), таму пакуль крыніцы кажуць за варыянт безь вялікай літары, прабелаў і злучкоў. Дарэчы, літары «э» тут ня можа быць паводле заўвагі А да пункту [http://knihi.com/storage/pravapis2005.html#par86 86], бо вымаўленьне ў гэтым выпадку: [kein]. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 13:40, 27 жніўня 2018 (MSK) == "Двухпартыйны", а "дзьвюхпартыйны" == Слоўнікі наркамаўкай даюць такое напісаньне, у БКП-2005 асобнага пункту няма, але ж напісаньне іншых словаў (дзьвюхчасткавых, дзьвюхвежавы, дзьвюхсэкцыйны, дзьвёхасабовы й дзьвюхасабовы) адназначна паказвае, што мусіць быць дзьвюхпартыйны. [[Удзельнік:Casinios|Casinios]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Casinios|гутаркі]]) 00:16, 11 чэрвеня 2025 (+03) : Больш выглядае на тое, што гэта раўнапраўныя формы. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 12:28, 11 чэрвеня 2025 (+03) ::а як гэта можна зразумець? [[Удзельнік:Casinios|Casinios]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Casinios|гутаркі]]) 10:37, 14 чэрвеня 2025 (+03) nnwg3ecahio3l7tpprfihf594dc7pu2 0 44456 2619964 2535747 2025-06-14T07:46:36Z Casinios 91071 Замяніў "ін'екція" на "іньекцыя" паводле БЕЛАРУСКАГА КЛЯСЫЧНАГА ПРАВАПІСУ 2005 2619964 wikitext text/x-wiki {{Забойства}} [[Файл:Beccaria - Dei delitti e delle pene - 6043967 A.jpg|thumb|[[Cesare Beccaria]], ''Dei delitti e delle pene'']] '''Сьмяро́тная ка́ра''' (сьмяротнае пакараньне) — дазволенае законам пазбаўленьне чалавека жыцьця ў якасьці пакараньня за [[злачынства]], звычайна за асабліва цяжкае ([[забойства]]). На 2018 год заканадаўства 92 краінаў сьвету, у якіх пражывала большасьць насельніцтва Зямлі, у тым ліку 4-х найбольшых па насельніцтве краінаў (Кітай, Індыя, ЗША і [[Інданэзія]]), прадугледжвала вынясеньне сьмяротнага выраку [[суд]]ом за цяжкія злачынствы. Пагатоў 103 дзяржавы пазбавілі свае суды такіх паўнамоцтваў, у тым ліку ўсе дзяржавы Эўропы за выключэньнем Беларусі. Найбольшую колькасьць сьмяротных выракаў за год выконвалі ў [[Кітай|Кітаі]], у тым ліку за [[Карупцыя|карупцыю]]. Найчасьцей яго выконвалі ў выглядзе [[расстрэл]]у. Меншае распаўсюджваньне мелі [[сьмяротная іньекцыя]], [[электрычнае крэсла]], [[павешаньне]], [[адсячэньне галавы]] й [[пабіваньне камянямі]]. У савецкай юрыдычнай практыцы для абазначэньня сьмяротнага пакараньня ў розны час выкарыстоўваліся эўфэмізмы «вышэйшая мера сацыяльнай абароны», «вышэйшая мера пакараньня» і «выключная мера пакараньня», бо афіцыйна лічылася, што сьмяротнае пакараньне ў [[СССР]] ужывалася ў выглядзе выключэньня як пакараньне за асабліва цяжкія агульнакрымінальныя й дзяржаўныя злачынствы. == Беларусь == Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь 1999 году зьмяшчае артыкул 59 «Сьмяротная кара», паводле якога «дапускаецца прымяненьне сьмяротнай кары — [[расстрэл]]у за некаторыя асабліва цяжкія злачынствы, спалучаныя з [[Забойства|наўмысным пазбаўленьнем жыцьця]] чалавека пры абцяжарвальных акалічнасьцях». Пагатоў згодна з 2-м пунктам 59-га артыкула «Сьмяротная кара ня можа прызначацца: 1) асобам, якія ўчынілі [[Злачынства|злачынствы]] ва ўзросьце да 18 гадоў; 2) [[жанчына]]м; 3) мужчынам, якія дасягнулі да дня пастановы прысуду 65 гадоў». Паводле 3-га пункту 59-га артыкула, «Сьмяротная кара ў парадку [[Памілаваньне|памілаваньня]] можа замяняцца на [[пажыцьцёвае зьняволеньне]]»<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=Сьмяротная кара|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі|год=2002|том=[http://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Encyklapiedyji/Bielaruskaja_encyklapedyja/Bielaruskaja_encyklapedyja.15.djvu 15]|старонкі=65|старонак=552|сэрыя=|isbn=985-11-0251-2|наклад=10 000}}</ref>. У 1990-я гады суды Беларусі штогод выносілі сьмяротны вырак больш як 20 асобам. У 2007 годзе ў Беларусі выканалі 4 сьмяротныя пакараньні. У 2008—2010 гадах выконвалі па 2 сьмяротныя пакараньні штогод. У 2011 годзе выканалі 3 сьмяротныя прысуды, у тым ліку 2-м асобам за [[тэрарыстычны акт у менскім мэтро]] 11 красавіка 2011 году<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Дрыла.|загаловак=«Сёлета ня вынесена ніводнага сьмяротнага прысуду»|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=99131|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=26 чэрвеня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-06-26 121 (27236)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/99127/26cher-1.indd.pdf 1], [http://old.zviazda.by/a2ttachments/99127/26cher-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=А.Лукашэнка|загаловак=Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь ад 9 ліпеня 1999 г. № 275-З (Артыкул 59. Сьмяротная кара)|спасылка=http://etalonline.by/?type=trans&regnum=hk9900275#scrollInto#&Article=59|выдавец=Прававы партал Рэспублікі Беларусь «Эталон-Анлайн»|дата публікацыі=5 жніўня 2017|дата доступу=3 красавіка 2018}} * [https://web.archive.org/web/20160623170238/http://www.clarkprosecutor.org/html/links/dplinks.htm 1000+ Death Penalty links all in one place] {{ref-en}} * [http://www.capitaldefenseweekly.com/ Updates on the death penalty generally and capital punishment law specifically] {{ref-en}} {{Stub-law}} [[Катэгорыя:Сьмяротнае пакараньне| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] pchwxamwqnkwhepcddeq55mstg8uulf 0 57422 2619930 2499198 2025-06-14T02:33:25Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2619930 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Берасьценава |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Берасьценава |Трансьлітараваная назва = Bieraścienava |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] |Раён = [[Аршанскі раён|Аршанскі]] |Сельсавет = [[Андрэеўшчынскі сельсавет|Андрэеўшчынскі]] |Пасялковы савет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 19 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 211022<ref>[http://zip.belpost.by/raion/%D0%9E%D1%80%D1%88%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9 Белпошта]</ref> |СААТА = |Выява = Bieraścienava manor house-front facade Portal.jpg |Апісаньне выявы = [[Партал]] [[фасад]]а [[сядзіба|сядзібы]] |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 32 |Шырата сэкундаў = 26 |Даўгата градусаў = 30 |Даўгата хвілінаў = 33 |Даўгата сэкундаў = 17 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = 7.5 |Commons = |Сайт = }} '''Берасьце́нава'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Віцебская вобласьць}} С. 65</ref> — [[вёска]] ў [[Аршанскі раён|Аршанскім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Знаходзіцца за 6 кілямэтраў на ўсход ад [[Ворша|Воршы]]. Месьціцца на правым беразе [[Дняпро|Дняпра]], за 2 кілямэтры ніжэй ад месца ўпаданьня ў яго [[Крапівенка (прыток Дняпра)|Крапівенкі]]. Берасьценава ўваходзіць у склад [[Андрэеўшчынскі сельсавет|Андрэеўшчынскага сельсавету]]. == Назва == Тапонім Берасьценава паходзіць ад слова [[бераст]], якое азначае від дрэва з [[Род (біялёгія)|роду]] [[вяз (Ulmus)|вяз (або ільм, вяз, бераст)]].<ref>{{Кніга|аўтар =|частка = |загаловак =Флора БССР. В 5-ти томах |арыгінал = |спасылка =https://belal.by/resursy/elektronnaya-biblioteka/item/805-flora-bssr-tom-2 |адказны =Институт биологии Академии наук Белорусской ССР ; ред. : Н. А. Дорожкин |выданьне = |месца =[[Менск|Минск]] |выдавецтва =Издательство Академии наук Белорусской ССР|год =1949 |том =2 |старонкі =107|старонак =510 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} </ref> Значэньне суадносіцца хутчэй за ўсё зь бераставым паркам, які ўзьнік у сярэдзіне XIX ст. Таксама магчыма, што назва места магла паходзіць ад слова [[Берасьцень (гарлач)|берасьцень]] — гарлач, берасьцяньнік — абгорнутая бяростай гліняная пасудзіна, альбо птушка [[Берасьцянка (птушка)|берасьцянка]], альбо човен [[берасьцянка (човен)|берасьцянка]]. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === Берасьценава ў складзе [[Аршанскі павет|Аршанскага павету]] [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] вядома як сяло Кудаева ў XVIII стагодзьдзі — уласнасьць [[Сапегі|Сапегаў]] у межах [[Дубровенскае графства|Дубровенскага графства]], [[маёнтак]] [[Дуброўна]].<ref name="атлас2">{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак =Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4-х тамах.|арыгінал = |спасылка = |адказны =[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.Л.]] (гал. рэд.) |выданьне = |месца =[[Менск]] |выдавецтва =[[Белкартаграфія]] |год =2013 |том =2 |старонкі =84 (Д-4), 253 |старонак =352 |сэрыя = |isbn =978-985-508-245-4 |наклад =1000 }}</ref> === Пад уладай Расейскай імпэрыі === У выніку першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] 28 траўня 1772 году Берасьценава ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у [[Аршанскі павет (Расейская імпэрыя)|Аршанскім павеце]] [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]. 9 кастрычніка 1772 году ўтворана [[Аршанская правінцыя]]. З 22 сакавіка 1777 году да 10 студзеня 1778 году ў складзе [[Аршанскі павет (Расейская імпэрыя)|Аршанскага павету]] [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]] ([[Магілёўскае намесьніцтва]], 10 студзеня 1778 — 12 сьнежня 1796). З 1 сьнежня 1796 па 27 лютага 1802 году [[Аршанскі павет(Расейская імпэрыя)|Аршанскі павет]] Беларускай губэрні. З 27 лютага 1802 г. Магілёўская губэрня, [[Аршанскі павет(Расейская імпэрыя)|Аршанскі павет]], [[Высокаўская воласьць]]<ref>{{артыкул|аўтар = |частка = |загаловак =Могилевская губернія. Города. Могилевъ. Орша. Сѣнно. |арыгінал = |спасылка =http://elib.shpl.ru/ru/nodes/22772-gorodskie-poseleniya-v-rossiyskoy-imperii-t-1-7-spb-1860-1863|адказны = |выданьне=Городскія поселенія въ Россійской имперіи|тып=даведник|месца=[[Санкт-Пецярбург |С.-Петербург]] |выдавецтва=Въ типографіи К. Вульфа |год=1863 |выпуск=|том=3|нумар= | старонкі=155, 186, 197|isbn=}}</ref>. Сяло і вёска і адлюстраваны на пляне генэральнага межаваньня Аршанскага павету канца XVII ст. З 1787—1792 году ўласнасьць князя [[Францішак Ксаверы Любамірскі|Францішка Любамірскага]]. У 1820 годзе князь [[Канстанцін Любамірскі]] атрымаў у спадчыну Межава (Канстанцінава) й 14 фальваркаў плошчай 40 000 дзесяцін. Графіня Кацярына Марыя Любамірская{{Заўвага|Кацярына Марыя Любамірская (4 красавіка 1854, [[Санкт-Пецярбург]] — 18 жніўня 1937, [[Парыж]]; {{мова-pl|[http://http://www.sejm-wielki.pl/b/15.105.547 Katarzyna Maria ks. Lubomirska z Lubomierza h. Drużyna]}}) дачка князя [[Зыгмунт Марыя Марыян Любамірскі|Зыгмунта Марыя Марыяна Любамірскага]](08.12.1822 — 28.9.1863; {{мова-pl|[http://www.sejm-wielki.pl/b/15.105.545 Zygmunt Maria Marian ks. Lubomirski z Lubomierza h. Drużyna]), унучка князя [[Канстантін Любамірскі|Канстантіна Станіслава Любамірскага]](18.11.1786 — 25.4.1870, [[Варшава]]; {{мова-pl|[http://www.sejm-wielki.pl/b/15.105.527 Konstanty Stanislaw Xawery Lubomirski]), праўнучка князя [[Францішак Ксаверый Любамірскі|Францішка Ксаверыя Любамірскага]] (1747—1819, [[Дуброўна]]; {{мова-pl|[http://www.sejm-wielki.pl/b/15.105.502 Franciszek Ksawery Lubomirski]}}). У 1887 году шлюб з Братыславам Барташэўскім (1860 — ?; {{мова-pl|[http://www.sejm-wielki.pl/b/ut.4.1.21 Bratysław Bartoszewski]}})}}}}}} ў 1872 годзе атрымала ў спадчыну маёнтак Кудаева (Берасьценава) — 9980 дзесяцін зямлі, дзягцярны завод, млын й маёнтак [[Горбава]] — 6784 дзесяцін зямлі.<ref name="Опыт">{{Кніга|аўтар =[[Аляксандар Дамбавецкі |А. С. Дембовецкій]].|частка = |загаловак =Опыт описанія Могилевской губерніи. |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =Могилевъ на Днѣпрѣ|выдавецтва =Типографія Губернскаго Правленія|год =1884 |том =3 |старонкі =162, 163|старонак =329 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> У 1910 годзе маёнтак Берасьценава (Кудаева) належаў [http://www.ra.ee/fotis/index.php/en/photo/view?id=203054 Альфрэду Вільгельмавічу фон Валю]{{Заўвага|Альфрэд Амадэус Александар фон Валь (8 лістапада 1845, маёнтак Кяргула ({{мова-et|Kärgula mõis}}), [[Вырумаа]], [[Эстонія]] — 30 ліпеня 1925, [[Дрэздэн]], [[Нямеччына]]) — выхадзец зь інфлянцкіх немцаў барон гербу Валь ({{мова-de|[https://www.geni.com/people/Alfred-Amadeus-von-Wahl/6000000020314563292 Alfred Amadeus Alexander von Wahl] (8.11.1845, Kerjel (Kärgula), Võrumaa, Estland — 30.07.1925, Dresden, Deutschland)}}}} — 1040 дзесяцін зямлі.<ref name="Списокъ">{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак =Списокъ населенныхъ местъ Могилевской губерніи|арыгінал = |спасылка = |адказны =Под ред. Георгія Павловича Пожарова.|выданьне = |месца =Могилев губ.|выдавецтва =Могилев. губ. стат. ком. |год =1910 |том = |старонкі =108, № 63|старонак =250 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}.</ref> ; Берасьценеўскі косьцеабпальны і клеяварны завод [[Файл:Bieraścienava advertisement joint-stock company boneburner factories.jpg|300пкс|міні|зьлева|]] Санкт-Пецярбургскае «[[Акцыянэрнае таварыства]] косьцеабпальных заводаў».{{Заўвага|«Акцыянэрнае таварыства косьцеабпальных заводаў» заснавана ў 1874 годзе. Асноўны капітал 3,000,000 руб., гадавая вытворчасьць на 6,000,000 руб. Управа ў Санкт-Пецярбургу, Мойка д. 58}} Дзейнічаў у 1885–1914 гадах. Завод заснавалі Альфрэд фон Валь, [http://www.ra.ee/fotis/index.php/en/photo/view?id=203053&_xr=eNpNjEkOwjAMRa8S%252BQLUUGjqrhHcgGVlIG0jZRBJYIN6dxIogpXfH%252FyZkJ6aqo6p%252BUAkRILBJ7%252BKisNlgmy1BElb1Q%252FB26JrApS1LNgsUfLfoMVtQawIbG9VjDyq%252BHZyWO6O4De9ybUjBzZXcfApGa3OYh9cTOLhnTjxZJbX2%252F%252BEJDDsxnueLnJNoBx08%252FwCdUA%252BqA%253D%253D Гаральд Готліб Эрнэст фон Валь]{{Заўвага| Харальд Готліб Эрнст фон Валь (*14 жніўня 1848, [[Тарту]], [[Тартумаа]], [[Эстонія]] — †12 студзеня 1915, [[Рыга]], [[Латвія]]) — выхадзец зь інфлянцкіх немцаў барон гербу Валь ({{мова-de|[https://www.geni.com/people/Harald-Gottlieb-Ernst-von-Wahl/6000000020315501933 Harald Gottlieb Ernst von Wahl] (*14.08.1848, Dorpat (Tartu), Tartumaa, Estland — †12.01.1915, Riga, Latvia)}}}} і Александар фон Штрык.<ref>{{Кніга|аўтар =|частка = |загаловак =Перечень фабрик и заводов. Министерство финансов, Департамент торговли и мануфактур.|арыгінал = |спасылка =|адказны = |выданьне = |месца =[[Санкт-Пецярбург|С.-Петербургъ]]|выдавецтва =Типография И. А. Ефрона|год =1897|том = |старонкі =512—513 (№ 1268) |старонак =LXII, 1047 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref name="Пам">{{Кніга|аўтар =|частка = |загаловак =Памятная книжка Могилевской губерніи на 1910 год.|арыгінал = |спасылка = |адказны =Г. Пожаровъ |выданьне = |месца =[[Магілёў|Могилевъ губ. ]] |выдавецтва = Изданіе Могилевскаго Губернскаго Статистическаго Комитета |год =1910 |том = |старонкі =280|старонак =XLIII, 455, XXXVIII, 86, 109|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> Вырабляў касьцяную муку на ўгнаеньне й на корм жывёле (1884–95), штучныя ўгнаеньні, сталярны клей, касьцяны вугаль, касьцявое сала, сернакіслы аміяк, мыла, гліцэрын (1913). У 1890–93 гадах дзейнічалі 2 паравыя машыны (18-28 к. с.) і 2 паравыя катлы, з 1903 года – паравыя рухавікі (60 к. с.). У 1895 працавалі 24 рабочыя, выраблена прадукцыі на 28,5 тыс. руб. У 1905 працавала 50 чал., на паліва затрачана 2700 руб. У 1908 годзе завод не дзейнічаў.<ref>{{Кніга|аўтар =|частка =2|загаловак =Списокъ фабрикъ и заводовъ Российской империи.|арыгінал = |спасылка = |адказны =под ред. В.Е. Варзара |выданьне = |месца =[[Санкт-Пецярбург|Санкт-Петербургъ]]|выдавецтва =В. |год =1912|том = |старонкі =312|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> На выстаўцы ў Магілёве ў 1896 годзе прадукцыя завода ўзнагароджана Вялікім сярэбраным мэдалём.<ref name="Фабрично-заводскіе">{{Кніга|аўтар=Езіоранскій, Леон Карлович.|частка=|загаловак=Фабрично-заводскіе предпріятія Россійской имперіи.|арыгінал=|спасылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01006766808#?page=1|адказны=ред. Ф. А. Шобер|выданьне=|месца=[[Санкт-Пецярбург|Петроград]]|выдавецтва=Д. П. Кандауровъ и сынъ, Электротипография Н. Я. Стойковой|год=1914|том=|старонкі=Г: № 282; №№ 454-г, 456-г; 540-г; № 682|старонак=1612|сэрыя=|isbn=|наклад=}}</ref><ref name="Экономика">{{Кніга|аўтар=|частка=|загаловак=Экономика Белоруссии в эпоху империализма (1900–1917)|арыгінал=|спасылка=|адказны=под ред. Г.Т. Ковалевского и др.|выданьне=|месца=[[Менск]]|выдавецтва=АН БССР|год=1963|том=|старонкі=15,42,58,59,80|старонак=420|сэрыя=|isbn=|наклад=}}</ref><ref name="Прамысловыя">{{Кніга|аўтар=|частка=|загаловак=Прамысловыя прадпрыемствы дарэвалюцыйнай Беларусі|арыгінал=|спасылка=|адказны=|выданьне=|месца=Мінск|выдавецтва=Беларуская энцыклапедыя|год=1988|том=|старонкі=39, 40|старонак=323|сэрыя=|isbn=|наклад=}}</ref> === Найноўшы час === З 14 верасьня 1917 году [[Магілёўская губэрня]] ў [[Заходняя вобласьць|Заходняй вобласьці]] [[Расейская рэспубліка|Расейскай рэспублікі]]. Уваходзіла ў склад [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], абвешчанай 25 сакавіка 1918, з 1 студзеня 1919 году ў [[ССРБ]], з 27 лютага ў [[РСФСР]]. З 11 ліпеня 1919 году Аршанскі павет у Віцебскай губэрні. З сакавіка 1924 году ў [[БССР]] і з 17 ліпеня [[Кудаеўскі сельсавет]], Аршанскі раён, [[Аршанская акруга]], з 26 ліпеня 1930 году, Аршанскі раён, БССР. З 15 студзеня 1938 году [[Аршанскі раён]], [[Віцебская вобласьць]]. Пасьля нацыяналізацыі маёнтка ў 1918 годзе ўтворана камуна «Берасьценава», якая пазьней пераўтворана ў саўгас «Берасьценава». Пад нямецкай акупацыяй з сярэдзіны ліпеня 1941 да 26 чэрвеня 1944 году. З кастрычніка 1943 году ў зоне баявых дзеяньняў. У 1944 годзе ў Берасьценаве ўтварылі калгас «імя Кірава», які ў 1950 годзе далучылі да калгаса «імя Чапаева» з цэнтрам у Міцькаўшчыне.<ref>[https://web.archive.org/web/20190327215846/http://fk.archives.gov.by/fond/4630/ «Занальны дзяржаўны архіў у Воршы»] — Сельскагаспадарчая арцель (калгас) імя Кірава, вёска Берасьценава Кудаеўскага сельсавету (цэнтар — вёска Солаўе, з 1974 года вёска Міцькаўшчына) Аршанскага раёну Віцебскай вобласьці, ф. 471, 10 ад. зах., 1944–1950.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20190327215846/http://fk.archives.gov.by/fond/4630/ «Занальны дзяржаўны архіў у Воршы»] — Сельскагаспадарчая арцель (калгас) імя Чапаева, вёска Малая Міцькаўшчына (с 17.08.1950 г. — вёска Солаўе, с 1966 г. — вёска Міцькаўшчына) Кудаеўскага (с 15.05.1984 г. Андрэеўшчынскага) сельсавету Аршанскага раёну Віцебскай вобласьці, ф. 452, 284 ад. зах., 1946–2008.</ref> Дзіцячы дом № 14 дзейнічаў у сядзібе да 1955 году.<ref>[https://web.archive.org/web/20190327215847/http://fk.archives.gov.by/fond/112887/ «Занальны дзяржаўны архіў у Воршы»] — Берасценеўскі діцячы дом №14, вёска Берасьценава Кудаеўскага сельсавета Аршанскага раёну Віцебскай вобласьці, ф. 1084, 1426 ад. зах., 1945–1955.</ref> Аграфірма «Штотц Агро-Сэрвіс Міцькаўшчына» запрацавала ў 2003 годзе на зямлі плошчай 3000 га. == Насельніцтва == * XIX стагодзьдзе: 1886 год — сяло: 239 чалавек, 36 двароў<ref>{{Кніга|аўтар =|частка = |загаловак =Волости и важнѣйшія селенія европейской Россіи. |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Санкт-Пецярбург |Санкт-Петербург]]|выдавецтва =Центральный статистический комитет|год =1886 |том =Выпуск V. Габерніи Литовской и Бѣлоруской областей. |старонкі =167 № 349|старонак =260 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> * XX стагодзьдзе: 1910 год — сяло: 8 дамоў, 71 мужчына, 49 жанчын<ref name="Списокъ" />; 1999 год — 32 чалавекі * XXI стагодзьдзе: 2010 год — 19 чалавек == Славутасьці == * Стаянка [[Грэнская культура|грэнскай культуры]] 8-га тыс. да н. э. памерам 200 на 70 мэтраў за 500 мэтраў на захад ад вёскі, на першай надпоймавай тэрасе, за 200 мэтраў ад ракі [[Дняпро]]. Выявіў у 1984 годзе й дасьледаваў у 1987—88 гг. [[Уладзімер Ксяндзоў|У. П. Ксяндзоў]]. Культурны пласт да 0,5 мэтра. Знойдзена 2286 экзэмпляраў крамянёвых прылад і адыходаў іх вытворчасьці.<ref>{{артыкул|аўтар =[[Уладзімер Ксяндзоў|Ксензов В. П.]]| частка = |загаловак =Стоянки в верхнем течении [[Дняпро|Днепра]].|арыгінал = |спасылка =|адказны =В.П. Шилов|выданьне=Археологические открытия 1984 г.|тып=Зборнік|месца= [[Масква|Москва]]|выдавецтва=Наука |год=1986 |выпуск=|том=|нумар= | старонкі=346 |isbn=}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар =[[Уладзімер Ксяндзоў|Ксензов В. П.]]| частка = |загаловак =Мезолитические памятники Оршанского поднепровья.|арыгінал = |спасылка =http://nasb.gov.by/bel/publications/histarch/histar9.php|адказны =Укладальнікі: Мядзведзеў А.М., Мяцельскі А.А.|выданьне=[[Гістарычна-археалагічны зборнік]]|тып=зборнік|месца=[[Менск]]|выдавецтва=Беларуская Навука|год=1996|выпуск=|том=|нумар=9| старонкі=16—30|isbn=}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Уладзімер Ксяндзоў|Ксензов В. П.]]|частка = |загаловак =Мезолит Северной и Центральной Беларуси |арыгінал = |спасылка = |адказны =навуковы рэдактар І. М. Язэпенка|выданьне =Матэрыялы па археалогіі Беларусі. № 13|месца =[[Менск]] |выдавецтва =[[Беларуская навука]] |год =2006|том = |старонкі = |старонак =170|сэрыя = |isbn =985-6769-22-1|наклад =200}}</ref> * Сядзібна-паркавы ансамбль Берасьценава. Архітэктурны стыль нэаклясыцызм (XIX стагодзьдзе). <gallery widths=200 heights=150 class="center"> Bieraścienava manor-Wing front facade.jpg|Флігель Bieraścienava manor-Wing back facade.jpg|Сядзіба Bieraścienava Park.jpg|Парк Bieraścienava Park allée.jpg|Алея парку </gallery> == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{артыкул|аўтар = | частка = |загаловак =Borystenów|арыгінал = |спасылка =http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_I/338|адказны =Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego|выданьне=[[Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich]]|тып=энцыкляпэдыя|месца=Warszawa |выдавецтва=Druk «Wieku» Nowy-Świat Nr. 59 |год=1880 |выпуск=|том=1|нумар= | старонкі=338 |isbn=}} * {{артыкул|аўтар =| частка = |загаловак =Берасьценава (№ 221)|арыгінал = |спасылка =http://orda.of.by/.lib/spik/vit/102|адказны =Рэдкал.: [[Станіслаў Марцэлеў|С. В. Марцэлеў]] (гал. рэд.) і інш.|выданьне=[[Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі]]|тып=энцыкляпэдыя|месца=Мінск|выдавецтва=Беларуская энцыклапедыя |год=1985|выпуск=|том=Віцебская вобласьць|нумар= | старонкі=102 |isbn=}} * {{Кніга|аўтар =[[Аляксандар Шынкевіч|А. М. Шынкевіч.]]|частка = |загаловак =Аршанская даўніна|арыгінал = |спасылка = |адказны =|выданьне = |месца =[[Менск]] |выдавецтва =[[Полымя]] |год =1992 |том = |старонкі =122 |старонак =142 |сэрыя = |isbn =5-345-00504-4 |наклад =3500 }} * {{артыкул|аўтар =[[Уладзімер Ксяндзоў|У. П. Ксяндзоў.]]| частка = |загаловак =Берасьценава.|арыгінал = |спасылка =|адказны =В. Гетаў і інш.|выданьне=[[Археалёгія і нумізматыка Беларусі]]|тып=[[Энцыкляпэдыя]]|месца=Менск |выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпедыя]] |год= 1993 |выпуск=|том=|нумар= | старонкі=86 |isbn=5-85700-077-7}}. * {{артыкул|аўтар =[[Ігар Язэпенка|І. М. Язэпенка.]]| частка = |загаловак =Берасьценава.|арыгінал = |спасылка =|адказны =рэдкал.: Т. У. Бялова і інш.|выданьне=Археалогія Беларусі. Энцыклапедыя ў двух тамах.|тып=энцыкляпэдыя|месца=[[Менск]] |выдавецтва=[[Беларуская ]]|год=2009|выпуск=|том=1 А—К|нумар= | старонкі=102|isbn=978-985-11-0354-2}} * {{Кніга|аўтар =[[Аляксандар Шынкевіч|А. М. Шынкевіч]].|частка = |загаловак =Падарожжа па Дняпры.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Ворша]] |выдавецтва =[[Аршанскі гарадскі фонд аховы помнікаў гісторыі і культуры]] |год =1994 |том = |старонкі =15, 16|старонак =40 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{Літаратура/Памяць/Ворша і Аршанскі раён|1}} С. 493, 494. * {{Літаратура/БелЭн|3}} — С. 108. * {{Кніга|аўтар =[[Аляксандар Шынкевіч|А. Н. Шинкевич.]]|частка = |загаловак =Очерки о земле Оршанской. Природа, история, народные предания, старина|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Барань]] |выдавецтва = |год =2013 |том = |старонкі =15, 16, 30, 126, 225 (№ 6), 233, 241, 299 — 302, 533, 780, 781|старонак =844 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|bierascienava}} * {{Глёбус Беларусі|berestenov}} * [https://web.archive.org/web/20210112221622/https://orsha.eu/rus/%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8/5390/ Віктар Лютынскі. Заседал революционный трибунал-13] * [http://otvaga2004.ru/voyny/wars-second/wars-2nd-ussr/vojna-1941-1945-gg-karp-chast-3/ Вайна 1941—1945 гг. вачамі хлопчыка. З «успамінаў» Вадзіма Карпа] {{Андрэеўшчынскі сельсавет}} {{Аршанскі раён}} [[Катэгорыя:Андрэеўшчынскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Аршанскага раёну]] lzmmvh5p3dzyelg925um03e4tjyusd9 0 91651 2619965 2528932 2025-06-14T07:47:34Z Casinios 91071 Замяніў "ін'екція" на "іньекцыя" паводле БЕЛАРУСКАГА КЛЯСЫЧНАГА ПРАВАПІСУ 2005 2619965 wikitext text/x-wiki [[Файл:Skull_and_crossbones.svg|міні|Сымбаль «чэрап і косткі» выкарыстоўваецца пры маркіроўцы атрутаў]] '''Атру́ты''' — [[Хімічная субстанцыя|субстанцыі]], якія могуць выклікаць расстройствы [[арганізм]]у праз [[Хімічная рэакцыя|хімічную рэакцыю]] або іншую рэакцыю на [[Малекула|малекулярным]] узроўні. == Тэрміналёгія == У [[Мэдыцына|мэдыцыне]] (асабліва [[Вэтэрынарыя|вэтэрынарыі]]) і [[Заалёгія|заалёгіі]] атруты біялягічнага паходжаньня называюць [[таксін]]амі. Адрозьненьне між абодвума тэрмінамі не заўсёды адназначнае нават сярод адмыслоўцаў. Вытворныя формы «таксычны» і «атрутны» сынанімічныя. У [[Хімія|хіміі]] і [[Фізыка|фізыцы]] атрутай азначаюць субстанцыю, якая запавольвае альбо каталізуе рэакцыю. Глядзіце, напрыклад, {{Артыкул у іншым разьдзеле|нуклеарная атрута|||Nuclear poison}}. У гутарковай мове тэрмін «атрута» часта ўжываецца для апісаньня ўвогуле любых шкодных рэчываў, у тым ліку [[Каразійнае рэчыва|каразійных]], [[канцэраген]]аў, [[мутаген]]аў, [[тэратаген]]аў і іншых шкодных забруджальных субстанцыяў. == Выкарыстаньне == [[Файл:Jan Matejko-Poisoning of Queen Bona.jpg|зьлева|міні|[[Ян Матэйка]]. «Атручаньне каралевы [[Бона Сфорца|Боны]]»]] У гісторыі чалавецтве атруты выкарыстоўваліся для [[забойства]]ў, [[Атручаньне|атручаньняў]], [[самагубства]]ў і [[Сьмяротнае пакараньне|пакараньня сьмерцю]]. Шматлікія лекі, якія прадаюцца без рэцэптаў (напрыклад, [[асьпірын]] і [[парацэтамол]]), у вельмі вялікіх дозах выклікаюць атручаньні. Парацэтамол/ацэтамінафэн вельмі атрутны для катоў і сабакаў, хоць і прыдатны для чалавека. [[Алькаголь]] таксама таксічны ў вялікіх дозах, калі прымаецца на працягу невялікага прамежку часу. Зь іншага боку, пэўныя мэдыцынскія працэдуры падразумяваюць выкарыстаньне таксычных уласьцівасьцяў пэўных прэпаратаў. [[Антыбіётык]]і высока разрушальныя да біяхіміі мікраарганімаў, аднак амаль не ўплываюць на чалавека. Падобна й лекі, якія ўжываюцца ў [[Хіміятэрапія|хіміятэрапіі]], даволі таксычныя; аднак іхняе выкарыстаньне апраўданае тым, што яны значна болей небясьпечныя для ракавых клетак, чым для здаровых. == Абеззаражаньне == Калі атрута была праглынутая нядаўна, яе паглынаньне можа быць запаволенае абяшкоджаньнем страўніку. Для гэтага можна ўжыць [[актываваны вугаль]], [[прамываньне страўніку]], поўнае прамываньне кішок або [[зандаваньне страўніку]]. Агульнапрынятыя спосабы выкліканьня [[Ваніты|ванітаў]] або [[Паслабляльнае|паслабляльных]] лекаў не рэкамэндаваныя. == Глядзіце таксама == * [[Стойкі арганічны забруджвальнік]] * [[Таксін]] * [[Проціядзьдзе]] * [[Сьмяротная іньекцыя]] == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20090422091707/http://curriculum.toxicology.wikispaces.net/entire+curriculum Clinical Toxicology Teaching Wiki] * [http://www.poisons.co.nz/ Poison Prevention and Education Website] [[Катэгорыя:Атруты| ]] [[Катэгорыя:Спосабы самагубства]] [[Катэгорыя:Спосабы сьмяротнай кары]] hicz7l83lcya3isg3o88bypqoz6a901 0 98756 2619919 2499845 2025-06-13T16:46:50Z W 11741 +[[Шаблён:Анатамічная структура]] 2619919 wikitext text/x-wiki {{Анатамічная структура |назва = Ласкацень |тып = [[нэрва]] |выява = Klitoris-vorhaut und Klitoris.jpg |подпіс_выявы = Месцазнаходжаньне ласкатня |іншая назва = секель |грэцкая назва = κλειτορίς |лацінская назва = clitoris |папярэднік = [[стацевы грудок]] |сыстэма = [[Плоцевыя органы|плоцевая]] |разьмяшчэньне = [[вульва]] |складнікі = жолуд, цела, скуравінка, ножка, аброцька |марфалёгія = |паходжаньне = [[эрагенная зона]] |артэрыя = [[Тыльная артэрыя ласкатня|тыльная]], [[Глыбокая артэрыя ласкатня|глыбокая]], [[Артэрыя цыбуліны прысенка|цыбуліны прысенка]], [[Унутраная родавая артэрыя|унутраная родавая]] |вэна = [[Павярхоўныя тыльныя вэны ласкатня|павярхоўныя]], [[Глыбокія тыльныя вэны ласкатня|глыбокія тыльныя]], [[Вэна цыбуліны прысенка|цыбуліны прысенка]], [[Унутраныя родавыя вэны|унутраныя родавыя]] |нэрва = [[Тыльная нэрва ласкатня|тыльная]], [[Родавая нэрва|родавая]] |лімфа = |функцыі = [[плоцевая ўзрушанасьць]] |акронім = }} '''Ласкаце́нь''' (састар. — ''се́кель''; {{Мова-la|clitoris|скарочана}} — юрнік ад {{Мова-la|clitorido|скарочана}} — казычу) — Y-падобны або ў форме «рагаткі», трохі пляскаты з бакоў плоцевы орган [[жанчына|жанчыны]], які складаецца з парных пячорыстых целаў. Ласкацень складаецца з галоўкі, цела, утворанага двума пячорыстымі целамі, і своеасаблівых ножак. Галоўка ласкаценю мае выгляд грудка, разьмешчанага ў верхняй частцы ўваходу ў [[Похва|похву]], разьмяшчаецца ззаду і ніжэй пярэдняй зьнітоўкі вялікіх вуснаў, паміж іхнімі пярэднімі ўчасткамі. Цела і ножкі сыходзяць углыб цела жанчыны. Ножкі ласкаценю разьмешчаныя па абодва бакі ад похвы. Зьмяшчае мноства сасудаў і нэрвовых канчаткаў. У розных жанчын ласкацень мае розныя памеры і розныя пасадачныя месцы ў прамежнасьці. Даўжыня галоўкі ласкаценю ў большасьці здаровых жанчынаў складае 4-7 мм, а яе дыямэтар складае ад 2 да 20 мм. Агульная сярэдняя даўжыня ласкаценю, большая частка якога знаходзіцца ўнутры цела жанчыны, складае каля 10 см. Падчас [[аргазм]]у практычна ня бачны. Ласкацень зьяўляецца гамолягам пячорыстых целаў мужчынскага [[Чэлес|чэлесу]]. == Вонкавыя спасылкі == * [https://sipb.pl.tl/%26%231051%3B%26%231102%3B%26%231073%3B%26%231072%3B%26%231076%3B%26%231079%3B%26%231077%3B%26%231081%3B%26%231089%3B%26%231090%3B%26%231074%3B%26%231072%3B.htm Плоцевы чын і яго апісаньне] [[Катэгорыя:Жаночая плоцевая сыстэма]] s6rfrf0334zs1vb980xl7ckkzrl9hdy 0 118668 2619913 2349230 2025-06-13T15:26:18Z Jarash 794 Правісела 12 гадоў [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] 2619913 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Уладзімерская вобласьць |Назва ў родным склоне = Уладзімерскай вобласьці |Арыгінальная назва = Владимирская область |Герб = Coat of arms of Vladimiri Oblast.svg |Сьцяг = Flag of Vladimir Oblast.svg |Краіна = [[Расея]] |Гімн = |Статус = вобласьць |Уваходзіць у = [[Цэнтральная фэдэральная акруга]]<br />[[Цэнтральны эканамічны раён]] |Улучае = |Цэнтар = [[Уладзімер (Уладзімерская вобласьць)|Уладзімер]] |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |ДатаЎтварэньня = 14 жніўня 1944 |Кіраўнік = |Назва пасады кіраўніка = Губэрнатар |АфіцыйныяМовы = |Насельніцтва = 1 444 606<ref>[http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/svod.xls Предварительные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года].</ref> |Год перапісу = 2010 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = 30 |Шчыльнасьць = 49,7 |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = |Плошча = 29 084 |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = 66 |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Map of Russia - Vladimir Oblast (2008-03).svg |Часавы пас = [[GMT]] +4 |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = 33 |Сайт = |Парамэтр1 = |Назва парамэтру 1 = |Дадаткі = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Расея}} |Колер фону герб-сьцяг = #EEEEEE }} '''Уладзіме́рская во́бласьць''' ({{мова-ru|Владимирская область}}) — [[вобласьць]] у эўрапейская частцы [[Расея|Расеі]]. Адміністрацыйны цэнтар — [[места]] [[Уладзімер (Уладзімерская вобласьць)|Ўладзімер]], адлегласьць якога да [[Масква|Масквы]] складае 154 км. Вобласьць уваходзіць у [[Цэнтральная фэдэральная акруга|Цэнтральную фэдэральную акругу]], мяжуе з [[Маскоўская вобласьць|Маскоўскай]], [[Яраслаўская вобласьць|Яраслаўскай]], [[Іванаўская вобласьць|Іванаўскай]], [[Разанская вобласьць|Разанскай]] і [[Ніжагародзкая вобласьць|Ніжагародзкай абласьцямі]]. Створана як вобласьць [[РСФСР]] 14 жніўня 1944 году. == Геаграфія == Уладзімерская вобласьць разьмешчана ў цэнтры эўрапейскай часткі Расеі на поўдні [[Волга]]ўска-[[Ака (прыток Волгі)|Оцкім]] міжрэччы, у 80 км на ўсход ад Масквы. Уладзімерская вобласьць працягнулася на 170 км з поўначы на ​​поўдзень і на 280 км — з захаду на ўсход. === Карысныя выкапні === Асноўнымі мінэральнымі рэсурсамі вобласьці зьяўляюцца [[вапняк]]і, [[торф]], будаўнічыя пяскі й камень, вогнетрывалыя й цагляныя [[гліна|гліны]]. Мае запасы торфу ў памеры 59 млн тон, асноўная іхняя частка залягае ў межах [[Мяшчэрская нізіна|Мяшчэрскай нізіны]]. Агульныя паклады вапнякоў складаюць 30 млн тон. Кварцавыя пяскі ў вобласьці чыстыя, дробныя, амаль без прымешак гліністых часьцінак [[леднік]]овага паходжаньня маюць фэдэральнае значэньне, у вялікіх колькасьцях залягаюць у паўднёвых раёнах вобласьці ([[Гусь-Хрустальны раён|Гусь-Хрустальны]] й [[Меленкоўскі раён]]ы). Выкарыстоўваюцца пяскі для вытворчасьці [[шкло|шкла]] й [[крышталь|крышталю]]. Таксама ў вобласьці маюцца [[фасфарыты]], [[жалеза|жалезная руда]], ёсьць невялікія паклады [[гіпс]]у, флюсавых матэрыялаў і мэталюргічных [[даламіт]]аў мясцовага значэньня. На тэрыторыі вобласьці сустракаюцца натуральныя крыніцы [[мінэральная вада|мінэральных вод]]. === Гідраграфія === Асноўныя рэкі вобласьці ёсьць [[Клязьма]] й [[Ака (прыток Волгі)|Ака]]. Па тэрыторыі вобласьці працякаюць сотні вялікіх і малых рэкаў, агульнай працягласьцю больш за 8,6 тысячы км. == Гісторыя == Старажытныя сьляды знаходжаньня чалавека ставяцца да верхняга [[палеаліт]]у. Тэрыторыю вобласьці з даўніх часоў насялялі [[мешчэра]], [[мурама]] й [[мера]]. З [[X стагодзьдзе|X стагодзьдзя]] пачалася [[славяне|славянская]] калянізацыя вобласьці, паўсталі гарады [[Мурам]], [[Суздаль]]. У XI стагодзьдзі тэрыторыя вобласьці ўвайшла ў склад [[Растоўска-Суздальскае княства|Растоўска-Суздальскага княства]], у XII стагодзьдзі — [[Уладзімерска-Суздальскае княства|Уладзімерска-Суздальскага княства]]. На пачатку XII стагодзьдзя паўстаў [[Уладзімер (горад)|Уладзімер]], тады ж, верагодна, і [[Яраполк-Залескі]]. У сярэдзіне XII стагодзьдзя пры [[Юры Даўгарукі|Юрыі Даўгарукім]] і [[Андрэй Багалюбскі|Андрэі Багалюбскім]] землі Ўладзімерскай вобласьці пачалі імкліва разьвівацца. == Насельніцтва == Згодна з Усерасейскім перапісам насельніцтва 2010 году ў вобласьці пражываюць 1 444 606 чалавек. Большасьць насельніцтва складаюць [[расейцы]], сярод нацыянальных меншасьцяў буйную долю складаюць [[украінцы]] й [[татары]]. [[Беларусы]] таксама маюцца ў вобласьці ў колькасьці 5682 чалавекі паводле зьвестак на 2002 год. == Эканоміка == Цэнтральнае месца ў эканоміцы займае [[прамысловасьць]], асаблівы ўплыў на разьвіцьцё аказвае фэдэральны транспарт, прадстаўлены некалькімі буйнымі магістралямі. Фэдэральнае фінансаваньне ў балянсе рэгіянальнага бюджэту дасягае 25% (2006). === Прамысловасьць === У структуры прамысловасьці асноўную ролю гуляе [[машынабудаваньне]], якое стварае да 40% прамысловага прадукту, істотнае значэньне гуляе [[харчовая прамысловасьць]] (да 17% прамысловага прадукту), [[электраэнэргетыка]] (10%), шкляная (да 7%) й [[лёгкая прамысловасьць|лёгкая]] (каля 5%) прамысловасьці. === Сельская гаспадарка === Вобласьць спэцыялізуецца на расьлінаводзтве, малочна-мясной [[жывёлагадоўля|жывёлагадоўлі]] й [[птушкагадоўля|птушкагадоўлі]]. Вядучая галіна [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадаркі]] ёсьць жывёлагадоўля малочна-мяснога напрамку. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20090211102608/http://vgv.avo.ru/14/01.HTM Адміністрацыя Ўладзімерскай вобласьці] * [https://web.archive.org/web/20080516071855/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=33 Уладзімерская вобласьць у даведніку-каталёгу «Ўся Расея»] * [http://www.isles.ru/depository/region_33.html Помнікі архітэктуры Ўладзімерскай вобласьці] * [http://vladimir.news-city.info/ Інфармацыйны партал вобласьці] {{Цэнтральная фэдэральная акруга}} {{Суб’екты Расеі}} [[Катэгорыя:Уладзімерская вобласьць| ]] j0ycgutafuyysoee2976a6e1kbeazyl 0 124914 2619931 2604195 2025-06-14T02:46:08Z Ziv 89155 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:GDR Border Troops OR5 Unterfeldwebel.gif]] → [[File:GDR Border Troops OR5a Unterfeldwebel.gif]] [[c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvious error) · see also file description 2619931 wikitext text/x-wiki {{Нацыянальная армія |Назва = Нацыянальная народная армія |Арыгінальная назва = {{мова-de|Nationale Volksarmee}} |Выява = Coat of arms of NVA (East Germany).svg |Апісаньне выявы = Эмблема ННА |Дата заснаваньня = 1 сакавіка 1956 |У сучасным выглядзе з = |Дата роспуску = 3 кастрычніка 1990 |Падразьдзяленьні = Сухапутныя сілы<br />ВПС<br />СПА<br />Вайскова-марскі флёт<br />Пагранічныя войскі |Штаб-кватэра = |Лётныя гадзіны = |Тытул галоўнакамандуючага = |Галоўнакамандуючы = |Тытул міністра абароны = Міністар нацыянальнай абароны |Міністар абароны = [[Вілі Штоф]]<br />[[Гайнц Гофман]]<br />[[Гайнц Кэсьлер]]<br />[[Тэадор Гофман]] |Тытул начальніка штаба = |Начальнік штаба абароны = |Прызыўны ўзрост = 18 гадоў |Прызыў на вайсковую службу = 18 месяцаў |Свабодныя = |Свабодныя жанчыны = |Прыдатныя = |Прыдатныя жанчыны = |Трапляюць у прызыўны ўзрост = |Трапляюць жанчыны = |Занятыя ў войску = |Месца = |Рэгулярныя войскі = 120 000 |Разгорнутыя за мяжой = |Запас = |Ваенізаваныя службы = |Бюджэт = |Адсоткі СНП = |Унутраныя пастаўшчыкі = |Замежныя пастаўшчыкі = |Гадавы імпарт = |Гадавы экспарт = |Гісторыя = |Званьні = Радавы<br />Яфрэйтар<br />Штабс-Яфрэйтар<br />Унтар-афіцэр<br />Унтар-фэльдфэбель<br />Фэльдфэбель<br />Обэр-фэльдфэбель<br />Штабс-фэльдфэбель<br />Прапаршчык<br />Старшы прапаршчык<br />Штабс-прапаршчык<br />Старшы штабс-прапаршчык<br />Малодшы лейтэнант<br />Лейтэнант<br />Старшы лейтэнант<br />капітан<br />Маёр<br />Падпалкоўнік<br />Палкоўнік<br />Ґенэрал-маёр<br />Ґенэрал-лейтэнант<br />Ґенэрал-палкоўнік<br />Ґенэрал арміі<br />Маршал НДР }} [[Файл:Flag of NVA (East Germany).svg|значак|Сьцяг ННА НДР]] [[Файл:Flag of warships of VM (East Germany).svg|значак|Сьцяг ВМФ НДР]] [[Файл:Nva-ehrenwache.jpg|значак|Ганаровая варта ННА]] [[Файл:Bundesarchiv Bild 183-85668-0001, Berlin, Mauerbau, Bereitschaftspolizei.jpg|значак|Жаўнеры войска НДР. (ННА сфармавалася ў 1956 годзе з т. зв. «казармавай паліцыі», якая ўваходзіла ў структуру [[Народная паліцыя|Народнай паліцыі]]). Вайскоўцы на дадзеным фота, датычацца да частак, эквівалентным беларускім «[[унутраныя войскі|унутраным войскам]]».<br />Перад дзяжурствам на [[бэрлінскі мур|бэрлінскім муры]] 1961 год.]] [[Файл:Lkw-tatra-813.jpg|значак|Грузавік [[Татра-813]] войска [[НДР]]]] [[Файл:Tatra 815 8x8 NVA.jpg|значак|Грузавік [[Татра-815]] на ўзбраеньні войска [[НДР]]]] '''Нацыяна́льная наро́дная а́рмія''' ({{мова-de|Nationale Volksarmee, NVA}}) — [[узброеныя сілы]] [[НДР]]. == Стварэньне == 18 студзеня 1956 году [[Народная палата НДР]] прыняла Закон пра стварэньне войска (ННА) і міністэрства нацыянальнае абароны. 1 сакавіка 1956 году, калі першыя часткі ННА прынялі ваенную прысягу, адзначаўся як Дзень войска (ННА) і зьяўляўся ўсенародным сьвятам працаўнікоў Нямецкае Дэмакратычнае Рэспублікі. == Дактрына == Афіцыйная пазыцыя ўсходненямецкага кіраўніцтва па пытаньнях абароны фармулявалася як «адмаўленьне ўсіх традыцыяў пруска-нямецкае ваеншчыны», і засноўвалася на далейшым умацаваньні абараназдольнасьці сацыялістычнага ладу НДР, а таксама на цесным узаемадзеяньні з войскамі сацыялістычных краінаў. ННА працягвала традыцыі ўзброенае барацьбы нямецкага [[пралетарыят]]у, а таксама вызваленчага руху эпохі напалеонаўскіх войнаў. Аднак фактычна цалкам з клясычнаю ваеннаю традыцыяю Нямеччыны падрана не было. Сыстэма званьняў і знакаў адрозьненьня ННА НДР уяўляла сабою кампіляцыю са знакаў адрозьненьня [[вэрмахт]]у й Войска. Варта адзначыць, што сыстэма званьняў у [[бундэсвэр]]ы фармавалася пад уплывам сыстэмы званьняў ЗША. Артыкул 7.2 Канстытуцыі НДР 1968 году абвяшчаў: <blockquote> Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка арганізуе абарону краіны, а таксама ахову сацыялістычнага ладу й жыцця грамадзянаў. Нацыянальнае народнае войска ды іншыя органы абароны краіны ахоўваюць сацыялістычныя заваёвы народу ад усіх замахаў звонку. Нацыянальнае народнае войска падтрымлівае ў інтарэсах захаваньня міру й забесьпячэньне бясьпекі сацыялістычнай дзяржавы цеснае баявое братэрства з войскамі [[СССР|Савецкага Саюзу]] й іншых сацыялістычных дзяржаваў. </blockquote> == Падрыхтоўка афіцэрскага складу == Падрыхтоўка афіцэрскага складу праводзілася ў вышэйшых афіцэрскіх вучэльнях і ў Ваеннай акадэміі імя [[Фрыдрых Энгельс|Фрыдрыха Энгельса]]. На [[1973]] год па сацыяльным паходжаньні каля 90 % афіцэраў і ґенэралаў былі выхадцамі з працоўных і сялянаў. == Колькасьць == На 1987 год Сухапутныя сілы ННА НДР налічвалі 120 000 вайскоўцаў. Складаліся з 2 бранетанкавых дывізіяў, 4 матарызаваных дывізіяў, 2 брыгадаў ракетаў тыпу «зямля-зямля», 10 артылерыйскіх палкоў, 9 палкоў ППА, 1 полку авіяпадтрымкі, 2 процітанкавых батальёнаў і іншых частак падтрымкі. == Канец войска НДР == 3 кастрычніка 1990 году адбылося ўзьяднаньне Нямецкае Дэмакратычнае Рэспублікі і Фэдэратыўнае Рэспублікі Нямеччыны. Аднак войска НДР не было ўлучана ў склад бундэсвэру, а было фактычна расфармавана. Ґенэралы ННА былі звольнены міністрам раззбраеньня й абароны НДР [[Райнэр Эпэльман|Райнэрам Эпэльманам]] са службы яшчэ 2 кастрычніка. Вайсковыя званьні афіцэраў ННА не былі прызнаны бундэсвэрам, які фактычна пазбавіў іх званьняў, а службу ў войску НДР не прызналі ні за ваенны, ні за грамадзянскі працоўны стаж. Аднак не адразу, але пасьля былі звольнены шматлікія адмыслоўцы (лётчыкі й авіятэхнікі), абслугоўвалыя прынятыя на ўзбраеньне бундэсвэрам зьнішчальнікі [[МІГ-29]], раней якія належалі ННА. Прынятыя на службу ў Бундэсвэры афіцэры ННА атрымалі ніжэйшыя званьні. 3 кастрычніка ННА складалася з 88 800 чалавек (сярод іх 23 155 афіцэраў і 22 549 унтар-афіцэраў), але большасьць асабовага склада не былі прыняты на службу ў Бундэсвэры. == Вайскова-марскі флёт НДР == === Склад === З усіх невялікіх флятоў краінаў-саюзьніцаў СССР па Варшаўскай дамове Ваенна-марскі флёт Войска НДР у канцы 1980-х гг. быў найболей баяздольным. Яго аснову складалі сучасныя караблі, якія ўступілі ў лад у 1970—1980-х гг. Усяго да моманту аб’яднаньня Нямеччыны ў 1990 г. у яго складзе знаходзілася 110 баявых караблёў розных клясаў і 69 дапаможных судоў. У складзе марское авіяцыі налічвалася 24 вэрталёта (16 — тыпу Мі-8 і 8 — тыпу Мі-14), а таксама 20 зьнішчальнікаў-бамбавікоў Су-17. Колькасьць асабовага складу ВМФ — каля 16 тысячаў чал. Самымі буйнымі караблямі ў складзе ВМФ НДР былі тры вартавых карабля тыпу «Rostock» (інш.1159), пабудаваныя ў СССР на Зялёнадольскім суднабудаўнічым заводзе ў 1978, 1979 і 1986 гадах адпаведна. Аснову супрацьлодкавых сілаў складалі 16 малых супрацьлодкавых караблёў (МСК) тыпу «Parchim» інш.133.1. Караблі будаваліся з 1980 па 1985 г. на верфі «Peenewerft» у г. Вольгаст па праекце, распрацаванаму ў ГДР з дапамогаю савецкіх адмыслоўцаў на базе МСК інш.1124. У 1986—1990 гг. для СССР было пабудавана 12 МСК гэтага тыпу па мадэрнізаваным праекце 133.1-М. Іншым прыкладам супрацоўніцтва Савецкага Саюзу і Ўсходняе Нямеччыны ў вобласьці ваеннага караблебудаваньня зьяўлялася будаўніцтва ў НДР па савецкім праекце (інш.151) ракетных катэраў (РКА) поўным водазьмяшчэньнем 380 т, якія плянавалася ўзброіць васьмю найновымі супрацькарабельнымі ракетамі (СКР) «Уран» (вытворчасьць СКР па савецкай ліцэнзіі вызначалася разгарнуць у НДР). Меркавалася, што гэты РКА паступіць на ўзбраеньне флатоў краінаў-удзельніцаў Варшаўскай дамовы. Да аб’яднання Нямеччыны атрымалася пабудаваць толькі два катэры гэтага тыпу, яшчэ чатыры знаходзіліся ў рознай ступені гатовасьці. Для замены састарэлых РКА інш.205 (у канцы 1980-х гг. усё 12 РКА гэтага праекту вывелі ў рэзэрв) ВМФ НДР атрымаў ад СССР пяць ракетных катэраў інш.1241-РЭ. Гэтыя катэры (распрацаваныя ЦКБ «Дыямэнт» на базе інш.1241.1-T) з 1980 г. будаваліся на экспарт [[Рыбінскі суднабудаўнічы завод|Рыбінскім]] і [[Яраслаўскі суднабудаўнічы завод|Яраслаўскім]] суднабудаўнічымі заводамі. Усяго для Баўгарыі, НДР, Індыі, Емэну, Польшчы й Румыніі пабудавалі 22 РКА. У складзе ВМФ НДР знаходзіліся таксама шэсьць вялікіх тарпедных катэраў пр.206, пабудаваных у СССР у 1968—1976 гг. Толькі ў ВМФ НДР існаваў такі кляс караблёў, як сверхмалыя (водазьмяшчэньнем 28 тонаў) ТКА тыпу «Libelle» (далейшае разьвіцьцё ТКА тыпу «Iltis») з жэлобнымі тарпеднымі апаратамі для 533-мм тарпедаў. Тарпеда выстрэльвалася назад — гэтак жа, як гэта рабілі савецкія ТКА тыпу «Г-5» у 1930—1940 гг. Усходненямецкі флёт разьмяшчаў трыццацьцю ТКА тыпу «Libelle». У складзе амфібййных сілаў знаходзілася 12 дэсантных караблёў (ДК) тыпу «Ноуегswerda» (поўным водазьмяшчэньнем 2000 тонаў), спраектаваных і пабудаваных у 1974—1980 гг. у НДР. Яшчэ два карабля гэтага тыпу пераабсталёўвалі ў транспарты забесьпячэньня. ВМФ НДР валодаў досыць шматлікімі мінна-тральнымі сіламі. З 1969 г. вялося будаўніцтва базавых тральшчыкаў тыпу «Greiz» («Kondor II»). Усходненямецкі флёт атрымаў 26 караблёў гэтага тыпу, яшчэ 18 адзінкаў дабудавалі ў варыянце памежных СКР (тып «Kondor I») для Берагавое аховы (Grenzebrigade Kuste). Пяць базавых тральшчыкаў былі пераабсталяваны ў выратавальныя й навучальныя судны. У складзе дапаможнага флёту знаходзілася 69 судоў рознага прызначэньня. Галоўным чынам гэта былі сучасныя судны параўнальна невялікага водазьмяшчэньня, пабудаваныя на нацыянальных вэрфях, а таксама ў СССР і ПНР. === Пасьля аб’яднаньня Нямеччыны === 3 кастрычніка 1990 г. «дзяржава працоўных і сялянаў на нямецкай зямлі» (як ганарліва зваў НДР яе першы кіраўнік [[Вільгельм Пік]]) спыніла сваё існаваньне, і перад кіраўніцтвам аб’яднанае Нямеччыны з усёю вастрынёю ўстала пытаньне, што рабіць з асабовым складам і ўзбраеньнем, якія дасталіся ў спадчыну ад ННА НДР. На тэрыторыі былое НДР было ўтворана часавае аб’яднанае камандаваньне Bundeswehr «Ost» (Усход), якое й прыняло на сябе ролю ліквідацыйнае камісіі. Асабовы склад тэрміновае службы паступова звольнілі, некаторая колькасьць афіцэраў пасьля адпаведнай «праверкі» прынялі на службу ў [[Бундэсвэр]]. Узбраеньне й тэхніку, за рэдкім выключэньнем (зьнішчальнікі МІГ-29), меркавалася прадаць іншым краінам ці ж утылізаваць. Увесь флёт былое НДР быў засяроджаны ў Растоке і чакаў свае долі. Адразу ж адправіліся на злом найболей старыя й патрабавалыя рамонту караблі. Урад ФРН узмоцнена шукаў пакупнікоў, разльічваючы выгодна прадаць найболей сучасныя баявыя адзінкі. Усе 16 МПК тыпу «Parchim» у 1992 г. купіла Інданэзія, караблі пасьля пераабсталяваньня й падрыхтоўкі экіпажаў паступова перайшлі ў інданэзійскі порт Сурабаю. Цікава адзначыць, што ў 1996 г. Зялёнодольскае ПКБ прапанавала камандаваньню ВМС Інданэзіі праект мадэрнізацыі гэтых караблёў да ўзроўню МПК пр.133.1-М. Акрамя таго, Інданэзія набыла 9 БТ тыпу «Kondor II» і ўсё 12 ДК тыпу «Hoyerswerda», а таксама два пераабсталяваных з ДК транспарта забеспячэньня. З усёй спадчыны, якую атрымала ФРН найвялікую цікавасьць выклікала РКА пр.1241-РЭ. Улічваючы, што сярод пакупнікоў савецкай зброі знаходзяцца, мякка кажучы, недружалюбныя ЗША дзяржавы, камандаванне ВМС ЗША прыняло рашэньне дасканала вывучыць катэр. Выбар упаў на РКА «Hiddensee» (былы «Rudolf Egelhofter»). У сьнежні 1991 г. на палубе транспартнага судна ён прыбыў у ЗША і быў прыпісаны да дасьледчага цэнтру ВМС ЗША ў горадзе Саламон (штат Мэрылэнд). Катэр быў падвергнуты ўсебаковым выпрабаваньням па адмысловай праграме. Амэрыканскія адмыслоўцы высока ацанілі канструкцыю корпусу карабля, ягоныя хадавыя й манэўраныя якасьці, аднак адзначаўся недастатковы (па амэрыканскіх стандартах) рэсурс маршавых і фарсажных газавых турбінаў, традыцыйна крытыкавалася радыёэлектроннае ўзбраеньне. Таксама адзначалася нізкая баявая эфэктыўнасьць ракетаў П-20 (экспартная мадыфікацыя [[П-15 Тэрміт]]), добрую адзнаку атрымала шасьціствольная АУ [[АК-630]]. У цэлым было зроблена заключэньне, што РКА такога тыпу, узброеныя больш сучаснымі ПКР «Маскіт» (інш.12411, 12421) ці «Ўран» (інш.12418) уяўляюць сабою досыць сур’ёзную небясьпеку для караблёў ВМС ЗША і іх саюзьнікаў. Астатнія чатыры РКА засталіся ў Растоке. Пэрыядычна зьяўляліся паведамленьні пра жаданьне Польшчы, якая выклікае прыхільнасьць чатырма падобнымі катэрамі, набыць у ФРН яшчэ два. Выгодна прадаўшы Інданэзіі вялікую частку сучасных караблёў, урад ФРН прыняўся фактычна раздорваць пакінутыя. Так, у 1993—1994 гг. было прынята рашэньне пра перадачу Латвіі трох, а Эстоніі — дзевяці пераабсталяваных катэраў пр.205 (зь іх зьнялі пускавыя ўсталёўкі ПКР П-15). Частка катэраў ужо перададзена. Латвіі дасталіся і два БТ тыпу «Kondor II». Гэтак жа шчодра былі раздадзены Нямеччынаю й памежныя СКР тыпу «Kondor I»: чатыры адзінкі — Тунісу, два — Мальце, адзін — Гвінэі-Бісаў, два (у 1994 г.) — Эстоніі. Менш усяго павезла тром СКР інш.1159 — не знойдучы пакупніка, камандаваньне [[бундэсмарынэ]] прадало іх на злом. Ніводны баявы карабель ВМФ НДР не ўвайшоў у склад ваенна-марскога флёту Нямеччыны. Тры найновых катэры пр.151 (адзін дабудавалі ўжо ў ФРН, тры ў недабудаваным стане прадалі Польшчы) былі пераўзброены й ўлучаны ў склад Берагавое аховы (Bundesgrenzschutz-See) ФРН разам з трыма памежнымі СКР тыпу «Kondor I». Так скончыў сваё існаваньне флёт НДР, караблі якога цяпер ходзяць пад сьцягамі васьмі дзяржаваў. == Сыстэма вайсковых званьняў і знакаў адрозьненьня == Званьні фэнрых і обэрфэнрых адпавядаюць званьням [[прапаршчык]] і [[старшы прапаршчык]] у савецкім войску. ''Нататка да ілюстрацыі: колер акантоўкі пагонаў залежыць ад роду войскаў.'' {| class="prettytable" align="center" width="100%" !colspan=5 style="background:#dadada" | '''ґенэралы ННА''' |- ![[маршал#Маршальскія званьні «на паперы»|Маршал НДР]] (Marschall der DDR)<br />''Званьне ніколі не прысвойвалася'' ![[Генэрал арміі]] (Armeegeneral) ![[Генэрал-палкоўнік]] (Generaloberst) ![[Генэрал-лейтэнант]] (Generalleutnant) ![[Генэрал-маёр]] (Generalmajor) |- |[[Файл:GDR_Army_OF10_Marschall_der_DDR.gif|center|65px]] |[[Файл:GDR_Army_OF9_Armeegeneral.gif|center|65px]] |[[Файл:GDR_Army_OF8_Generaloberst.gif|center|65px]] | | |} {| class="prettytable" align="center" width="100%" !colspan=7 style="background:#dadada" | '''афіцэры ННА''' |- ![[Палкоўнік]] (Oberst) ![[Падпалкоўнік]] (Oberstleutnant) ![[Маёр]] (Major) ![[капітан (вайсковае званне)|Капітан]] (Hauptmann) ![[Старшы лейтэнант]] (Oberleutnant) ![[Лейтэнант]] (Leutnant) ![[Малодшы лейтэнант]] (Unterleutnant) |- |[[Файл:GDR Army OF7 Oberst.gif|center|75px]] |[[Файл:GDR Army OF6 Oberstleutnant.gif|center|75px]] |[[Файл:GDR Army OF5 Major.gif|center|75px]] |[[Файл:GDR_Army_OF2_Hauptmann.gif|center|65px]] |[[Файл:GDR Army OF-1a Oberleutnant.gif|center|65px]] | |[[Файл:GDR Army OF1с Unterleutnant.gif|center|65px]] |} {| class="prettytable" align="center" width="100%" !colspan=4 style="background:#dadada" | '''[[прапаршчык]]і ННА''' |- ![[Старшы штабс-прапаршчык]] (Oberstabsfahnrich) ![[Штабс-прапаршчык]] (Stabsfahnrich) ![[Старшы прапаршчык]] (Oberfahnrich) ![[Прапаршчык]] (Fahnrich) |- |[[Файл:GDR_Army_W4_Stabsoberfähnrich.gif|center|65px]] |[[Файл:GDR_Army_W3_Stabsfähnrich.gif|center|65px]] |[[Файл:GDR_Army_W2_Oberfähnrich.gif|center|65px]] |[[Файл:GDR_Army_W1_Fähnrich.gif|center|65px]] |} {| class="prettytable" align="center" width="100%" !colspan=5 style="background:#dadada" | '''сэржанты ННА''' |- ![[Штабс-фэльдфэбель]] (Stabsfeldwebel) ![[Обэр-фэльдфэбель]] (Oberfeldwebel) ![[Фэльдфэбель]] (Feldwebel) ![[Унтар-фэльдфэбель]] (Unterfeldwebel) ![[Унтар-афіцэр]] (Unteroffizier) |- |[[Файл:GDR Army OR8 Stabsfeldwebel.gif|center|75px]] |[[Файл:GDR Army OR7 Oberfeldwebel.gif|center|75px]] |[[Файл:GDR Army OR6 Feldwebel.gif|center|75px]] |[[Файл:GDR Border Troops OR5a Unterfeldwebel.gif|center|75px]] |[[Файл:GDR Army OR4 Unteroffizier.gif|center|75px]] |} {| class="prettytable" align="center" width="100%" !colspan=3 style="background:#dadada" | '''салдаты ННА''' |- ![[Штабс-яфрэйтар]] (Stabsgefreiter) ![[Яфрэйтар]] (Gefreiter) ![[Радавы]] (Soldat) |- |[[Файл:GDR Army OR3 Stabsgefreiter.gif|center|75px]] |[[Файл:GDR Army OR2 Gefreiter.gif|center|75px]] |[[Файл:GDR Army OR1 Soldat.gif|center|75px]] |} {{краіна ў тэмах |краіна = Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка |краіны = Нямецкае Дэмакратычнае Рэспублікі |краіне = Нямецкай Дэмакратычнай Рэспубліцы |выява = {{Сьцяг НДР}} }} {{Арганізацыя Варшаўскай дамовы}} [[Катэгорыя:Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка]] [[Катэгорыя:Узброеныя сілы Нямеччыны]] hmsau4m45apgej79yhx5i6swa0wol82 14 133959 2619980 2554008 2025-06-14T11:58:54Z Terot 71743 [[Катэгорыя:Хрысьціянскія раманы]] 2619980 wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Выдуманыя сусьветы|Нарнія]] [[Катэгорыя:Кнігі XX стагодзьдзя]] [[Катэгорыя:Брытанская літаратура]] [[Катэгорыя:Пратэстанцкая літаратура]] [[Катэгорыя:Хрысьціянскія раманы]] [[Катэгорыя:Дзіцячыя кнігі]] [[Катэгорыя:Клайв Стэйплз Льюіс]] 0caec2je6bo9d0j1ybbof7vj10uym6c 0 155085 2619978 2602753 2025-06-14T11:02:58Z ČarnaruskiVoin 76002 2619978 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Украіна |Назва = Северскаданецк |Статус = места |Назва ў родным склоне = Северскаданецку |Назва ўкраінскай мовай = Сіверськодонецьк |Герб = Severodoneck gerb.png |Сьцяг = Severodoneck prapor.png |Гімн = |Дата заснаваньня = 1934 |Першыя згадкі = |Статус з = 1958 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Луганская вобласьць|Луганская]] |Аўтаномная рэспубліка = |Тэрытарыяльная грамада = [[Севераданецкая меская грамада]] |Раён = [[Северскаданецкі раён|Северскаданецкі]] |Сельсавет = |Мэр = Аляксей Харчанка |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 42.1 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 51 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 103479 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2019/zb/06/zb_chnn2019.pdf Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року — Державний комітет статистики України]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{Падзеньне}} |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = украінцы – 59%, расейцы – 38.7%, беларусы – 0.6%, іншыя – 1.7% |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 93400—93480 |Тэлефонны код = 6452 (645) |КОАТУУ = 4412900000 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 48 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 23 |Даўгата градусаў = 38 |Даўгата хвілінаў = 28 |Даўгата сэкундаў = 53 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = 7.5 |Сайт = http://www.sed-rada.gov.ua/ }} '''Северскаданецк<ref name=":0">[https://decentralization.ua/news/18645 Парламент ухвалив рішення про перейменування 10 міст 4 районів та більше 300 сіл та селищ в Україні]</ref>''' ({{Мова-uk|Сіверськодонецьк}}), да 2024 году '''Севераданецк''' ({{Lang-uk|Сєвєродонецьк}})&nbsp;— [[Горад|места]] на ўсходзе [[Украіна|Украіны]] ў [[Луганская вобласьць|Луганскай вобласьці]], адміністратыўны цэнтар [[Севераданецкая меская грамада|аднайменнай грамады]] ды [[Северскаданецкі раён|аднайменнага раёну]]. Адно з найважнейшых прамысловых мест [[Данбас]]у, цэнтар [[Хімічная прамысловасьць Украіны|хімічнай прамысловасьці Украіны]]. Разьмешчанае на [[Данбас]]е паміж рэкамі [[Северскі Данец]] і [[Баравая (рака)|Баравая]], ўваходзіць да складу [[Северскаданецка-Лісічанская аглямэрацыя|Северскаданецка-Лісічанскай аґлямэрацыі]]. == Гісторыя == Севераданецк быў заснаваны ў 1934 року ў межах места [[Лісічанск]] у зьвязку з будаўніцтвам Лісічанскага хімічнага камбінату і першапачаткова зваўся ''Лісхімстрой''<ref>[http://gska2.rada.gov.ua/pls/z7502/A005?rdat1=15.12.2009&rf7571=42483 Указ Президії Верховної Ради Української РСР від 27 січня 1950 року «Про перейменування селища міського типу Лисхімстрой Лисичанського району Ворошиловградської області»]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Ад ракі [[Северскі Данец]] ({{Мова-uk|Сіверський Донець}}), якая ў XIX і да сярэдзіны XX стагодзьдзя мела назву {{Мова-ru|Сѣверный Донецъ|скарочана}} (пазьней {{Мова-ru|Северный Донец|скарочана}})<ref>• [http://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Донец Донец (Северный)] (ЕСБЄ) * [http://ru.wikisource.org/wiki/Страница:Geo_stat_rus_imp_2.djvu/110 Донецъ Сѣверный] // П. П. Семёнов-Тян-Шанский. Географическо-статистическій словарь Россійской Имперіи. Т. II: Дабанъ — Кяхтинское градоначальство. — Санктпетербургъ, 1865. — с. 110. * [http://ru.wikisource.7val.com/wiki/Страница:Geo_stat_rus_imp_3.djvu/99 Сѣверный Донецъ считался границею Московскаго государства отъ Орды]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // П. П. Семёнов-Тян-Шанский. Географическо-статистическій словарь Россійской Имперіи. {{nobr|Т. III:}} СПб, 1867. — с. 99. * [http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/1578-59-п Про зони санітарної охорони каналу Північний Донець — Донбас, Червонооскільського, резервних — Артемівського, Горлівського, Волинцівського та Верхньо-Кальміуського водоймищ і річок Північний Донець та Оскіл]. Рада Міністрів Української РСР. Постанова від 7 жовтня 1959 р. № 1578</ref>, места атрымала расейскую назву ''Северодонецк''. Украінская назва мае досыць заблытаную гісторыю. У Загадзе Прэзыдыюму Вярхоўнай Рады Ўкраінскай ССР ад 27 студзеня 1950 року «Пра перайменаваньне пасёлка мескага тыпу Лісхімстрой Лісічанскага раёну Варашылаўградзкай вобласьці» назва места была пазначаная як С'''є'''в'''є'''родонецьк. Аднак такое напісаньне ва ўкраінскай мове памылковае, і ў шматлікіх крыніцах (слоўніках, мапах і афіцыйных дакумэнтах) замацавалася выпраўленае напісаньне, аднак яно не было афіцыйна прынятае. Згодна зь §&nbsp;108 дзейнага правапісу<ref>[http://izbornyk.org.ua/pravopys/rozdil4.htm#par108]</ref> назва места павінна гучаць як '''Сіверськодонецьк''', што адпавядае [[Этымалёгія|этымалёгіі]] (ад украінскай назвы ракі {{Мова-uk|Сіверський Донець|скарочана}}). Гэтая назва ўвайшла ў энцыкляпэдыі і даведнікі савецкіх часоў («Савецкая энцыкляпэдыя гісторыі Ўкраіны» ды інш.), а таксама ў [[Энцыкляпэдыя ўкраіназнаўства|Энцыкляпэдыю ўкраіназнаўства]]. У сучасных друкаваных выданьнях сустракаецца таксама варыянты С'''і'''в'''е'''родонецьк<ref>https://web.archive.org/web/20071226222005/http://www.pravda.com.ua/news/2007/11/14/66859.htm</ref>, '''С'''є'''в'''е'''родонецьк'''. У самім месьце да сярэдзіны 1990-х пераважна выкарыстоўвалася напісаньне ''Сєверодонецьк'', хоць сустракаліся ''Северодонецьк'' і ''Сєвєродонецьк''. У 1995 року быў зацьверджаны [[Герб Северскаданецку|герб места]], на якім назва напісана як Сєвєродонецьк. Пасьля гэтага пачаў шырока выкарыстоўвацца менавіта такі варыянт. 11 красавіка 2008 року ў «Ведамасьцях Вярхоўнай Рады Ўкраіны» было апублікаванае пацьверджаньне першаснай афіцыйнай формы назвы, прынятай Прэзыдыюмам Вярхоўнай Рады Ўкраінскай ССР 27 студзеня 1950. Адгэтуль места ў афіцыйных дакумэнтах называецца С'''є'''в'''є'''родонецьк. Пад час прэзыдэнцкай кампаніі 28 лістапада 2004 року ў Северскаданецку адбыўся {{Не перакладзена|Першы Ўсеўкраінскі сход народных дэпутатаў і дэпутатаў мясцовых радаў|сход прадстаўнікоў мясцовага самакіраваньня|uk|З'їзд у Сєвєродонецьку}}, арганізаваны [[Партыя рэгіёнаў Украіны|Партыяй рэгіёнаў]]. Сярод іншага дэлегаты вылучылі ідэю аддзяленьня ўсходніх і паўднёвых рэгіёнаў у асобнае дзяржаўнае ўтварэньне ў адказ на [[Аранжавая рэвалюцыя|Аранжавую рэвалюцыю]]. Праект атрымаў у народзе глумліва-зьневажальную назву-абрэвіятуру «[[Паўднёва-Ўсходняя Ўкраінская Аўтаномная Рэспубліка]]». Пазьней тагачасны кандыдат у [[Прэзыдэнт Украіны|прэзыдэнты]] [[Віктар Януковіч]] адмовіўся ад ідэі і публічна выказаў падтрымку саборнасьці Ўкраіны. Увесну 2014 году Северскаданецк апынуўся ў зоне дзеяньня сэпаратысцкіх баевікоў і расейскіх наймітаў на ўсходзе Ўкраіны, у выніку чаго гэты горад, а таксама іншыя часткі поўдня й цэнтру Луганскае вобласьці быў захоплены баевікамі самаабвешчанай [[Луганская народная рэспубліка|Луганскай народнай рэспублікі]]. Горад стаў адным з найбольш паўночных раёнаў, кантраляваных баевікамі, але станам на 22 ліпеня гэтага ж году ў горадзе быў адноўлены канстытуцыйны лад Украіны ў рамках [[антытэрарыстычная апэрацыя ва Ўкраіне (2014)|антытэрарыстычнай апэрацыі]] ў вобласьці<ref>{{артыкул|аўтар=|загаловак=Наступная перамога: украінскія сілавікі вызвалілі Севераданецк|арыгінал=|спасылка=http://belsat.eu/be/wiadomosci/a,21021,nastupnaia-pieramogha-ukrainskiia-silaviki-vyzvalili-sievieradanietsk.html|аўтар выданьня=|выданьне=Белсат|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. 19 верасьня 2024 году [[Вярхоўная Рада Ўкраіны]] пераіменавала [[Горад|места]] ''Севераданецк'' на ''Северскаданецк'' у межах [[Дэрусіфікацыя|дэрусыфікацыі]].<ref name=":0" /> == Насельніцтва == {| width="40%" align="center" border="0" cellspacing="2" cellpadding="5" style="border:1px solid #AAAAAA;" |-bgcolor="#AAAAFF" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Насельніцтва <small>(чал.)</small> |-bgcolor="#eeeeff" ! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989 !! 2001 !! 2017 |- bgcolor="#f7f9ff" | align=center|5240 | align=center|33&nbsp;180 | align=center|90&nbsp;036 | align=center|113&nbsp;041 | align=center|131&nbsp;376 | align=center|119&nbsp;940 | align=center|106&nbsp;188 |} == Эканоміка == Севераданецк — цэнтар [[Хімічная прамысловасьць Украіны|хімічнай прамысловасьці]]. {| class="wikitable standard mw-collapsible mw-collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Севераданецку |- | * [[ЗАТ]] «Севераданецкае аб’яднаньне Азот» * ААТ «Аб’яднаньне Шклоплястык» * НП «Імпульс» * ААТ «СПЗ» * ААТ «Абаронны завод» * ЗАТ «Севераданецкі ОРГХІМ» * ЗАТ «Укрхімэнэрга» * ПП «Хімпастаўнік» * ТАА «Хімэксэлен» * ТАА СП Укрзьнештрэйдінвэст * НП «Хіммаш кампрэсар-сэрвіс» * Севераданецкі завод ЖБВ * Севераданецкі завод хімічных нестандартызаваных прыладаў * ЗАТ «МРІЯ» * Завод будаўнічых канструкцый і матэрыялаў * Дрэваапрацоўчы камбінат * ААТ «Украінска-польская кампанія таварнага абсталяваньня „ВІКО“» * Завод сілікатнай цэглы * ЗАТ «Цэгла-будматэрыялы» * Севераданецкі кацельна-мэханічны завод * Севераданецкі хіміка-мэталюргічны завод * ДП «Севераданецкая ЦЭЦ» * Севераданецкі завод будаўнічай керамікі * ААТ «Мікратэрм» * НВП «Антэкс-аўтаматыка» * Прадпрыемствы харчовай прамысловасьці |} === Транспарт === Севераданецк мае даволі разгалінаванае транспартнае злучэньне зь іншымі местамі Ўкраіны: [[Севераданецк (аэрапорт)|аэрапорт]], чыгунка, міжгароднія аўтобусы. У самім месьце дзейнічае разгалінаваная сетка ўнутры — і прымескіх транспартных маршрутаў [[Севераданецкі тралейбус|тралейбусаў]], аўтобусаў, маршрутных таксі. == Адукацыя і навука == ВНУ: Інстытут падвышэньня кваліфікацыі, падрыхтоўкі і перападрыхтоўкі кадраў (з 1967), Севераданецкая філія Міжрэгіянальнай акадэміі кіраваньня пэрсаналам (з 1997), [[Севераданецкі тэхналягічны інстытут]], Севераданецкая філія Кіеўскага эканамічнага інстытуту мэнэджмэнту. Чатыры [[Прафэсійна-тэхнічная вучэльня|ПТВ]], вышэйшая прафэсійная вучэльня, музычная вучэльня, хіміка-мэханічны тэхнікум. 20 сярэдніх школаў, дзіцячыя мастацкая і 2 музычныя школы, гуманітарна-эстэтычная гімназія, 3 профільныя ліцэі, 16 дашкольных установаў. == Ураджэнцы і жыхары == * [[Васіль Волга]]&nbsp;— старшыня Ўсеўкраінскай грамадзкай арганізацыі «Грамадзкі кантроль», у 2004 року быў адным з [[Прэзыдэнцкія выбары ва Ўкраіне 2004 году|кандыдатаў у прэзыдэнты]]. * [[Сьняжана Анопка]]&nbsp;— супэрмадэль, займае 13-е месца сярод найдаражэйшых мадэляў плянэты<ref>{{Спасылка|url=http://novynar.com.ua/showbiz/15202|загаловак=Українські моделі завойовують світовий подіум|назва праекту=Новинар|дата публікацыі=2007-12-07|дата=2008-05-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Ha5WpCSf|archivedate=2013-06-23|мова = uk}}</ref>. * [[Ёсіп Курлат]]&nbsp;— паэт, дзіцячы пісьменьнік, перакладнік. * [[Алена Лукаш]]&nbsp;— украінскі юрыст, палітык. == Спорт == Футбольны клюб «[[Хімік Севераданецк|Хімік]]». Жаночыя валейбольны клюб «[[Севераданчанка (валейбольны клюб)|Севераданчанка]]» — адна з наймацнейшых камандаў жаночага чэмпіянату, чэмпіён 2009 року. Дзейнічае [[Севераданецкі лядовы палац|лядовы палац]]. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Энцыкляпэдыя ўкраіназнаўства}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20071209164851/http://www.sed-rada.gov.ua/ Афіцыйная бачына Севераданецку] * [https://web.archive.org/web/20080913155833/http://www.index.sed.lg.ua/ Севераданецкі інфармацыйны каталёг]&nbsp;— мескія арганізацыі, прамысловасьць, культура й інш. * [https://web.archive.org/web/20140714183445/http://heraldry.com.ua/index.php3?lang=U&context=info&id=694#verh Украінская геральдыка. Севераданецк] {{Луганская вобласьць}} [[Катэгорыя:Населеныя пункты Луганскай вобласьці]] ia7jqhxhuogomqdmb8pai6xjmgg6f3v 0 161665 2619977 2609673 2025-06-14T09:03:31Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2619977 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст}} '''Васіль Антоненка''' ({{Н}} 17 траўня 1996 году) — колішні беларускі футбаліст, абаронца. == Кар’ера == Выхаванец магілёўскага «[[Дняпро Магілёў|Дняпра]]». Бараніў колеры каманды ў складзе дублюючага складу. Свой адзіны матчы ў Найвышэйшай лізе за асноўную каманду згуляў 23 лістапада 2014 году супраць бабруйскай «[[Белшына Бабруйск|Белшыны]]», зьявіўшыся на полі на 63-й хвіліне і атрымаўшы жоўтую картку. Сэзон 2015 году правёў у складзе шклоўскага «Спартака». У сакавіку 2016 году быў аддадзены ў арэнду магілёўскаму «[[Тарпэда Магілёў|Тарпэда]]» да канца сэзону<ref>[http://by.tribuna.com/football/1038581578.html Могилевское «Торпедо» арендовало защитника Антоненко у «Днепра»]{{Ref-ru}}</ref>. Перад пачаткам 2017 году спрабаваў уладкавацца ў першалігавую «[[Ліда (футбольны клюб)|Ліду]]»<ref>{{Спасылка|дата публікацыі = 2017-02-22 |url = https://football.by/news/96400 |загаловак = Антоненко, Гарапучик и Лозко на просмотре в "Лиде" |выдавец = Football.by |дата доступу = 2025-03-30 |мова = ru}}</ref>, але кантракт з клюбам ня быў складзены. У жніўні пачаў выступаць за «[[Ворша (футбольны клюб)|Воршу]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20230224164346/https://orsha.eu/bel/%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%96%D0%BD%D1%8B/6382/ «Ямайкі» не атрымалася]</ref>. Па заканчэньні году пакінуў каманду. == Статыстыка == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"| Клюб !!rowspan="2"| Сэзон !!colspan="3"| Чэмпіянат |- ! Дывізіён !! Матчы !! Галы |- | [[Спартак Шклоў]] || [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2015 году|2015]] || [[Другая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2015 году|Другая ліга]] || 15 || 5 |- | [[Тарпэда Магілёў]] || [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2016 году|2016]] || [[Другая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2016 году|Другая ліга]] || 16 || 8 |- | [[Ворша (футбольны клюб)|Ворша]] || [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2017 году|2017]] || [[Першая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2017 году|Першая ліга]] || 8 || 1 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.pressball.by/footballstat/vasili_antonenko/ Статыстыка «ПБ-Инфо»]{{Ref-ru}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Антоненка, Васіль}} [[Катэгорыя:Беларускія футбалісты]] 49mtcmfgyxyg7245pncmv2u30a9gzwz 0 165215 2619966 2261974 2025-06-14T07:50:05Z W 11741 +σ - гэта "с". 2619966 wikitext text/x-wiki {{Востраў |Назва = Лесбас |Мапа = Lesbos-map-be.png |Месца = [[Эгейскае мора]]<br />[[Заліў Саронікас]] |Шырата_паўшар’е = паўночнае |Шырата_градусаў = 39 |Шырата_хвілінаў = 10 |Шырата_сэкундаў = 00 |Даўгата_паўшар’е = усходняе |Даўгата_градусаў = 26 |Даўгата_хвілінаў = 20 |Даўгата_сэкундаў = 00 |Плошча = 1,632.8 |Вышыня = |Краіна = Грэцыя |Вобласьць = [[Паўночна-Эгейскія астравы]] |Насельніцтва = 86 436 |Год = 2011 }} '''Ле́сбас''' (грэч. Λέσβος) — грэцкі востраў у паўночна-ўсходняй частцы [[Эгейскае мора|Эгейскага мора]]. Плошча — 1636 км². Гэта трэці па велічыні востраў [[Грэцыя|Грэцыі]] і восьмы па велічыні ў [[Міжземнае мора|Міжземным моры]] пасьля [[Сыцылія|Сыцыліі]], [[Сардынія|Сардыніі]], [[Кіпр (востраў)|Кіпру]], [[Корсыка|Корсыкі]], [[Крыт]]у, [[Мальёрка|Мальёркі]] і [[Эўбэя|Эўбэі]]. Найвышэйшы пункт — гара [[Алімп]] (967 м). Галоўны горад вострава — [[Мітылена]]. У [[антычнасьць|антычнасьці]] Лесбас быў цэнтрам сольнай мелікі (песеннай лірыкі), тут на [[эалійцы|эалійскім]] дыялекце пісалі складанымі памерамі [[Сапфо]] і [[Алкей]]. На востраве разгортваюцца дзеяньні раману «[[Дафніс і Хлоя]]». Геалягічнай і турыстычнай асаблівасьцю вострава зьяўляецца так званы [[Скамянелы лес (Лесбас)|Скамянелы Лес]], які належыць да сусьветнай і эўрапейскай сеткі геапаркаў. == Глядзіце таксама == * [[Лесьбіянства]] == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.lesvos.gr/ Афіцыйны сайт] [[Катэгорыя:Астравы Грэцыі]] [[Катэгорыя:Астравы Эгейскага мора]] [[Катэгорыя:Лесбас]] 0mr47h9eoh9q7btwzbh8p30ykrpma86 0 168109 2619893 2360255 2025-06-13T12:53:51Z 78.177.163.183 2619893 wikitext text/x-wiki {{Каардынаты|55|44|16|паўночнае|37|32|0|усходняе|выяўленьне=загаловак}} {{Партыя |назва = «Адзіная Расея» |арыгінальная назва = {{мова-ru|Единая Россия|скарочана}} |тып = |лягатып = |подпіс = Лёга |памер = |лідэр = [[Дзьмітры Мядзьведзеў|Зьмiцep Мядзьведзеў]] |заснавальнік = [[Юры Лужкоў]], [[Сяргей Шайгу]], [[Мінцімер Шайміеў]] |заснаваная = {{Дата пачатку|1|12|2001|1}} |штаб-кватэра = [[Масква]], [[Заходняя адміністрацыйная акруга]], раён [[Дарагамілава]], [[Кутузаўскі праспэкт]], д. 39<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты Цэнтральнага выканаўчага камітэту|спасылка=https://er.ru/contacts|выдавец=Партыя «Адзіная Расея»|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=14 красавіка 2021}}</ref> |супрацоўніцтва = {{Артыкул у іншым разьдзеле|Агульнарасейскі народны фронт||ru|Общероссийский народный фронт}} |ідэалёгія = [[кансэрватызм]]<ref>{{Навіна|аўтар={{Артыкул у іншым разьдзеле|Ведамасьці|«Ведамасьці»|ru|Ведомости}}|загаловак=Адзінаросы плянуюць кантраляваць будучы Эўразійскі парлямэнт|спасылка=https://novychas.by/fakty_padziei_liudzi/vedomosti_adz_narosi_planujuc_/|выдавец=Газэта [[Новы час (газэта)|«Новы час»]]|дата публікацыі=12 траўня 2012|дата доступу=14 красавіка 2021}}</ref> |інтэрнацыянал = {{Артыкул у іншым разьдзеле|Цэнтрысцкі дэмакратычны інтэрнацыянал|Цэнтрысцкі дэмакратычны|en|Centrist Democrat International}} |моладзевая арганізацыя = {{Артыкул у іншым разьдзеле|Маладая гвардыя Адзінай Расеі|Маладая гвардыя|ru|Молодая гвардия Единой России}} |колькасьць = 2 073 772 (2011) |назва ніжняй палаты парлямэнту = [[Дзяржаўная Дума Фэдэральнага Сходу Расейскай Фэдэрацыі|Дзяржаўная Дума]] (2021) |дэпутатаў у ніжняй палаце парлямэнту = {{Партыя месца|336|450|hex=#FFD700}}<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Фракцыі|спасылка=http://duma.gov.ru/duma/factions/|выдавец=[[Дзяржаўная дума Расеі]]|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=14 красавіка 2021}}</ref> |назва верхняй палаты парлямэнту = [[Савет фэдэрацыі Фэдэральнага сходу Расейскай Фэдэрацыі|Савет Фэдэрацыі]] (2021 год) |дэпутатаў у верхняй палаце парлямэнту = {{Партыя месца|140|170|hex=#FFD700}}<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сэнатары РФ|спасылка=https://er.ru/persons/senatory-rf|выдавец=Партыя «Адзіная Расея»|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=14 красавіка 2021}}</ref><ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сэнатары|спасылка=http://council.gov.ru/structure/members/|выдавец=[[Савет Фэдэрацыі Расеі]]|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=14 красавіка 2021}}</ref> |назва мясцовых саветаў = {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рэгіянальныя парлямэнты Расеі|Рэгіянальныя парлямэнты|en|Regional parliaments of Russia}} |дэпутатаў у мясцовых саветах = {{Партыя месца|2840|3980|hex=#FFD700}} |орган партыйнага друку = |гімн = |дэвіз = |сайт = [https://er.ru/ er.ru] |лацінка=Adzinaja Rasieja}} «'''Адзі́ная Расе́я'''» — [[палітычная партыя]] [[Расея|Расеі]], заснаваная 1 сьнежня 2001 году шляхам аб’яднаньня партыяў «[[Адзінства (Расея)|Адзінства]]» (суполка дэпутатаў у [[Дзяржаўная дума|Думе]]) і «[[Айчына — уся Расея]]». Цяпер найбольшая й самая ўплывовая партыя ў Расеі. Пад час выбараў 2003 году стала найбольшай партыяй у Думе, а ў 2007 годзе мела ўжо 2/3 складу Думы. Галоўная задача партыі «Адзіная Расея» — падтрымка [[Уладзімер Пуцін|У. Пуціна]]<ref>{{Артыкул|аўтар={{Артыкул у іншым разьдзеле|Пэры Андэрсан||en|Perry Anderson}}.|загаловак=Расейская «кіраваная дэмакратыя»|спасылка=http://arche.bymedia.net/2007-05/anderson705.htm|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2007|нумар=[http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=9342-2.pdf 5 (56)]|старонкі=100-109|issn=1392-9682}}</ref>. Першапачаткова галаўная сядзіба ў Маскве месьцілася па {{Артыкул у іншым разьдзеле|Банны завулак (Масква)|Банным завулку|ru|Банный переулок (Москва)}}, д. 3а. == Праграма == 8 сьнежня 2018 году 18-ы зьезд партыі «Адзіная Расея» ўхваліў праграму «Посьпех кожнага — посьпех Расеі», якая складалася з 8 частак: 1) «Якасьць дзяржавы», 2) «Эканоміка росту і дабрабыту», 3) «Сацыяльная палітыка», 4) «Разумная сіла і культурнае лідэрства», 5) «Здаровая будучыня», 6) «Быць гаспадаром ва ўласным доме», 7) «Аграрная [[звышдзяржава]]», 8) «Справядлівасьць і [[бясьпека]] для сьвету і Расеі»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Праграма|спасылка=https://er.ru/party/program|выдавец=Партыя «Адзіная Расея»|мова=ru|дата публікацыі=8 сьнежня 2018|дата доступу=14 красавіка 2021}}</ref>. Першая частка праграмы падзялялася на 6 разьдзелаў: 1) «Рост палітычнай канкурэнцыі і магчымасьцяў [[Наўпроставае народаўладзьдзе|наўпроставага народаўладзьдзя]]», 2) «Зручная даступнасьць і новая якасьць дзяржаўных паслугаў», 3) «Супрацьдзеяньне [[хабар]]ніцтву і [[Зацікаўленае згуртаваньне|абарона грамадзкіх зацікаўленасьцяў]]», 4) «Справядлівы [[суд]]», 5) «Вольнае разьвіцьцё [[прадпрымальніцтва]]», 6) «Выніковасьць і празрыстасьць дзяржаўных закупак». Гэтыя разьдзелы прадугледжвалі ўвядзеньне: электронных дазволаў на будаўніцтва, зьняволеньня да 20 гадоў за [[крадзеж]] у галіне дзяржаўных закупак, электроннага кабінэта [[Прыстаў|прыстава]] для ўзаемінаў з грамадзянамі і комплекснай праверкі прадпрыемстваў аднойчы на 3 гады замест асобных праверак кожным наглядным органам. У 2-й частцы налічвалася 8 разьдзелаў: 1) «Моцны каштарыс, нізкае зьняцэньваньне, устойлівы рубель, надзейныя [[банк]]і»; 2) «Справядлівыя падаткі»; 3) «Выніковасьць народнай гаспадаркі»; 4) «Уся Расея — тэрыторыя росту і разьвіцьця»; 5) «Правадырскі справавы клімат»; 6) «Малы і сярэдні бізнэс — аснова новай гаспадаркі»; 7) «Новая прамысловасьць: краіна жыве, пакуль працуюць заводы»; 8) «Вырабляць, спажываць і вывозіць расейскае». У іх прапаноўвалася пашырыць выкарыстаньне расейскай валюты ў разьліках між краінамі [[Эўразійскі эканамічны зьвяз|Эўразійскага эканамічнага зьвязу]] і парышыць продаж стратных дзяржаўных прадпрыемстваў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Праграма «Посьпех кожнага — посьпех Расеі»|спасылка=https://er.ru/media/party-program/July2020/gdMi6BWYqc9dne8OINEH.pdf|выдавец=Партыя «Адзіная Расея»|мова=ru|дата публікацыі=8 сьнежня 2018|дата доступу=14 красавіка 2021}}</ref>. Трэцяя частка праграмы зьмяшчала 5 разьдзелаў: 1) «Захаваньне і павышэньне ўзроўню дабрабыту», 2) «Годная праца і прафэсійнае самасьцьвярджэньне для ўсіх», 3) «Зьберажэньне і прымнажэньне народу», 4) «Роўныя магчымасьці і якасьць жыцьця для ўсіх», 5) «Грамадзянская дзейнасьць і грамадзкае пачынаньне — аснова грамадзкага разьвіцьця». У гэтай частцы прадугледжвалася за 3 гады забясьпечыць [[дзялянка]]мі шматдзетных бацькоў і ўкараніць дзяржаўны заказ грамадзкіх паслугаў для [[Некамэрцыйная арганізацыя|некамэрцыйных арганізацыяў]]. У 4-й частцы было 5 разьдзелаў: 1) «Будучыня краіны нараджаецца за школьнай партай» 2) «Разумная Расея», 3) «Адкрыць дарогу адораным», 4) «Будучыня расейскай навукі: новыя лябараторыі для новых геніяў», 5) «Бясцэнны капітал [[Расейская культура|расейскай культуры]]». У іх згадвалася: стварэньне [[Ліцэй|ліцэяў]] пры ўнівэрсытэтах і шматгаліновых [[каледж]]аў у буйных гарадах, укараньне ў студэнцкіх гуртажытках шыракапалоснага доступу ў Сеціва і ахоп 75 % школьнікаў дадатковай адукацыяй. 5-я частка праграмы зьмяшчала 5 разьдзелаў: 1) «Мэдыцына для ўсіх: даступнасьць, якасьць, прафэсіяналізм»; 2) «Якасныя лекі па даступных цэнах»; 3) «[[Здароўе]] дзяцей — шчасьце бацькоў»; 4) «Здароўе як [[лад жыцьця]] краіны»; 5) «Інавацыйныя магчымасьці і [[чалавечы капітал]] аховы здароўя». Іх зьмест прадугледжваў: улучэньне навыкаў здаровага ладу жыцьця ў навучальныя праграмы пэдагогаў, даданьне ў Агульнае пагадненьне між працадаўцамі, прафсаюзамі і [[Урад Расеі|ўрадам Расеі]] абавязка ўмацаваньня здароўя. У 6-й частцы налічвалася 6 разьдзелаў: 1) «Даступнае жытло для ўсіх і на справядлівых умовах», 2) «Расея без лядачага і аварыйнага жытла», 3) «Зрабіць дом сучасным», 4) «За выніковыя кіраўнічыя прадпрыемствы», 5) «Новыя дамы і сучасныя гарады для расейскіх сем'яў», 6) «Новыя дарогі для будучыні краіны». У гэтай частцы прапаноўвалася: запусьціць Дзяржаўную інфармацыйную сыстэму жыльлёва-камунальнай гаспадаркі з магчымасьцю аплачваць анлайн і атрымліваць зьвесткі пра паслугі, праводзіць сходы жыхароў і падаваць скаргі; налічваць [[уклад]]ныя адсоткі на сродкі ў рахунках для капітальнага рамонту<ref name="а"/>. У 7-й частцы праграмы налічвалася разьдзелаў: 1) «Харчовы [[сувэрэнітэт]] краіны», 2) «Моцны [[селянін]] — гаспадар зямлі», 3) «Будучыня вёскі — людзі і інавацыі», 4) «Новая якасьць сельскага жыцьця». Гэтая частка прадугледжвала: накіраваньне 5 % дарожных фондаў на будаўніцтва і рамонт аўтадарог да вёсак, гранты для малых прадпрыемстваў на стварэньне інфраструктуру падарожжаў на вёску. У апошняй 8-я частцы згадвалася: гаспадарчае задзіночаваньне ў [[Саюзная дзяржава Беларусі і Расеі|Саюзнай дзяржаве Беларусі і Расеі]], а таксама ў Эўразійскім эканамічным зьвязе; задача падрыхтаваць пагадненьне аб супрацы [[ЭАЭЗ]] зь Кітаем. Сярод іншага, зьмяшчалася прапанова: «Галоўным прынцыпам [[Міжнародныя дачыненьні|міжнародных дачыненьняў]] мае стаць прынцып суіснаваньня разнаякіх ''рэгіянальных'' парадкаў». Таксама галоўным напрамкам у Азіі называлася ўзмацненьне стратэгічнага партнэрства зь Кітаем. Прадугледжвалася «актывізаваць працу прасоўваньня расейскай адукацыі, мовы і культуры, працу з [[Расейская дыяспара|суайчыньнікамі]], асабліва на пасьлясавецкай прасторы». У рамках гэтай прапановы прадугледжвалася накіраваць замежную дапамогу «на адрасную падтрымку людзей і некамэрцыйных арганізацыяў, здольных і гатовых прасоўваць расейскія зацікаўленасьці, тэхнічную дапамогу краінам былога СССР у стварэньні гаспадарчай інфраструктуры і ўстаноўча-прававога асяродзьдзя, падтрымку адукацыі — як у расейскіх ВНУ, гэтак і ва ўнівэрсытэтах краінаў-партнэрак на расейскай мове»<ref name="а"/>. == Колькасьць == [[Файл:Офис Единой России в Тольятти.jpg|міні|240пкс|Сядзіба «Адзінае Расеі» ў [[Тальяці]]]] * У ліпені 2000 году пасьля стварэньня партыі мела каля 150 тыс. сябраў. * У сакавіку 2003 году ў «Адзінае Расеі» было ўжо 400 тыс. чальцоў. * Пасьля выбараў у 2003 годзе старшыня партыі назваў лічбу сяброў каля 680 тыс. * Па стане на сярэдзіну 2006 году — 1 096 000. * Па стане на 27 лютага 2008 году ў партыі было 1,8 млн чалавек. * Па стане на 23 верасьня 2010 году колькасьць склала 2 055 602 чалавекі. == Вынікі ўдзелу ў выбарах == Паводле зьвестак Цэнтральнай выбарчай камісіі Расеі «Адзіная Расея» набрала на выбарах у [[Дума (Расея)|Думу]] ў 2011 годзе 49,3 % галасоў. Аднак назіральнікі ад [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|Арганізацыі бясьпекі і супрацы ў Эўропе]] адзначылі яўнае [[маніпуляваньне]] падлікам галасоў на карысьць дадзенай партыі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=АБСЭ: Выбары ў Расеі несумленныя|спасылка=http://www.radyjo.net/4/28/artykul/59668|выдавец=[[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]]|дата публікацыі=5 сьнежня 2011|дата доступу=23 жніўня 2015}}</ref>. {| class="standard sortable" |+ '''Вынікі Адзінае Расеі на выбарах у [[Дума (Расея)|Дзяржаўную думу]].''' |- ! выбары !! Галасоў пададзеных за <br /> краёвы сьпіс, % !! Колькасьць дэпутатаў !! Адсотак дэпутатаў у <br /> [[Дума (Расея)|Дзяржаўнае думе]] |- | Выбары ў Дзяржаўную думу (2003) | align="right" |37,57 | align="right" |220 | align="right" |48,9 |- | Выбары ў Дзяржаўную думу (2007) | align="right" |64,30 | align="right" |315 | align="right" |70,0 |- | Выбары ў Дзяржаўную думу (2011) | align="right" |49,30 | align="right" |238 | align="right" |52,9 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Асобы|спасылка=https://er.ru/persons|выдавец=Партыя «Адзіная Расея»|мова=ru|дата публікацыі=8 сьнежня 2018|дата доступу=14 красавіка 2021}} * [https://web.archive.org/web/20101126195302/http://www.er-duma.ru/ Суполка «Адзінае Расеі» ў Дзяржаўнай думе] {{Грамады Расеі}} [[Катэгорыя:Палітычныя партыі Расеі]] [[Катэгорыя:Кансэрватыўныя партыі]] [[Катэгорыя:Кансэрватыўныя партыі Расеі]] [[Катэгорыя:Сьнежань 2001 году]] [[Катэгорыя:Палітычныя партыі, заснаваныя ў 2001 годзе]] [[Катэгорыя:2001 год у Расеі]] 4b32cqblwjwdbrmj9h32wyl1g42utnp 0 168996 2619939 2616323 2025-06-14T03:40:35Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2619939 wikitext text/x-wiki {{Футбольны клюб |Назва = Брук-Бэт Тэрмаліка |Лягатып = Bruk-Bet Termalica Nieciecza crest.svg |ПоўнаяНазва = Bruk-Bet Termalica Nieciecza Klub Sportowy |Заснаваны = |Горад = [[Няцеча]], [[Польшча]] |Стадыён = [[Няцеча (стадыён)|Няцеча]] |Умяшчальнасьць = 4595 |Прэзыдэнт = |Чэмпіянат = {{Папярэдні футбольны сэзон Польшчы|Брук-БэтТэЛіга}} |Сэзон = {{Папярэдні футбольны сэзон Польшчы|ПапярэдніСэзон}} |Месца = {{Папярэдні футбольны сэзон Польшчы|Брук-БэтТэ}} |Прыналежнасьць = Польскія | pattern_la1= _cibao18h | pattern_la2= _samtredia17h | pattern_b1 = _cibao18h | pattern_b2 = _samtredia17h | pattern_ra1= _cibao18h | pattern_ra2= _samtredia17h | pattern_sh1= _termalica1819h | pattern_sh2= _unterhaching1718h | pattern_so1= _termalica1920h | pattern_so2= | leftarm1=FF6600 | leftarm2=0000FF | body1 = FF6600 | body2 = 0000FF | rightarm1 = FF6600 | rightarm2 = 0000FF | shorts1 = FF6600 | shorts2 = 0000FF | socks1 = FF6600 | socks2 = 0000FF }} «'''Брук-Бэт Тэрмаліка'''» ({{мова-pl|Bruk-Bet Termalica}}) — польскі футбольны клюб зь вёскі [[Няцеча|Няцечы]]. Заснаваны ў 1922 годзе. == Гісторыя == Пачатак футболу ў [[Няцеча|Няцечы]] датуецца 1922 годам. Гэта была адная зь першых камандаў рэгіёну, але футбалісты ня мелі адзінай формы, то бок у кожнага гульца былі свае шорты, звычайная кашуля і абутак<ref name="brukbet">[http://brukbet.home.pl/nowa/historia «Bruk-Bet Termalica Nieciecza KS»].</ref>. За часам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] дзейнасьць польскіх аб’яднаньняў была забароненая, а поле ў Няцечы выкарыстоўвалася гітлераўцамі як трэнавальная пляцоўка. Ужо па заканчэньні вайны ў вёсцы паўстаў футбольны клюб. У 1947 годзе клюб атрымаў новае поле, дзе на сёньня стаіць клюбны стадыён, прычынай пераносу сталася паводка ракі Дунаец. У 1970-я гады футбольная актыўнасьць у Няцечы зьнізілася, і на некаторы час каманда нават спыніла сваё існаваньне<ref name="brukbet"/>. Аднак клюб быў адноўлены ў 1983 годзе. На пачатку XXI стагодзьдзя клюб стаў уласнасьцю [[Кшыштаф Віткоўскі|Кшыштафа Віткоўскага]], а ягоная жонка Данута заняла пасаду прэзыдэнткі клюбу. Тытульным спонсарам стала кампанія [[Брук-Бэт]], а на новай эмблеме клюбу зьявіўся слон<ref name="polskielogo">Malicki J. [https://polskielogo.net/termalica-bruk-bet-nieciecza/ «Słoń w składzie budowlanym»]. Polskielogo.net.</ref>. Дзякуючы фінансавай падтрымцы сям’і Віткоўскіх клюб за 6 гадоў прасунуўся да [[Першая ліга чэмпіянату Польшчы па футболе|Першай лігі]]. З нагоды выхаду ў другі дывізіён была створаная новая эмблема, а назва атрымала ў дадатак слова Тэрмаліка. Да колераў клюбу быў даданы аранжавы<ref name="polskielogo"/>. У сэзоне 2012—2013 гадоў «Тэрмаліка» доўгі час была на пазыцыі, якая давала мажлівасьць прабіцца ў элітны дывізіён, але зрабіць гэта ў выніку не атрымалася. У матчы апошняга туру гол, праведзены на 93-й хвіліне брамнікам «[[Алімпія Грудзёндз|Алімпіі]]» з [[Грудзёндз]]у, апусьціў клюб на трэці радок, што пазбавіла каманду аб павышэньня ў рангу<ref>[https://gol24.pl/gol-bramkarza-zabral-awans-termalice-wrobel-bohaterem-olimpii-wideo/ar/9599204 «Gol bramkarza zabrał awans Termalice, Wróbel bohaterem Olimpii (WIDEO)»]. Gol24.</ref>. [[Файл:Stadion KS Nieciecza elewacja.jpg|значак|зьлева|Галоўны ўваход на стадыён у Няцечы.]] 30 траўня 2015 году ў матчы 33-га туру Першай лігі «Тэрмаліка» перамагла «[[Погань Седльцы|Погань]]» зь [[Седльцы|Седльцаў]] зь лікам 2:0 і ўпершыню ў гісторыі прабілася ў [[Польская футбольная экстракляса|Экстраклясу]]. З улікам зусім невялікага насельніцтва вёскі, колькасьць жыхароў якой складае ўсяго толькі 750 чалавек, каманда ўсталявала новы рэкорд, як клюб з самай маленькай вёскі, які кваліфікаваўся ў найвышэйшую лігу эўрапейскай краіны. Ранейшы рэкорд належыў швэдзкаму «[[М’ельбю Гэлевік|М’ельбю]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20211025052014/https://www.irishtimes.com/sport/soccer/the-story-of-a-village-team-challenging-for-the-polish-title-1.2966527 «The story of a village team challenging for the Polish title»]. Irish Times.</ref>. Дэбют няцечцаў у Экстраклясе адбыўся 20 ліпеня 2015 году ў выязным матчы супраць глівіцкага «[[Пяст Глівіцы|Пяста]]» (0:1). Першы час свае хатнія матчы каманда ладзілся на стадыёне ў [[Мелец|Мельцу]] празь невыкананьня патрабаваньняў ліцэнзаваньня ўласнага стадыёну, які ў той час быў зачынены на рамонт. Першая перамога ў Экстраклясе была здабытая ўжо 7 жніўня 2015 году, калі быў пераможаны любінскі «[[Заглембе Любін|Заглембе]]» зь лікам 1:0 у матчы 4-га туру. У гэтым жа матчы быў улучаны першы гол каманды ў найвышэйшым дывізіёне. Першы матч на адноўленым стадыёне ў Няцечы быў згуляны 20 лістапада 2015 году. «Тэрмаліка» прагуляла «Пясту» зь лікам 3:5. 10 траўня 2016 году, атрымаўшы перамогу над «[[Ягелёнія Беласток|Ягелёніяй]]» зь [[Беласток]]у зь лікам 1:0, вяскоўцы забясьпечыла сабе захаваньне месца ў эліце<ref>[https://web.archive.org/web/20160610093023/http://www.przegladsportowy.pl/pilka-nozna/ekstraklasa,ekstraklasa-utrzymanie-termaliki-wygrana-z-jagiellonia-1-0,artykul,671781,1,381.html «Nieudana zemsta Jagiellonii»]. Przegląd Sportowy.</ref>, у выніку завяршыўшы сэзон на 13-м месцы. [[Польская футбольная экстракляса 2016—2017 гадоў|Сэзон 2016—2017 гадоў]] пад кіраўніцтвам новага трэнэра [[Чэслаў Міхневіч|Чэслава Міхневіча]] быў найлепшым у гісторыі клюбу, які заняў 8-е месца ў турнірнай табліцы<ref>[http://www.hppn.pl/liga/sezon-po-sezonie/101,sezon-2016-17/597,Ekstraklasa-grupa-mistrzowska/tabela «Sezon 2016/17 — Ekstraklasa»]. Historia Polskiej Piłki Nożnej.</ref>. Ужо паводле вынікаў [[Польская футбольная экстракляса 2017—2018 гадоў|сэзону 2017—2018 гадоў]] няцечцы страцілі месца ў найвышэйшым дывізіёне. Тым ня менш, у Першай лізе клюб некалькі гадоў запар быз блізкі да вяртаньня ў эліту, але зрабіць гэта атрымалася толькі ў 2021 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20230607104824/https://sport.interia.pl/pilka-nozna/ekstraklasa/video,vId,3094258 «I liga. Wielka radość w Niecieczy! Bruk-Bet Termalica awansowała do Ekstraklasy»]. Interia.</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.termalica.brukbet.com/ Афіцыйны сайт] {{Першая ліга чэмпіянату Польшчы па футболе}} [[Катэгорыя:Няцеча]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1922 годзе]] nlyjwu95todrdk5ayteaxvogiy8b2q6 0 177536 2619929 2363377 2025-06-14T02:30:42Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2619929 wikitext text/x-wiki {{Унівэрсытэт |Назва = Берасьцейскі дзяржаўны тэхнічны ўнівэрсытэт |Арыгінальная назва = |Выява = |Памер выявы = |Подпіс выявы = |Назва лацінай = |Дэвіз = |Дэвіз па-беларуску = |Заснаваны = {{Дата пачатку|1|4|1966|1}} |Зачынены = |Тып = [[урад]]авы |Дачыненьне да рэлігіі = |Велічыня фонду = |Прэзыдэнт = |Віцэ-прэзыдэнт = |Рэктар = Сяргей Каспяровіч<ref>{{спасылка|url=https://blr.belta.by/president/view/lukashenka-uzgadniu-naznachenne-rektarau-troh-vnu-123681-2023/|загаловак=Лукашэнка ўзгадніў назначэнне рэктараў трох ВНУ | выдавец=БелТА|дата публікацыі=17 студзеня 2023}}</ref> |Колькасьць факультэтаў = 8 |Колькасьць пэрсаналу = |Колькасьць студэнтаў = 10 139 (2013 г.) |Колькасьць магістрантаў = 83 |Колькасьць асьпірантаў = |Горад = [[Берасьце]] |Штат = |Вобласьць = |Краіна = Беларусь |Шырата паўшар'е = паўночнае |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 5 |Шырата сэкундаў = 48 |Даўгата паўшар'е = усходняе |Даўгата градусаў = 23 |Даўгата хвілінаў = 45 |Даўгата сэкундаў = 30 |Пазыцыя подпісу на мапе = справа |Водступ подпісу на мапе = |Кампус = гарадзкі |Былыя назвы = Берасьцейскі інжынэрна-будаўнічы інстытут (да 1989 г.), Берасьцейскі політэхнічны інстытут (да 1 чэрвеня 2000 г.) |Іншы парамэтар = |Іншае значэньне = |Колеры = |Талісман = |Знаходзіцца ў складзе = [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь]] |Вэб-сайт = [http://www.bstu.by/ bstu.by] |Лягатып =BrSTU Rus.svg |Памер = |Нататкі = }} '''Берасьце́йскі дзяржа́ўны тэхні́чны ўнівэрсытэ́т''' (БрДТУ) — [[вышэйшая навучальная ўстанова]] Беларусі, заснаваная ў красавіку 1966 году ў Берасьці. Навучаньне дзённае (4 гады) і завочнае (5 гадоў). Асьпірантура з 1991 году. Мае 3 навукова-дасьледныя лябараторыі: 1) пульсавальнага гарэньня («Пульсар»), 2) будаўнічых канструкцыяў; 3) саманапружаных канструкцыяў<ref>{{Кніга|аўтар=[[Галіна Сегянюк]].|частка=Брэсцкі політэхнічны інстытут|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=http://files.knihi.com/Slounik/02/enc/Bielaruskaja_encyklapedyja.torrent|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=1996|том=3|старонкі=298-299|старонак=511|сэрыя=|isbn=985-11-0068-4|наклад=10 000}}</ref>. На 2016 г. ажыцьцяўляўся набор на 27 спэцыяльнасьцяў, зь іх у магістратуру і асьпірантуру на 14 з прысваеньнем адпаведна званьняў магістраў і кандыдатаў [[Тэхнічныя навукі|тэхнічных]], фізыка-матэматычных і эканамічных навук. На 2015 г. [[бібліятэка]] ВНУ мела плошчу 1710 м² і 3 чытальні на 290 месцаў (1-ы і 5-ы корпусы), налічвала 432 тыс. асобнікаў выданьняў. == Факультэты == На 2016 г. унівэрсытэт меў у сваім складзе 8 факультэтаў, у тым ліку завочнага навучаньня і даўнівэрсытэцкай падрыхтоўкі, а таксама Інстытут павышэньня кваліфікацыі і перападрыхтоўкі. * ''Будаўнічы''. Заснаваны 14 верасьня 1967 году. Месьціцца ў галоўным корпусе па вул. Маскоўская, д. 267. Рыхтуе архітэктараў, добраўпарадкавальнікаў будынкаў і тэрыторыяў, інжынэраў дарог, праектавальнікаў і рэстаўратараў будынкаў, тэхнолягаў будаўнічай вытворчасьці і экспэртаў нерухомасьці. Мае 10 катэдраў: 1) архітэктурнага праектаваньня і рысунка; 2) архітэктурных канструкцыяў; 3) будаўнічай мэханікі; 4) будаўнічых канструкцыяў; 5) геатэхнікі і транспартных камунікацыяў; 6) замежных моваў па тэхнічных спэцыяльнасьцях; 7) тэхналёгіі будаўнічай вытворчасьці; 8) тэхналёгіі [[бэтон]]а і будаўнічых матэрыялаў; 9) фізычнага выхаваньня і [[спорт]]у; 10) эканомікі і арганізацыі [[будаўніцтва]]. * ''Інавацыйнай дзейнасьці, кіраваньня і фінансаў''. Створаны ў 1999 годзе. Знаходзіцца ў корпусе № 7 па вул. Дзяржынскага, д. 22. Выпускае інжынэраў водазабесьпячэньня, інфарматыкаў, [[мэнэджар]]аў, [[рахункавод]]аў і эканамістаў. Мае 1 катэдру: кіраваньня, эканомікі і фінансаў. * ''Інжынэрных сыстэмаў і экалёгіі'' (раней — гідрамэляратыўны). Заснаваны ў 1971 годзе. Месьціцца ў галоўным корпусе. Рыхтуе інжынэраў ацяпленьня і [[Каналізацыя|каналізацыі]], [[Мэліярацыя|мэліяратараў]] і прыродаахоўнікаў. Мае 5 катэдраў: 1) водазабесьпячэньня, водаадвядзеньня і водных рэсурсаў; 2) інжынэрнай [[Экалёгія|экалёгіі]] і хіміі; 3) [[Рысунак|накрэсьлівальнай]] геамэтрыі і інжынэрнай графікі; 4) прыродаўпарадкаваньня; 5) цеплагазазабесьпячэньня. * ''Машынабудаўнічы'' (да 15 жніўня 2005 г. — электронна-мэханічны). Створаны ў 1984 годзе. Месьціцца ў корпусе № 2 (вул. Маскоўская, д. 267 корп. 2). Рыхтуе аўтаматызатараў вытворчасьці, аўтамэханікаў, мэханікаў харчовай вытворчасьці і машынабудаўнікоў. Мае 6 катэдраў: 1) аўтаматызацыі тэхналягічных працэсаў і вытворчасьці; 2) [[Гуманітарныя навукі|гуманітарных навук]]; 3) машыназнаўства; 4) супраціву матэрыялаў і тэарэтычнай мэханікі; 5) тэхналёгіі машынабудаваньня; 6) тэхнічнай эксплюатацыі [[Аўтамабіль|аўтамабіляў]]. * ''Эканамічны''. Заснаваны 1 лютага 1995 году. Месьціцца ў галоўным корпусе. Выпускае [[аўдыт]]араў, бухгальтараў, лягістыкаў, маркетолягаў, мэнэджараў і эканамістаў. Мае 6 катэдраў: 1) [[Бухгальтарскі ўлік|бухгальтарскага ўліку]], аналізу і аўдыту; 2) замежных моваў эканамічных спэцыяльнасьцяў; 3) інфарматыкі і [[Прыкладная матэматыка|дастасоўнай матэматыкі]]; 4) [[мэнэджмэнт]]у; 5) сусьветнай эканомікі, [[маркетынг]]а і [[інвэстыцыя]]ў; 6) эканамічнай тэорыі і [[Лягістыка|лягістыкі]]. * ''Электронна-інфармацыйных сыстэмаў''. Створаны 25 жніўня 2005 году. Месьціцца ў корпусе № 2. Рыхтуе інжынэраў радыётэхнікі, праграмістаў і сыстэматэхнікаў. Мае 4 катэдры: 1) вышэйшай матэматыкі; 2) [[Кампутар|электронна-вылічальных машынаў]] і сыстэмаў; 3) інтэлектуальных інфармацыйных тэхналёгіяў; 4) фізыкі. == Мінуўшчына == Пры заснаваньні ў красавіку 1966 г. Берасьцейскі інжынэрна-будаўнічы інстытут налічваў 32 выкладнікі і 440 [[студэнт]]аў, зь іх 330 дзённага навучаньня і 110 — вечаровага. У 1969 г. лік выкладнікаў вырас да 186 чалавек пры 2700 студэнтах на 4 курсах, зь іх 1960 (72,6%) на дзённым аддзяленьні, 480 (17,8%) — на вечаровым і 260 (9,6%) — на завочным. У 1970 г. лік навучальнай і навуковай літаратуры ў бібліятэцы ВНУ перавысіў 100 тыс. асобнікаў. У 1997 г. стварылі электронны каталёг бібліятэкі. У 1998 г. у 5-м корпусе (эканамічны факультэт) адчынілі 2 дадатковыя чытальні. На сакавік 2012 г. унівэрсытэт выпусьціў за 45 гадоў свайго існаваньня каля 25 тыс. адмыслоўцаў. На 7 факультэтах навучаліся звыш 10 тыс. студэнтаў, зь іх 190 замежных (2%; Кітай, [[Нігерыя]], [[Туркмэністан]], [[Шры-Ланка]])<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Алена Даўжанок]], [[Сьвятлана Яскевіч]].|загаловак=Берасьцейскі дзяржаўны тэхнічны ўнівэрсытэт — буйны цэнтар падрыхтоўкі спэцыялістаў тэхнічнага і эканамічнага профілю|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=94918|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=22 сакавіка 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-03-22 54—55 (27169—27170)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/94898/22sak-9.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>. На 1 сьнежня 2013 г. унівэрсытэт налічваў 10139 студэнтаў, зь іх 5259 (51,9%) на дзённым навучаньні, 2725 (26,9%) — на завочным, 436 (4,3%) — у інстытуце павышэньня кваліфікацыі і перападрыхтоўкі, 231 (2,3%) — на факультэце даўнівэрсытэцкай падрыхтоўкі, 83 (0,8%) — у магістратуры. === 2020—2021 годы === {{Асноўны артыкул|Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)}} Рэктар {{артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Драган|Аляксандар Драган|be|Аляксандр Вячаслававіч Драган}}, які падтрымаў студэнтаў унівэрсытэта падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі, быў вызвалены ад займанай пасады 20 кастрычніка 2020 году<ref name=":0">{{cite web|url=https://news.tut.by/society/705795.html|title=После акции солидарности в БрГТУ девять студентов попали в список на отчисление|publisher=[[TUT.BY]]|date=2020-10-28|accessdate=2020-10-28|language=ru|archivedate=2020-11-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201101043502/https://news.tut.by/society/705795.html|deadlink=yes}}</ref>. Новым рэктарам быў прызначаны доктар тэхнічных навукаў, дацэнт [[Аляксандар Бахановіч]]<ref>{{Cite web|url=https://www.bstu.by/rukovodstvo|title=Руководство|publisher=БрГТУ|language=ru|accessdate=2021-01-24}}</ref>. 28 кастрычніка 2020 году 9 студэнтаў будаўнічага факультэту й факультэту электронна-інфармацыйных сыстэмаў былі адлічаныя за г. зв. «парушэньне грамадзкага парадку»<ref>{{cite web|url = https://novychas.by/hramadstva/pa-usjoj-kraine-zvalnjajuc-strajkoucau-i-adliczvaj|title = Па ўсёй краіне звальняюць страйкоўцаў і адлічваюць студэнтаў|author = |date = 2020-10-28|work = [[Новы час (газэта)|Новы час]]|language = |accessdate = 2020-10-28}}</ref>. Дакладная запіска на адлічэньне студэнтаў была падпісана прарэктарам унівэрсітэту {{артыкул у іншым разьдзеле|Натальля Ялавая|Натальляй Ялавой|be|Наталля Пятроўна Ялавая}}<ref>{{cite web|url = https://news.tut.by/society/704314.html|title = Приказы на десятки человек и повестки в военкомат. Что сейчас происходит с отчислениями в вузах|author =Аня Перова.|date = 2020-10-29|publisher = [[TUT.BY]]|language = ru|accessdate = 2020-11-01}}</ref>. Адна скарга на незаконнае адлічэньне дайшла да суда<ref>{{артыкул|аўтар=Служба информации «БГ».|first=|дата=2020-12-18|дата доступу=2020-12-25|url=|выданьне=[[Брестская газета]]|нумар=51 (940)|старонкі=3|загаловак=«Отчислили за четыре пропущенных часа?»|мова=ru}}</ref>. 29 кастрычніка звольнілася юрысконсульт БрДТУ Вольга Аўдзяйчук, бо не хацела падпісваць загад аб адлічэньні студэнтаў, да якога ў жанчыны паўсталі справядлівыя пытаньні<ref>{{cite web|url = https://nashaniva.by/?c=ar&i=261507|title = Юрысконсульт БрДТУ звольнілася, бо не хацела падпісваць загад аб адлічэнні студэнтаў|author = |date = 2020-10-29| publisher =[[Наша Ніва|Наша Ніва]]|language = |accessdate = 2020-11-02}}</ref>. Начальніца юрыдычнага аддзелу Тацьцяна Крывушчанка таксама сышла з пасады ў знак пратэсту супраць нелегітымнага загаду, як і некаторыя іншыя выкладчыкі ўнівэрсытэту<ref>{{Артыкул|нумар=46 (935)|accessdate=2020-11-16|last=Головийчук|first=Кристина|date=2020-11-13|загаловак=Как студентов БрГТУ отчисляли после акции солидарности |url= | выданьне = [[Брестская газета]]| тып = газэта| мова = ru|volume=|аўтар=Кристина Головийчук.| год = 2020| старонкі =6|via=}}</ref>. Дзеяньні кіраўніцтва ўнівэрсытэту былі асуджаныя на міжнародным узроўні<ref name=":2">{{Cite web|date=2020-10-02|title=As students protest, Belarusian universities aid regime crackdown|url=https://www.timeshighereducation.com/news/students-protest-belarusian-universities-aid-regime-crackdown|access-date=2020-12-17|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|Times Higher Education|Times Higher Education|uk|Times Higher Education}}|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=2020-10-20 Minsk State Linguistic University, Belarusian State University of Culture and Arts, Brest State Technical University|url=https://www.scholarsatrisk.org/report/2020-10-20-minsk-state-linguistic-university-belarusian-state-university-of-culture-and-arts-brest-state-technical-university/|access-date=2020-12-17|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|Scholars at Risk|Scholars at Risk|en|Scholars at Risk}}|language=en}}</ref>. 21 чэрвеня 2021 году рэктар [[Аляксандар Бахановіч]], прызначаны на пасаду [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандарам Лукашэнка]], быў унесены ў [[Чорны сьпіс Эўразьвязу]]<ref>{{Cite web|last=МГ/АА|title=Евросоюз утвердил новый пакет санкций против представителей Беларуси. Кто в списке?|url=https://belsat.eu/ru/news/21-06-2021-evrosoyuz-utverdil-personalnye-sanktsii-protiv-predstavitelej-belarusi/|url-status=live|date=2021-06-21|archiveurl=https://archive.ph/7aQyp|archivedate=2021-06-27|accessdate=2021-06-27|аўтар=МГ/АА.|publisher=[[Белсат]]|language=ru}}</ref>. Паводле рашэньня [[Эўрапейскі Зьвяз|ЭЗ]], Бахановіч ''«нясе адказнасьць за рашэньне адміністрацыі ўнівэрсытэту адлічыць студэнтаў за ўдзел у мірных акцыях пратэсту»'', пастановы аб чым былі прыняты пасьля закліку Лукашэнкі 27 кастрычніка 2020 году адлічаць студэнтаў унівэрсытэтаў, якія ўдзельнічаюць у акцыях пратэсту й [[Страйк (2020)|страйках]] — рэпрэсіі супраць [[Грамадзянская супольнасьць|грамадзянскае супольнасьці]] й падтрымку [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]<ref name="EU21062021">[https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32021R0997&from=EN COUNCIL IMPLEMENTING REGULATION (EU) 2021/997] — {{артыкул у іншым разьдзеле|EUR-Lex|EUR-Lex|en|EUR-Lex}}, 21.06.2021</ref>. == Рэктары == * [[Ігар Белагорцаў]] (1966—1980) * [[Леанард Коршун]] (1980—1995) * [[Уладзіслаў Фёдараў]] (1995—2002) * [[Пётар Пойта]] (2002—2018) * {{артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Драган|Аляксандар Драган|be|Аляксандр Вячаслававіч Драган}} (2018—2020) * [[Аляксандар Бахановіч]] (2020—2023) * Сяргей Каспяровіч (з 2023) == Выпускнікі == * [[Аляксей Андрэюк]] — дацэнт БрДТУ * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юры Дарагакупец||be|Юрый Іванавіч Дарагакупец}} (2002) — дэпутат Палаты прадстаўнікоў Беларусі 5-га і 6-га скліканьня (2012—2020) * [[Міхаіл Мясьніковіч]] (1972) — 2-і кіраўнік [[Адміністрацыя прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь|Адміністрацыі прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь]] (1995—2001), 12-ы старшыня [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]] (2001—2010), 7-ы [[Сьпіс прэм’ер-міністраў Беларусі|прэм’ер-міністар Рэспублікі Беларусь]] (2010—2014) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20160917102417/http://feis.bstu.by/ Факультэт электронна-інфармацыйных сыстэмаў БрДТУ]{{ref-ru}} {{ВНУ Беларусі}} [[Катэгорыя:Унівэрсытэты Берасьця]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1966 годзе]] cb0xz0fhkxuciywrlt321259nlzal9v 0 183441 2619888 2170808 2025-06-13T12:12:18Z Redaktor GLAM 70484 Better quality image 2619888 wikitext text/x-wiki '''Рэнэсанс у Беларусі''' У розных краінах [[Адраджэньне]] не супадала храналягічна і тыпалягічна. У адрозьненьне ад клясычнага [[Італьянскі Рэнэсанс|італьянскага Адраджэньня]], рэнэсансавую культуру ў некаторых краінах [[Заходняя Эўропа|Заходніх]] і [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай Эўропы]] — {{Не перакладзена|Нямецкі Рэнэсанс|Нямеччыне|en|German Renaissance}}, Скандынаўскіх краінах, {{Не перакладзена|Ангельскі Рэнэсанс|Ангельшчыне|en|English Renaissance}} і да т. п. — называюць [[Паўночнае Адраджэньне|Паўночным Адраджэньнем]], асаблівасьці якога: кампраміс зь [[Сярэдневякоўе|сярэдне]]вяковымі традыцыямі, сувязь з рэлігійнымі і нацыянальна-культурнымі рухамі, [[Рэфармацыя]]й і інш. Да такога тыпу належыць і ўсходнеэўрапейскае Адраджэньне, распаўсюджанае на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]], [[Украіна|Украіны]] і [[Летува|Летувы]], дзе інтэнсіўна разьвіваліся [[нацыянальная самасьвядомасьць]], [[навука]] і [[культура]], значных посьпехаў дасягнулі [[літаратура]] і [[мастацтва]]. == Рэнэсанс на Беларусі == На Беларусі ў XV — першай палове XVII ст. ўжо існавалі пэўныя перадумовы для разьвіцьця культуры Адраджэньня: эканамічнае і сацыяльна-палітычнае ўзмацненьне [[Гарады Беларусі|гарадоў]], актывізацыя прагрэсіўнага рэфармісцкага руху (аграрная, адміністрацыйная, судовая, ваенная рэформы 1550—1580-х гг.), у выніку якіх адбывалася палітычная цэнтралізацыя і дзяржаўна-прававая стабілізацыя [[Вялікае Княства Літоўскае|беларуска-літоўскага грамадзтва]]. Сьведчаньнем Адраджэньня на Беларусі было фармаваньне [[беларусы|беларускай народнасьці]] і рост яе [[самасьвядомасьць|самасьвядомасьці]], пашырэньне міжнародных культурных сувязяў, [[гуманізм|гуманістычны]] і [[Рэфармацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім|рэфармацыйны рух]]. [[Сэкулярызацыя (сацыялёгія)|Сэкулярызацыя]] духоўнага жыцьця тут выявілася ў разьвіцьці [[адукацыя|адукацыі]], [[кнігадрукаваньне|кнігадрукаваньня]], прытоку разнастайнай кніжнай прадукцыі з-за мяжы і камплектаваньні айчынных [[бібліятэка|бібліятэк]], [[мецэнацтва]] і ўзьнікненьня гуманістычных цэнтраў пры дварах [[магнат|буйных фэадалаў]] ([[Слуцкія|Слуцкіх]], [[Радзівілы|Радзівілаў]], [[Хадкевічы|Хадкевічаў]], [[Кішкі|Кішкаў]], [[Глябовічы|Глябовічаў]] і інш.), захапленьні [[антычная культура|антычнай культурай]], станаўленьні [[Беларуская літаратура|беларускай літаратуры]] і [[Літаратурная мова|літаратурнай мовы]], разьвіцьці [[гістарыяграфія|гістарыяграфіі]], [[філязофія|філязофскай]] і грамадзка-палітычнай думкі, прававой тэорыі і практыкі, [[выяўленчае мастацтва Беларусі|выяўленчае мастацтва]], [[архітэктура Беларусі|архітэктуры]], [[музыка Беларусі|музыкі]]. На Беларусі Адраджэньне адбывалася ў спэцыфічных умовах узаемадзеяньня ўсходняй і заходняй рэлігійна-царкоўнай і духоўна-культ. тэндэнцый, станаўленьня [[беларуская культура|беларускай культуры]] ў складзе поліэтнічнага і рознарэлігійнага дзяржаўнага ўтварэньня ([[ВКЛ]], [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]), незавершанасьці працэсаў нацыянальнай і дзяржаўнай дыфэрэнцыяцыі беларускага, украінскага і летувіскага народаў. Характэрнымі рысамі беларускага Адраджэньня была наяўнасьць у ВКЛ адноснай рэлігійнай [[талерантнасьць|талерантнасьці]], узаемадзеяньне і ўзаемапранікненьне [[беларуская культура|беларускай]], [[украінская культура|украінскай]], [[летувіская культура|летувіскай]], [[польская культура|польскай]] і [[расейская культура|расейскай]] культур, разьвіцьцё і функцыянаваньне рэнэсансавай культуры ва ўмовах каталіцкай экспансіі і [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]]. Рэнэсансавы [[гуманізм]] тут часьцей выяўляўся як «[[хрысьціянскі гуманізм]]»: захоўваліся асноўныя прынцыпы [[хрысьціянства]] і рэвізаваліся некаторыя яго традыцыйна-сярэдневяковыя ўяўленьні і паняцьці; фармаваўся [[менталітэт беларусаў|беларускі менталітэт]] — спэцыфічны спосаб [[сьветаўспрыманьне|сьветаўспрыманьня]] і [[сьветаадчуваньне|сьветаадчуваньня]], які вызначаў нацыянальны характар і своеасаблівасьць духоўнай культуры Беларусі; разьвівалася філязофская і грамадзка-палітычная думка, літаратура, архітэктура, выяўленчае мастацтва, музыка, тэатар. == Грамадзкая думка == У разьвіцьці грамадзкай думкі эпохі Адраджэньня вылучаюць 3 пэрыяды: 1-ы (пач. XVI ст. — 1550-я гг.; ад Скарыны да Рэфармацыі) зьвязаны з пранікненьнем у грамадзкую сьвядомасьць ідэі аднаўленьня; 2-і (сярэдзіна — канец XVI ст.) — з сынтэзам рэфармацыйна-гуманістычнай тэорыі і сацыяльна-дзяржаўнай практыкі; 3-і (канец XVI — першая палова XVII стагодзьдзяў) — з рацыяналізацыяй рэнэсансава-гуманістычнай думкі і выхадам яе на агульнаэўрапейскую арэну ([[сацыніянства]]), акумуляцый рэнэсансавых ідэй дзеячамі грамадзка-рэлігійнай барацьбы, якая разгарнулася пасьля [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]] 1596 году, культурай беларускага [[барока]]. У галіне [[Анталёгія|анталёгіі]], [[Гнасэалёгія|гнасэалёгіі]] і [[Мэтадалёгія|мэтадалёгіі]] ідэі Адраджэньня выяўляліся пераважна ў рэлігійна-тэалягічнай форме (рацыяналізм [[С. Будны|С. Буднага]] і інш.). Існаваў і ўласна філязофскі спосаб фармулёўкі асноўных уяўленьняў ([[С. Лован]], [[К. Лышчынскі]]), у якіх аналізаваліся пытаньні сутнасьці [[Бог]]а, натуры [[Хрыстос|Хрыста]], паходжаньня сьвету ([[Берасьцейская Біблія]], «[[Хроніка Стрыйкоўскага|Хроніка]]» [[М. Стрыйкоўскі|М. Стрыйкоўскага]]), разуменьне [[цуд]]аў, {{Не перакладзена|Несьмяротнасьць душы|несьмяротнасьці душы|ru|Бессмертие души}}, {{Не перакладзена|замагільнае жыцьцё|замагільнага жыцьця|ru|Жизнь после смерти}}, суадносін {{Не перакладзена|Ідэальнае (філязофія)|ідэальнага|ru|Идеальное (философия)}} і [[Матэрыя (філязофія)|матэрыяльнага]], [[пазнаньне|пазнаньня]], [[вера|веры]] і [[розум]]у, [[багаслоўе|багаслоўя]] і [[Філязофія|філязофіі]] ды інш. Вучэньне беларускіх мысьляроў пра [[мараль]] было заснавана на прызнаньні натуральнай прыроды чалавека, перакананьні ў магчымасьці яе ўдасканаленьня праз індывідуальныя намаганьні. [[Гуманізм|Гуманізаваліся]] і набліжаліся да рэальнага жыцьця ідэі {{Не перакладзена|Хрысьціянская этыка|хрысьціянскай этыкі|ru|Христианская этика}}, адраджаліся філязофска-этычныя вучэньні [[стоікі|стоікаў]], [[Цыцэрон]]а, [[эпікурэйцы|эпікурэйцаў]], па-новаму інтэрпрэтавалася [[платон]]аўскае і [[арыстоцель|арыстоцелеўскае]] вучэньне пра мараль. У рамках праблемы чалавека, яго адносін да [[Бог]]а, [[Навакольнае асяродзьдзе|навакольнага асяродзьдзя]], [[грамадзтва]] ўзьнімаліся пытаньні [[шчасьце|шчасьця]], [[сэнс жыцьця|сэнсу жыцьця]], агульнага і індывідуальнага дабра, [[свабода выбару|свабоды выбару]], [[адказнасьць|адказнасьці]], [[мараль]]нага і [[інтэлект]]уальнага ўдасканаленьня, грамадзянскага абавязку і інш. ([[Францішак Скарына]], [[Мікола Гусоўскі]], [[Міхалон Літвін]], [[С. Кашуцкі]], [[Андрэй Волян]], [[Якуб з Калінаўкі]], [[Марцін Чаховіц]], [[Сімяон Полацкі]]). Асноўная праблема сацыяльна-палітычнай і прававой думкі беларускага Адраджэньня — удасканаленьне [[грамадзтва]] і [[дзяржава|дзяржавы]] ([[Францішак Скарына]], [[Сымон Будны]], [[Астафей Валовіч]], [[Леў Сапега]], [[Андрэй Волян]]). Геніяльным прадбачаньнем [[Мікола Гусоўскі|Міколы Гусоўскага]] сталі ідэі [[Экалёгія|экалягічнага]] выхаваньня чалавека. У працэсе станаўленьня [[Нацыянальная самасьвядомасьць|нацыянальнай самасьвядомасьці]] на першым этапе (XVI стагодзьдзе) пераважалі этнакультурны кампанэнт і сэкулярызаваная канцэпцыя нацыянальных каштоўнасьцяў ([[Францішак Скарына]], [[Сымон Будны]], [[Васіль Цяпінскі]]); на другім этапе (канец XVI — першая палова XVII стагодзьдзяў) нацыянальная сьвядомасьць выяўлялася пераважна ў працэсе рэлігійна-канфэсійнага самавызначэньня ([[С. Зізаній]], [[Мялецій Сматрыцкі]], [[Іпацій Пацей]] і інш.). Праблемы нацыянальна-культурнага сувэрэнітэту беларускага народа вырашаліся ў барацьбе за сьцьвярджэньне ў грамадзтве і дзяржаве прынцыпу талерантнасьці, [[верацярпімасьць|верацярпімасьці]] ([[Сымон Будны]], [[Леў Сапега]], [[Мялецій Сматрыцкі]]). == Літаратура == [[Файл:Тытульны аркуш Хронікі польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі.jpg|значак|зьлева|Тытульны аркуш «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі|Хронікі польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] — першай друкаванай [[Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага|гісторыі Вялікага Княства Літоўскага]]. [[Кралявец]]. 1582]] Характэрная рыса [[Літаратура Беларусі|літаратурнага працэсу Беларусі]] эпохі Адраджэньня — узаемадзеяньне ўсходніх, бізантыйска-праваслаўных і заходніх, лаціна-каталіцкіх традыцый, сярэдневяковых і рэнэсансавых тэндэнцый. Побач з царкоўна-рэлігійнай літаратурай у XV—XVI стагодзьдзях усё больш выкарыстоўвалася [[Беларуская мова|жывая народная мова]], якая падрывала манаполію [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мовы]]. Зьявіліся беларускія пераклады сьвецкіх твораў замежнай літаратуры («[[Жыціе Аляксея, чалавека Божага]]», «[[Аповесьць пра трох каралёў]]»), [[Кнігі Бібліі|кніг Бібліі]]. [[Файл:Фрагмент Баркулабаўскага летапісу.jpg|значак|Фрагмэнт Баркулабаўскага летапісу]] Вялікую ролю ў станаўленьні нацыянальнай літаратуры Беларусі адыграла сьвецкае дзелавое пісьменства на [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] (матэрыялы [[Канцылярыя Вялікага Княства Літоўскага|вялікакняскай]] і інш. канцылярыяў, дзяржаўныя [[прывілей|прывілеі]], [[грамата|граматы]], [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага]] і інш.), новыя [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларускія летапісы]] («[[Беларуска-літоўскі летапіс (1446)|Беларуска-літоўскі летапіс 1446]]», «[[Хроніка Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага]]», «[[Хроніка Быхаўца]]» і інш.), якія адначасова былі і гістарычнымі аповесьцямі. Высокімі літаратурна-мастацкімі якасьцямі вызначаліся «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], [[Баркулабаўскі летапіс]]. [[Файл:Biblia Ruska.jpg|значак|[[Біблія Францішка Скарыны]], першая друкаваная [[Усходнія славяне|ўсходнеславянская]] кніга. [[Прага]]. 1517—1519]] [[Файл:Mikoła Husoŭski. Carmen de statura, feritate ac venatione Bisontis.jpg|значак|зьлева|Тытульны аркуш «[[Песьня пра зубра|Песьні пра зубра]]» [[Мікола Гусоўскі|Міколы Гусоўскага]]. 1523]] Здабыткам беларускай літаратуры эпохі Адраджэньня  стала творчая спадчына паэтаў-[[лацініст]]аў пачатку XVI ст. [[Мікола Гусоўскі|Міколы Гусоўскага]] («[[Песьня пра зубра]]») і [[Ян Вісьліцкі|Яна Вісьліцкага]] («[[Пруская вайна]]»). Важным этапам у разьвіцьці беларускай літаратуры эпохі Адраджэньня  была дзейнасьць [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]], заснавальніка ўсходнеславянскага [[кнігадрукаваньне|кнігадрукаваньня]]. Ягоныя [[прадмова|прадмовы]] і [[Пасьляслоўе|пасьляслоўі]] да біблейскіх кніг — высокамастацкія і арыгінальныя творы беларускай літаратуры пачатку XVI ст. Яны сьведчаць пра талент Скарыны як [[пісьменьнік]]а, [[паэт]]а, [[гімнограф]]а, [[рытар]]а, [[мастак]]а. На працягу XV — пачатку XVII стагодзьдзяў у Вялікім Княстве Літоўскім утварыўся шэраг культурна-асьветных цэнтраў з буйнымі сховішчамі рукапісных і друкаваных [[кніга|кніг]], [[скрыпторый|скрыпторыямі]], [[друкарня]]мі, [[школа]]мі ([[Заблудаўская друкарня|Заблудаў]], [[Берасьцейская друкарня|Берасьце]], [[Нясьвіская друкарня|Нясьвіж]], [[Заслаўская друкарня|Заслаўе]], Лоск, Вільня, Полацак, [[Слуцкая друкарня|Слуцак]], [[Любчанская друкарня|Любча]] й інш.), дзе працавалі кнігавыдаўцы, [[перакладчык]]і, [[паэт]]ы, [[публіцыст]]ы. Тут выдаваліся тэалягічныя і літургічныя творы розных канфэсій, гістарычныя, філязофскія, палітычныя [[трактат]]ы, творы антычных пісьменьнікаў, [[падручнік]]і па [[граматыка|граматыцы]], [[рыторыка|рыторыцы]], [[паэтыка|паэтыцы]]. [[Файл:Vasil Tiapinskiy.png|значак|[[Васіль Цяпінскі]], беларускі гуманіст-асьветнік, пачынальнік біблейскай (новазапаветнай) выдавецкай беларускамоўнай традыцыі]] Рэфармацыйна-гуманістычны рух, рэлігійна-грамадзкая барацьба XVI — першай пал. XVII стагодзьдзяў спрыялі дзейнасьці многіх таленавітых літаратараў, якія пісалі на беларускай, польскай, лацінскай мовах ([[Сымон Будны]], [[Васіль Цяпінскі]], [[С. Кашуцкі]], [[Андрэй Волян]], [[Леў Сапега]], [[Стафан Зізані|С.]] і [[Лаўрэнці Зізаній|Лаўрэнці Зізаніі]], [[Іпаці Пацей]], [[Л. Карповіч]], [[Мялецій Сматрыцкі]], [[Ян Казімер Пашкевіч]], [[Язэп Руцкі]], [[Афанасій Філіповіч]], [[Беняш Будны]], [[Андрэй Рымша]], [[Ян Радван]], [[Станіслаў Грахоўскі]], [[Ян Казаковіч]], [[Лявон Мамоніч]], [[Гальяш Пельгрымоўскі]], [[Фама Іяўлевіч]], [[Ян Пратасовіч]], [[М. Сарбеўскі]], [[Сімяон Полацкі]] і інш.). Росквіту дасягнула [[публіцыстыка]] — [[палемічная літаратура]] розных жанраў: ліст ([[пасланьне]]), адказ ([[водпаведзь]]), слова ([[казаньне]]), [[лямант]] (плач), [[прадмова]]. У [[паэзія|паэзіі]] дамінаваў жанр [[эпіграма|эпіграмы]], якой надавалася актуальнае маральнае і грамадзкае гучаньне, а таксама вершаваныя звароты да чытача, [[эпітафія|эпітафіі]] і інш. Зьявіліся вершаваныя [[паэма|паэмы]] [[Андрэй Рымша|Андрэя Рымшы]] «[[Дзесяцігадовая аповесьць ваенных спраў князя Крыштафа Радзівіла|Дзесяцігадовая аповесьць пра ваенныя справы князя Крыштофа Радзівіла]]», Пельгрымоўскага «[[Пасольства да вялікага князя маскоўскага]]», Іяўлевіча «[[Лабірынт, або Заблытаная дарога]]», [[пародыя|парадыйна]]-[[сатыра|сатырычныя]] творы, напісаныя сакавітай народнай мовай («[[Прамова Мялешкі]]»). Цікавасьць да прыватнага жыцьця чалавека абумовіла разьвіцьцё [[мэмуары|мэмуарнай літаратуры]] ([[Ф. Еўлашоўскі]], [[Ф. Кміта-Чарнабыльскі]], [[А. Каменскі-Длужык]], [[Я. Цадроўскі]] і інш.). Разам са школьным тэатрам узьнікла [[Драма (род літаратуры)|драма]] ([[Сімяон Полацкі]]). Зараджалася тэорыя вершаскладаньня ([[Лаўрэнці Зізані|Л. Зізаній]], [[Мялецій Сматрыцкі]]). Помнікамі беларускай прозы сталі трактаты па [[паэтыка|паэтыцы]], [[рыторыка|рыторыцы]], тэорыі літаратуры выкладчыкаў беларускіх калегіюмаў, [[Віленская акадэмія|Віленскай акадэміі]] («[[Пра дасканалую паэзію]]» [[Сарбеўскі|Сарбеўскага]], «[[Практычнае красамоўства]]» [[Сігізмунд Лаўксмін|Сігізмунда Лаўксміна]] і інш.). == Выяўленчае мастацтва і архітэктура == Пад уплывам рэнэсансавай культуры [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]] ў [[Выяўленчае мастацтва Беларусі|выяўленчым мастацтве Беларусі]] 16 — сярэдзіны 17 стагодзьдзяў склаліся асяродкі гуманістычнай культуры (двары [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] ў [[Вільня|Вільні]], [[Радзівілы|Радзівілаў]] у [[Нясьвіскі палацава-паркавы комплекс|Нясьвіжы]], [[Алелькавічы|Алелькавічаў]] у [[Слуцк]]у), разьвіваліся новыя віды і жанры мастацтва. У жывапісе пашыраўся [[партрэт]], у якім праявілася рэнэсансавае разуменьне [[Асоба|асобы]] чалавека. На аснове сынтэзу заходнеэўрапейскіх формаў і [[Бізантыйскае мастацва|бізантыйскай мастацкай спадчыны]] ўзьнік нацыянальны варыянт параднага партрэта ([[партрэт Міхаіла Барысавіча]]). Пэўны час ён існаваў побач з рэпрэзэнтатыўным ([[партрэт Юрыя Радзівіла]]) і надзеленым рысамі [[псыхалягіз]]му паўфігурным ([[партрэт К. Слуцкай-Радзівіл]]). Складаўся [[Жанравы жывапіс|жанравы]] і [[Батальны жанр|батальны жывапіс]] (А. Вейдэ). <gallery mode=packed perrow ="4" heights="250px"> Anonymous_Katarzyna_Radziwiłł.jpg|[[Партрэт Кацярыны Тэнчынскай|Партрэт Кацярыны Слуцкай-Радзівіл]]. 1580-я Michaił Barysavič. Міхаіл Барысавіч.jpg|Партрэт невядомага магната, які раней памылкова атрыбутавалі як выяву вялікага князя Міхаіла Барысавіча. Невядомы мастак, кан. XVI — пач. XVII стагодзьдзяў </gallery> [[Рэлігійнае мастацтва]] разьвівалася ў некалькіх кірунках. [[Алтарная карціна]] вызначалася плястычнасьцю формаў, яркасьцю палітры, элемэнтамі [[Лінейная пэрспэктыва|лінейнай пэрспэктывы]], атрыбутамі гістарычнай моды («[[Пакланеньне вешчуноў (Дрысьвяты)|Пакланеньне вешчуноў]]», пасьля 1514). У іканапісе зь ягонай постбізантыйскай традыцыяй зьявілася наватарская плыня: у [[сюжэт]]ную канву ўводзіліся [[побыт|бытавыя]] і [[этнаграфія|этнаграфічныя]] дэталі, архітэктурныя краявіды («[[Тройца (Дастоева)|Тройца]]» з [[Дастоева]], «[[Нараджэньне Маці Божай (Ляхаўцы)|Нараджэньне Марыі]]» з [[Маларыцкі раён|Маларыцкага раёну]]), узбагачаўся эмацыйны [[калярыт]], [[арнамэнтыка]] фонаў («[[Параскева Пятніца (Слуцкі раён)|Параскева Пятніца]]», [[Слуцкі раён]]; «[[Лука і Сымон (Кажан-Гарадок)|Лука і Сымон]]», [[Лунінецкі раён]]). <gallery mode=packed perrow="4" heights="200px"> Пакланенне вешчуноў. Дрысвяты.jpg|«[[Пакланеньне вешчуноў (Дрысьвяты)|Пакланеньне вешчуноў]]» зь вёскі [[Дрысьвяты]], пасьля 1514 Тройца. ХVІІ ст.jpg|«[[Тройца, Дастоева|Тройца]]» зь в. [[Дастоева]]. XVII ст. 1648-1650. Нараджэнне Маці Боскай.jpg|«[[Нараджэньне Маці Божай (Ляхаўцы)|Нараджэньне Марыі]]» зь в. [[Ляхаўцы (Маларыцкі раён)|Ляхаўцы]] [[Маларыцкі раён|Маларыцкага раёну]]. 1648—1650 Paraskeva (16th c, Belarus museum).jpg|«[[Параскева Пятніца (Слуцкі раён)|Параскева Пятніца]]», [[Слуцкі раён]]. Сярэдзіна XVI стагодзьдзя </gallery> Высокага ўзроўню дасягнула паліхромная драўляная [[скульптура]] і [[Разьба (архітэктура)|разьба]] алтароў (Якім і Ганна, [[Жабінкаўскі раён]]; [[Праабражэнскі касьцёл (Новая Мыш)|Праабражэнскі касьцёл]] у в. [[Новая Мыш]], [[Баранавіцкі раён]]). Пашыралася партрэтная плястыка [[Надмагільле|надмагільляў]] ([[Надмагільле Альбрэхта Гаштольда|Альбрэхта Гаштольда]] ў [[Вільня|Вільні]], [[Надмагільле Мікалая Крыштафа Радзівіла|Мікалая Крыштафа Радзівіла]] ў [[Нясьвіж]]ы). Складалася [[Мэдальернае мастацтва|мэдальерная]] школа ([[Я. Энгельгарт]] і інш.). <gallery mode=packed perrow="4" heights="200px"> Святая Ганна, драўляная фігура.JPG|Сьвятая Ганна са [[Зьдзітава]]. [[Нацыянальны мастацкі музэй Рэспублікі Беларусь|НММ РБ]] Святы Іаакім, драўляная фігура.JPG|Сьвяты Якім са [[Зьдзітава]]. [[Нацыянальны мастацкі музэй Рэспублікі Беларусь|НММ РБ]] 06 Новая Мышь (06).JPG|Інтэр’ер [[Праабражэнскі касьцёл (Новая Мыш)|Праабражэнскага касьцёлу]] ў в. [[Новая Мыш]], [[Баранавіцкі раён]] Albert Gaštold. Альбэрт Гаштольд (J. Aziambłoŭski, 1840).jpg|[[Надмагільле Альбрэхта Гаштольда]] ў [[Вільня|Вільні]] Нясвіж. Касцёл Божага Цела. Барэльеф Мікалая Крыштапа Радзівіла.jpg|[[Надмагільле Мікалая Крыштафа Радзівіла|Мікалая Крыштафа Радзівіла]] ў [[Нясьвіж]]ы </gallery> Дасягнуў росквіту [[дрэварыт]], з канца 16 ст. — [[медзярыт]]. Дасканаласьцю выкананьня вылучаліся [[тытульны ліст|тытульныя лісты]], [[Застаўка (кніжная графіка)|застаўкі]], [[Ініцыял (кніжная графіка)|ініцыялы]], [[Канцоўка (кніжная графіка)|канцоўкі]] і [[Ілюстрацыя|ілюстрацыі]] ў выданьнях [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]] ([[Біблія Францішка Скарыны|Біблія]], 1517—1519), у [[Берасьцейская Біблія|Берасьцейскай Бібліі]] (1563), [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588|Статуце Вялікага Княства Літоўскага 1588 году]]. Узьніклі графічныя партрэты ([[Скарына|Скарыны]], [[Жыгімонт III|Жыгімонта III]], [[М. Р. Радзівіл]]а, [[В. Цяпінскі|В. Цяпінскага]]), [[геральдыка|геральдычныя]] кампазыцыі. [[Т. Макоўскі]] і іншыя выконвалі архітэктурныя [[пейзаж]]ы, мапы, ілюстрацыі да навуковых [[трактат]]аў. З 16 — першай паловы 17 ст. дайшлі творы жывапісу, у якіх адлюстраваныя тыповыя рысы эўрапейскага Адраджэньня, асабліва ў пашыраным на беларускіх землях [[Сармацкі партрэт|парадным (сармацкім) партрэце]] ([[Партрэт Грызельды Сапегі|Грызельда Сапега]], [[Партрэт Юрыя Радзівіла|Юры Радзівіл]], [[Партрэт Софіі Алелькаўны Радзівіл|Соф’я Алелькаўна Радзівіл]] і інш.). <gallery mode=packed perrow="4" heights="200px"> Brest Bible - title page (67678265).jpg|Фрагмэнт тытульнай старонкі Берасьцейскай Бібліі Skaryna 1517.jpg|Гравіраваны партрэт Ф. Скарыны з кнігі «Быцьцё». 1519 Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, Žygimont Vaza. Статут Вялікага Княства Літоўскага, Жыгімонт Ваза (1588).jpg|Адварот тытульнага аркуша Статута Вялікага Княства Літоўскага 1588 року з партрэтам [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]] Klecak. Клецак (T. Makoŭski, XVII).jpg|Клецак на гравюры Т. Макоўскага. XVII ст. Gryzelda Sapieha (Vadynskaja). Грызэльда Сапега (Вадынская) (1630-45).jpg|[[Партрэт Грызельды Сапегі]]. 1630-я Jerzy_Radziwiłł_Herkules.PNG|[[Партрэт Юрыя Радзівіла]]. Каля 1600 </gallery> У дэкаратыўна-прыкладным мастацтве стылістыка Адраджэньня выявілася ў арнамэнтацыі [[абклад]]аў абразоў ([[Будслаўская шата]]), царкоўнага начыньня і параднай зброі [[эмаль|эмалямі]], [[Каштоўныя камяні|каштоўнымі камянямі]], [[ліцьцё|літымі]] і [[чаканка|чаканенымі]] накладкамі. Зьявілася [[кафля]] зь сюжэтнымі, [[герб]]авымі і партрэтнымі выявамі (Лагойск, Заслаўе), з [[Паліваная кераміка|каляровым глазураваным пакрыцьцём]]. З заснаваньнем [[мануфактура|мануфактур]] (XV ст.) пашыраўся асартымэнт вырабаў са [[шкло|шкла]]. У беларускім мастацтве першай паловы 17 стагодзьдзя формы Адраджэньня працягвалі суіснаваць з рысамі [[маньерызм]]у, але ўсё больш саступалі месца стылістыцы [[барока]]. У [[архітэктура Беларусі|архітэктуры і горадабудаўніцтве Беларусі]] з эпохай Адраджэньня зьвязаныя спробы комплекснай рэканструкцыі гарадоў на аснове [[рэгулярная планіроўка|рэгулярнага плана]], які формамі набліжаўся да [[прастакутніку]]у, [[авал]]у, паўавалу ([[Нясьвіж]], [[Быхаў]], [[Слуцак]]). Цэнтрам ягонай кампазыцыі звычайна была [[плошча]] з [[ратуша]]й і [[храм]]амі. Будаваліся таксама [[Палац (пабудова)|палац]]ы, [[шпіталь|шпіталі]], дамы [[цэх]]авых брацтваў і інш. <gallery mode=packed perrow="4" heights="200px"> Партрэтная кафля з Лагойска.jpg|Партрэтная кафля з Лагойску. Кан. XVI ст. Abraz.jpg|[[Будслаўскі абраз Маці Божай]] з шатай XVII ст. Нясвіж. План пачатку XIX ст. (АРРНБ).jpg|Плян Нясьвіжу Bychaŭ. Быхаў (1781).jpg|Плян Быхаву Sluckaja Fartecyja Fuerstenhoff.jpg|Плян Слуцку </gallery> Напачатку рысы рэнэсансу спалучаліся з элемэнтамі [[Гатычная архітэктура|готыкі]], але гатычныя формы збудаваньняў пачатку XVII ст. набывалі плястычны дэкор ([[Мірскі замак]], [[Царква Сьвятога Міхала Арханёла (Сынковічы)|Сынковіцкая царква-крэпасьць]], [[Мураванкаўская царква-крэпасьць]]). Сьвецкая і культавая архітэктура паступова траціла суровыя [[Фартыфікацыя|абарончыя рысы]]: палацы афармляліся [[Аркада (архітэктура)|аркаднымі]] [[галерэя]]мі ([[Замак каралевы Боны|палац]] у [[Рагачоў|Рагачове]]), зьявіліся храмы на ўзор [[Ратонда|ратонды]] з [[купал]]ам ([[Смаргонскі кальвінскі збор]]), [[вежа|вежы]] некаторых храмаў аздабляліся дэкаратыўнымі элемэнтамі ([[Заслаўская Спаса-Праабражэнская царква]]). [[Інтэр’ер]] узбагачаўся разнымі [[алтар]]амі, [[скляпеньні]] — ляпнымі [[нэрвюра]]мі, якія ўтваралі дэкаратыўны ўзор ([[Чарнаўчыцкі Траецкі касьцёл]], [[Вішнеўскі касцёл Марыі]]). <gallery mode=packed perrow="4" heights="150px"> Kasciol_sv._Michaila_Archaniola_(Smarhon).jpg|[[Смаргонскі кальвінскі збор]] Церковь Спасо-Преображенская в Заславле.jpg|[[Заслаўскі кальвінскі збор]] Чарнаўчыцы. Троіцкі касцёл. Інтэр'ер.jpg|Інтэр’ер [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Чарнаўчыцы)|касьцёлу Сьвятой Тройцы]] ў [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцах]] Вішнева, касьцёл Зьвеставаньня Дзеве Марыі, інтэр'ер, здымак 1.jpg|Інтэр’ер [[Касьцёл Дабравешчаньня Найсьвяцейшай Дзевы Марыі (Вішнеў)|касьцёла Дабравешчаньня Найсьвяцейшай Дзевы Марыі]] ў [[Вішнеў (Валожынскі раён)|Вішневе]] </gallery> == Тэатар == На Беларусі першыя эўрапейскія тэатральныя формы, як літургічная драма, школьны тэатар, зьявіліся ў XVI ст. празь дзейнасьць [[Каталіцтва ў Беларусі|каталіцкай царквы]]. Пазьней, у эпоху [[барока]], яны разам з [[прыдворны тэатр|прыдворным тэатрам]] сталі важнымі кампанэнтамі [[Тэатар Беларусі|беларускай тэатральнай культуры]]. == Музыка == [[Файл:Старонка Берасцейскага канцыянала. 1558.png|значак|Старонка Берасьцейскага канцыянала. 1558]] На Беларусі асноўнымі асяродкамі музычнага Адраджэньня зьяўляліся [[Брацкія школы ў Вялікім Княстве Літоўскім|брацкія школы]], каталіцкія [[калегіюм]]ы, дзе была добра пастаўленая музычная адукацыя, практыкаваліся [[Шматгалосьсе|шматгалосыя харавыя сьпевы]] па 5-лінейнай нотнай сыстэме. Асноўным узорам новага нотнага запісу стаў псалтыр Яна Гуса, які засьведчыў зьяўленьне [[Нотадрукаваньне|нотадрукаваньня]]. Пратэстанцкія [[канцыянал]]ы, выдадзеныя ў [[Берасьце|Берасьці]] (зборнік «[[Берасьцейскі канцыянал|Песьні хвал боскіх]]», 1558), [[Нясьвіж]]ы і [[Любча|Любчы]], побач з духоўнымі творамі зьмяшчалі сьвецкія песьні. [[Файл:Valentin Greff Bakfark.jpg|значак|зьлева|250пкс|Валянцін Грэф Бакфарк]] Сярод музычных дзеячоў Адраджэньня на Беларусі — [[Вацлаў з Шамотул]], [[Цыпрыян Базылік]], [[Валянцін Бакфарк]]. У гэты час зарадзілася самабытная культура беларускага [[кант (музыка)|канта]], што стала значнай зьявай у прафэсійным сьвецкім і царкоўным мастацтве. == Літаратура == * Адраджэнне. {{Літаратура/БелЭн|1}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} [[Катэгорыя:Адраджэньне ў Беларусі| ]] 6cs2iwjor6uhf552zfcavkzfx13obi8 0 186112 2619889 1981926 2025-06-13T12:12:42Z Redaktor GLAM 70484 Better quality image 2619889 wikitext text/x-wiki [[Файл:Brest Bible - title page (67678265).jpg|значак|Тытульная старонка [[Берасьцейская Біблія|Берасьцейскай Бібліі]], 1563]] '''Берасьце́йскія друка́рні''' — [[Друкарня|друкарні]], што дзейнічалі ў 1550—1570-я рокі ў [[Берасьце|Берасьці]]. [[Мэцэнат]]ам большасьці зь іх быў [[канцлер вялікі літоўскі]], [[Ваяводы віленскія|ваявода віленскі]] і [[Ваяводы берасьцейскія|староста берасьцейскі]] [[Мікалай Радзівіл Чорны]]. Узьнікненьню друкарняў садзейнічаў уздым у культурным разьвіцьці Беларусі, пашырэньне міжнародных сувязяў і ўплыў [[Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай|Рэфармацыі]]. У ліку друкароў-кнігавыдаўцоў [[Бярнард Ваяводка]] (1553—54), [[Станіслаў Мармеліюс]] (1558—60-я г.), [[Цыпрыян Базылік]] (1560—70-я г.). == Мінуўшчына == Першая беларуская [[друкарня]] была заснаваная ў Берасьці ў 1553 року пад заступніцтвам [[Мікалай Радзівіл Чорны|Мікалая Радзівіла Чорнага]] — аднаго з бачных дзеячоў беларускай гісторыі, берасьцейскага старосты, віленскага ваяводы і канцлера [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Першым ейным кіраўніком стаў друкар і пісар [[Бярнард Ваяводка]]. Для свайго часу друкарня забясьпечвала высокі паліграфічны ўзровень. Яна выпусьціла больш за сорак выданьняў на польскай і лацінскай мовах розных тэматык і зьместу. Ваяводка разам з Андрэем Трацескім друкаваў на замову Радзівіла выданьні, што адпавядалі патрэбам рэфармацыйнага руху: [[Вялікі Катэхізіс|Вялікі]] і [[Малы Катэхізіс]]ы, перакладныя тэалягічныя творы Крыштафа Імлера і [[Урбан Рэгіюс|Урбана Рэгіюса]]. Па сьмерці Ваяводкі ў 1554 року кіраўніцтва друкарняй пераняў [[Станіслаў Мармеліюс]]. З выданьняў гэтага часу вядомыя: «Два пасланьні» (1559), «Гісторыя пра папу Яна VIII, які быў жанчынай» (1560), «Артыкулы права магдэбургскага» {{Не перакладзена|Барталамей Граіцкі|Б. Граіцкага|pl|Bartłomiej Groicki}} (1560) і інш., хоць часьцей назва друкарні не пазначалася. Пасьля яго прыкладна каля 1563 року друкарня перайшла да [[Цыпрыян Базылік|Цыпрыяна Базыліка]], друкара, пісара, перакладніка. Менавіта за ягоным кіраўніцтвам у Берасьцейскай друкарні выйшаў найбольш вядомы ейны твор — [[Берасьцейская Біблія|Берасьцейская, ці Радзівілаўская Біблія]] (1563). Базылік працаваў у друкарні да сьмерці Мікалая Радзівіла «Чорнага» ў 1566 року; выдаў між іншага сатырычную паэму «Пратэй, або Пярэварацень» (1564), «Размову паляка зь ліцьвінам» (каля 1564). Таксама вядомыя «Артыкулы права магдэбурскага» Граіцкага і зборнік рэлігійных песень з нотамі «Песьні славы Божай» Зарэмбы. Пасьля сьмерці Радзівіла выдаваў творы сьвецкай, гістарычнай ды іншай тэматыкі, між іншага «{{Не перакладзена|Разважаньне аб паляпшэньні Рэчы Паспалітай||pl|Commentariorum de Republica emendanda libri quinque}}» [[Андрэй Фрыч Маджэўскі|Андрэя Маджэўскага]]. У 1569 стаў уласьнікам друкарні і атрымаў друкарскі прывілей ад караля Жыгімонта III. Друкарня спыніла дзейнасьць у 1574 року, а ў 1576 [[Мікалай Радзівіл «Сіротка»]] перанёс яе ў Вільню. == Значэньне == Найбольшага росквіту кнігадрукаваньне ў Берасьці дасягнула пад кіраўніцтвам [[Ц. Базылік]]а. Выдаўцы Берасьцейскай друкарні адрасавалі значную частку сваіх кніг «простым», «паспалітым» чытачам. У іхнім афармленьні шырока выкарыстоўвалася рэнэсансавая графіка, наборныя [[арнамэнт]]ы, гатычныя [[шрыфт]]ы, [[Застаўка (кніжная графіка)|застаўкі]], канцоўкі, фігурныя [[Ксыляграфія|ксыляграфіі]], адчуваецца сувязь з кніжным мастацтвам Польшчы і краінамі паўночна-эўрапейскага Адраджэньня. Самай важнай кнігай Берасьцейскай друкарні лічыцца [[Берасьцейская Біблія]] (1563), якая зьмяшчае поўны тэкст Сьвятога пісаньня на польскай літаратурнай мове XVI стагодзьдзя. Радзівілаўская друкарня дала штуршок да разьвіцьця [[Друк|кнігадрукаваньня]] — даволі хутка на тэрыторыі Беларусі зьявілася яшчэ пяць друкарняў, якія працавалі на распаўсюд культуры [[Рэнэсанс у Вялікім Княстве Літоўскім|Рэнэсансу]] й ідэяў [[Рэфармацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім|Рэфармацыі]]<ref name="virtber">{{Спасылка|аўтар = Дмитрий Костюкевич.|імя = Дмитрий|прозьвішча = Костюкевич|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 19 чэрвеня 2016|url = http://virtualbrest.by/news40605.php|загаловак = Незабвенный Брест: бытие литературное города над Бугом|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Виртуальный Брест]]|дата доступу = 25 верасьня 2017|мова = ru|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref>. == Крыніцы == {{зноскі}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|3|Брэсцкія друкарні|Брэсцкія друкарні}} * {{Кніга |аўтар = Barbara Bieńkowska. |імя = Barbara |прозьвішча = Bieńkowska |частка = |загаловак = Książka na przestrzeni dziejów |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Warszawa |выдавецтва = wyd. Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej im. Heleny Radlińskiej |год = 2005 |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 83-88581-21-X |наклад = }} * {{Кніга |аўтар = Helena Szwejkowska. |імя = Helena |прозьвішча = Szwejkowska |частка = |загаловак = Książka drukowana XV—XVIII wieku |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Wrocław |выдавецтва = wyd państwowe Wydawnictwo Naukowe |год = 1975 |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }} == Вонкавыя спасылкі == * [http://myland.by/istoriya-belorusskix-tipografij-i-knigopechataniya Гісторыя беларускіх друкарань і кнігадрукаваньня] {{ref-ru}} [[Катэгорыя:Гісторыя Берасьця]] [[Катэгорыя:Культура Берасьця]] [[Катэгорыя:Друкарні Вялікага Княства Літоўскага]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1553 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1574 годзе]] jgtbn04ljje8dlj16gws05zyz5ei8tq 0 193823 2619892 2342414 2025-06-13T12:52:50Z 78.177.163.183 2619892 wikitext text/x-wiki {{Палітык|лацінка=Rustam Minichanaŭ}} '''Рустам Нургаліевіч Мініханаў''' ({{мова-tt|Рөстәм Нургали улы Миңнеханов}}, {{Нарадзіўся|1|3|1957}}, сяло Новы Арыш, Рыбнаслабадзкі раён, [[Татарская АССР]]) — расейскі дзяржаўны і палітычны дзеяч. Другі прэзыдэнт [[Татарстан]]у. Займае сваю пасаду з 25 сакавіка 2010 году. Старшыня савету дырэктараў ААТ «Татнефть», старшыня савета дырэктараў ААТ «Татнефтехиминвест-холдынг", старшыня савета дырэктараў ААТ «Связьинвестнефтехим» == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20161222124912/http://president.tatar.ru/ Сайт Прэзыдэнта Рэспублікі Татарстан] {{Кіраўнікі рэгіёнаў Расеі}} {{Накід}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мініханаў, Рустам}} [[Катэгорыя:Прэзыдэнты Татарстану]] srakxdz3nk8ti9balgrscc7yv0kev1u 0 193826 2619891 2284531 2025-06-13T12:52:28Z 78.177.163.183 2619891 wikitext text/x-wiki {{палітык|лацінка=Mincimier Šajmijeŭ|імя=Мінцімер Шайміеў}} '''Мінцімер Шарыпавіч Шайміеў''' ({{мова-tt|Минтимер Шәрип улы Шәймиев}}; {{Нарадзіўся|20|1|1937}}, [[Анякава]], [[Актанышскі раён|у Актанышскім раёне]], [[Татарская АССР]]) — расейскі палітык, першы Прэзыдэнт [[Татарстан]]у (12 чэрвеня 1991 г. — 25 сакавіка 2010 году). == Жыцьцяпіс == У 1967 годзе пачаў адміністрацыйную кар’еру — працаваў інструктарам, намесьнікам загадчыка сельскагаспадарчым аддзелам Татарскага абкаму КПСС. У 1969—1983 гг. — Міністар мэліярацыі і воднай гаспадаркі Татарскай АССР. У 1983 г. — Першы намесьнік Старшыні Савета Міністраў ТАССР. У 1983—1985 гг. — сакратар Татарскага абкаму КПСС; 1985—1989 — Старшыня Савету Міністраў ТАССР. У 1989 г. абраны першым сакратаром Татарскага абкаму КПСС; 1990—1991 — Старшыня Вярхоўнага Савету Рэспублікі Татарстан. У 1990—1991 гг. — чалец [[ЦК КПСС]]. 12 чэрвеня 1991 году на безальтэрнатыўнай аснове абраны Прэзыдэнтам Рэспублікі Татарстан. У 1996 годзе быў пераабраны на другі тэрмін падчас безальтэрнатыўных выбараў, атрымаўшы больш за 90% галасоў. У 2001 годзе прэзыдэнцкія выбары ўпершыню прайшлі на альтэрнатыўнай аснове: у іх, акрамя Шайміева, удзельнічалі чатыры кандыдаты, у тым ліку два чальцы расейскай [[Дума (Расея)|Думы]] (Сяргей Шашурын і Іван Грачоў). Шайміеў атрымаў 79,5% галасоў выбаршчыкаў. Пад кіраўніцтвам Шайміева была прынята [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Татарскай ССР]], а таксама распрацавана і прынятая [[Канстытуцыя Рэспублікі Татарстан]]. Па ініцыятыве Шайміева ў 1992 годзе быў праведзены [[Рэфэрэндум па пытаньні аб дзяржаўным статусе Рэспублікі Татарстан]], падчас якога каля 62% выбаршчыкаў прагаласавалі за тое, каб Татарстан стаў сувэрэннай дзяржавай, «суб’ектам міжнароднага права, якая будуе свае адносіны з Расейскай Фэдэрацыяй і іншымі рэспублікамі, дзяржавамі на аснове раўнапраўных дамоў». == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Бібліяінфармацыя}} {{Накід}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Шайміеў, Мінцімер}} [[Катэгорыя:Прэзыдэнты Татарстану]] s9w1bi9jcqhduizase7r7apwl0g51qo 0 219162 2619979 2097853 2025-06-14T11:55:59Z W 11741 +Бо немагчыма інакш перанесьці з аднолькавай наглядна назвай дзе "c" лацінскае замест беларускага [[Леcьбіянства]] 2619979 wikitext text/x-wiki {{Картка зь Вікізьвестак}} '''Лесьбіянства'''<ref>{{Навіна|аўтар=[[Алесь Астроўскі]]|загаловак=Што могуць даць дэмакратыі тыя, хто выносіць паскудзтва на cвае сьцягі (частка 1)|спасылка=https://nashaziamlia.org/2011/12/19/4596/|выдавец=Грамадазнаўчы сайт «[[Беларусь - наша зямля]]»|дата публікацыі=19 сьнежня 2011|дата доступу=14 чэрвеня 2025}}</ref> (сапфізм) — жаночая [[гомасэксуальнасьць]]. Гомасэксуальных жанчын завуць лесьбіянкамі. Слова паходзіць ад назвы [[Грэцыя|грэцкага]] вострава [[Лесбас]], дзе, як думаюць, нарадзілася і жыла старажытнагрэцкая паэтка [[Сапфо]], чые вершы пазьней нярэдка ўспрымалі як апяваньне аднаполага каханьня паміж жанчынамі. Аднак некаторыя старажытныя крыніцы згадваюць і аб сувязях Сапфо з [[мужчына]]мі. Максім Тырскі пісаў, што ўзаемаадносіны паміж Сапфо і вучаніцамі яе школы былі чыстымі. Існуюць зьвесткі аб лясьбійскіх адносінах у старажытнай [[Спарта|Спарце]]. [[Плютарх]] у апісаньні Лякедэмоніі паведамляў, што «яны надаюць такое вялікае значэньне каханьню, што дзяўчыны становяцца эратычнымі таварышамі жанчын з высакародных сем’яў». Існуюць пісьмовыя крыніцы, якія згадваюць аб узаемаадносінах паміж насельнікамі (адаліскамі) [[гарэм]]аў, хоць часам за гэта належыла пакараньне. Слова «лесьбіянка» гэтак жа неадназначнае, як і само слова «гомасэксуальнасьць»: у адным кантэксьце яно можа пазначаць жанчыну з гомасэксуальнай арыентацыяй, у іншым кантэксьце — жанчыну з гомасэксуальнай ідэнтычнасьцю, а ў трэцім — жанчыну, якая практыкуе выключна гомасэксуальныя паводзіны. == Глядзіце таксама == * [[Жанчына з жанчынай]] * [[Лясьбійская парнаграфія]]<ref>[https://sipb.pl.tl/%26%231046%3B%26%231046%3B.htm дзіва з удзелам толькі жанчын (ЖЖ).]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Сэкс}} [[Катэгорыя:Лесьбіянства| ]] m7jaxffp8b8lifehnjig0bi8b9cr1ei 1 230407 2619963 2140487 2025-06-14T07:39:01Z Casinios 91071 /* Выбаршчык, а выбарнік */ новы разьдзел 2619963 wikitext text/x-wiki {{Артыкул праекту Беларусь}} == Выбаршчык, а выбарнік == Ці варта замяніць усіх "выбаршчыкаў" на "выбарнікаў"? [[Удзельнік:Casinios|Casinios]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Casinios|гутаркі]]) 10:39, 14 чэрвеня 2025 (+03) ors78qxbdvyu04474fj0a9jnkc7yq2n 0 230429 2619916 2240553 2025-06-13T15:32:38Z Jarash 794 абнаўленьне зьвестак, [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] 2619916 wikitext text/x-wiki '''[[Вінаградаў (прозьвішча)|Вінагра́даў]]''' — расейскае [[прозьвішча]]. Жаночая форма — [[Вінаградава]]. Вядомыя носьбіты: * [[Алег Вінаградаў]] ({{Н}} 1937) — савецкі балетмайстар * [[Аляксандар Вінаградаў (геахімік)|Аляксандар Вінаградаў]] (1895—1971) — савецкі геахімік * [[Аляксандар Вінаградаў (хакеіст)|Аляксандар Вінаградаў]] (1918—1988) — савецкі хакеіст * [[А. М. Вінаградаў]] (? — ?) — бальшавіцкі дзяяч * [[Аскольд Вінаградаў]] (1929—2005) — савецкі матэматык * [[Валянцін Вінаградаў]] (1933—2011) — расейскі актор, кінарэжысэр * [[Віктар Вінаградаў]] ({{Н}} 1933) — беларускі матэматык * [[Георгі Вінаградаў]] (1908—1980) — савецкі сьпявак * [[Ісаакі Вінаградаў]] (1895—1981) — архімандрыт Расейскай праваслаўнай царквы * [[Іван Вінаградаў]] (1891—1983) — расейскі матэматык * [[Мікалай Вінаградаў]] (1897—1972) — беларускі псыхіятар * [[Міхаіл Вінаградаў]] (1944—2020) — беларускі архітэктар * {{артыкул у іншым разьдзеле|Павал Вінаградаў|Павал Вінаградаў|be|Павел Вінаградаў}} ({{Н}} 1988) — беларускі грамадзкі дзяяч, палітыны вязень * [[Павал Вінаградаў (гісторык)|Павал Вінаградаў]] (1854—1925) — расейскі гісторык * [[Павал Вінаградаў (касманаўт)|Павал Вінаградаў]] ({{Н}} 1953) — расейскі касманаўт * [[Сяргей Вінаградаў (маляр)|Сяргей Вінаградаў]] (1869—1938) — расейскі маляр * [[Сяргей Вінаградаў (футбаліст)|Сяргей Вінаградаў]] ({{Н}} 1981) — расейскі футбаліст * [[Яўген Вінаградаў]] ({{Н}} 1984) — украінскі лёгкаатлет == Тапонімы == * [[Вінаградаў]] — [[места]] ва Ўкраіне == Іншае == * [[Вінаградаў (кратэр)|Вінаградаў]] — [[кратэр]] на [[Марс]]е == Глядзіце таксама == * [[Вінаградава]] {{Неадназначнасьць}} ctq8c3semcfz4qusj2rqsopmaydhbe3 0 262588 2619895 2619884 2025-06-13T13:16:10Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619895 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі, Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Паводле перапісу 1897 году, у вёсцы налічвалася 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Алексічы, Глінішча, Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 0kuyki09c09v3taiyf1juwbrhikgfw2 2619907 2619895 2025-06-13T14:58:46Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619907 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі, Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Алексічы, Глінішча, Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] hb3bjzydjw1mx7wtpegsifykmagqy7i 2619917 2619907 2025-06-13T15:39:23Z Дамінік 64057 2619917 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі, Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Алексічы, Глінішча, Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] sq47u029iw2499fz8gpwep8ccbecrhe 2619932 2619917 2025-06-14T03:08:28Z Дамінік 64057 /* Найноўшы час */ 2619932 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі, Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Алексічы, [[Глінішча (Гомельская вобласьць)|Глінішча]], Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] kfkarbtpezv3kr8bmn2xloea17ohnf5 2619933 2619932 2025-06-14T03:13:58Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619933 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі, Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Алексічы, [[Глінішча (Гомельская вобласьць)|Глінішча]], Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] opjvpbf8vhetfxxs0uszj0htuinj937 2619934 2619933 2025-06-14T03:34:52Z Дамінік 64057 /* Найноўшы час */ 2619934 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі, Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Міхалёў і Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 28icaz350b9ixmvd0d0xqueq1gw9i9p 2619935 2619934 2025-06-14T03:37:36Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619935 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (Михайлов) і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіне-другой палове XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі, Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Міхалёў і Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 4ar06p1pddnh94u81qi9l2sraojg3sr 2619936 2619935 2025-06-14T03:38:45Z Дамінік 64057 /* Найноўшы час */ 2619936 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (Михайлов) і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіне-другой палове XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі, Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] koy3niijs3jpwwarv1z4pm7rurfl2oj 2619937 2619936 2025-06-14T03:39:34Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619937 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (Михайлов) і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі, Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] df14hjrpio6prldydstok87f96cge39 2619938 2619937 2025-06-14T03:40:32Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619938 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (Михайлов) і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, Аскеркам<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 2jlt2l6t3qm2yywzmly6867rzwnorkf 2619940 2619938 2025-06-14T03:43:45Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619940 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (Михайлов) і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] hh9064yrxpwjwzeb6hokt9cqga9iwzz 2619941 2619940 2025-06-14T03:54:09Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619941 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] a9a3qm3qw5ytjzp2kuufzhv7zhiusev 2619942 2619941 2025-06-14T03:54:52Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619942 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, паказана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] qymvbmtris044d8av64rbu4e1jq2btf 2619943 2619942 2025-06-14T03:59:24Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619943 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 3m7yejezqw2bk5ibx9y66jtsvxzzayp 2619944 2619943 2025-06-14T04:06:58Z Дамінік 64057 2619944 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] ebx214tnwnr5r736ornww10ka2who3t 2619945 2619944 2025-06-14T04:16:48Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619945 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася выключна ў форме Коренёвка (Кореніовка).}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары Каранёўкі заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] f3mfcpbcxx0rfmtyy38jadszzafrl5s 2619946 2619945 2025-06-14T04:34:48Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619946 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася выключна ў форме Коренёвка (Кореніовка).}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] b5qq7g1mtk8pl67ven6etd22jny98po 2619947 2619946 2025-06-14T04:42:54Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619947 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася выключна ў форме Коренёвка (Кореніовка).}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] ou3c7veuym2nj2tkch7xbo0v6yfyzgv 2619948 2619947 2025-06-14T05:05:44Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619948 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася выключна ў форме Коренёвка (Кореніовка).}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Так і на 1911 (1913) год, але ўгодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] lqliccu3s7dwyeiauad7euc9pk3km7l 2619949 2619948 2025-06-14T05:12:34Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619949 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася выключна ў форме Коренёвка (Кореніовка).}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, але ўгодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 410sp9xcnvc5a5ycxj6sebc7il26rpm 2619950 2619949 2025-06-14T05:13:52Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619950 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася выключна ў форме Коренёвка (Кореніовка).}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 2zl0zxxkm95gr0ih9vmsnjhok4lzpgj 2619951 2619950 2025-06-14T05:31:00Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619951 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася выключна ў форме Коренёвка (Кореніовка).}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] kxznfj1onwy3tk4qzqi8hhpf1cm93kq 2619952 2619951 2025-06-14T05:59:48Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619952 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася ў форме Коренёвка. Альбо і на трасянцы — Караніовка).}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] oca9m8oq0ypa6plbrkfdjnsw5pcg6nj 2619953 2619952 2025-06-14T06:00:25Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619953 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася ў форме Коренёвка. Альбо і на трасянцы — Караніовка.}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] ctv495gtoeu2emts8b7udm8jpkasq76 2619954 2619953 2025-06-14T06:22:36Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619954 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася ў форме Коренёвка. Альбо і на трасянцы — Караніовка.}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. [[Файл:Запіс 1861 г. пра шлюб каранёўца Захара Каршака зь Меланяй Глушаковай.jpg|значак|зьлева|Адна з астатніх ззгадак каранёўцаў у мэтрыцы Хобненскай царквы.]] У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] kdtrwvwx7fii6tdx8rcrqqdrlnbsjiw 2619955 2619954 2025-06-14T06:26:32Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619955 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася ў форме Коренёвка. Альбо і на трасянцы — Караніовка.}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. [[Файл:Запіс 1861 г. пра шлюб каранёўца Захара Каршака зь Меланяй Глушаковай.jpg|значак|зьлева|Адна з астатніх ззгадак каранёўцаў у мэтрыцы Хобненскай царквы. 9 чэрвеня і 24 верасьня 1861 г.]] У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] ixjx8c0m4169dmzy6dzvmojipuvkd2v 2619956 2619955 2025-06-14T06:27:51Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619956 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася ў форме Коренёвка. Альбо і на трасянцы — Караніовка.}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. [[Файл:Запіс 1861 г. пра шлюб каранёўца Захара Каршака зь Меланяй Глушаковай.jpg|значак|зьлева|Адна з астатніх згадак каранёўцаў у мэтрыцы Хобненскай царквы. 9 чэрвеня і 24 верасьня 1861 г.]] У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 74shfje4h6ff7st79biq6hqpd8s89e8 2619957 2619956 2025-06-14T06:35:34Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619957 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася ў форме Коренёвка. Альбо і на трасянцы — Караніовка.}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. [[Файл:Запіс 1861 г. пра шлюб каранёўца Захара Каршака зь Меланяй Глушаковай.jpg|значак|зьлева|Адныя з астатніх згадак каранёўцаў у мэтрыцы Хобненскай царквы. 9 чэрвеня і 24 верасьня 1861 г.]] У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю Алексіцкай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] jikqrp4q4ot7w842damh6r8z6drx8hk 2619958 2619957 2025-06-14T06:38:19Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619958 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася ў форме Коренёвка. Альбо і на трасянцы — Караніовка.}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. [[Файл:Запіс 1861 г. пра шлюб каранёўца Захара Каршака зь Меланяй Глушаковай.jpg|значак|зьлева|Адныя з астатніх згадак каранёўцаў у мэтрыцы Хобненскай царквы. 9 чэрвеня і 24 верасьня 1861 г.]] У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю гэтай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 1x8p2zhlkesjw9srjthav11d09b8n9h 2619959 2619958 2025-06-14T06:40:31Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619959 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася ў форме Коренёвка. Альбо і на трасянцы — Караніовка.}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дрозд, Грабянчук, Зянок, Коршак (Каршак) згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. [[Файл:Запіс 1861 г. пра шлюб каранёўца Захара Каршака зь Меланяй Глушаковай.jpg|значак|зьлева|Адныя з астатніх згадак каранёўцаў у мэтрыцы Хобненскай царквы. 9 чэрвеня і 24 верасьня 1861 г.]] У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю гэтай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] 40kayldu161vfabrbghthuqzixvwtof 2619960 2619959 2025-06-14T06:46:32Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ 2619960 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранёўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранёўкі |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Karanioŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = каля 1850 году |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Куранёўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каранёўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. == Гісторыя == === Расейская імпэрыя === [[Файл:Двор Міхалёў і Кунцаў Рог на мапе Шубэрта-Тучкова сяр.-др. пал. XIX ст.png|значак|зьлева|Двор Міхалёў (госп. д. Михайлов) і Кунцаў Рог (Куранёўка?) на мапе Шубэрта-Тучкова сярэдзіны-другой паловы XIX ст.]] Найранейшая зьвестка пра Куранёўку{{заўвага|У расейскамоўнай рэвізіі менавіта так – Куренёвка. Адразу ўспамінаюцца мележавыя Курані<ref>[https://teksty.seveleu.com/post/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%B0%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96/. М. Мятліцкі. Мележаўскія Курані]</ref>.}} вядомая зь сялянскай рэвізіі 1850 году, калі вёска ў складзе маёнтку [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] належала панам-братам Альфонсу і Аляксандру, сынам Альбіна, [[Аскеркі|Аскеркам]]<ref>НГАБ у Менску. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 702. А. 617адв.-620, 623адв.</ref>. У 1852 — 1861 гадах жыхары Каранёўкі{{заўвага|У царкоўных мэтрыках назва вёскі падавалася ў форме Коренёвка. Альбо і на трасянцы — Караніовка.}} Глушакі, Паўлянкі (Паўленкі), Дразды, Грабянчук, Зянок, Коршакі (Каршакі) згадваліся ў мэтрычных кнігах Хобненскай Іаана Багаслова царквы<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 431. А. 672адв.-673, 677адв.-678. Спр. 432. А. 1811адв.-1812. Спр. 437. А. 159адв.-1510. Спр. 440. А.924адв.-926, 929адв.-930. Спр. 442. А. 910адв.-911. Спр. 488. А. 754адв.-755</ref>. На вайскова-тапаграфічнай мапе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], створанай у 1846 – 1863 гг., паміж дваром Міхалёў і сялом [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]], г. зн. там менавіта, дзе паўстала вёска, зьмешчана нікому невядомае 6-ці дворнае паселішча пад назвай Кунцаў Рог. [[Файл:Запіс 1861 г. пра шлюб каранёўца Захара Каршака зь Меланяй Глушаковай.jpg|значак|зьлева|Адныя з астатніх згадак каранёўцаў у мэтрыцы Хобненскай царквы. 9 чэрвеня і 24 верасьня 1861 г.]] У парэформавы пэрыяд Каранёўка адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. З сакавіка 1861 году каранёўцы ўсё часьцей называныя ў мэтрычных запісах Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы{{заўвага|Апошняя згадка ў мэтрыцы Хобненскай царквы, пазначаная 1863 г., калі скончыў жыцьцё хворы на сухоты 44-гадовы каранёвец Рыгор Аляксандраў Плясун<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 447. А. 929адв.-930</ref>.}}<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 444. А. 75адв.-76, 82адв.-83. Спр. 446. А. 84адв.-85. Спр. 448. А. 87адв.-88, 91адв.-93</ref>. Згодна з кліравой ведамасьцю гэтай царквы за 1869 год, у Каранёўцы было 5 і 2/4 двара{{заўвага|Так запісана ў крыніцы. Але колькасьць двароў адпавядае паказанай для Кунцавага Рогу.}}, а жыхарамі ў іх — 22 мужчыны і 19 жанчын<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40899. А. 11адв.</ref>. На пачатак 1870 году ў вёсцы налічвалася 16 гаспадароў зь сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да [[Маклішча|Маклішчаўскага]] сельскага таварыства. Маклішча і Каранёўка месьціліся на землях маёнтку Міхалёў паноў Александровічаў і нібыта працягвалі належаць да прыходу Хобненскай Іаана-Багаслоўскай царквы<ref>Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.</ref>. Аднак, згодна са зьвесткамі 1876 і 1879 гадоў, жыхары абедзьвюх вёсак, як і ў 1869 г., заставаліся прыхаджанамі Алексіцкай Мікалаеўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 13</ref>. На 1888 год добрамі Міхалёў у 3704 дзесяціны зямлі валодала ўжо купецкая ўдава Баглей Марфа Аляксандраўна{{заўвага|Заставалася ўладальніцай і на 1911 (1913) год, аднак, угодзьдзі складалі ўжо 3771 дз.<ref>Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 109 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]</ref>}}<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 363</ref>, адпаведна, зь ёй каранёўцам і маклішчанцам даводзілася надалей вырашаць усе пазямельныя пытаньні. Паводле перапісу 1897 году, вёску складалі 17 двароў з 95 жыхарамі<ref name="fn1">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} С. 444</ref>. На 1909 год у Куранёўцы{{заўвага|У даведніку — деревня Куреневка.}} было 29 двароў і 102 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 100</ref>. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Каранёўка ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны)</ref>. [[Файл:Глінішча і наваколлі на карце 1924 г.jpg|значак|зьлева|Х. Міхалёў і в. Каранёўка на мапе 1924 г.]] 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Юравіцкая воласьць увайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да [[РСФСР]]. Пасьля другога ўзбуйненьня [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 года Каранёўка — у Маклішчаўскім сельсавеце Юравіцкага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 года [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 10 лістапада 1927 года той далучана да Алексіцкага сельсавету. На 1930 год у вёсцы было 36 двароў з 175 жыхарамі. У 1931 годзе арганізаваны калгас<ref name="fn1"/>. З 20 лютага 1938 года — у [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у [[Мазыр]]ы. Напярэдадні вайны ў Каранёўцы налічвалася 29 двароў, 112 жыхароў. У жніўні 1942 году акупанты расстралялі 10 вяскоўцаў, у чэрвені 1943 году паселішча было цалкам спаленае. Яшчэ 10 каранёўцаў загінулі і прапалі бязь вестак на франтах<ref>Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. — Мінск: БЭ, 1993. С. 146, 212; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 500</ref>. З 8 студзеня 1954 года Каранёўка — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут было 116 жыхароў. Вёска — у складзе калгасу «Ленінскі шлях» з цэнтральнай сядзібай у Глінішчы<ref name="fn1"/>. == Насельніцтва == * 2021 год — 4 гаспадаркі, 5 жыхароў<ref>[https://web.archive.org/web/20211020144646/http://hoiniki.gov.by/ru/alex/ Колькасьць насельніцтва ў вёсках Алексіцкага сельскага савету на 01.01.2021 г.]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIX стагодзьдзі]] qmsnu1c5plhvzquvg4shxxc93fq5kmx 4 264523 2619927 2617911 2025-06-13T23:00:42Z MediaWiki message delivery 33392 /* Vote now in the 2025 U4C Election */ новы разьдзел 2619927 wikitext text/x-wiki {{Вікіпэдыя:Мэню}} {{Вікіпэдыя:Форум/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. Не забывайцеся на == Загаловак == --> == [[Вікіпэдыя:Праект:Віківясна-2025|Віківясна-2025]] == Вітаю, каханенькія-родненькія! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Праект:Віківясна-2025/Сьпіс]], падчас конкурсу стварылі 315 артыкулаў і 20 шаблёнаў, а таксама палепшылі 52 артыкулы. Найбольш артыкулаў у межах «Віківясны-2025» стварылі: [[Удзельнік:Ясамойла]] — 224, Удзельнік:W — 27 і [[Удзельнік:Dymitr]] — 16. Палепшылі найбольш: Dymitr — 24, Ясамойла — 15 і W — 4. Віншую з плённым удзелам! З найлепшымі пажаданьнямі,—[[Удзельнік:W]] 15:15, 3 чэрвеня 2025 (UTC+3) == Вікісустрэча ЦУЭ-2025 == Прывітаначкі, зьбіраюся на [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2025|Сустрэчу Вікімэдыі Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы-2025]], якая пройдзе 26—28 верасьня ў Грэцыі. Рэгістрацыя на Вікісустрэчу доўжыцца да [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2025/Registration|15 чэрвеня]] а 23:59 (UTC). Маю досьвед папярэдняга ўдзелу ў Вікісустрэчы ЦУЭ ў [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/Uploading from a museum website? Some custom JavaScript can help you|2024]] гаду у якасьці [https://www.youtube.com/watch?v=ezrH_uCGZNU выступоўцы]. [[Удзельнік:Vitaly Zdanevich|Vitaly Zdanevich]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vitaly Zdanevich|гутаркі]]) : {{За}} калегу, асабліва з улікам магчымасьці паўторнага сумеснага падкасту на тэму Вікіпэдыі ([[:c:File:004 З Уладзімерам Русаковічам які стварыў 1740 артыкулаў у Вiкiпэдыi.opus]]) па выніках удзелу ў Вікісустрэчы ЦУЭ ў Грэцыі.—[[Удзельнік:W]] 12:15, 13 траўня 2025 (UTC+3) : {{За}} заяўку [[Удзельнік:W|ўдзельніка:W]] на Вікісустрэчу.--[[Удзельнік:Gabix|Gabix]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Gabix|гутаркі]]) 14:47, 13 траўня 2025 (+03) == Вікісустрэча ЦУЭ-2025 == Вітаю, каханенькія-родненькія! Як маецеся? Зьбіраюся на Сустрэчу [[:m:Wikimedia Central and Eastern Europe/be-tarask|Вікімэдыі Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы]]-2025, якая пройдзе 26—28 верасьня ў Грэцыі. Рэгістрацыя на Вікісустрэчу доўжыцца да [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2025/Registration|15 чэрвеня]] а 23:59 (UTC). Маю досьвед папярэдняга ўдзелу ў Вікісустрэчы ЦУЭ ў [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2019/Programme/Submissions/Workshop on Community health|2019]] і [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2023/Submissions/Growing viewership multiplies newcomers|2023]] гадох у якасьці выступоўцы, а таксама [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Participants|летась]]. Усялякая падача 2-й заяўкі на ўдзел у Вікісустрэчы таксама вітаецца, бо для Беларусі вылучана [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2025/Eligible affiliates|2 месцы]]. З найлепшымі пажаданьнямі,—[[Удзельнік:W]] 12:01, 12 траўня 2025 (UTC+3) : {{За}} заяўку [[Удзельнік:W|ўдзельніка:W]] на Вікісустрэчу. [[Удзельнік:Ясамойла|Ясамойла]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ясамойла|гутаркі]]) 16:58, 12 траўня 2025 (+03) : {{За}} заяўку [[Удзельнік:W|ўдзельніка:W]] на Вікісустрэчу. [[Удзельнік:Vitaly Zdanevich|Vitaly Zdanevich]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vitaly Zdanevich|гутаркі]]) 18:42, 12 траўня 2025 (+03) : {{За}} заяўку [[Удзельнік:W|ўдзельніка:W]] на Вікісустрэчу. [[Удзельнік:SergeiSEE|SergeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SergeiSEE|гутаркі]]) 00:04, 13 траўня 2025 (+02) : {{За}} заяўку [[Удзельнік:W|ўдзельніка:W]] на Вікісустрэчу.--[[Удзельнік:Gabix|Gabix]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Gabix|гутаркі]]) 14:46, 13 траўня 2025 (+03) : {{За}} заяўку [[Удзельнік:W|ўдзельніка:W]] на Вікісустрэчу.--[[Удзельнік:Temra|Temra]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Temra|гутаркі]]) 21:31, 14 траўня 2025 (+03) : {{За}} заяўку [[Удзельнік:W|ўдзельніка:W]] на Вікісустрэчу. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 22:33, 15 траўня 2025 (+03) == Абраны артыкул на галоўнай - трэба паправіць == Адсутнічае абраны артыкул на галоўнай. Спрабаваў рэдагаваць шаблён, але нешта не атрымоўваецца. [[Удзельнік:Vasyl` Babych|Vasyl` Babych]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vasyl` Babych|гутаркі]]) 11:42, 3 траўня 2025 (+03) : А які артыкул трэба адлюстраваць? Я бачу [[Вуліца Карла Маркса (Менск)]]. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 14:54, 3 траўня 2025 (+03) == Kazimier Lachnovič == Удзельнік Kazimier Lachnovič адсутнічае з вечара 12 сакавіка - тады былі зроблены апошнія праўкі ў вікі. Ягоны тэлеграм-акаўнт быў анлайн даўно. Ёсць падставы меркаваць, што ён мог арыштаваны па палітычнай справе, што, на жаль, далёка не навіна для беларускіх вікіпедыстаў (яго сапраўднае імя невядомае, каб праверыць гэтую здагадку). У такім разе яго акаўнт, які мае сцягі адміністратара і бюракрата, можа быць скампраметаваны і выкарыстоўвацца для патрэбаў сілавікоў. Не ведаю ці ёсць у раздзеле артыкулы са схаваным унёскам удзельнікаў, але з яго акаўнта такія былі б бачныя. Калі нехта валодае інфармацыяй, што вікіпедыст адстутнічае па іншай прычыне, не звязанай з палітычным пераследам, прашу паведаміць. --[[Спэцыяльныя:Унёсак/2A00:1EB8:C05F:CE46:3D87:F8D4:673C:4A04|2A00:1EB8:C05F:CE46:3D87:F8D4:673C:4A04]] 13:57, 6 красавіка 2025 (+03) : А 17 красавіка таксама зьнікла адміністратарка Вікіпэдыі на наркамаўцы [[Удзельнік:Хомелка|Хомелка]], спадарыня Вольга. Пра гэта ўжо ў [https://spring96.org/be/news/117810 навінах].<br>Правы трэба як мага хутчэй зьняць. КДБ ужо й так маглі спампаваць усю інфу, але лепш не даваць ім яшчэ больш часу ды ідэй. Напісаў адпаведны [[Вікіпэдыя:Запыты_да_адміністратараў#Kazimier_Lachnovič_-_пазбаўленьне_правоў_зьніклага|запыт]]. <small>Гл. таксама [[:ru:Википедия:Форум/Новости#Пропажа_администраторов_белвики|абмеркаваньне на расейскай]].</small> [[Удзельнік:Shabe|Shabe]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Shabe|гутаркі]]) 15:43, 22 красавіка 2025 (+03) == JavaScript гаджэт [[Удзельнік:Ssvb/Gadget-SyntaxHighlighterBKP2005|«Падсьветка памылак артаграфіі паводле БКП-2005»]] == Вітаю! Можа каго зацікавіць такая альтэрнатыва/дадатак да сцэнара [[Вікіпэдыя:Тарашкевізатар]] і звычайнага спэлчэкера. Гэта аналяг таго, што я трохі раней зрабіў для Вікікрыніц, але там асноўны фокус на падсьветку дэфектаў OCR, таму прызначэньне рознае. --[[Удзельнік:Ssvb|Ssvb]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ssvb|гутаркі]]) 03:55, 4 сакавіка 2025 (+03) : Вітаю. Падлучыў, карысная рэч. Шчыра дзякую! Ад сябе хіба дадам, што дзеля апрацоўваньня вялікіх памерам артыкулаў варта павялічыць timeout, як на [[Удзельнік:Ssvb/common.js]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:32, 4 сакавіка 2025 (+03) ::Наконт timeout. Старонкі вялікага памеру значна замаруджваюць працу сынтаксычнай падсьветкі і гэта робіць рэдагаваньне некамфортным (кампутар ледзь варушыцца і рэагуе на націск клявішаў зь відавочнай затрымкай). Для тых, хто мае справы з такімі артыкуламі, можна параіць рэдагаваць асобныя ізаляваныя сэкцыі такіх артыкулаў, калі ёсьць такая магчымасьць. Гэтыя парады можна дадаць у паведамленьне аб аўтаматычнай дэактывацыі падсьветкі. І таксама ў дакумэнтацыю. --[[Удзельнік:Ssvb|Ssvb]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ssvb|гутаркі]]) 17:39, 7 сакавіка 2025 (+03) :::Так, назіраю такі эфэкт лёгкага замаруджваньня, але мне ня надта перашкаджае. Мабыць, было б карысна дадаць гэтыя падрабязнасьці ў дакумэнтацыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:09, 7 сакавіка 2025 (+03) : Вітаю! Вельмі карысны гаджэт, вялікі вам дзякуй. З павагай, [[Удзельнік:097ллл|097ллл]] ([[Гутаркі ўдзельніка:097ллл|гутаркі]]) 16:24, 4 сакавіка 2025 (+03) : Было б добра, каб нехта, хто мае правы, зрабіў яго даступным для ўсіх праз [[Спэцыяльныя:Preferences#mw-prefsection-gadgets|мэню гаджэтаў]]. Паводле прыкладу таго, што ўжо [[MediaWiki:Gadgets-definition|маецца]]. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 17:47, 4 сакавіка 2025 (+03) ::Гэта сапраўды было б добра. Але пакуль што, калі ласка, пішыце пра любыя заўважаныя хібы і недахопы. Я ўжо бачу праблемы з абрэвіятурамі і зь некаторымі прыназоўнікамі. Паспрабую гэта выправіць у хуткім часе. Таксама было б вельмі добра знайсьці нейкую тэхнічную магчымасьць дадаць слоўнік значна большага памеру. Ёсьць у мяне адна даволі авантурная ідэя паспрабаваць запхнуць увесь слоўнік на 700 тысяч розных форм словаў у [[w:be:Бінарны_файл|бінарным фармаце]] ў адмыслова створаны графічны файл PNG і чытаць гэтую інфармацыю са сцэнара JavaScript для вызначэньня націскаў словаў. Ня ведаю, ці атрымаецца з гэтага што, але паспрабаваць варта. --[[Удзельнік:Ssvb|Ssvb]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ssvb|гутаркі]]) 17:56, 7 сакавіка 2025 (+03) ::: Дарэчы, у Нашай Ніве ўчора зьявіўся [https://nashaniva.com/363210 артыкул якраз пра be-tarask Вікіпэдыю] з рознай крытыкай, дзе адным зь недахопаў абвяшчаюць: ''«Не зразумела, дзе і як правяраць гэтыя словы, бо праграм па праверцы правапісу таксама няшмат. Чалавеку, які скончыў беларускую школу, цяжка адаптавацца да яго. Тарашкевіца — гэта не проста мяккія знакі паміж «н», яна мае больш складаныя правілы, якія даводзіцца вучыць з нуля.»'' ::: Спадзяюся, што гаджэт сынтаксычнай падсьветкі разам са спэлчэкерам якраз гэтую праблему амаль цалкам вырашае. Што тычыцца спэлчэкера, то [[Дапамога:Зьмест]] спасылаецца на мёртвы «Добрапіс» і на нейкі мёртвы спэлчэкер для Mozilla Firefox. Якім спэлчэкерам для клясычнага правапісу сёньня карыстаецца шаноўнае спадарства? --[[Удзельнік:Ssvb|Ssvb]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ssvb|гутаркі]]) 18:43, 7 сакавіка 2025 (+03) :::: Вельмі шкада, што Добрапіс больш не працуе. Замены яму фактычна ня маем, на жаль. Асабіста я звычайна правяраю ўласныя тэксты вачыма. Калі ўжо існуе тэкст на нейкай мове, то карыстаюся гугл-перакладнікам + тарашкевізатарам ад GooseOb + праверка вачыма. Таму створаны вамі гаджэт — гэта напраўду вельмі карысная і патрэбная рэч, якая значна паляпшае якасьць тэкстаў. Што да прапановы яго даданьня ў мэню гаджэтаў, то калі хто напіша патрэбныя радкі коду, то ахвотна дадам іх на [[MediaWiki:Gadgets-definition]], бо маю патрэбныя правы (на жаль, сам я ня надта абазнаны ў JavaScript, таму наўрад ці змагу даць рады коду). Што да далейшага разьвіцьця, то так, з улікам браку спэлчэкераў, гэта было б цудоўна. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:09, 7 сакавіка 2025 (+03) :::::Паводле інфармацыі з артыкулу [[Добрапіс]], там было ''больш за 1,5 мільёна словаў і славаформаў афіцыйным правапісам і 1,2 мільёны клясычным''. Няўжо цяпер гэты слоўнік страчаны назаўжды і нідзе не засталося ніводнай копіі? Яго, як я разумею, склаў [[Зьміцер Саўка]], прафэсійны лінгвіст. :::::Стары спэлчэкер для Mozilla Firefox можна знайсьці на [http://web.archive.org/web/20181018223030if_/https://addons.cdn.mozilla.net/user-media/addons/_attachments/200750/belarusian_spellchecking_dictionary_taraskievica_orthography_and_acinka-0.2.1-tb+sm+fx.xpi?filehash=sha256:04faab200e34eee68495ec80976c81581be184a02a1355f7318c0fb1f090d044 archive.org], гэты слоўнік зрабіў @[[Удзельнік:Zedlik|Zedlik]] са сьпісу словаў, які сабраў Віталь Хілько і [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны|ТБМ]]. :::::На Вікікрыніцах ёсьць ужо напалову алічбаваны [[s:be:Індэкс:Расійска-беларускі_слоўнік_(1928).pdf|Расійска-беларускі слоўнік]] 1928 года. Там можна знайсьці словы і іх націскі. :::::На verbum.by ёсьць [https://verbum.by/abs Ангельска-беларускі слоўнік] В. Пашкевіч 2006 года. Там можна знайсьці словы, націскі, а таксама канчаткі -а/-y для роднага склону назоўнікаў. :::::На github ёсьць новы спэлчэкер https://github.com/375gnu/spell-be-tarask, які летась зрабіў 375gnu (Глеб Валошка). :::::Я магу паспрабаваць параўнаць інфармацыю з гэтых слоўнікаў, каб знайсьці магчымыя адрозьненьні. Але што з гэтым усім потым рабіць? --[[Удзельнік:Ssvb|Ssvb]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ssvb|гутаркі]]) 13:27, 8 сакавіка 2025 (+03) ::::::Наконт артаграфічнай базы Белсату, магчыма, варта паспрабаваць зьвярнуцца ў сам Белсат (belsat.sekretariat@tvp.pl) або/і да рэдактараў яго сайту (web@belsat.eu)? Бо складаньне новай артаграфічнай базы — гэта тытанічная праца. Дарэчы, наколькі я разумею, засталася база спэлчэкеру для Mozilla Firefox: можа яе неяк можна скарыстаць (хоць белсатаўская база, вядома, была б лепшай, але яна можа ахоўвацца аўтарскімі правамі)? --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 20:38, 8 сакавіка 2025 (+03) Дадаў у [[Спэцыяльныя:Preferences#mw-prefsection-gadgets|агульнае мэню гаджэтаў]], здаецца працуе.--[[Удзельнік:Artsiom91|Artsiom91]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Artsiom91|гутаркі]]) 17:27, 12 сакавіка 2025 (+03) :Дзякую. Дасылаць інфармацыю аб хібах і прапановы можна на старонцы абмеркаваньня [[MediaWiki:Gadget-SyntaxHighlighterBKP2005]], каб не засьмечваць форум. --[[Удзельнік:Ssvb|Ssvb]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ssvb|гутаркі]]) 12:05, 13 сакавіка 2025 (+03) ::@[[Удзельнік:Artsiom91|Artsiom91]] Нешта яно насамрэч не зусім добра працуе праз інтэграцыю з "Наладамі". Няслушны правапіс сапраўды падсьвечвае. Але старая падсьветка чамусьці застаецца і пасьля рэдагаваньня тэксту. Таксама ў кансолі браўзэра я бачу вось такія паведамленьні: ::'''Uncaught TypeError: syntaxHighlighterConfig.voidTags is undefined<br> ::'''highlightBlock ext.gadget.SyntaxHighlighterBKP2005-script-0.js:2149'''<br> ::'''highlightSyntax ext.gadget.SyntaxHighlighterBKP2005-script-0.js:2311'''<br> ::Загрузка таго ж самага сцэнару <code>mw.loader.load('//be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-SyntaxHighlighterBKP2005.js&action=raw&ctype=text/javascript');</code> праз [[Special:MyPage/common.js|common.js]] працуе без праблем і ніякіх памылак у кансолі браўзэра няма. Я параўнаў код. Ён аднолькавы. Таму, відаць, нешта адрозьніваецца ў нейкай іншай канфігурацыі? --[[Удзельнік:Ssvb|Ssvb]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ssvb|гутаркі]]) 20:09, 16 сакавіка 2025 (+03) :::Мяркую, адначасовае падключэньне і праз агульнае мэню гаджэтаў і праз свой common.js можа ствараць праблемы. Змяненьне ўласнага common.js можа спрацаваць не адразу, а празь некалькі хвілінаў. [[Удзельнік:Artsiom91|Artsiom91]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Artsiom91|гутаркі]]) 20:20, 16 сакавіка 2025 (+03) ::::Чаканьне не дапамагло. Вось на [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81_%D0%B2%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%88%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B&oldid=2608296 на гэтай старонцы] ёсьць дзьве памылкі: "Змест" і "аднак ў". У мяне інтэграцыя праз "налады" падсьвечвае іх чырвоным, але чырвоная падсьветка не зьнікае і пасьля іх выпраўленьня. Ці бачыць такую-ж праблему хто-небудзь яшчэ? ::::Я мяркую, што там могуць быць больш жорсткія налады і нейкія не зусім прыгожыя фрагмэнты JavaScript могуць інтэрпрэтавацца як "памылкі", а не "папярэджаньні". Але ж браўзэр скардзіцца на арыгінальны код з [[mw:User:Remember_the_dot/Syntax_highlighter]], а не на мае зьмены. І гэты гаджэт выкарыстоўваецца і на іншых вікі. --[[Удзельнік:Ssvb|Ssvb]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ssvb|гутаркі]]) 21:08, 16 сакавіка 2025 (+03) :::::Знайшоў прычыну: у маім config.js была канфігурацыя таймаўту. Я яе [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Удзельнік:Ssvb/common.js&curid=294480&diff=2608324&oldid=2608323 выдаліў са свайго конфігу] і ўсё запрацавала нармальна з вікіпэдыйным гаджэтам з наладаў. Цяпер толькі засталося зразумець, чаму паводзіны і рэакцыя на гэтую канфігурацыю адрозьніваецца. У любым выпадку добра, што іншыя людзі такой праблемы ня маюць. --[[Удзельнік:Ssvb|Ssvb]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ssvb|гутаркі]]) 22:24, 16 сакавіка 2025 (+03) == Абраны артыкул на галоўнай == Прывітаньне. На галоўнай старонцы няма абранага артыкулу месяца, ёсьць мёртвая спасылка. Трэба нешта зрабіць! [[Удзельнік:Vasyl` Babych|Vasyl` Babych]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vasyl` Babych|гутаркі]]) 14:11, 2 сакавіка 2025 (+03) : Выправіў. Дзякую, што зьвярнулі ўвагу. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:17, 2 сакавіка 2025 (+03) :: Дзякуй! Хацеў яшчэ спытацца, артыкулы на галоўнай ставяцца па нейкай чарзе ці ў адвольным парадку? --[[Удзельнік:Vasyl` Babych|Vasyl` Babych]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vasyl` Babych|гутаркі]]) 14:42, 2 сакавіка 2025 (+03) ::: Паводле чаргі згодна зь [[Вікіпэдыя:Сьпіс абраных артыкулаў|сьпісам]] (гл. слупок «месяцы на галоўнай старонцы»), наступны ў чарзе — [[Тэрарыстычны акт у менскім мэтро]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:58, 2 сакавіка 2025 (+03) ::: Ізноў тая ж самая праблема --[[Удзельнік:Vasyl` Babych|Vasyl` Babych]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vasyl` Babych|гутаркі]]) 20:21, 2 красавіка 2025 (+03) == Адміністратары == Я вырашыў заблякаваць на паўгады адміністратара Kazimier Lachnovič за рэгулярнае запужваньне іншых удзельнікаў. Таксама лічу мэтазгодным правесьці канфірмацыю ўсіх дзейных адміністратараў, для чаго стварыў тэмы ў разьдзеле [[Вікіпэдыя:Адміністратары#Пазбаўленьне статусу]]. Заклікаю ўдзельнікаў, якія лічаць сабе дастаткова дасьведчанымі і адказнымі, падаць заяўкі на статус адміністратара, каб на конкурснай аснове і ў адкрытым абмеркаваньні вызначыць, якіх прынцыпаў хоча прытрымлівацца супольнасьць гэтага разьдзелу.--[[Удзельнік:Artsiom91|Artsiom91]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Artsiom91|гутаркі]]) 10:47, 6 лютага 2025 (+03) :Ці можна яшчэ скасаваць нядаўнія блякаваньні ўдзельнікаў, якія днямі рабіў спадар Kazimier Lachnovič? Маю на ўвазе спадара @[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]]? <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 11:29, 6 лютага 2025 (+03) : Падтрымліваю запыт на раблякаваньне сп. @[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]]. З павагай, [[Удзельнік:097ллл|097ллл]] ([[Гутаркі ўдзельніка:097ллл|гутаркі]]) 11:35, 6 лютага 2025 (+03) == Перасталі адлюстроўвацца значкі-пазнакі пра абраныя і добрыя артыкулы Беларускай Вікіпэдыі ў іншых моўных разьдзелах == Ужо некалькі месяцаў у іншых моўных разьдзелах не адлюстроўваюцца значкі-пазнакі насупраць моўнай вэрсіі «Беларуская (тарашкевіца)», калі пэўны артыкул лічыцца ў нас абраным або добрым. Магчыма, хтосьці ведае, у чым прычына? --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 23:20, 19 верасьня 2024 (+03) ==Даследванне супольнасці== Прывітанне, Ладжу даслеванне з мэтай вывучэння магчымых кропак развіцця беларускай Вікімедыя супольнасці, як у Беларусі, так і па-за межамі. Прашу [https://next.falanster.info/index.php/apps/forms/s/pjamBY3ckbq6iQrnQJTWem2z прыняць удзел] у даследванні! Само даслежванне ананімнае і вынікі складаюцца на маім сэрверы. Вынікі даследвання могуць быць расшараны прыватна пры запаўненні поля кантакт, на які можна будзе даслаць гэтыя вынікі, а таксама пры ўважлівым запаўненні адказаў на прапанаваныя [https://next.falanster.info/index.php/apps/forms/s/pjamBY3ckbq6iQrnQJTWem2z ў анкеце пытанні]. Гэта даследванне можа адбывацца некалькімі спосабамі. # мы правядзем размову анлайн і даследчык запаўняе вашы адповяды, # ці можна запаўніць [https://next.falanster.info/index.php/apps/forms/s/pjamBY3ckbq6iQrnQJTWem2z гэту анкету] наўпрост. Запаўненне анкеты можа заняць 20-30 хвілін часу. Калі ласка, прысвяціце гэты час з максімальнай канцэнтраванасцю. Я адказны за даследванне карыстач [[User:Mr. Zabej|Mr. Zabej]], таму калі зацікаўлены ў дзейнасным боку супольнасці, [https://www.facebook.com/mikhail.volczak пішыце мне]. --[[Удзельнік:Mr. Zabej|Mr. Zabej]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Mr. Zabej|гутаркі]]) 20:25, 7 жніўня 2024 (+03) == Не працуе скрыпт == Нешта ў мяне сёньня зьнікла зялёная панэль пад кароткім апісаньнем зьменаў пры рэдагаваньні артыкулаў. У ёй былі карысныя функцыі даданьня кароткага тэксту зьменаў. Цяпер у панэлі распрацоўніка браўзэра ў кансолі бачу памылку ''Unexpected } on line 329''. Пэўна трэба спраўдзіць зьмены ў скрыптах, якія надаўна рэдагаваліся. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 21:10, 1 жніўня 2024 (+03) :Дзякуй, паправіў. [[Удзельнік:Artsiom91|Artsiom91]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Artsiom91|гутаркі]]) 21:57, 1 жніўня 2024 (+03) == Выбары дадатковых адміністратараў == Як паказала гісторыя артыкула [[Таліца]], цяперашнім адміністратарам патрабуецца дапамога, бо яны не пасьпяваюць адсочваць відавочны вандалізм, таму прапаную ўдзельнікам {{У|Taravyvan Adijene}}, {{У|Dymitr}}, {{У|097ллл}}, {{У|Jarash}} (а таксама усім іншым, хто адчувае сябе гатовым) адказаць ці згодныя яны на вылучэньне сваіх кандыдатураў на пасаду адміністратараў, каб можна было пачаць фармальны працэс выбараў. Таксама прапаную тое ж самае зрабіць {{У|Artsiom91}} як дасьведчанаму прадстаўніку іншай вікі, але пры гэтым дастаткова актыўнаму тут. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 12:10, 6 ліпеня 2024 (+03) : Ня супраць абраньня ўдзельнікаў, якія не адзначыліся неадэкватнымі паводзінамі і выказваньнямі, і пагатоў ня мелі за падобныя паводзіны блякаваньняў. Што да закідаў у праглядзе апошніх зьменаў, то існуе [[Вікіпэдыя:Запыты да адміністратараў]] і старонкі гутарак адміністратараў, куды патэнцыйныя кандыдаты маглі зьвярнуцца, каб прадэманстраваць прынамсі сваю зацікаўленасьць у падобных дзеяньнях. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:23, 6 ліпеня 2024 (+03) : Пагаджуся толькі ў тым выпадку, калі сьпярша з пасадаў будуць зьнятыя цяперашнія парушальнікі правілаў. Як паказвае [[ВП:А#Удзельнік:W|практыка]], абраньне новых адмінаў забароненае, бо гэта не падабаецца галоўнаму парушальніку. : Калі будзе распачатая [[ВП:ДЭАДМІН|працэдура адхіленьня парушальнікаў ад пасады]], з гатоўнасьцю падтрымаю. : А найперш прапаную {{У|Red Winged Duck}} самому вылучацца на адміністратара, паколькі ўжо маеце цудоўны досьвед працы на пасадзе. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:41, 6 ліпеня 2024 (+03) : Я ня супраць абраньня новых адміністратараў. Дзякую за прапанову, аднак сябе вылучаць ня буду, бо ў найбліжэйшай будучыні не змагу рэгулярна заходзіць на Вікіпэдыю. З павагай, [[Удзельнік:097ллл|097ллл]] ([[Гутаркі ўдзельніка:097ллл|гутаркі]]) 14:28, 6 ліпеня 2024 (+03) : Пакуль нават не разважаў наконт таго, каб стаць адміністратарам. Аднак, падтрымаю вылучэньне новых адміністратараў, напрыклад таго ж {{У|Red Winged Duck}}, бо бачыў як шмат ён рабіў калі быў у нашым разьдзеле. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 22:30, 6 ліпеня 2024 (+03) :: Дарэчы, асабіста я ня маю і ніколі ня меў ані нейкіх прэтэнзіяў да {{У|Red Winged Duck}}, ані канфліктаў зь ім, і ўрэшце, не галасаваў за пазбаўленьне яго адміністратарскіх паўнамоцтваў. Але мне вельмі не падабаўся канфлікт паміж ім і ўдзельнікам {{У|Ліцьвін}}. Калі той канфлікт застаўся ў мінулым і абодва бакі гатовыя да канструктыўнай супрацы, то мяркую, што ўдзельнік — з улікам вялікага досьведу працы і абазнанасьці ў тэхнічных пытаньнях (гэта тое, чаго нам, сапраўды, цяпер вельмі бракуе) — быў бы, на маю думку, добрай кандыдатурай на наданьне (вяртаньне) сьцяга. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 23:35, 6 ліпеня 2024 (+03) Як няма іншых ахвотных, па дасягненьні дастатковай колькасьці рэдагаваньняў буду выстаўляць сваю кандыдатуру.--[[Удзельнік:Artsiom91|Artsiom91]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Artsiom91|гутаркі]]) 17:27, 10 ліпеня 2024 (+03) : Дарэчы, неаднойчы дапамагалі ў тэхнічных пляне. Добрая тэхнічная абазнанасьць і гатоўнасьць дапамагасьць, безумоўна, на карысьць вашай кандыдатуры. З улікам таго, што значна большы ваш унёсак прыпадае на наркамаўскі разьдзел, хацеў бы ўдакладніць наступны момант: як вы ставіцеся да [https://www.facebook.com/uladzislau.czachowicz/posts/pfbid02wX2AEBMwVCdY9dpBJTEe5fEMjTXT1VppDMqi5i62kcV2RjKQ92bJtiPZtk2pfW1ql?locale=be_BY выказваньня ў публічнай прасторы] ад 15 сакавіка 2024 году аднаго з адміністаратараў наркамаўскага разьдзелу (якое ўпадабала іншы адміністатар гэта ж разьдзелу) пра Беларускую Вікіпэдыю: «''Раней стаўленне было да іх як да годных канкурэнтаў, на сёння - як да маргінальнай памыйкі''», сьледам за якім 24 чэрвеня 2024 году былі іншыя правакацыйныя дзеяньні, у тым ліку патрабаваньне пакараць за ўжываньне датычна яго дзейнасьці адмоўна афарбаванай лексыкі? Зрэшты, гэтае пытаньне ёсьць актуальным толькі ў тым выпадку, калі па атрыманьні сьцяга адміністаратара вы зьбіраецеся пачаць браць удзел у разьвязаньні падобных канфліктавых сытуацыяў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 13:10, 11 ліпеня 2024 (+03) :: Не зацікаўлены ў падобнай тэматыцы. Канфлікты ж мусяць разьвязвацца найперш лякальным кансэнсусам зацікаўленых асобаў, таму як адміністратар маю намер толькі браць старонкі пад часовую абарону пры наяўнасьці войнаў правак. Сваю ролю хутчэй бачу як [[Special:diff/2088533|сабакі]] для выкананьня марудных тэхнічных дзеяньняў, таксама рэдагаваньне складаных тэхнічных старонак пры неабходнасьці.--[[Удзельнік:Artsiom91|Artsiom91]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Artsiom91|гутаркі]]) 13:21, 11 ліпеня 2024 (+03) [[Спэцыяльныя:Diff/2526730|Выставіў сваю кандыдатуру]].--[[Удзельнік:Artsiom91|Artsiom91]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Artsiom91|гутаркі]]) 20:19, 17 ліпеня 2024 (+03) == Алёхна Дайліда == Ці лічыць супольнасць нармальным, што ў раздзеле [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%BF%D1%8D%D1%86%D1%8B%D1%8F%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D1%8F:%D0%A1%D0%BF%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BB%D0%BA%D1%96_%D0%BD%D0%B0_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%83/%D0%A8%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D1%91%D0%BD:%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0/%D0%9F%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%BA%D1%96_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_(2019)&limit=2000 масава] ствараюцца артыкулы, для якіх асноўнай крыніцай з'яўляецца маргінальная крыніца "Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі" нейкага Алёхны Дайліды? Патлумачу: Алёхна Дайліда - ананімны аўтар, ніякіх навуковых публікацый у рэцэнзаваных часопісах пад гэтым псеўданімам не знойдзена. Ва ўласнай кнізе ён прадстаўлены як "бакалаўр гуманітарных навук" (нават не магістр, звычайны выпускнік універа). Кніга гэта "аўтарскае выданне", то бок самвыдат, хаця падазраю, што яна ніколі не публікавалася і існуе выключна ў электронным варыянце на сайце knihi.com. Ніякага коду ISBN, зразумела, у яе няма. Ніхто ў навуковых публікацыях так і не спаслаўся на гэтае "аўтарскае выданне", "выдадзенае" ў 2019 годзе. І вось на падставе гэтай крыніцы ў раздзеле створана ўжо больш за 1,5 тысячы тэндэнцыйных артыкулаў пра імёны літвінаў, уся сутнасць якіх зводзіцца да адмаўлення балцкага складніку ў гісторыі ВКЛ. --[[Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў|Чаховіч Уладзіслаў]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Чаховіч Уладзіслаў|гутаркі]]) 11:39, 24 чэрвеня 2024 (+03) : Першае, праца пана Дайліды мае рэцэнзію [[Сяргей Тарасаў|Сяргея Тарасава]] (што, дарэчы, адзначаецца ў бібліяграфіі). Другое, пан Дайліда мае профільную адукацыю (той жа [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Ўладзімер Арлоў]] лічыцца вартым даверу гісторыкам, хоць таксама фактычна толькі скончыў бакаляўрыят). Трэцяе, у артыкуле [[Імёны ліцьвінаў]] спасылкі на поўнае або частковае адмаўленьне летувіскай шавіністычнай гіпотэзы пра летувіскае (эўфэмізм для даверлівых беларусаў — «балтское») паходжаньне імёнаў ліцьвінаў даюцца таксама на [[Аляксандар Бразгуноў|Аляксандра Бразгунова]], [[Раймонд Шмітляйн|Раймонда Шмітляйна]], [[Альфрэд Зэн|Альфрэда Зэна]], [[Павал Урбан|Паўла Урбана]] ды іншых — як і ў артыкулах пра самі імёны. Увогуле, няма ніводнага артыкула, дзе б у якасьці адзінай крыніцы выкарыстоўвалася б толькі публікацыя пана Дайліды. З улікам падобнай хлусьні і паклёпа дазволю сабе абгрунтаваныя сумневы ў добрых намерах спадара-аматара (а)маральнага прыстасаванства (па ўсіх падзеях апошніх гадоў працягваць пісаць у разьдзел расейскім акупацыйным, т.б. разбуральным для беларускай мовы і нацыяльнай ідэнтычнасьці моўным стандартам нават зьехаўшы па-за кантраляваную расеяй тэрыторыю — гэта, лічу, індыкатар поўнай маральнай і інтэлектуальнай дэградацыі). Зрэшты, такая заклапочанасьць з боку нібы беларуса «адмаўленьнем летувіскага складніка ў гісторыі ВКЛ» можа сьведчыць хіба пра намёк атрыманьня (або не атрыманьня) летувіскага ВНЖ (хутчэй за ўсё неафіцыйны, але ад сур'ёзных грамадзянаў адпаведнай краіны), т.б. маральная наркамаўская прастытуцыя, відаць, выходзіць на новы ўзровень, што спадар урэшце і прадэманстраваў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:23, 24 чэрвеня 2024 (+03) :: Рэцэнзія археолага на філалагічнае даследаванне "бакалаўра гуманітарных навук" толькі пацвярджае сумніўнасць крыніцы. Маё пытанне не тычыцца Бразгунова, Шмітлайна, Зэна ці Урбана, а канкрэтнага персанажа і ягонай кніжкі. --[[Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў|Чаховіч Уладзіслаў]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Чаховіч Уладзіслаў|гутаркі]]) 13:16, 24 чэрвеня 2024 (+03) :: Ну а цяпер яшчэ лічу вартым спытаць у Казіміра Ляхновіча за адкрытыя абразы. --[[Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў|Чаховіч Уладзіслаў]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Чаховіч Уладзіслаў|гутаркі]]) 13:16, 24 чэрвеня 2024 (+03) * Сьпярша выдаліў, але бачу, што магчыма, патрабуецца разгорнутае тлумачэньне, чаму маю падставы разглядаць дзеяньні ўдзельніка як правакацыйны тролінг: *: Удзельнік заблытаўся з уласнымі закідамі: сьпярша былі сьцьверджаньні пра спасыланьне на публікацыю "ананіма" бяз профільнай адукацыі, брак рэцэнзаваньня і грунтаваньне тысячы артыкулаў адно на адпаведнай крыніцы, але па атрыманьні адказу, што гэта ўсё няпраўда, выявіліся ўжо "ня той" аўтарытэтны рэцэнзэнт (які б вядома, ня даў станоўчай рэцэнзіі на публікацыю ананіма бяз профільнай адукацыі) і прэтэнзіі, увогуле, да спасыланьня на адпаведную крыніцу з дэклярацыяй браку пытаньняў да іншых аўтараў, у публікацыях якіх сьцьвярджаецца тое ж самае. Дадам хіба, што на памянёную публікацыю пана Дайліды, напрыклад, неаднаразова спасылаецца гісторык [[Леанід Лаўрэш]] у [[Лідзкі летапісец|Лідзкім летапісцы]] (№ 94, 2021, С. 36). *: За шмат гадоў працы ў наркамаўскім разьдзеле пры даволі мізэрным унёску тут (з [[Абмеркаваньне:Царква Дабравешчаньня Багародзіцы (Віцебск)|падобнымі правакацыйнымі допісамі]]) удзельнік, увогуле, апошнія тры гады старанна ігнараваў хоць якое рэдагаваньне Беларускай Вікіпэдыі, але раптам у ім прачнулася дзейная прынцыповасьць, якая старанна маўчала ў выпадку [[:en:Talk:Pahonia|дыскрымінацыі летувіскімі шавіністамі беларусаў на Ангельскай Вікіпэдыі]], [[Удзельнік:Kazimier Lachnovič/Спрыяньне расейскаму этнацыду беларусаў на Вікісховішчы|дыскрымінацыі беларусаў на Вікісховішча з боку летувіскіх і расейскіх шавіністаў]], віруснага даданьня ў наркамаўскі моўны разьдзел летувіскіх этымалёгіяў назваў беларускіх паселішчаў часта без спасылак на хоць-якія крыніцы (напрыклад, [https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A0%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D0%B0&diff=prev&oldid=4571063], [https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9B%D0%B5%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B0&diff=prev&oldid=4571043] ды шматлікія іншыя). Не гавару ўжо пра тое, што ўдзельнік пры нагодзе не адмаўляў свайго варожага стаўленьня да Беларускай Вікіпэдыі [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D1%8D%D0%B4%D1%8B%D1%8F:%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%8B%D1%82%D1%8B_%D0%B4%D0%B0_%D0%B0%D0%B4%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%96%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%9E/%D0%90%D1%80%D1%85%D1%96%D1%9E_5&diff=prev&oldid=1695938]. На жаль, не магу знайсьці тлумачэньняў падобнай выбарковасьці ў паводзінах удзельніка, якія б дазвалі меркаваць пра яго добрыя намеры. *: Што да нэгатыўных характарыстак дзейнасьці ўдзельніка, то праўда, як вядома, надта вочы коле і эмацыйная афарбоўку ніяк не зьмяняе існасьці. Падставы для агучаных характыстак падаў вышэй. *: --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 17:12, 25 чэрвеня 2024 (+03) == Акторкі порна зь Беларусі == Шаноўныя ўдзельніцы і ўдзельнікі прашу адказаць на дзеяньні бюракрата. Былі выдаленыя старонкі [[Вэнэра Максіма]], [[Галя Эн]] і * [[Крыстэль А]] * [[Мая Дарк]] * [[Мэдысан Ляш]] * [[Сафі Джэм]]. Першыя дзьве здаецца трэба пакінуць, бо яны маюць старонкі на [https://www.iafd.com/person.rme/id=cfb1eb30-5927-4499-8452-e07dbb6a2f35 Галя Эн], [https://www.imdb.com/name/nm11587235/ Галя Эн], [https://www.iafd.com/person.rme/id=a3d79b49-51d7-40f6-a0ee-f1170a0da855 Вэнэра Максіма], [https://www.imdb.com/name/nm11050574/ Вэнэра Максіма]. На [https://www.instagram.com/venera_maxima/ Вэнэра Максіма] мае тысячы пасьлядоўнікаў. [[Удзельнік:Ясамойла|Ясамойла]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ясамойла|гутаркі]]) 17:23, 21 чэрвеня 2024 (+03) : Абгрунтаваньне даецца ў камэнтарох да выдаленьня — [[Вікіпэдыя:Значнасьць асобаў]]: такога крытэру, як колькасьць віртуальных падпісантаў, там няма. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:00, 21 чэрвеня 2024 (+03) :: На жаль, тут даўно няма з кім спрачацца і дыспутаваць, бо правіла дыктуе адзін чалавек. --[[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 21:24, 21 чэрвеня 2024 (+03) ::: А вы асабіста дзесьці нармальна дыскутавалі ці адно дэструктыўна імітавалі-лямантавалі ігнаруючы дзейныя правілы? На тэму штосьці сказаць можаце: ці лічыце нармальным рабіць зь Беларускай Вікіпэдыі каталёг порнаакторак «''беларускага паходжаньня''» насуперак [[Вікіпэдыя:Значнасьць#Агульны крытэр значнасьці]]: «''Асобы лічацца значнымі, калі яны неаднаразова згадваюцца ў розных апублікаваных надзейных другасных крыніцах, незалежных адна ад аднае і ад самога суб’екту''». --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:28, 21 чэрвеня 2024 (+03) ::::Зразумела, я ніколі нармальна не дыспутаваў тут за свае 19 год працы на вікіпэдыі. І ўпершыню сустрэўся з такімі дыскусіямі, калі некалькі галасаваньняў удзельнікаў суполкі выкідаецца ў сьмецьцевы кошык адным чалавекам, абраным відаць навечна :) [[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 02:30, 22 чэрвеня 2024 (+03) ::::: На жаль, не магу знайсьці нейкага іншага тлумачэньня, апроч пэўных праблем з інтэлектам, калі асоба ўсё ніяк ня можа зразумець, што паводле дзейных ва ўсіх больш-менш сур'ёзных разьдзелах правілаў Вікіпэдыі (што неаднаразова цытавалася і тлумачылася), галасаваньні кшталту «за» / «супраць» і нармальныя дыскусіі — гэта розныя рэчы. У кожным разе, ня маю абавязку трываць падобныя атакі, таму раблю папярэджваньне: не аргумэнтаваны (з ігнараваньнем дзейных правілаў, т.б. не канструктыўная крытыка) лямант стварае ў праекце таксычную атмасфэру, таму можа і будзе далей разглядацца як дэструктыўныя паводзіны. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 11:41, 22 чэрвеня 2024 (+03) : На самой справе вызначыць значнасьць адносна «новых» порнаакторак — гэта ня так проста. Я прапаную ўнесьці асобныя дапаўненьні ў рэкамэндацыю [[Вікіпэдыя:Значнасьць асобаў#Дадатковыя крытэры]] (падразьдзел «Творчыя прафэсіі»). Я вядома разумею, што прафэсія порнаакторкі — гэта спэцыфічная прафэсія і таму, хутчэй за ўсё, знойдзецца шмат тых, хто скажа, што гэта аніякая ня творчасьць, таму для порнаакторак можна стварыць зусім асобны падразьдзел з сваімі крытэрамі значнасьці. Прабачце, але ў мяне зараз няма часу дасканала фармуляваць гэтыя крытэры. Але я думаю, што тамака павінны абавязкова прысутнічаць такія крытэры як: 1) наяўнасьць асобнай старонкі на сайтах imdb.com і г.д.; 2) абавязковая мінімальная колькасьць фільмаў, у якіх акторка ўдзельнічала; 3) наяўнасьць спэцыяльных прафэсійных узнагародаў і г.д. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 10:21, 22 чэрвеня 2024 (+03) ::З улікам таго, што [[IMDb]] — гэта фактычна тая ж Вікіпэдыя («''база зьвестак у значнай ступені запаўняецца добраахвотнікамі, што ў некаторай ступені падобна да вікі-канцэпцыі''»), то гэты сайт наўрад ці можа выступаць як крытэр значнасьці асобы (не выконваецца патрабаваньне незалежнасьці ад самога суб'екту). Колькасьць «фільмаў» (з улікам нескладанасьці іх здыманьня) таксама наўрад ці варта браць пад увагу. Узнагароды — тут, мабыць, пагаджуся. Зрэшты, пра значныя ўзнагароды хутчэй за ўсё будуць неаднаразовыя навіны-паведамленьні ў вартых даверу крыніцах — мэдыях, што дазваляе ўжываць агульны крытэр. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 11:41, 22 чэрвеня 2024 (+03) ::: Я дасканала не вывучаў гэтае пытаньне. Таму і ня ведаў асаблівасьці IMDb. Пры гэтым мабыць усё ж існуюць аўтэрытэтныя сайты па гэтай тэме. На іх рэсурсы і трэба арыентавацца. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 12:18, 22 чэрвеня 2024 (+03) :::: На маю думку, тут ня варта залішне ўскладняць: асоба асьвятляецца ў мэдыях — значыць, ёсьць значнасьць. Калі ў буйных моўных разьдзелах існуюць нейкія асобныя крытэры для гэтай катэгорыі асобаў, то зацікаўленаму ўдзельніку варта іх адшукаць і падаць тут. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:50, 22 чэрвеня 2024 (+03) == Алесандра/Алехандра == Мяркую, што трэба італьянскія і гішпанскія імёны Алесандра і Алехандра перадаваць без пераходу '''е''' ў '''я'''. Кіруюся правілам БКП 2:4 ''У словах іншамоўнага паходжаньня е ў першым складзе перад націскам, як правіла, захоўваецца: балеры́на, лега́льны, леге́нда, лексы́чны, лему́р, лета́льны, маеста́т, піетэ́т, фэеры́чны; Ела́буга, Палесты́на.'' Як прыклад у нас ужо існуе [[Алесандра Вольта]], гэтак і на Свабодзе таксама прыклады ёсьць. Калі аніхто ня супраць, у гэтым разе ў бліжэйшы час пачну пераносіць і выпраўляць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 00:19, 19 чэрвеня 2024 (+03) : Так, такое напісаньне адпавядае п. 2.4. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:21, 19 чэрвеня 2024 (+03) == Не адлюстроўваюцца значкі выдатных і добрых артыкулаў == Перасталі адлюстроўвацца значкі добрых і выдатных артыкулаў. Ці ведае хто, у чым прычына? --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:17, 18 чэрвеня 2024 (+03) : Тое самае з складамі футбольных клюбаў — больш не адлюстроўваюцца сьцягі футбалістаў. Мяркую, што глябальна нейкія стылі былі зьмененыя для Вікіпэдыі. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 00:15, 19 чэрвеня 2024 (+03) :: Падобна, што трэба ў [[MediaWiki:Vector-2022.css]] дадаць гэты кавалак коду: <code>body.skin--responsive .mw-parser-output td a > img { max-width: none !important; }</code> --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 13:41, 19 чэрвеня 2024 (+03) * Здаецца, абедзьве агучаныя праблемы атрымалася разьвязваць. Дзякую за водгукі. Засталася яшчэ праблема з [[Абмеркаваньне шаблёну:Каардынаты#Каардынаты больш не адлюстроўваюцца над шаблёнамі-карткамі|адлюстраваньнем каардынатаў]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:16, 19 чэрвеня 2024 (+03) == Віківясна-2024 == Паводле [[Вікіпэдыя:Праект:Віківясна-2024/Сьпіс]], 11 удзельнікаў стварылі 330 артыкулаў. Зь іх 303 артыкулы створаны ў межах мясцовага конкурсу з крыніцамі без машыннага перакладу пра краіны Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, акрамя Беларусі: * удзельнік [[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] — 132, * удзельнік [[Удзельнік:Dymitr|Dymitr]] — 70, * удзельнік [[Удзельнік:Ясамойла|Ясамойла]] – 46, * удзельнік [[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] — 20, * удзельнік [[Удзельнік:Riwai|Riwai]] – 15, * удзельнік [[Удзельнік:W|W]] — 9, * удзельнік [[Удзельнік:097ллл|097ллл]] – 6, * удзельнік [[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] — 2, * удзельнікі [[Удзельнік:Robertinores|Robertinores]], [[Удзельнік:TendaKlisi|TendaKlisi]] і [[Удзельнік:Євдоким|Євдоким]] – па 1. '''Першыя 2 месцы за створаныя артыкулы — пераможныя.''' Таксама 9 удзельнікаў палепшылі 26 артыкулаў. Сярод іх 5 удзельнікаў палепшылі 19 артыкулаў у рамках мясцовага конкурсу: * удзельнік [[Удзельнік:Ясамойла|Ясамойла]] – 9, * удзельнік [[Удзельнік:Dymitr|Dymitr]] – 5, * удзельнік [[Удзельнік:Riwai|Riwai]] – 3, * удзельнікі [[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] і [[Удзельнік:SergeiSEE|SergeiSEE]] – па 1. '''Першае месца за палепшаныя артыкулы — пераможнае.''' Таксама падчас [[Вікіпэдыя:Праект:Віківясна-2024|Віківясны-2024]] было створана 8 шаблёнаў. Віншую пераможцаў і ўсіх удзельнікаў за ахвярную працу --[[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 23:25, 11 чэрвеня 2024 (+03). :Віншую ўсіх за работу. [[Удзельнік:Ясамойла|Ясамойла]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ясамойла|гутаркі]]) 18:11, 14 чэрвеня 2024 (+03) == Памылка ў наладах == У наладах дзьве аднолькавыя старонкі "Абвесткі": [[:be-tarask:Спэцыяльныя:Preferences#mw-prefsection-centralnotice-banners|1]] і [[:be-tarask:Спэцыяльныя:Preferences#mw-prefsection-echo|2]]. Першае павінна выглядаць так: "Банэры" (на самой старонцы першае жа слова - "банэры", па-ангельску Banners). P. S. Ня ведаў, куды яшчэ зьвяртацца. Калі ёсьць асобны топік для такіх рэчаў - калі ласка, скажыце. [[Удзельнік:Niepodkoloryzowany|Niepodkoloryzowany]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Niepodkoloryzowany|гутаркі]]) 18:23, 5 чэрвеня 2024 (+03) :P. S. S. а яшчэ "[[:be-tarask:Спэцыяльныя:Preferences#mw-prefsection-editing|вікіразметкі]]" павінна быць праз Ь: "вікіраз'''ь'''меткі". [[Удзельнік:Niepodkoloryzowany|Niepodkoloryzowany]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Niepodkoloryzowany|гутаркі]]) 18:25, 5 чэрвеня 2024 (+03) :: Дзякую, што зьвярнулі ўвагу. На жаль, маем наступную праблему: асабіста я як адміністратар інтэрфэйсу, здаецца, мушу мець магчымасьць рэдагаваць тыя подпісы, але не магу знайсьці нейкае інструкцыи, як гэта рабіць. Прынамсі пры простым праглядзе адпаведнай старонкі нейкіх дадатковых укладак-значкаў-спасылак, якія б дазвалялі тое рабіць, у мяне не адлюстроўваецца. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 23:18, 5 чэрвеня 2024 (+03) :::Эх, ну добранька, чакаем, пакуль яшчэ нехта паспрабуе)) [[Удзельнік:Niepodkoloryzowany|Niepodkoloryzowany]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Niepodkoloryzowany|гутаркі]]) 00:39, 6 чэрвеня 2024 (+03) ::::О, яшчэ памылка ў троху іншым месцы: https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Спэцыяльныя:Сьпіс_назіраньня – павінна быць не "Стварэнні ўліковых запісаў", а "Стварэн'''ь'''ні". [[Удзельнік:Niepodkoloryzowany|Niepodkoloryzowany]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Niepodkoloryzowany|гутаркі]]) 14:23, 11 чэрвеня 2024 (+03) == Вандалізм == Ня ведаю дзе лепей напісаць, але пакіну паведамленьне тут. Апошнім часам нейкі вандал псуе нам артыкулы бязглузьдзіцай. Ці можна заблякаваць на пэўны тэрмін (тыдзень, два, месяц ці на іншы пэрыяд) IP-адрасы 176.59.*.*.? Мяркуючы з IP-адраса, удзельнік фізычна сядзіць у расейскім Омску, таму наўрад ці нехта зь іншых нашых удзельнікаў пацерпіць ад блякаваньня. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 20:36, 31 траўня 2024 (+03) : Заблякаваў дыяпазон адрасоў тэрмінам на 1 месяц. Падобны зварот лепей зьмяшчаць у [[Вікіпэдыя:Запыты да адміністратараў]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:07, 31 траўня 2024 (+03) :: Дзякуй. Буду мець на ўвазе. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 21:08, 31 траўня 2024 (+03) == Вікісустрэча ЦУЭ-2024: наміную сабе == Таксама зьбіраюся на Cустрэчу [[:m:Wikimedia Central and Eastern Europe/be-tarask|Вікімэдыі Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы]]-2024, якая пройдзе 20—22 верасьня ў Турэччыне. Планую зрабіць даклад па інтэграцыі Commons з сайтамі музэяў на прыкладзе userscript які я зрабіў https://gitlab.com/vitaly-zdanevich-extensions/moneymuseum-by-wikimedia-commons і https://opendata.stackexchange.com/questions/21572/wikimedia-commons-during-file-upload-can-i-get-a-categories-from-my-previousl/21573#21573 а таксама закрануць userstyles на пракладзе https://github.com/vitaly-zdanevich/wikipedia-userstyle-dark-minimum [[Удзельнік:Vitaly Zdanevich|Vitaly Zdanevich]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vitaly Zdanevich|гутаркі]]) 07:37, 27 траўня 2024 (+03) * {{За}}--[[Удзельнік:Хомелка|Хомелка]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Хомелка|гутаркі]]) 10:08, 27 траўня 2024 (+03) : Карыстайцеся беларускай раскладкай клявіятуры. Літары „і“ ды „с“ адрозныя ад падобных лацінскіх „i“ ды „c“. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:52, 27 траўня 2024 (+03) :{{За}} [[Удзельнік:Uwelir|Uwelir]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Uwelir|гутаркі]]) 07:42, 28 траўня 2024 (+03) : {{За}}, [[Удзельнік:SergeiSEE|SergeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SergeiSEE|гутаркі]]) 00:57, 29 траўня 2024 (+02) == Вікісустрэча ЦУЭ-2024 == Вітаю! Як маецеся? Зьбіраюся на Сустрэчу [[:m:Wikimedia Central and Eastern Europe/be-tarask|Вікімэдыі Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы]]-2024, якая пройдзе 20—22 верасьня ў Турэччыне. Мяркую зрабіць [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/Knowledge spillover from growth at Wikisource|прэзэнтацыю]] Беларускіх [[Вікікрыніцы|Вікікрыніцаў]] ад [[Удзельнік:Gleb Leo]], бо той ня зможа патрапіць на мерапрыемства. Буду ўдзячны за падтрымку ад [[:m:Wikimedia Community User Group Belarus/be-tarask|Вікісуполкі Беларусі]] тут на форуме пад маім допісам. Рэгістрацыя на Вікісустрэчу доўжыцца да 23:45 [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Registration|15 чэрвеня]] (UTC+3). Маю досьвед папярэдняга ўдзелу ў Вікісустрэчы ЦУЭ ў [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2019/Programme/Submissions/Workshop on Community health|2019]] годзе і [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2023/Submissions/Growing viewership multiplies newcomers|летась]]. Усялякая падача 2-й заяўкі на ўдзел у Вікісустрэчы таксама вітаецца, бо для Беларусі вылучана [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Eligible Affiliates|2 месцы]]. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 20:36, 26 траўня 2024 (UTC+3) : {{За}} --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 21:33, 26 траўня 2024 (+03) : Калі [[Удзельнік:Gleb Leo]] ня можа зрабіць прэзентацыю, гэта можна зрабіць online. Лепш рабіце сваю ўласную презэнтацыю. --[[Удзельнік:Jarash|Jarash]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jarash|гутаркі]]) 22:37, 26 траўня 2024 (+03) :: Пра магчымасьць удзелу анлайн мне не паведамілі. Але, верагодна, я да таго часу нават у такім фармаце не змагу, то бок прыдзецца чакаць яшчэ які-небудзь год. Для мяне самога дзіўна, што Вікікрыніцы будзе прадстаўляць чалавек, які ніякай актыўнасьці там не праявіў, і загадка, ці ён зможа адказаць на пытаньні слухачоў. Тым ня менш, калі ёсьць жаданьне ды магчымасьць, няхай ужо прадстаўляе: горш ад гэтага дакладна ня стане. [[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Gleb Leo|гутаркі]]) 08:46, 27 траўня 2024 (+03) : {{За}} [[Удзельнік:Vitaly Zdanevich|Vitaly Zdanevich]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vitaly Zdanevich|гутаркі]]) 04:15, 27 траўня 2024 (+03) : {{За}} --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:magnus108 |magnus108 ]] '''</span>08:44, 27 траўня 2024 (+03) : {{За}}--[[Удзельнік:Хомелка|Хомелка]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Хомелка|гутаркі]]) 10:08, 27 траўня 2024 (+03) : {{За}}, [[Удзельнік:097ллл|097ллл]] ([[Гутаркі ўдзельніка:097ллл|гутаркі]]) 11:10, 27 траўня 2024 (+03) : Карыстайцеся беларускай раскладкай клявіятуры. Літары «і» ды «с» адрозныя ад падобных лацінскіх «i» ды «c». --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:18, 28 траўня 2024 (+03) : {{За}}, [[Удзельнік:SergeiSEE|SergeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SergeiSEE|гутаркі]]) 00:52, 29 траўня 2024 (+02) ::10 ліпеня на старонцы [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Participants]] зьявілася паведамленьне пра пацьверджаньне нашага з [[Удзельнік:Vitaly Zdanevich]] удзелу ў Вікісустрэчы ЦУЭ ў Стамбуле. Вялікі дзякуй усім за падтрымку і канструктыўную крытыку. 20 ліпеня на старонцы [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Programme]] ў расклад выступаў на 20 верасьня ўнесьлі дэманстрацыю Віталя [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/Uploading from a museum website? Some custom JavaScript can help you]]. Віншуйма! Сам у першы дзень наведаю 3 лекцыі і 2 працоўныя сэкцыі, якія пазьней будуць даступныя ў запісе на Ютубе: # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/WikiOutdoor Training 2024]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/The Best Day of My Life "Arhavi WikiCamp"]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/Financial-Economic Wikimonths in Wikimedia Armenia]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/Crafting Connections: Unveiling the Art of Strategic PR & COMMS]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/How to present Wikipedia to newbies]]. 21 верасьня мяркую наведаць 2 круглыя сталы і 3 працоўныя сэкцыі: # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/CEE Hub - how do we get to a membership system?]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/How to Overcome Small Community Struggles that Wikimedia Chooses to Ignore: The Case of Montenegrin Wikipedia]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/My first staff member]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/CEE Hub Year 3 Workshop]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/Quick and Low Cost Social Media: Effective Strategies for Small Wikimedia Affiliates]]. 22 верасьня зьбіраюся ўзяць удзел у 2-х круглых сталах і працоўнай сэкцыі: # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/Inter regional cooperation - Education]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/Auto-revert tools: what we learned from their usage in CEE]]; # [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2024/Submissions/How to keep Wiki Loves participants interested even after 10+ editions]]. Буду ўдзячны за прапановы наконт майго ўдзелу ў Вікісустрэчы.--[[Удзельнік:W]] 10:57, 23 ліпеня 2024 (UTC+3) == Семинар о конфликте интересов == ''Извините за использование не языка раздела; чем богата'' Уважаемые коллеги, 14 марта в [16:30 CET/18:30 Москва/20:30 Душанбе, Ташкент, Алматы/21:30 Бишкек] Асаф Бартов (Senior Program Officer Фонда Викимедиа) проведёт семинар по конфликту интересов. Ожидаемая длительность семинара - полтора часа, его основная суть -- как не бояться конфликта интересов, а управлять им. Я верю, что этот вопрос актуален для сообщества, по собственному опыту считаю семинар полезным, и приглашаю всех заинтересованных к участию. Семинар будет проходить с синхронным переводом на русский язык, будет записан и в дальнейшем опубликован. В рамках семинара Асаф планирует сделать акцент на контексте взаимодействия неформальных групп. Те, кто не сможет принять участие лично (или опасается делать это), могут задать вопросы заранее через форму https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScruBi-IZ05EXTVxksY1urnlO5LkgkZef_Oip9ZD0XM6QoFWA/viewform (никакие персональные данные не собираются). Семинар пройдёт в zoom: https://wikimedia.zoom.us/j/81642755551?pwd=c9AgaApnwCNlfvKyFGQR4pFG8KNEih.1 ID 816 4275 5551 passw 759214 [[Удзельнік:Lvova|Lvova]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lvova|гутаркі]]) 10:15, 11 сакавіка 2024 (+03) :Уже сегодня, через три часа. Надеюсь, до встречи! [[Удзельнік:Lvova|Lvova]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lvova|гутаркі]]) 15:31, 14 сакавіка 2024 (+03) == Даведкавыя старонкі Вікісховішча == Вітаю! Як маецеся? Пераклаў 22 дапаможныя старонкі даведкі Вікісховішча, у тым ліку такія ключавыя, як Дапамога:Зьмест ([[:c:Help:Contents/be-tarask]]), Вікісховішча:Выбар дазволу ([[:c:Commons:Choosing a license/be-tarask]]), Вікісховішча:Свабода панарамы ([[:c:Commons:Freedom of panorama/be-tarask]]) і Вікісховішча:Як выкрыць парушэньні аўтарскага права ([[:c:Commons:How to detect copyright violations/be-tarask]]). Буду ўдзячны за вычытку і выпраўленьні. З найлепшымі пажаданьнямі,—[[Удзельнік:W]] 16:44, 22 студзеня 2024 (UTC+3) == Do you use Wikidata in Wikimedia sibling projects? Tell us about your experiences == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''Note: Apologies for cross-posting and sending in English.'' Hello, the '''[[m:WD4WMP|Wikidata for Wikimedia Projects]]''' team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this '''[https://wikimedia.sslsurvey.de/Wikidata-for-Wikimedia-Interviews Registration form]'''.<br> ''Currently, we are only able to conduct interviews in English.'' The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would '''compensate''' you for your time. For more information, visit our ''[[m:WD4WMP/AddIssue|project issue page]]'' where you can also share your experiences in written form, without an interview.<br>We look forward to speaking with you, [[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ([[m:User talk:Danny Benjafield (WMDE)|talk]]) 08:53, 5 January 2024 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WD4WMP/ScreenerInvite&oldid=26027495 --> == Reusing references: Can we look over your shoulder? == ''Apologies for writing in English.'' The Technical Wishes team at Wikimedia Deutschland is planning to [[m:WMDE Technical Wishes/Reusing references|make reusing references easier]]. For our research, we are looking for wiki contributors willing to show us how they are interacting with references. * The format will be a 1-hour video call, where you would share your screen. [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ More information here]. * Interviews can be conducted in English, German or Dutch. * [[mw:WMDE_Engineering/Participate_in_UX_Activities#Compensation|Compensation is available]]. * Sessions will be held in January and February. * [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ Sign up here if you are interested.] * Please note that we probably won’t be able to have sessions with everyone who is interested. Our UX researcher will try to create a good balance of wiki contributors, e.g. in terms of wiki experience, tech experience, editing preferences, gender, disability and more. If you’re a fit, she will reach out to you to schedule an appointment. We’re looking forward to seeing you, [[m:User:Thereza Mengs (WMDE)| Thereza Mengs (WMDE)]] <!-- Message sent by User:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25956752 --> == Feminism and Folklore 2024 == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2024 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024]]''' writing competition from February 1, 2024, to March 31, 2024 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a campaign on '''CampWiz''' tool. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta project page]]. This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools'''] Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2024|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024 International Team]]''' ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 10:26, 18 студзеня 2024 (+03) == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore 2024]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2024 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2024|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' -- [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 10:26, 18 студзеня 2024 (+03) </div></div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, I am reaching out to you today to announce that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) Charter is now open. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]] now through '''2 February 2024'''. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C Charter]] is on Meta-wiki with translations available. Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation. On behalf of the UCoC Project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 21:08, 19 студзеня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Last days to vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, I am reaching out to you today to remind you that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) charter will close on '''2 February 2024'''. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]]. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C charter]] is on Meta-wiki with translations available. Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation. On behalf of the UCoC Project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 20:00, 31 студзеня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Announcing the results of the UCoC Coordinating Committee Charter ratification vote</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, Thank you everyone for following the progress of the Universal Code of Conduct. I am writing to you today to announce the outcome of the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|ratification vote]] on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee Charter]]. 1746 contributors voted in this ratification vote with 1249 voters supporting the Charter and 420 voters not. The ratification vote process allowed for voters to provide comments about the Charter. A report of voting statistics and a summary of voter comments will be published on Meta-wiki in the coming weeks. Please look forward to hearing about the next steps soon. On behalf of the UCoC Project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 21:23, 12 лютага 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26160150 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024: We are back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2024 general.jpg|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the forth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 1st until 31st March 2024. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive prizes.<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/UCDM 2024|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[:m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]]) </div> <!-- Message sent by User:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26166467 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Report of the U4C Charter ratification and U4C Call for Candidates now available</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, I am writing to you today with two important pieces of information. First, the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Vote results|report of the comments from the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter ratification]] is now available. Secondly, the call for candidates for the U4C is open now through April 1, 2024. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members are invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Per the charter, there are 16 seats on the U4C: eight community-at-large seats and eight regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement. Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Meta-wiki]]. On behalf of the UCoC project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 19:25, 5 сакавіка 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26276337 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Wikimedia Foundation Board of Trustees 2024 Selection</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> : ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' : ''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Dear all, This year, the term of 4 (four) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats. The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Elections Committee]] will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Board Governance Committee created a Board Selection Working Group from Trustees who cannot be candidates in the 2024 community- and affiliate-selected trustee selection process composed of Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins, and Shani Evenstein Sigalov [3]. The group is tasked with providing Board oversight for the 2024 trustee selection process, and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. Here are the key planned dates: * May 2024: Call for candidates and call for questions * June 2024: Affiliates vote to shortlist 12 candidates (no shortlisting if 15 or less candidates apply) [5] * June-August 2024: Campaign period * End of August / beginning of September 2024: Two-week community voting period * October–November 2024: Background check of selected candidates * Board's Meeting in December 2024: New trustees seated Learn more about the 2024 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|this Meta-wiki page]], and make your plan. '''Election Volunteers''' Another way to be involved with the 2024 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Election Volunteers|Meta-wiki page]]. Best regards, [[m:Special:MyLanguage/User:Pundit|Dariusz Jemielniak]] (Governance Committee Chair, Board Selection Working Group) [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] Even though the ideal number is 12 candidates for 4 open seats, the shortlisting process will be triggered if there are more than 15 candidates because the 1-3 candidates that are removed might feel ostracized and it would be a lot of work for affiliates to carry out the shortlisting process to only eliminate 1-3 candidates from the candidate list.<section end="announcement-content" /> </div> [[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]]22:56, 12 сакавіка 2024 (+03) <!-- Message sent by User:MPossoupe (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26349432 --> == Вашая вікі неўзабаве пяройдзе ў стан толькі для чытаньня == <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прачытаць гэтае паведамленьне іншай мовай]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] <span class="mw-translate-fuzzy">[[foundation:|Фундацыя Вікімэдыя]] тэсьціць пераключэньне між першасным і другасным цэнтрамі зьвестак.</span> Гэта забясьпечыць даступнасьць Вікіпэдыі і іншых праектаў Вікімэдыі ў онлайне нават у выпадку катастрофы. Увесь трафік будзе пераключаны '''{{#time:j xg|2024-03-20|be-tarask}}'''. Выпрабаваньне пачнецца а '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-03-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2024-03-20T14:00}}]'''. На жаль, праз пэўныя абмежаваньні ў [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], пры пераключэньні ўсе рэдагаваньні мусяць спыніцца. Перапрашаем за нязручнасьці і прыкладаем усе намаганьні да іхняй мінімізацыі ў будучыні. '''Цягам кароткага пэрыяду вы зможаце толькі чытаць, але не рэдагаваць усе вікі.''' *У {{#time:l j xg Y|2024-03-20|be-tarask}}, рэдагаваньне будзе недаступнае максымум на гадзіну. *Пры спробе рэдагаваньняў у гэты час вы пабачыце паведамленьне пра памылку. Мы спадзяемся, што рэдагаваньні ў гэтыя хвіліны ня будуць страчаныя, аднак гарантаваць гэтага ня можам. Калі вы бачыце паведамленьне пра памылку, пачакайце, калі ласка, пакуль усё не адновіцца. Пасьля гэтага вы зможаце захаваць сваё рэдагаваньне. Аднак на ўсялякі выпадак мы раім вам сьпярша стварыць копію вашых зьмяненьняў. ''Іншыя наступствы'': *Фонавыя задачы запаволяцца, а некаторыя могуць спыніцца. Чырвоныя спасылкі могуць абнаўляцца ня так хутка, як звычайна. Калі вы створыце артыкул, на які ўжо недзе існуе спасылка, спасылка застанецца чырвонаю даўжэй, чым звычайна. Некаторыя доўгатрывалыя сцэнары мусяць быць спыненыя. * Чакаем, што разгортваньне коду пройдзе як звычайна. Аднак у асобных выпадках пры патрэбе могуць адбывацца замарожваньні коду. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будзе недаступны цягам прыкладна 90 хвілінаў. Пры неабходнасьці гэтыя пляны могуць быць адкладзеныя. З [[wikitech:Switch_Datacenter|раскладам можна азнаёміцца на wikitech.wikimedia.org]]. Любыя зьмяненьні будуць прадстаўленыя ў раскладзе. Пра гэта будуць дадатковыя паведамленьні. За 30 хвілінаў да пачатку апэрацыі ва ўсіх віках зьявіцца абвестка пра гэта. '''Калі ласка, падзялецеся гэтай інфармацыяй з вашай супольнасьцю.'''</div><section end="server-switch"/> [[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]], 03:00, 15 сакавіка 2024 (+03) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=25636619 --> == CEE Hub Office Hour, Catch Up session and other announcements == Hi everyone, We want to inform you about the upcoming calls/sessions that [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]] will organise, along with some small announcements of the other sessions that may be interesting for some of you. First of all, we are inviting you to the next '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Office hours|CEE Hub Office Hour]]''' dedicated this time to the [[:m:Wikimedia CEE Hub/Microgrants|''Microgrants'']]''',''' which will be held on Monday (22 April) at 18:00 CEST (''[[:m:Event:CEE Hub Office Hour/April 2024|'''register here''']]''). Also, we are making early announcement of the next '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|Catch Up]]''' dedicated to the [[:m:Wikimedia Foundation Annual Plan/2024-2025|Annual Plan of the Wikimedia Foundation for the period 2024/25]], where you will have a chance to hear introduction about this plan directly from the CEO of the WMF, along with CEE Hub updates and later during the call Q&A session of 20 minutes. This session will be held on Wednesday (8 May) at 19:00 CEST ('''''[[:m:Event:CEE Catch Up Nr. 6 (May 2024)|register here]]'''''). Additionally, during this Friday (19 April) at 19:30 CEST at [[:m:Wikimedia Summit 2024|Wikimedia Summit]] in Berlin will be organised a [[:m:Wikimedia Summit 2024/Regional Meetups|'''regional CEE meet-up''']] with hybrid option, so you can join remotely as well (''[http://meet.google.com/bue-khkb-onr Google Meeting ID]''). Please use the registration pages on Meta for the CEE Hub Office Hour and CEE Catch Up session, so you will get a link directly. ___________________________________ At the end, if you are interested to hear more about [[:en:Wikipedia:The_Wikipedia_Library|'''Wikipedia Library''']] and how this works, that every Wikimedia user with an active account for at least 6 months, contributed at least 500 times to Wikimedia projects, made at least 10 edits in the past month, and not be currently blocked from writing on any Wikimedia project, can have an access to the Wikipedia Library, you can attend one of two possible [[Grants:Knowledge Sharing/Connect|Let’s Connect learning clinics]]: <nowiki>*</nowiki> '''Time zone 1''' [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdKuS77ymmedlOnrqfdwv-Y1j3T8a197b6lZ33GbMZJ24OaAQ/viewform Registration link here] ('''April 23rd,  18:00 CEST''') '''* Time zone 2''' [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfKP-MZ8F342dTFMIKp8WyjEPEntwkb3af8fEGOlM2J-BAfWA/viewform Registration link here] ('''April 26th, 09:00 CEST''') If you need more information about these sessions, you can contact Gorana Gomirac ([mailto:gorana.gomirac@vikimedija.org gorana.gomirac@vikimedija.org]). <!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&oldid=25178510 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote now to select members of the first U4C</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through May 9, 2024. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility. The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. On behalf of the UCoC project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 23:20, 25 красавіка 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Sign up for the language community meeting on May 31st, 16:00 UTC</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/>Hello all, The next language community meeting is scheduled in a few weeks - May 31st at 16:00 UTC. If you're interested, you can [https://www.mediawiki.org/w/index.php?title=Wikimedia_Language_engineering/Community_meetings#31_May_2024 sign up on this wiki page]. This is a participant-driven meeting, where we share language-specific updates related to various projects, collectively discuss technical issues related to language wikis, and work together to find possible solutions. For example, in the last meeting, the topics included the machine translation service (MinT) and the languages and models it currently supports, localization efforts from the Kiwix team, and technical challenges with numerical sorting in files used on Bengali Wikisource. Do you have any ideas for topics to share technical updates related to your project? Any problems that you would like to bring for discussion during the meeting? Do you need interpretation support from English to another language? Please reach out to me at ssethi(__AT__)wikimedia.org and [[etherpad:p/language-community-meeting-may-2024|add agenda items to the document here]]. We look forward to your participation! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:22, 15 траўня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Feedback invited on Procedure for Sibling Project Lifecycle</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' [[File:Sibling Project Lifecycle Conversation 3.png|150px|right|link=:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle]] Dear community members, The [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee]] (CAC) of the [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]] invites you to give feedback on a '''[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle|draft Procedure for Sibling Project Lifecycle]]'''. This draft Procedure outlines proposed steps and requirements for opening and closing Wikimedia Sibling Projects, and aims to ensure any newly approved projects are set up for success. This is separate from the procedures for opening or closing language versions of projects, which is handled by the [[:m:Special:MyLanguage/Language committee|Language Committee]] or [[m:Special:MyLanguage/Closing_projects_policy|closing projects policy]]. You can find the details on [[:m:Special:MyLanguage/Talk:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle#Review|this page]], as well as the ways to give your feedback from today until the end of the day on '''June 23, 2024''', anywhere on Earth. You can also share information about this with the interested project communities you work with or support, and you can also help us translate the procedure into more languages, so people can join the discussions in their own language. On behalf of the CAC,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 05:25, 22 траўня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Announcing the first Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello, The scrutineers have finished reviewing the vote results. We are following up with the results of the first [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) election]]. We are pleased to announce the following individuals as regional members of the U4C, who will fulfill a two-year term: * North America (USA and Canada) ** – * Northern and Western Europe ** [[m:Special:MyLanguage/User:Ghilt|Ghilt]] * Latin America and Caribbean ** – * Central and East Europe (CEE) ** — * Sub-Saharan Africa ** – * Middle East and North Africa ** [[m:Special:MyLanguage/User:Ibrahim.ID|Ibrahim.ID]] * East, South East Asia and Pacific (ESEAP) ** [[m:Special:MyLanguage/User:0xDeadbeef|0xDeadbeef]] * South Asia ** – The following individuals are elected to be community-at-large members of the U4C, fulfilling a one-year term: * [[m:Special:MyLanguage/User:Barkeep49|Barkeep49]] * [[m:Special:MyLanguage/User:Superpes15|Superpes15]] * [[m:Special:MyLanguage/User:Civvì|Civvì]] * [[m:Special:MyLanguage/User:Luke081515|Luke081515]] * – * – * – * – Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community. Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. Follow their work on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-wiki]]. On behalf of the UCoC project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 11:14, 3 чэрвеня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2024 == Dear community members, We are inviting you to participate in the Wikipedia Pages Wanting Photos 2024 campaign, a global contest scheduled to run from July through August 2024: Participants will choose among Wikipedia pages without photo images, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In its first year (2020), 36 Wikimedia communities in 27 countries joined the campaign. Events relating to the campaign included training organized by at least 18 Wikimedia communities in 14 countries. The campaign resulted in the addition of media files (photos, audios and videos) to more than 90,000 Wikipedia articles in 272 languages. Wikipedia Pages Wanting Photos (WPWP) offers an ideal task for recruiting and guiding new editors through the steps of adding content to existing pages. Besides individual participation, the WPWP campaign can be used by user groups and chapters to organize editing workshops and edit-a-thons. The organizing team is looking for a contact person to coordinate WPWP participation your language Wikipedia. We’d be glad for you to sign up directly at [[:meta:Wikipedia_Pages_Wanting_Photos_2024/Participating_Communities|WPWP Participating Communities page]] on Meta-Wiki. Thank you, [[:w:en:User:Reading Beans|Reading Beans]] / readthebeans{{@}}gmail.com)<br/> Project manager and coordinator<br/> Wikipedia Pages Wanting Photos 2024 <!-- Message sent by User:Ammarpad@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&oldid=26836490 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The final text of the Wikimedia Movement Charter is now on Meta</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hi everyone, The final text of the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Wikimedia Movement Charter]] is now up on Meta in more than 20 languages for your reading. '''What is the Wikimedia Movement Charter?''' The Wikimedia Movement Charter is a proposed document to define roles and responsibilities for all the members and entities of the Wikimedia movement, including the creation of a new body – the Global Council – for movement governance. '''Join the Wikimedia Movement Charter “Launch Party”''' Join the [[m:Special:MyLanguage/Event:Movement Charter Launch Party|“Launch Party”]] on '''June 20, 2024''' at '''14.00-15.00 UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1718892000 your local time]). During this call, we will celebrate the release of the final Charter and present the content of the Charter. Join and learn about the Charter before casting your vote. '''Movement Charter ratification vote''' Voting will commence on SecurePoll on '''June 25, 2024''' at '''00:01 UTC''' and will conclude on '''July 9, 2024''' at '''23:59 UTC.''' You can read more about the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|voting process, eligibility criteria, and other details]] on Meta. If you have any questions, please leave a comment on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter|Meta talk page]] or email the MCDC at [mailto:mcdc@wikimedia.org mcdc@wikimedia.org]. On behalf of the MCDC,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 11:44, 11 чэрвеня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Voting to ratify the Wikimedia Movement Charter is now open – cast your vote</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello everyone, The voting to ratify the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|'''Wikimedia Movement Charter''']] is now open. The Wikimedia Movement Charter is a document to define roles and responsibilities for all the members and entities of the Wikimedia movement, including the creation of a new body – the Global Council – for movement governance. The final version of the Wikimedia Movement Charter is [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|available on Meta in different languages]] and attached [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wikimedia_Movement_Charter_(June_2024).pdf here in PDF format] for your reading. Voting commenced on SecurePoll on '''June 25, 2024''' at '''00:01 UTC''' and will conclude on '''July 9, 2024''' at '''23:59 UTC'''. Please read more on the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|voter information and eligibility details]]. After reading the Charter, please [[Special:SecurePoll/vote/398|'''vote here''']] and share this note further. If you have any questions about the ratification vote, please contact the Charter Electoral Commission at [mailto:cec@wikimedia.org '''cec@wikimedia.org''']. On behalf of the CEC,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 13:51, 25 чэрвеня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == Планую запытаць грант на наўтбук каб працягнуць загрузку фатаграфій з glubinka.by - гэта будзе грант ад Wikimedia Belarus - так што наўтбук пасля завяршэння праекту я перадам, згодны? == 12 GB ужо на Commans, усяго ~120 GB. Бо мой стары лаптоп ужо зусім дрэнны і тупіць. Зараз жыву ў Грузii, Батумi. [[Удзельнік:Uwelir|Uwelir]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Uwelir|гутаркі]]) 18:57, 26 чэрвеня 2024 (+03) :: {{За}} [[Удзельнік:Vitaly Zdanevich|Vitaly Zdanevich]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vitaly Zdanevich|гутаркі]]) 20:28, 26 чэрвеня 2024 (+03) : Карыстайцеся беларускай раскладкай клявіятуры. Літары „і“ ды „с“ адрозныя ад падобных лацінскіх „i“ ды „c“. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:07, 27 чэрвеня 2024 (+03) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Voting to ratify the Wikimedia Movement Charter is ending soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello everyone, This is a kind reminder that the voting period to ratify the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Wikimedia Movement Charter]] will be closed on '''July 9, 2024''', at '''23:59 UTC'''. If you have not voted yet, please vote [[m:Special:SecurePoll/vote/398|on SecurePoll]]. On behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Ratification/Voting#Electoral_Commission|Charter Electoral Commission]],<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 06:45, 8 ліпеня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">U4C Special Election - Call for Candidates</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, A special election has been called to fill additional vacancies on the U4C. The call for candidates phase is open from now through July 19, 2024. The [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the [[:foundation:Wikimedia Foundation Universal Code of Conduct|UCoC]]. Community members are invited to submit their applications in the special election for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please review the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|U4C Charter]]. In this special election, according to [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#2. Elections and Terms|chapter 2 of the U4C charter]], there are 9 seats available on the U4C: '''four''' community-at-large seats and '''five''' regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement. [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#5. Glossary|No more than two members of the U4C can be elected from the same home wiki]]. Therefore, candidates must not have English Wikipedia, German Wikipedia, or Italian Wikipedia as their home wiki. Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Meta-wiki]]. In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:02, 10 ліпеня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimedia Movement Charter ratification voting results</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello everyone, After carefully tallying both individual and affiliate votes, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting#Electoral Commission|Charter Electoral Commission]] is pleased to announce the final results of the Wikimedia Movement Charter voting.   As [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter#Thank you for your participation in the Movement Charter ratification vote!|communicated]] by the Charter Electoral Commission, we reached the quorum for both Affiliate and individual votes by the time the vote closed on '''July 9, 23:59 UTC'''. We thank all 2,451 individuals and 129 Affiliate representatives who voted in the ratification process. Your votes and comments are invaluable for the future steps in Movement Strategy. The final results of the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Wikimedia Movement Charter]] ratification voting held between 25 June and 9 July 2024 are as follows: '''Individual vote:''' Out of 2,451 individuals who voted as of July 9 23:59 (UTC), 2,446 have been accepted as valid votes. Among these, '''1,710''' voted “yes”; '''623''' voted “no”; and '''113''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 73.30% voted to approve the Charter (1710/2333), while 26.70% voted to reject the Charter (623/2333). '''Affiliates vote:''' Out of 129 Affiliates designated voters who voted as of July 9 23:59 (UTC), 129 votes are confirmed as valid votes. Among these, '''93''' voted “yes”; '''18''' voted “no”; and '''18''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 83.78% voted to approve the Charter (93/111), while 16.22% voted to reject the Charter (18/111). '''Board of Trustees of the Wikimedia Foundation:''' The Wikimedia Foundation Board of Trustees voted '''not to ratify''' the proposed Charter during their special Board meeting on July 8, 2024. The Chair of the Wikimedia Foundation Board of Trustees, Nataliia Tymkiv, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/Board_resolution_and_vote_on_the_proposed_Movement_Charter|shared the result of the vote, the resolution, meeting minutes and proposed next steps]].   With this, the Wikimedia Movement Charter in its current revision is '''not ratified'''. We thank you for your participation in this important moment in our movement’s governance. The Charter Electoral Commission, [[m:User:Abhinav619|Abhinav619]], [[m:User:Borschts|Borschts]], [[m:User:Iwuala Lucy|Iwuala Lucy]], [[m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]], [[m:User:Der-Wir-Ing|Der-Wir-Ing]]<section end="announcement-content" /> </div> [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 20:52, 18 ліпеня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote now to fill vacancies of the first U4C</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through '''August 10, 2024'''. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility. The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 05:46, 27 ліпеня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Reminder! Vote closing soon to fill vacancies of the first U4C</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, The voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is closing soon. It is open through 10 August 2024. Read the information on [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2024_Special_Election#Voting|the voting page on Meta-wiki to learn more about voting and voter eligibility]]. If you are eligible to vote and have not voted in this special election, it is important that you vote now. '''Why should you vote?''' The U4C is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community input into the committee membership is critical to the success of the UCoC. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 18:29, 6 жніўня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Coming soon: A new sub-referencing feature – try it!</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="Sub-referencing"/> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|{{#ifeq:{{#dir}}|ltr|right|left}}|400px]] Hello. For many years, community members have requested an easy way to re-use references with different details. Now, a MediaWiki solution is coming: The new sub-referencing feature will work for wikitext and Visual Editor and will enhance the existing reference system. You can continue to use different ways of referencing, but you will probably encounter sub-references in articles written by other users. More information on [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|the project page]]. '''We want your feedback''' to make sure this feature works well for you: * [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Test|Please try]] the current state of development on beta wiki and [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|let us know what you think]]. * [[m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing/Sign-up|Sign up here]] to get updates and/or invites to participate in user research activities. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]’s [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes|Technical Wishes]] team is planning to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We will reach out to creators/maintainers of tools and templates related to references beforehand. Please help us spread the message. --[[m:User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[m:User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]]) 10:36, 19 August 2024 (UTC) <section end="Sub-referencing"/> </div> <!-- Message sent by User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=27309345 --> == Sign up for the language community meeting on August 30th, 15:00 UTC == Hi all, The next language community meeting is scheduled in a few weeks—on August 30th at 15:00 UTC. If you're interested in joining, you can [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#30_August_2024 sign up on this wiki page]. This participant-driven meeting will focus on sharing language-specific updates related to various projects, discussing technical issues related to language wikis, and working together to find possible solutions. For example, in the last meeting, topics included the Language Converter, the state of language research, updates on the Incubator conversations, and technical challenges around external links not working with special characters on Bengali sites. Do you have any ideas for topics to share technical updates or discuss challenges? Please add agenda items to the document [https://etherpad.wikimedia.org/p/language-community-meeting-aug-2024 here] and reach out to ssethi(__AT__)wikimedia.org. We look forward to your participation! [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 02:19, 23 жніўня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Announcing the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/board-elections@lists.wikimedia.org/thread/OKCCN2CANIH2K7DXJOL2GPVDFWL27R7C/ Original message at wikimedia-l]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, The scrutineers have finished reviewing the vote and the [[m:Special:MyLanguage/Elections Committee|Elections Committee]] have certified the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Results|results]] for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) special election]]. I am pleased to announce the following individual as regional members of the U4C, who will fulfill a term until 15 June 2026: * North America (USA and Canada) ** Ajraddatz The following seats were not filled during this special election: * Latin America and Caribbean * Central and East Europe (CEE) * Sub-Saharan Africa * South Asia * The four remaining Community-At-Large seats Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community. Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. You can follow their work on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-Wiki]]. On behalf of the U4C and the Elections Committee,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:05, 2 верасьня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Have your say: Vote for the 2024 Board of Trustees!</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Hello all, The voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|2024 Board of Trustees election]] is now open. There are twelve (12) candidates running for four (4) seats on the Board. Learn more about the candidates by [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Candidates|reading their statements]] and their [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Questions_for_candidates|answers to community questions]]. When you are ready, go to the [[Special:SecurePoll/vote/400|SecurePoll]] voting page to vote. '''The vote is open from September 3rd at 00:00 UTC to September 17th at 23:59 UTC'''. To check your voter eligibility, please visit the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Voter_eligibility_guidelines|voter eligibility page]]. Best regards, The Elections Committee and Board Selection Working Group<section end="announcement-content" /> </div> [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 15:13, 3 верасьня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == Вашая вікі неўзабаве пяройдзе ў стан толькі для чытаньня == <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прачытаць гэтае паведамленьне іншай мовай]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] [[foundation:|Фундацыя Вікімэдыя]] пераключыць рух між сваімі цэнтрамі зьвестак. Гэта забясьпечыць даступнасьць Вікіпэдыі і іншых праектаў Вікімэдыі ў онлайне нават у выпадку катастрофы. Увесь трафік будзе пераключаны '''{{#time:j xg|2024-09-25|be-tarask}}'''. Выпрабаваньне пачнецца а '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-09-25T15:00|en}} {{#time:H:i e|2024-09-25T15:00}}]'''. На жаль, праз пэўныя абмежаваньні ў [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], пры пераключэньні ўсе рэдагаваньні мусяць спыніцца. Перапрашаем за нязручнасьці і прыкладаем усе намаганьні да іхняй мінімізацыі ў будучыні. За 30 хвілінаў да пачатку апэрацыі ва ўсіх віках зьявіцца абвестка пра гэта. <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">This banner will remain visible until the end of the operation.</span> '''Цягам кароткага пэрыяду вы зможаце толькі чытаць, але не рэдагаваць усе вікі.''' *У {{#time:l j xg Y|2024-09-25|be-tarask}}, рэдагаваньне будзе недаступнае максымум на гадзіну. *Пры спробе рэдагаваньняў у гэты час вы пабачыце паведамленьне пра памылку. Мы спадзяемся, што рэдагаваньні ў гэтыя хвіліны ня будуць страчаныя, аднак гарантаваць гэтага ня можам. Калі вы бачыце паведамленьне пра памылку, пачакайце, калі ласка, пакуль усё не адновіцца. Пасьля гэтага вы зможаце захаваць сваё рэдагаваньне. Аднак на ўсялякі выпадак мы раім вам сьпярша стварыць копію вашых зьмяненьняў. ''Іншыя наступствы'': *Фонавыя задачы запаволяцца, а некаторыя могуць спыніцца. Чырвоныя спасылкі могуць абнаўляцца ня так хутка, як звычайна. Калі вы створыце артыкул, на які ўжо недзе існуе спасылка, спасылка застанецца чырвонаю даўжэй, чым звычайна. Некаторыя доўгатрывалыя сцэнары мусяць быць спыненыя. * Чакаем, што разгортваньне коду пройдзе як звычайна. Аднак у асобных выпадках пры патрэбе могуць адбывацца замарожваньні коду. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будзе недаступны цягам прыкладна 90 хвілінаў. Пры неабходнасьці гэтыя пляны могуць быць адкладзеныя. З [[wikitech:Switch_Datacenter|раскладам можна азнаёміцца на wikitech.wikimedia.org]]. Любыя зьмяненьні будуць прадстаўленыя ў раскладзе. '''Калі ласка, падзялецеся гэтай інфармацыяй з вашай супольнасьцю.'''</div><section end="server-switch"/> [[User:Trizek_(WMF)|Trizek_(WMF)]], 12:36, 20 верасьня 2024 (+03) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27248326 --> == 'Wikidata item' link is moving. Find out where... == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"><i>Apologies for cross-posting in English. Please consider translating this message.</i> Hello everyone, a small change will soon be coming to the user-interface of your Wikimedia project. The [[d:Q16222597|Wikidata item]] [[w:|sitelink]] currently found under the <span style="color: #54595d;"><u>''General''</u></span> section of the '''Tools''' sidebar menu will move into the <span style="color: #54595d;"><u>''In Other Projects''</u></span> section. We would like the Wiki communities feedback so please let us know or ask questions on the [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Discussion page]] before we enable the change which can take place October 4 2024, circa 15:00 UTC+2. More information can be found on [[m:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|the project page]].<br><br>We welcome your feedback and questions.<br> [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 21:58, 27 верасьня 2024 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27524260 --> : У Фабрыкатары: [[phabricator:T66315|Задача T66315]].--[[Удзельнік:Artsiom91|Artsiom91]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Artsiom91|гутаркі]]) 18:46, 10 кастрычніка 2024 (+03) == Invitation to Participate in Wiki Loves Ramadan Community Engagement Survey == Dear all, Apologies for writing in English. Please help to translate in your language. We are excited to announce the upcoming [[m:Wiki Loves Ramadan|Wiki Loves Ramadan]] event, a global initiative aimed at celebrating Ramadan by enriching Wikipedia and its sister projects with content related to this significant time of year. As we plan to organize this event globally, your insights and experiences are crucial in shaping the best possible participation experience for the community. To ensure that Wiki Loves Ramadan is engaging, inclusive, and impactful, we kindly invite you to participate in our community engagement survey. Your feedback will help us understand the needs of the community, set the event's focus, and guide our strategies for organizing this global event. Survey link: https://forms.gle/f66MuzjcPpwzVymu5 Please take a few minutes to share your thoughts. Your input will make a difference! Thank you for being a part of our journey to make Wiki Loves Ramadan a success. Warm regards, User:ZI Jony 06:19, 6 кастрычніка 2024 (+03) Wiki Loves Ramadan Organizing Team <!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27510935 --> == <span lang="en" dir="ltr">Preliminary results of the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Hello all, Thank you to everyone who participated in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]. Close to 6000 community members from more than 180 wiki projects have voted. The following four candidates were the most voted: # [[User:Kritzolina|Christel Steigenberger]] # [[User:Nadzik|Maciej Artur Nadzikiewicz]] # [[User:Victoria|Victoria Doronina]] # [[User:Laurentius|Lorenzo Losa]] While these candidates have been ranked through the vote, they still need to be appointed to the Board of Trustees. They need to pass a successful background check and meet the qualifications outlined in the Bylaws. New trustees will be appointed at the next Board meeting in December 2024. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Results|Learn more about the results on Meta-Wiki.]] Best regards, The Elections Committee and Board Selection Working Group <section end="announcement-content" /> </div> [[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]] 11:25, 14 кастрычніка 2024 (+03) <!-- Message sent by User:MPossoupe (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Seeking volunteers to join several of the movement’s committees</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Each year, typically from October through December, several of the movement’s committees seek new volunteers. Read more about the committees on their Meta-wiki pages: * [[m:Special:MyLanguage/Affiliations_Committee|Affiliations Committee (AffCom)]] * [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission (OC)]] * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation/Legal/Community Resilience and Sustainability/Trust and Safety/Case Review Committee|Case Review Committee (CRC)]] Applications for the committees open on 16 October 2024. Applications for the Affiliations Committee close on 18 November 2024, and applications for the Ombuds commission and the Case Review Committee close on 2 December 2024. Learn how to apply by [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation/Legal/Committee_appointments|visiting the appointment page on Meta-wiki]]. Post to the talk page or email [mailto:cst@wikimedia.org cst@wikimedia.org] with any questions you may have. For the Committee Support team, <section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:07, 17 кастрычніка 2024 (+03) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27601062 --> == 'Wikidata item' link is moving, finally. == Hello everyone, I previously wrote on the 27th September to advise that the ''Wikidata item'' sitelink will change places in the sidebar menu, moving from the '''General''' section into the '''In Other Projects''' section. The scheduled rollout date of 04.10.2024 was delayed due to a necessary request for Mobile/MinervaNeue skin. I am happy to inform that the global rollout can now proceed and will occur later today, 22.10.2024 at 15:00 UTC-2. [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Please let us know]] if you notice any problems or bugs after this change. There should be no need for null-edits or purging cache for the changes to occur. Kind regards, -[[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] 14:29, 22 кастрычніка 2024 (+03) <!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27535421 --> == Праграма мікрагрантаў Асяродка ЦУЭ == [[metawiki:Wikimedia CEE Hub/Microgrants|Праграма мікрагрантаў Асяродка ЦУЭ]] дагэтуль адкрытая для заявак ад супольнасьцяў Сярэдняй і Ўсходняй Эўропы. З кастрычніка 2024 году мы таксама прымаем прапановы зь сярэднеазіяцкіх супольнасьцяў. Праграма мікрагрантаў Асяродка ЦУЭ прафінансуе праекты ад 50 да 500 эўра. Калі ласка, прачытайце меркі і іншыя падрабязнасьці праграмы. Форма заяўкі даступная на Мэта-старонцы, дзе вам спатрэбіцца адказаць на шэраг простых пытаньняў. Вы можаеце знайсьці сьпіс заявак на праграму да кастрычніка 2024 году на [[metawiki:Wikimedia CEE Hub/Microgrants/Applications 2024|гэтай старонцы]], каб зразумець, на штя іншыя супольнасьці папрасілі фінансаваньне. Калі ласка, апавясьціце нас ([[Wikimedia CEE Hub/Communication|зьвяжыцеся з намі]]), калі маеце любыя пытаньні. Мы чакаем вашых заявак! --[[Удзельнік:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[Гутаркі ўдзельніка:TRistovski-CEEhub|гутаркі]]) 12:05, 25 кастрычніка 2024 (+03) == CampaignEvents extension and the upcoming CEE Hub Office Hour == Some of you have already been in contact with the [[:m:Event Center/Registration|Event Registration tool]], that we are using for our monthly Office Hours. As this tool is part of the wider [[:m: CampaignEvents|CampaignEvents extension]], we would dedicate our upcoming monthly Office Hour to this topic and during the call will be present as well [[:m:User:Udehb-WMF|Benedict Nnaemeka Udeh]], who will have a short demo about this extension and will answer your questions. The Office Hour will be held on 18th of November (Monday) at 17:00 CET. All the details about local time and how to register yourself are available on [[:m:Wikimedia CEE Hub/Office hours|our Meta page]]. In the meantime, you can check [[:m:CampaignEvents|this Meta page]] about the extension, where you can find all the details about three key functionalities: * [[:m:Event Center/Registration|Event Registration tool]], allows campaign organizers to manage event registrations directly on the wiki. You can find instructions on how to use it [[:m:Event Center/Registration/Instructions|here]]. * [[:m:Campaigns/Foundation Product Team/Event list|Event list]], global, automated list of events on the wikis. It can be accessed by going to [[:m:Collaboration list|SpecialːAllEvents]]. * [[:m:Campaigns/Foundation Product Team/Invitation list|Invitation list]], finding past contributors on the selected articles, that can be useful to be invited in the upcoming edit-a-thons, contests, campaigns, etc. You can view [[:c:File:How to test the Invitation List tool.webm|this video]] to see how it works. You can find information on how this extension can be deployed on your Wikipedia [[:m:CampaignEvents/Deployment status|here]], which requires community discussion and consensus. --[[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 20:19, 28 кастрычніка 2024 (+03) <!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&oldid=26669262 --> == Final Reminder: Join us in Making Wiki Loves Ramadan Success == Dear all, We’re thrilled to announce the Wiki Loves Ramadan event, a global initiative to celebrate Ramadan by enhancing Wikipedia and its sister projects with valuable content related to this special time of year. As we organize this event globally, we need your valuable input to make it a memorable experience for the community. Last Call to Participate in Our Survey: To ensure that Wiki Loves Ramadan is inclusive and impactful, we kindly request you to complete our community engagement survey. Your feedback will shape the event’s focus and guide our organizing strategies to better meet community needs. * Survey Link: [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSffN4prPtR5DRSq9nH-t1z8hG3jZFBbySrv32YoxV8KbTwxig/viewform?usp=sf_link Complete the Survey] * Deadline: November 10, 2024 Please take a few minutes to share your thoughts. Your input will truly make a difference! '''Volunteer Opportunity''': Join the Wiki Loves Ramadan Team! We’re seeking dedicated volunteers for key team roles essential to the success of this initiative. If you’re interested in volunteer roles, we invite you to apply. * Application Link: [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfXiox_eEDH4yJ0gxVBgtL7jPe41TINAWYtpNp1JHSk8zhdgw/viewform?usp=sf_link Apply Here] * Application Deadline: October 31, 2024 Explore Open Positions: For a detailed list of roles and their responsibilities, please refer to the position descriptions here: [https://docs.google.com/document/d/1oy0_tilC6kow5GGf6cEuFvdFpekcubCqJlaxkxh-jT4/ Position Descriptions] Thank you for being part of this journey. We look forward to working together to make Wiki Loves Ramadan a success! Warm regards,<br> The Wiki Loves Ramadan Organizing Team 08:11, 29 кастрычніка 2024 (+03) <!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27568454 --> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Форум| ]] == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 22:54, 21 лістапада 2024 (+03) <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 --> == Launching! Join Us for Wiki Loves Ramadan 2025! == Dear All, We’re happy to announce the launch of [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|Wiki Loves Ramadan 2025]], an annual international campaign dedicated to celebrating and preserving Islamic cultures and history through the power of Wikipedia. As an active contributor to the Local Wikipedia, you are specially invited to participate in the launch. This year’s campaign will be launched for you to join us write, edit, and improve articles that showcase the richness and diversity of Islamic traditions, history, and culture. * Topic: [[m:Event:Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch|Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch]] * When: Jan 19, 2025 * Time: 16:00 Universal Time UTC and runs throughout Ramadan (starting February 25, 2025). * Join Zoom Meeting: https://us02web.zoom.us/j/88420056597?pwd=NdrpqIhrwAVPeWB8FNb258n7qngqqo.1 * Zoom meeting hosted by [[m:Wikimedia Bangladesh|Wikimedia Bangladesh]] To get started, visit the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|campaign page]] for details, resources, and guidelines: Wiki Loves Ramadan 2025. Add [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Participant|your community here]], and organized Wiki Loves Ramadan 2025 in your local language. Whether you’re a first-time editor or an experienced Wikipedian, your contributions matter. Together, we can ensure Islamic cultures and traditions are well-represented and accessible to all. Feel free to invite your community and friends too. Kindly reach out if you have any questions or need support as you prepare to participate. Let’s make Wiki Loves Ramadan 2025 a success! For the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Team|International Team]] 15:07, 16 студзеня 2025 (+03) <!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27568454 --> == Магчымасьць данесьці інфармацыю пра праблемы беларускай вікіпэдыі да Джымі Ўэйлза == [https://www.facebook.com/viachorka/posts/pfbid02rN7VVoWYjwGToJfEv1nmBhGAFMW3eBFfe2L8LqgkbMLRZ8uAu9zxBNN1ghScj18El?locale=uk_UA Вось тут] магчыма задаць свае пытаньні, данесьці патрэбную інфармацыю. Калі ласка, далучайцеся! [[Удзельнік:Vasyl` Babych|Vasyl` Babych]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vasyl` Babych|гутаркі]]) 05:55, 21 студзеня 2025 (+03) == Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 04:11, 24 студзеня 2025 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 --> == Feminism and Folklore 2025 starts soon == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a campaign on '''CampWiz''' tool. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]]. This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools'''] Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]''' ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 05:35, 29 студзеня 2025 (+03) == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 05:35, 29 студзеня 2025 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26503019 --> == Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:48, 3 лютага 2025 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone! [[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]] We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''. This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba. '''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''. Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language & Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]]. We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 11:28, 22 лютага 2025 (+03) <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 --> == CEE Hub Microgrant Programme - 2025 round == '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Microgrants|CEE Hub Microgrant programme]]''' is open for submissions from the communities across Central and Eastern Europe (as well as Central Asia, and Farsi contributors that live in these regions). The CEE Hub Microgrant programme will fund projects ranging from 50 to 700 EUR. Please read the criteria and other details with the programme. '''[https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdscTZ9EPNjHhU0r7hUHNwntX34Wrk8ieiHemk_clB9VI3PfQ/viewform Application form]''' is accessible on the Meta page where you will need to answer a few simple questions. You can find a list of the applications for the programme from 2024 [[:m:Wikimedia CEE Hub/Microgrants/Applications 2024|on this page]], so you will get a sense of what other communities asked for funds. If you have any questions, please let us know ([[:m:Wikimedia CEE Hub/Communication|contact us]]). We are waiting for your submissions! --[[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 16:35, 24 лютага 2025 (+03) <!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&oldid=28306207 --> == Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 21:51, 7 сакавіка 2025 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 --> == Дапамажыце паставіць сьцяг Вены ў шаблёне ў арыткуле Мясцовыя выбары ў Вене 2025 == Падкажыце, як замест сьцяга Аўстрыі паставіць ў шаблён сьцяг Вены? [[Удзельнік:Vasyl` Babych|Vasyl` Babych]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vasyl` Babych|гутаркі]]) 12:38, 13 сакавіка 2025 (+03) : Вітаю! [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Мясцовыя_выбары_ў_Вене_2025_году&diff=prev&oldid=2607914 Выправіў] сьцяг і стварыў [[Шаблён:Сьцягафікацыя/Вена|адпаведны шаблён]]. З павагай, [[Удзельнік:097ллл|097ллл]] ([[Гутаркі ўдзельніка:097ллл|гутаркі]]) 09:08, 14 сакавіка 2025 (+03) :: Дзякуй вялікі! == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{int:Hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. Below is a breakdown of important information about the improvement. '''What are the improvements?'''<br> The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users can now access the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic). Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] '''Does this improvement change the current accessibility of this tool in this Wikipedia?'''<br> The Content translation tool will still be in beta; therefore, only logged-in users who activated the tool from the [[en:wikipedia:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta features]] will continue to have access to the content translation tool. Also, if the tool is only available to a specific [[en:Wikipedia:User access levels|user group]], it will remain that way. '''When do we plan to implement this improvement?'''<br> We will implement it on your Wikipedia and others by 24th, March 2025. '''What happens to the former dashboard after we implement the improvement?'''<br> You can still access it in the tool for some time. We will remove it from all Wikipedias by May 2025, as maintaining it will no longer be productive. '''Where can I test this improvement and report any issues before it is implemented in this Wiki?''' <br> You can try the improved capabilities in the test wiki using this link: https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=contributionsmenu&to=es&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en#/ . If you notice an issue related to the improved dashboard in the test wiki, please let us know in this thread and ping me, or report it in [https://phabricator.wikimedia.org/ Phabricator], adding these tags: <code>BUG REPORT</code> and <code>ContentTranslation</code>. Please ask us any questions regarding this improvement in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 07:23, 14 сакавіка 2025 (+03) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_2&oldid=28390868 --> == Вашая вікі неўзабаве пяройдзе ў стан толькі для чытаньня == <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прачытаць гэтае паведамленьне іншай мовай]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] [[foundation:|Фундацыя Вікімэдыя]] пераключыць рух між сваімі цэнтрамі зьвестак. Гэта забясьпечыць даступнасьць Вікіпэдыі і іншых праектаў Вікімэдыі ў онлайне нават у выпадку катастрофы. Увесь трафік будзе пераключаны '''{{#time:j xg|2025-03-19|be-tarask}}'''. Выпрабаваньне пачнецца а '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]'''. На жаль, праз пэўныя абмежаваньні ў [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], пры пераключэньні ўсе рэдагаваньні мусяць спыніцца. Перапрашаем за нязручнасьці і прыкладаем усе намаганьні да іхняй мінімізацыі ў будучыні. За 30 хвілінаў да пачатку апэрацыі ва ўсіх віках зьявіцца абвестка пра гэта. Гэты банэр заставацьмецца бачным да канца апэрацыі. '''Цягам кароткага пэрыяду вы зможаце толькі чытаць, але не рэдагаваць усе вікі.''' *У {{#time:l j xg Y|2025-03-19|be-tarask}}, рэдагаваньне будзе недаступнае максымум на гадзіну. *Пры спробе рэдагаваньняў у гэты час вы пабачыце паведамленьне пра памылку. Мы спадзяемся, што рэдагаваньні ў гэтыя хвіліны ня будуць страчаныя, аднак гарантаваць гэтага ня можам. Калі вы бачыце паведамленьне пра памылку, пачакайце, калі ласка, пакуль усё не адновіцца. Пасьля гэтага вы зможаце захаваць сваё рэдагаваньне. Аднак на ўсялякі выпадак мы раім вам сьпярша стварыць копію вашых зьмяненьняў. ''Іншыя наступствы'': *Фонавыя задачы запаволяцца, а некаторыя могуць спыніцца. Чырвоныя спасылкі могуць абнаўляцца ня так хутка, як звычайна. Калі вы створыце артыкул, на які ўжо недзе існуе спасылка, спасылка застанецца чырвонаю даўжэй, чым звычайна. Некаторыя доўгатрывалыя сцэнары мусяць быць спыненыя. * Чакаем, што разгортваньне коду пройдзе як звычайна. Аднак у асобных выпадках пры патрэбе могуць адбывацца замарожваньні коду. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будзе недаступны цягам прыкладна 90 хвілінаў. Пры неабходнасьці гэтыя пляны могуць быць адкладзеныя. З [[wikitech:Switch_Datacenter|раскладам можна азнаёміцца на wikitech.wikimedia.org]]. Любыя зьмяненьні будуць прадстаўленыя ў раскладзе. '''Калі ласка, падзялецеся гэтай інфармацыяй з вашай супольнасьцю.'''</div><section end="server-switch"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 02:15, 15 сакавіка 2025 (+03) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:04, 4 красавіка 2025 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == Глобальные тенденции: чему мы можем научиться у меняющегося Интернета? Марьяна Пинчук == CEE Hub представляет запись первого русскоязычного мероприятия — презентации с последующими вопросами и ответами на тему «Как искусственный интеллект может помочь вам в вашей жизни в Википедии?». Встречи будут записываться, поэтому вы можете найти записи встреч здесь, код в скобках: # [https://us06web.zoom.us/rec/share/DCFCOJUhPRkCyDIxyfv8BQdbxJnU7zTcqBeVY-k3JgrNJ_x7bCcLC1XApcNz03Jp.CHESvngt2SsZm9r_ Recording from the first event] <small>''(Passcode: h$BOin4?)''</small> Следующее мероприятие — «'''Глобальные тенденции: чему мы можем научиться из меняющегося Интернета?'''» Марьяна Пинчук, состоится в пятницу, 25 апреля, в 16:00 UTC, вы можете подписаться на уведомления '''[[:m:Event:Глобальные тенденции: чему мы можем научиться у меняющегося Интернета? Марьяна Пинчук|здесь]]'''. --[[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 14:47, 9 красавіка 2025 (+03) (on behalf of the CEE Hub) <!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&oldid=28516993 --> == Be part of the next CEE Catch Up about Global Trends == Hi everyone, We want to announce the ninth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the Foundation Annual Planning Workshop focused on [[diffblog:2025/03/04/global-trends-2025/|'''global trends that are affecting our movement''']]. The session will take place on 23^rd of April 2025, 18:00-19:00 CEST (check your local time [https://zonestamp.toolforge.org/1745424000 here]). Together (the CEE Communities and the Wikimedia Foundation staff) we will discuss the trends related to our projects, our readers and editors. We will explore how those trends show up in the CEE context and discuss what our projects need to address those trends, and how we can support them. You will also have the opportunity to ask questions to the Wikimedia Foundation staff about the work being planned as part of the annual plan that runs from July 2025 to June 2026. '''<u>''[[Wikimedia CEE Hub/Catch up|Join us at the Next CEE Catch up]]!''</u>''' --[[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 20:19, 14 красавіка 2025 (+03) (on behalf of the CEE Catch Up team) <!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&oldid=28546550 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 19:10, 16 красавіка 2025 (+03) <!-- Message sent by User:Hide on Rosé@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:34, 17 красавіка 2025 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 18:03, 28 красавіка 2025 (+03) <!-- Message sent by User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 06:40, 29 красавіка 2025 (+03)</div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! == ''(Apologies for posting in English)'' Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them. As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]]. After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki. The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org. If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 18:08, 6 траўня 2025 (+03) <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 --> == Глобальные тенденции: чему мы можем научиться из меняющегося Интернета? == CEE Hub представляет запись второго русскоязычного мероприятия, презентацию «Глобальные тенденции: чему мы можем научиться из меняющегося Интернета?» Марьяны Пинчук. * [https://us06web.zoom.us/rec/share/UGbl9nlJ9NOjdcLltBEmoXRXJZtgOs5amfcF9HekLlGEAXCvOapZxXJ3wDw7uYs1.fcr8ssFRW-tIoQeq Zoom] * Passcode: hG@&.Y?6 Темы будущих мероприятий и запись предыдущей сесси можно найти здесь ([[:m:Wikimedia CEE Hub/Russian language events|Russian language events]]) --[[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|гутаркі]]) 16:02, 7 траўня 2025 (+03) <!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&oldid=28675596 --> == Забарона на тарашкевіцу == Лятаньне па сеціве можа быць цікавым. Вось і знойдзена мною. Было напісанае мною [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wy/be-tarask Вікіпадарожжаў]. Але яго хочуць выдаліць, бо тарашкевіца не адпавядае ISO 639. Гэта ня праўда. Той ІСО мае беларускую мову пад назваю '''be''', або '''bel'''. Выдаляюць таксама і [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wb/be-tarask Вікікнігі] і [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wn/be-tarask Вікінавіны] і [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wq/be-tarask Вікіцытаты]. Запыт на выдаленьне можна чытаць [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Incubator:Requests_for_deletions тут]. [[Удзельнік:Ясамойла|Ясамойла]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ясамойла|гутаркі]]) 19:50, 13 траўня 2025 (+03) == <span lang="be" dir="ltr">Аб'яўлены конкурс кандыдатаў у Каардынацыйны камітэт па Універсальным кодэксе паводзін (ККУКП)</span> == <div lang="be" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Вынікі галасавання па кіраўніцтве па выкананні універсальнага кодэкса паводзін і Статуту Каардынацыйнага камітэта па Універсальным Кодэксе паводзін (ККУКП) [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|даступна на Meta-wiki]]. Цяпер вы можаце [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|падаць заяўку на працу ў ККУКП]] да 29 мая 2025 года ў 12:00 па Грынвічы. Інфармацыя аб [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|прымальнасці, працэсе і тэрмінах знаходзіцца на Мета-вікі]]. Галасаванне па кандыдатурах пачнецца 1 чэрвеня 2025 года і працягнецца два тыдні, завяршыўшыся 15 чэрвеня 2025 года ў 12:00 па Грынвічы. Калі ў вас ёсць якія-небудзь пытанні, вы можаце задаць іх на [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|старонка абмеркавання выбараў]]. -- у супрацоўніцтве з ККУКП, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|гутаркі]])</bdi> 01:06, 16 траўня 2025 (+03) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 18:26, 22 траўня 2025 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 --> == <span lang="en" dir="ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection & Call for Questions</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats. The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. Here are the key planned dates: * May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6] * June 17 – July 1, 2025: Call for candidates * July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5] * August 2025: Campaign period * August – September 2025: Two-week community voting period * October – November 2025: Background check of selected candidates * Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]]. '''Call for Questions''' In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]] '''Election Volunteers''' Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]] Thank you! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates Best regards, Victoria Doronina Board Liaison to the Elections Committee Governance Committee<section end="announcement-content" /> </div> [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 06:07, 28 траўня 2025 (+03) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Deployment of the CampaignEvents Extension</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone, ''(Apologies for posting in English if English is not your first language. Please help translate to your language.)'' The Campaigns Product Team is planning a global deployment of the '''[[:mw:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]]''' to all Wikipedias, including this wiki, during the '''week of June 23rd'''. This extension is designed to help organizers plan and manage events, WikiProjects, and other on-wiki collaborations - and to make these efforts more discoverable. The three main features of this extension are: * '''[[:m:Event_Center/Registration|Event Registration]]''': A simple way to sign up for events on the wiki. * '''[[:m:CampaignEvents/Collaboration_list|Collaboration List]]''': A global list of events and a local list of WikiProjects, accessible at '''[[:m:Special:AllEvents|Special:AllEvents]]'''. * '''[[:m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Invitation_list|Invitation Lists]]''': A tool to help organizers find editors who might want to join, based on their past contributions. '''Note''': The extension comes with a new user right called '''"Event Organizer"''', which will be managed by administrators on this wiki. Organizer tools like Event Registration and Invitation Lists will only work if someone is granted this right. The Collaboration List is available to everyone immediately after deployment. The extension is already live on several wikis, including '''Meta, Wikidata, English Wikipedia''', and more ( [[m:CampaignEvents/Deployment_status#Current_Deployment_Status_for_CampaignEvents_extension| See the full deployment list]]) If you have any questions, concerns, or feedback, please feel free to share them on the [[m:Talk:CampaignEvents| extension talkpage]]. We’d love to hear from you before the rollout. Thank you! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|гутаркі]]) 19:47, 29 траўня 2025 (+03)</bdi> <!-- Message sent by User:Udehb-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/deployment_audience&oldid=28803829 --> == Vote now in the 2025 U4C Election == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}} Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC]. Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:00, 14 чэрвеня 2025 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 --> g5fb7a7330fyjbqip6as0787txw62vq 0 267487 2619894 2390826 2025-06-13T12:57:04Z 78.177.163.183 2619894 wikitext text/x-wiki {{Палітычная партыя|лацінка=Fides}} '''Фідэс — Вугорскі грамадзянскі зьвяз''' ({{мова-hu|Fidesz – Magyar Polgári Szövetség}}) — правапапулісцкая і нацыянальна-кансэрватыўная палітычная партыя ў [[Вугоршчына|Вугоршчыне]], ачоленая [[Віктар Орбан|Віктарам Орбанам]]. Партыя была закладзеная ў 1988 годзе пад назвай Зьвяз маладых дэмакратаў як [[левацэнтрызм|левацэнтрысцкі]] і [[лібэралізм|лібэральны]] рух у супрацьвагу кіроўнага [[марксізм-ленінізм|марксісцка-ленінскага]] ўраду<ref>[https://www.politico.eu/article/ties-that-bind-hungarys-fidesz-and-european-parliament/ «Ties that bind Hungary’s Fidesz and European Parliament»]. Politico.</ref>. Рух быў зарэгістраваны як палітычная партыя ў 1990 годзе, а Орбан стаў лідэрам утварэньня. Партыя ўвайшла ў [[Нацыянальны сход Вугоршчыны|Нацыянальны сход]] пасьля [[парлямэнцкія выбары ў Вугоршчыне 1990 году|выбараў у парлямэнт 1990 году]], аднак пасьля [[парлямэнцкія выбары ў Вугоршчыне 1994 году|выбараў]] у 1994 годзе патрыя страціла два месцы. Партыя пераерыентавалася на [[лібэральны кансэрватызм]], што вымусіла сябраў-лібэралаў сысьці з партыі і далучыцца да [[Зьвяз свабодных дэмакратаў|Зьвязу свабодных дэмакратаў]]. Затым Фідэс імкнуўся наладзіць дачыненьні зь іншымі [[кансэрватызм|кансэрватыўнымі]] партыямі, а пасьля [[парлямэнцкія выбары ў Вугоршчыне 1998 году|выбараў 1998 году]] партыя здолела стварыць правацэнтрычны ўрад. На пачатку 2000-х гадоў партыя сталася [[нацыяналізм|нацыяналістычнай]], але ейная папулярнасьць крыху зьнізілася праз карупцыйныя скандалы. Паміж 2002 і 2010 гадамі Фідэс знаходзіўся ў апазыцыі да ўлады, а ў 2006 годзе стварыў кааліцыю з [[Хрысьціянска-дэмакратычная народная партыя (Вугоршчына)|Хрысьціянска-дэмакратычнай народнай партыяй]]. Вярнуўшыся ва ўладу партыя ладзіла нацыянальную кансэрватыўную палітыку і ў палітычных спэктры зрабіла зрух у правы кірунак. Партыя сталася больш крытычнай да [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], стаўшыся эўраскептычнай. У 2011 годзе ў была ўхваленая новая вугорскай канстытуцыя, а ў 2012 годзе яна ўдо набыла моц, не зважаючы на тое, што меліся спрэчкі наконт узвышэньня і кансалідацыі ўлады Фідэсу. На [[парлямэнцкія выбары Вугоршчыне 2014 году|выбарах 2014 году]] партыя засталася ў большасьці, скарыстаўшы міграцыйны крызіс і сваёй правую папулісцкую і антыіміграцыйную рыторыку. Палітолягі часам вызначаюць урад Орбана як нелібэральны альбо аўтарытарны. Пасьля [[парлямэнцкія выбары ў Вугоршчыне 2022 году|парлямэнцкіх выбараў 2022 году]] Фідэс захаваў сваю большасьць у Нацыянальным сходзе. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://fidesz.hu/ Афіцыйны сайт]. [[Катэгорыя:Палітычныя партыі Вугоршчыны]] iqqenxw5kqdf4zb193gxyd2efwwq9es 0 285134 2619967 2570980 2025-06-14T07:50:57Z Casinios 91071 Замяніў "ін'екція" на "іньекцыя" паводле БЕЛАРУСКАГА КЛЯСЫЧНАГА ПРАВАПІСУ 2005 2619967 wikitext text/x-wiki {{Аб’яднаць|Гераін}} '''Гэраін''', дыяцэтылмарфін, дыямарфін - [[Арганічныя рэчывы|арганічнае хімічнае злучэньне]], паўсынтэтычны [[апіёід|апіоід]] (дыяцэтыляванае вытворнае [[Марфін|марфіну]]). У чыстым выглядзе гэраін уяўляе сабой белае парашкападобнае рэчыва бяз водару з горкім смакам і тэмпературай плаўленьня 173&nbsp;°C. Упершыню геэраін быў сынтэзаваны ў 1874 годзе шляхам ацэтыляваньня марфіну — [[апіяты|апіяту,]] які месьціцца ў опіюме макавага малака і высушанай макавай саломцы (насеньне маку + прыбл. 15&nbsp;см сцябла), якія атрымліваюцца з [[Опіумны мак|опіюмнага маку]] (''Papaver somniferum''). Гэраін адносіцца да групы дэпрэсантаў, падобна марфіну, у параўнаньні з якім пры нутравенным уводзе ён аказвае болюсуцішальнае дзеяньне мацнейшае прыкладна ў 3-5 разоў, але карацейшае. Ён з'яўляецца моцным [[аганіст|аганістам]] μ, δ, κ апіёідных рэцэптараў, як і ягоныя эндагенныя аналягі — [[эндарфіны]]. Дзякуючы ацэтыльным групам гэраін перасякае гэматаэнцефалічны бар'ер хутчэй за марфін. У галаўным мозаґу ён фэрмэнтатыўна мэтабалізуецца на тэрапэўтычна актыўныя мэтабаліты: 6-мона-ацэтыл-марфін (6-МАМ) ды марфін, праз што гэраін часам клічуць [[пролек|пралекам]] . Гэраін - гэта псыхаактыўнае рэчыва, якое з'яўляецца вельмі моцным наркотыкам, стымулятарам, які выклікае эйфарыю і блажэнную апатыю, што прызводзіць да развіцьця псыхічнай і фізычнай залежнасьці ў людзей, якія ўжываюць яго інтраназальна або шляхам інгаляцыі пароў нагрэтага гэраіну, папулярнага ў [[Азія|азіяцкіх]] краінах (так званы ''chasing the dragon'') . Утрыманьне чыстага рэчыва ў гэраіне, які прадаецца на вуліцы, хітаецца ад 2% да 98%. Аналіз гэраіну ў порцыях, якія прадаюцца гандлярамі на вуліцах (звычайна пакецікі па 100 міліграмаў), праведзены FDA ў [[2005|2005 г.,]] паказаў утрыманьне чыстага рэчыва ў дыяпазоне ад 7,3 да 75%. Участкі нелегальнага ([[Чорны рынак|на чорным рынку]]) гэраіну ўтрымліваюць дамешкі выпадковых і спэцыфічных рэчываў, дададзеных для павелічэння прыбытку ад продажу, якія перашкаджаюць усмоктваньню праз сьлізістыя абалонкі пры ўдыханні і ў той жа час уплываюць на канчатковы колер вулічнага гераіну (ад белага да цёмна-бурага), у залежнасьці ад ягоных некалькіх тыповых формаў, да якіх належаць : * ''руды цукар'' – танная забруджаная разнавіднасьць гэраіну ў выглядзе камякоў парашка або камячкоў колеру ад бэжавага да шэра-рудага; * кампот — танны «польскі гэраін» з макавай саломкі; * «чысты гэраін» — дарагое рэчыва з высокім утрыманьнем гэраіну ад белага да трохі бэжавага колеру, падводжанае высокай апрацоўцы . == Адкрыцьцё і гістарычнае прымяненьне == Упершыню гэраін быў атрыманы брытанскім хімікам К. Р Альдэр Райтам у 1874 годзе . Ён экспэрымэнтаваў з [[Марфін|марфінам]], спалучаючы яго з рознымі [[Кісьля|кісьлямі]] ў лябараторыі Мэдыцынскай школы сьв. Марыі ў [[Лёндан|Лёндане]] . Пры кіпячэньні марфіну з воцатным ангідрыдам праз некалькі гадзін атрымаў [[Ацэтыляванне|дыацэтылавае]] вытворнае марфіну — дыацэтылмарфін. Гэтае спалучэньне было высланае да Ф. М Пірса з каледжа Оўэнса ў [[Манчэстэр|Манчэстэры]], каб праверыць на жывёлах. Гэтае рэчыва пры падскурнай іньекцыі маладым сабакам ды трусам выклікала, сярод іншага: глыбокую [[Дэпрэсія|дэпрэсію]], жах, дрымотнасьць, чульлівыя [[вочы]], звужаныя зрэнкі і значны сьлінацёк. Дыханьне спачатку пачашчаецца, а потым затрымліваецца. Таксама былі выяўленыя павольнае і нэрэгулярнае [[Пульс|сэрцабіцьце]] і відавочная адсутнасьць кантролю над рэфлексамі [[Цягліцы|цягліц]]. Дайшло таксама да страты магчымасьці карыстацца заднімі лапамі. Тэмпература цела панізілася прыкладна на 4 градусы . [[Файл:BayerHeroin.png|значак| Рэкляма гэраіну, аспірыну і ліцэталу выпрадуктаваных праз Bayer]] [[Файл:Bayer_Heroin_bottle.jpg|значак| Фляконік гэраіну Bayer]] Рэчывам, які вынайшаў ангельскі хімік зацікавіўся Гэнрых Дрэзэр, супрацоўнік [[Фармакалёгія|фармакалягічнай]] лябараторыі [[Bayer]] у [[w:c:uk.Ельберфельд|Эльбэрфэльдзе]] . Ён заўважыў, што дыяцэтылмарфін нашмат мацнейшы за марфін, і пабачыў у ім вялізарны камэрцыйны патэнцыял, бо людзі даўно шукалі прэпарат, які мог б замяніць марфін, які выклікае звыканьне, у лекаваньні [[Боль|болю]] і [[Кашаль|кашлю]] пры рэспіраторных захворваньнях, якія мучылі чалавецтва ў той час, [[Сухоты|г.зн. сухоты]] і [[пнэўманія]] . Упершыню гэраін быў сынтэзаваны ў лябараторыі Bayer ў 1897 годзе. Гэта зрабіў Фэлікс Гофман — першаадкрывальнік аспірыну і хімічнай рэакцыі, якая дазваляе вырабляць яго ў прамысловых абсягах, падначалены Дрэзэра — праз 14 дзён пасьля сынтэзу ацэтылсаліцылавага [[Кісьля|квасу]]. Сам Дрэзер сьцвярджаў, што дыяцэтылмарфін быў вынаходніцтвам Bayer, а не Альдэра Райта. Дрэзер выпрабаваў новае рэчыва на жывёлах, супрацоўніках і сабе, потым гэтыя людзі апісвалі пачуцьці, выкліканыя ягоным прыёмам, выкарыстоўваючы тэрмін «гэраічны» ( ням. ''herooisch'' ), які затым натхніў гандлёвую назву ''гэраін'', дадзеную ў лістападзе 1898 г. афіцыйная рэестрацыя прэпаратаў дыяцэтылмарфіну, выпушчаных на рынак канцэрнам Bayer у розных формах (пасцілкі, [[таблетка|таблеткі]], растваральныя [[солі]] і эліксіры) <ref name="Opioids" /> . [[мэдыкамэнт|Прэпараты,]] якія змяшчаюць гэтую дзеючую рэчавіну, былі з энтузіязмам сустрэтыя прадстаўнікамі мэдычнага сьвету: у 1899 годзе гадавы аб'ём вытворчасьці гэраіну кампаніяй Bayer склаў 1 [[Тона|тону]], і прадукт [[Экспарт|экспартаваўся]] ў 23 краіны, асабліва набыўшы папулярнасьць у [[ЗША]], у выглядзе супрацькашлявыя сыропаў <ref name="Opioids" /> . На з'ездзе лекараў Дрэзэр прэдставіў яго як ў дзесяць разоў больш эфэктыўнае рэчыва ў барацьбе з [[Кашаль|кашлям]], чым прэпараты [[Кадэін|кадэіну]], і пры гэтым выяўляе толькі 1/10 ад пабочных эфэктаў. Паводле словаў Дрэзэра, гэта павінны быў быць «цудадзейны прэпарат», ня толькі больш моцны ў барацьбе з болем, чым марфін, але таксама нібыта не выклікаючы звыканьня і цалкам бясьпечны <ref name="Opioids" /> . У [[1900]] г. ''The Boston Medical and Surgical Journal'' пісаў, што ён мае шмат перавагаў перад марфінам, ён не выклікае сна і ня выклікае страху звыканьня. Дрэзер апублікаваў мноства артыкулаў пра гэраін у мэдыцынскіх часопісах, і пачаліся навуковыя даследаваньні магчымасьці выкарыстаньня гэраіну ў лекаваньні [[астма|астмы]], [[бранхіт|бранхіту]] і [[Сухоты|тубэркулёзу]]. Кампанія адправіла тысячы ўзораў, пазначаных [[Леў|львом]] і [[Глёбус|глёбусам]], да лекараў у [[Эўропа|Эўропе]] і [[ЗША]] <ref name="Opioids" /> . З цягам часу ўсё часьцей сталі з'яўляцца першыя крытычныя галасы. У [[1902]] годзе францускія і амэрыканскія навукоўцы пачалі паведамляць аб выпадках гэраінавай залежнасьці. Да шпіталяў [[Нью-Ёрк|Нью-Ёрка]], [[Філадэлфія|Філядэльфіі]] і іншых местаў усходняга ўзбярэжжа ЗША зьвярталіся залежныя людзі. Зафіксаваныя былі таксама выпадкі «ўжываньня гэраіну ў рэкрэацыйных мэтах». Гэтыя асобы часта прадавалі мэталічныя адходы ў якасьці другаснай сыравіны, каб пакрыць выдаткі на незаконнае набыцьцё гэраіну. У мову ўвайшоў тэрмін ''[[Нарказалежнасьць|наркаманы]]''. Кампанія Bayer спыніла вытворчасьць гэраіну ўжо ў [[1913]] годзе, а ў [[1914]] годзе ўжываньне гэраіну бяз рэцэпты лекара было вызнана незаконным у ЗША. У 1919 годзе амэрыканскі суд прызнаў незаконным выпісваньне лекарамі гэраіну наркаманам . У [[1920]] годзе Злучаныя Штаты забаранілі ўсю вытворчасьць і выкарыстаньне гэраіну ў ''Законе аб небясьпечных наркотыках'', нават у мэдычных мэтах . == Мэханізм дзеяньня і фармакакінэтыка == Гэраін і ягоныя [[мэтабалізм|мэтабаліты]] аказваюць [[аганіст|аганістычнае]] (стымулюючае) дзеяньне на мю, капа і дэльта (μ, κ, δ) апіоідных рэцэптараў, выклікаючы анальгэзыю, [[Эўфарыя|эўфарыю]], прыгнёт [[Цэнтральная нэрвовая сыстэма|цэнтральнай нэрвовай сыстэмы]], уключаючы дыхальны цэнтар, і раслабленьне цягліцаў . Гэраін аказвае наступнае дзеяньне на арґанізм чалавека: * ён прыгнятае [[Цэнтральная нэрвовая сыстэма|цэнтральную нэрвовую сыстэму]], у прыватнасьці дыхальны цэнтар * ліквідуе [[боль]] * выклікае эйфарыю, дрымотнасьць, блажэнную [[Апатыя (псіхапаталогія)|апатыю]], прыносіць асалоду і стан неўспрымальнасьці да непрыемных ўспамінаў * звужае [[Вучань|зрэнкі]] да памеру шпількавай галоўкі * запавольвае [[Перыстальтыка|пэрыстальтыку]] [[Страўнік|страўніка]] і [[Кішачнік|кішачніка]] * звужае [[сьфінктар]] * мае [[Дыурэз|антыдыўрэтычны]] эфэкт . [[Дэпрэсія|Дэпрэсіўнае]] дзеяньне гэраіну на дыхальны цэнтар зьвязанае з аслабленай рэакцыяй на зьмену канцэнтрацыі СО ₂ і [[гіпаксія|гіпаксіяй]] . Дзякуючы дзьвум ацэтыльным ґрупам гэраін валодае моцнымі ліпафільнымі ўласцівасьцямі, якія дазваляюць яму хутка пранікаць праз гэматаэнцэфалічны бар'ер (на працягу 15-20 сэкунд), дасягаючы высокіх канцэнтрацыяў у цэнтральнай нэрвовай сыстэме . Сіла і час дзеяньня гэраіну залежаць ад шляху яго паступленьня ў арґанізм. Пры ўнутрыжыльным увядзеньні эфэкт з'яўляецца праз 1-2 хвіліны, дасягаючы піку праз 10 хвілін, а абязбольвальны эфэкт захоўваецца прыкладна 3-5 гадзін . Пачуцьцё эўфарыі (''прыліў'', ''бліск''), якое амаль адразу ж суправаджае нутражыльнае ўвядзеньне гэраіну, доўжыцца ўсяго ад адной да некалькіх хвілін, пасьля чаго надыходзіць перыяд [[сэдацыя|заспакаеньня]], які доўжыцца каля гадзіны. [[Біялагічны перыяд паўраспаду|Пэрыяд паўраспаду]] гэраіну складае 15-30 хвілін <ref name="Rania Habal" />, па іншых дадзеных 1,3-7,8 хвілін . У арганізме гэраін хутка мэтабалізуецца на 6-мона-ацэтыл-марфін (6-МАМ) пад уплывам эстэразы. Гэты працэс адбываецца ў [[Печань|пячонцы]], [[Галаўны мозаг|мозаґу]], [[Сэрца|сэрцы]] і [[Нырка|нырках]]. Максымальная канцэнтрацыя 6-МАМ вымяраецца праз 0,7-2,7 хвілін пасьля ўнутрыжыльнагага ўведзеньня гэраіну . Мяркуецца, што гэты высокаліпафільны мэтабаліт гэраіну з даўжэйшым пэрыядам паўраспаду (да 54 хвілін) мае вельмі высокае падабенства да рэцэптара й адказвае за ўсе непасярэдныя эфэкты гэраіну. Затым 6-МАМ ператвараецца ў марфін, які мае яшчэ большы перыяд паўраспаду — 2-3 гадзіны. Максымальная канцэнтрацыя марфіну як мэтабаліту дасягаецца праз 3,6-8 хвілін пасьля прыёму гэраіну <ref name="Variability of Heroin" /> . Марфін, які атрымліваецца з гэраіну, зьвязваецца з [[Глюкуроновая кіслата|глюкуронавай кісьлёй]] ў печані (у асноўным у пазыцыі 3 і ў меньшай ступені ў пазыцыі 6) і ў выглядзе растваральных глюкуронідаў (55%) выводзіцца ныркамі з [[Брулі|брулямі]], але ў невялікай колькасьці з [[Жоўць|жоўцю]]. Таксама ў брулях прысутнічае свабодны марфін (10%) і невялікая колькасьць 6-МАМ (1,5%). 6-MAM з'яўляецца мэтабалітам, характэрным толькі для гэраіну, што дазваляе адрозьніваць яго ад іншых апіоідаў у аналізах брулі наркаманаў . Наяўнасьць 6-МАМ у брулі сведчыць аб ужываньні пацыентам гэраіну або 6-МАМ. 6-MAM можна выявіць у брулі да 24 гадзін пасьля ўжываньня гэраіну . Іншыя мэтабаліты гэраіну, выяўленыя ў невячлікіх колькасьцях у мачы чалавека, ўключаюць нормарфін глюкуранат, кадэін, марфіну дыглюкуранат ды марфіну эфірсульфат <ref name="Variability of Heroin" /> . Нормарфін атрымліваюць шляхам ''N''-'''дэмэтыляваньня''' марфіну з удзелам цытахрому Р450 . Таксама кан'югацыя марфіну з глюкуронавай кіслатой у пазыцыі 6 валодае моцным абязбольвальным эфэктам, але з цяжкасьцю праходзіць праз гэматаэнцафалічны бар'ер <ref name="Variability of Heroin" /> . Існуе таксама мяркаваньне, што сам гэраін ня ўплывае непасярэдна на апіоідныя рэцэптары, а з'яўляецца [[пролек|папярэднікам]] марфіну, хутка пранікае праз гэматаэнцэфалічны бар'ер, значна хутчэй, чым марфін. Толькі марфін, які вылучаецца ў галаўным мозаґу ў працэсе мэтабалізму гэраіну, адказвае за ягоны эфэкт на цэнтральную нэрвовую сістэму . Гэраін, у параўнаньні з марфінам, характарызуецца больш хуткім і моцным фармакадынамічным эфэктам, аднак [[малекула]] гэраіну мае меньшае падабенства да апіёідных рэцэптараў, чым ягоныя мэтабаліты: 6-МАМ, марфін і глюкуранат марфіну (M6G). З гэтай нагоды часта мяркуецца, што гэраін належыць да ґрупы пралекаў і ягоныя эфэкты ў асноўным з'яўляюцца вынікам дзеяньня мэтабалітаў. У плязме раптам дзейсьніцца працэс гідралізу гэраіну да 6-МАМ, а потым да марфіну. Пасьля ўнутрыжыльнага ўвядзеньня канцэнтрацыя гэраіну ў плязме зніжаецца вельмі хутка і прыкладна праз 10-40 хвілін выявіць яе ў лябараторыі стае немагчыма. Гэраін цалкам мэтабалізуецца перад вывядзеньнем з арганізма — у мачы прысутнічаюць толькі ягоныя мэтабаліты . Дозы, якія ўжываюцца [[Нарказалежнасьць|наркаманамі]], вельмі індывідуальныя і залежаць, сярод іншага, ад: ўзроўню талеранцыі, які ў выпадку з гэраінам разьвіваецца вельмі хутка; рэгулярнасьці іньекцыяў, працягласьці залежнасьці і колькасьці чыстага парашка гэраіну, які прадаецца нелегальна. Прыведзеныя лічбы ёсьць '''толькі''' для прыкладу, на іх '''нельга''' спадзявацца ў іншых мэтах. Кожны іншы чалавек ў іншы спосаб рэагуе на адную і тую ж дозу прэпарата. Доза, бясьпечная для аднаго чалавека, можа быць сьмяротнай для іншага. Дозы, якія ўжываюць людзі з моцнай залежнасьцю ад гэраіну можуць быць сьмяротныя для людзей, якія ня маюць залежнасьці ад гэтага рэчыва, таксама для людзей, якія залежныя ад гэтае рэчавіны меньш. == Прававы статус == На гэраін распаўсюджваецца [[w:c:en.Single_Convention_on_Narcotic_Drugs|Адзіная канвэнцыя аб наркатычных рэчывах]] 1961 года (Сьпісы I і IV) . Напрыклад, у Польшчы ён знаходзіцца ў сьпісах I-N і IV-N паводле [[w:c:pl.Wykaz_środków_odurzających_i_substancji_psychotropowych|Сьпісу наркатычных і псіхатропных рэчываў,]] выдадзеных у адпаведнасьці з Законам аб барацьбе з наркаманіяй . == Аптэчны і ветэрынарыйны гандаль і лекаваньне == [[Файл:Diamorphine_ampoules.JPG|значак| Апакунак з ампуламі гэраіну, дазволенага да медычнага выкарыстаньня ў [[Вялікабрытанія|Велькай Брытаніі]]]] Рызыка развіцьця залежнасьці падчас ўжываньня гэраіну вельмі высокая ў параўнаньні з іншымі вытворнымі алкалоідаў опію. Лекавальныя перавагі, якія вынікаюць з абязбольвальнага эфэкту ў большасьці пацыэнтаў ня маюць перавагі ад іншых, значна больш бясьпечных злучэньняў з гэтай лекавальнай групы; напрыклад, [[Фентаніл|фэнтанілу]] ды ягоных вытворных і [[Солі|соляў]] марфіну. У [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] прэпараты, якія зьмяшчаюць гэраін (''дыямарфін'') у выглядзе гідрахларыду, уключаныя ў афіцыйны рэестр лекаў, дазволеных у продаж паводле паказаньняў, лічачы лекаваньне вострага пасьляаперацыйнага болю ды хранічнага болю ў пацыэнтаў з [[Невылечная хвароба|нявылечнымі захворваньнямі]] і палягчэньне [[Дыхавіца|дыхавіцы]] пры [[ацёк лёгкіх|азызеньні лёгкіх]] ; у той час як у [[Швайцарыя|Швайцарыі]] ды [[Каралеўства Нідэрляндаў|Каралеўстве Нідэрляндаў]], прэпараты якія зьмяшчаюць гэраін (''дыяцэтылмарфін''), дазволеныя ў выглядзе гідрахлярыду для іньекцыяў і [[Луг (хімія)|лугаў]] для ўдыхання пароў і выкарыстоўваюцца пры лекаваньні людзей з моцнай залежнасьцю і якія не рэагуюць на замяшчальную тэрапію [[Мэтадон|мэтадонам]] або не пераносяць яе <ref name=":0" /> . У [[Чэрвень|чэрвені]] [[2009]] року ён быў залічаны да сьпісу наркотыкаў у [[Нямеччына|Нямеччыне]] па вельмі строгіх правілах і ў строга вызначаных выпадках, у тым ліку: лекар, які прызначае лекі, вінны мець кваліфікацыю наркалягічнага тэрапеўта, а пацыент віннны мець ня менш за 23 гады, мець залежнасьць ад апіятаў ня меньш за пяць гадоў і прайсьці па меньшай мэры дзьва дакумэнтальна няўдалыя мэтады лекаваньня. У [[Сьнежань|сьнежні]] [[2006]] г. у [[Нідэрлянды|Нідэрляндах]] гэраін быў зарэестраваны ў якасьці сьродку для лекаваньня гэраінавых наркаманаў. Гэраін можа прымяняцца (іньекцыя альбо інгаляцыя) толькі ў спэцыяльных цэнтрах і пад пільным мэдыцынскім наглядам. Гэта тычыцца людзей, на якіх ня мелі ўплыву іншыя формы тэрапіі, з'яўляюцца глыбока залежнымі наркаманамі і вымушаныя кожны дзень ужываць гэраін . У [[Беларусь|Беларусі]] гэраін не выкарыстоўваецца ў мэдыцыне. == Таксыкалёгія == === Вострае атручаньне === [[Перадазоўка]] гэраіну, якая можа адбыцца як выніку прыёму надта вялікай дозы адразу, такой жа дозы пасьля пярэрвы альбо надта моцнага гэраіну, г. зн. добра вычышчанага ад прымешкаў, а таксама ў выніку разрыву ў страўнікавым тракце торбачкі, праглынутай [[Чалавек|чалавекам]] [[Кантрабанда|кантрабанды]] ([https://www.msdmanuals.com/uk/professional/special-subjects/illicit-drugs-and-intoxicants/body-packing-and-body-stuffing ''body packer'', ''body stuffer'']) , аб'яўляецца, сярод іншага, запаваленьнем працы [[сэрца]], парушэньнем [[Дыханьне|дыханьня]] і [[Страта прытомнасці|стратай прытомнасьці]]. У выпадках цяжкага атручваньня гэраінам можна выкарыстоўваць налаксон з асьцярогай ў якасьці [[Проціяддзе|проціяддзя]]. Прычынай [[Сьмерць|сьмерці]] часьцей за ўсё стае [[Прыгнёт дыхання|прыгнёт дыхальнага цэнтру]] ў галаўным мозаґу . === Залежнасьць === Гэраін — гэта рэчыва, якое выклікае моцную [[залежнасьць]] і мае пэўныя [[фармакакінэтыка|фармакакінэтычныя]] і клінічныя адрозненьні ад марфіну. Гэраін валодае мацнейшым, але карацейшым [[боль|абязбольвальным]] і [[кашаль|супрацькашлявым]] эфэктам у адрозненьні ад марфіну. Для яго характэрнае больш інтэнсіўнае ўздзеяньне на цэнтральную нэрвовую сістэму — гэраінавае сп'яненьне дае асалоду, адчуваньне, нібы «зло зьнікла». Эфэкты выяўляюцца хутчэй, чым пасьля прыёму марфіну, бо праз наяўнасьць ў малекуле ацэтыльных груп ён больш ліпафільны, лепей [[Рашчына|рашчыняецца]] ў [[Тлушчы|тлушчах]], а гэта пазначае, што ён лягчэй праходзіць праз гэматаэнцэфалічны бар'ер. Гэраін, уведзены нутражыльна, дае эфэкт праз некалькі сэкунд пасьля іньекцыі і дзейнічае прыкладна 6-8 гадзін (паводле іншых дадзеных 4-5 гадзін), пасьля чаго з'яўляюцца першыя сымптомы абстынэнтнага сіндрому (грыпападобныя сымптомы) і ахвоту прыняць яго ізноў. Гэраін выклікае млоснасьць і ваніты ў меньшым стопню за марфін, і прыводзіць да большай ступені заспакаеньня . Гэраінавая залежнасьць мае назву гэраінізм. У схільных да залежнасьцяў людзей нават першая доза можа выклікаць псыхалягічную залежнасьць, то бок некантраляванае жаданьне увесьці яе ізноў. Псыхалягічная залежнасьць узмацняецца пры ўжываньні калейных дозаў гэраіну, а ў арганізме хутка разьвіваецца фізялягічная залежнасьць. Паступовае развіцьцё талерантнасьці да рэчавіны змушае наркамана павялічваць дозу дзеля дасягненьня жаданага эфэкту. Разовая нутражыльная доза для „пачаткоўца“ складае прыкладна 5-10 мг рэчыва, у той час калі цяжкі гэраінавы наркаман ўводзіць натражыльна у сярэднім 20-40 мг. (макс. 60&nbsp;мг), гэта пазначае ад 300 да 500&nbsp;мг гэраіну на дзень <ref>[http://www.erowid.org/chemicals/heroin/heroin_dose1.shtml Notes on Heroin Dosage & Tolerance].</ref> <ref>[http://www.erowid.org/chemicals/heroin/heroin_dose.shtml Heroin Dosage by Erowid].</ref> . Гэраін хутка і добра ўсмоктваецца праз [[Сьлізьніца|сьлізьніцу]] носа і [[лёгачная альвэля|альвэлю]], абыходзячы [[Эфект першага праходжання|эфэкт першапраходжаньня]], і дасягае максымальнае канцэнтрацыі праз 2-5 хвілін. Пэрыяд паўраспаду гэраіну ў выпадку ўнутрыжыльнага, назальнага і інгаляцыйнага ўведзеньня не паказвае істотных варыяцыяў, у адрозненьні ад [[Біодоступность|біядаступнасьці]]. Ўдыханьне носам парашку альбо пароў нагрэтага гэраіну прыводзіць да стану моцнага задавальненьня. Пры аральным альбо рэктальным уводзе гэраіну не ўзьнікае ''рашу'' (''флэшу''), адзначаецца толькі лёгкае пачуцьцё [[Эўфарыя|эўфарыі]], а ў плязме не выяўляецца ані гэраіну, ані 6-МАМ . [[Файл:Heroin_aufkochen.JPG|значак| Падагрэў гэраіну перад іньекцыяй. Зьвярніце ўвагу на сіні колер пальцаў ужывача]] Хуткасьць і моц залежнасьці чалавека ад наркотыкаў, у тым ліку гэраіну, у значнай ступені індывідуальныя і залежаць ад жыцьцёвай сытуацыі (псыхічнай ды сацыяльнай) і прычыны, якая падштурхнула чалавека ўжыць наркотык. Людзі, якія апынуліся ў цяжкай эмацыйнай, радзіннай або прафэсыйнай сытуацыі, для якіх гэта спроба ўцякчы ад рэальняасьці і забыць непрыемныя перажываньні — хутчэй за ўсё набываюць залежнасьць. Залежны чалавек спрабуе атрымаць наркотык любой цаной, не зважаючы на дзеючыя маральныя і/альбо прававыя нормы (прынцып ''ужывай альбо загінь''). Граінізм прыводзіць да псыхічнага і сацыяльнага выраджэньня залежнага чалавека. Залежны чалавек сканцэнтраваны выключна на здабычы гэраіну перастае клапаціцца пра зьнешні выгляд, гігіену, здароўе і іншыя справы, якія патрабуюць часу, канцэнтрацыі і разумовай цьвярозасьці . Людзям, якія ў мінулым пакутавалі на гэраінавую залежнасьць (былым наркаманам), варта зьвярнуць увагу на магчымасьць рэцыдыву пасьля ўжываньня апіоідных абязбольвальных. Такая сытуацыя можа паўстаць, напрыклад, падчас хірургічных і стаматалягічных працэдураў. Шматразовае ўвядзеньне, высокая ступень падабенства мэханізму дзеяньня і шляху ўведзеньня прэпарата ў арганізм відавочна павышаюць рызыку. Навуковыя дасьледаваньні на жывёлах паказваюць зьмены ў мэтабалізме маз'''ґ'''авой тканіны, выкліканыя наркаманіяй. Моза'''ґ''' былога наркамана праяўляе павышаную чульлівасьць (''сэнсібілізацыю'') да дадзенага наркотыку працяглы час, нават на працягу ўсяго жыцьця пацыента. Гэты эфэкт выкліканы падвышанай сэкрэцыяй нэйрамэдыятара дафаміна ў ''прылеглым ядры'', частцы моза'''ґ'''у, павязанай з матывацыяй а ўзнагародай, пад дзеяньнем такіх рэчываў, якія выклікаюць звыканьне, такіх як амфэтамін, какаін, гэраін, марыхуана ды алкаголь, але варта адзначыць што кожнае з названых рэчываў мае розны малекулярны мэханізм дзеяньня. Даўгатэрміновая магчымасьць вяртаньня да залежнасьці абцяжарвае жыцьцё бяз наркотыкаў (быць ''чыстым''), што не з'яўляецца сынонімам стану ачышчэньня арганізму ад наркотыкаў . === Абстынэнтны сіндром === Адмова ад гэраіну ў выпадку фізычнай залежнасьці выклікае [[Абстынентны сіндром|рэакцыю скасаваньня]], якая выяўляецца праз: [[рвота|ваніты]], [[Цягліцы|цягліцавы]] [[Трэмор спакою|трэмар]], [[Панос|дыярэі]], [[боль]] [[Косьць|у касьцях]], параўнальных з «ломкай», калапсам і нават можа скончыцца [[Сьмерць|сьмерцю]] . === Іншыя хранічныя нэрвова-псыхічныя наступствы === === Ўплыў на цяжарнасьць і пасьлярадовы пэрыяд === Даступна мала інфармацыі аб шкодным уздзеяньні гэраіну на фармаваньне і пасьпяваньне мужчынскіх і жаночых рэпрадуктыўных клеткаў, але ўплыў гэраіну на [[цяжарнасьць]] і [[пасьляродавы пэрыяд|пасьлярадавы пэрыяд]], а таксама на [[Дзіця|плод]] і [[Немаўля|наванароджанага]] добра задакументаваны. Нэгатыўныя наступствы, выкліканыя ўжываньнем гэраіну падчас цяжарнасьці, ўключаюць: [[выкідак]], адслаеньні [[Пляцэнта|пляцэнты]], гібель дзіцяці, дыхальныя розлады і ўроджаныя дэфэкты, інфэкцыі і затрымку развіцьця і росту. Наванароджаныя, якія нарадзіліся ад маткаў, залежных ад гэраіну, маюць меньшую вагу цела і рост ды часьцей за ўсё раптоўна паміраюць падчас сну. Адразу пасьля нараджэньня або на працягу некалькіх дзён пасьля, становіцца прыметным абстынэнтны сындром, які характызуецца, сярод іншага, наступнымі сымптомамі: гіпэрактыўнасьць, пастойны пранізьлівы плач, цяглічныя сутаргі, патлівасьць, трэмар, парушэньні дыханьня, парушэньні сну, ненармальнае смактаньне і глытаньне, чханьне і ваніты, дыярэя і курчы. Абстынэнтны сындром ў наванароджанага можа доўжыцца ад некалькіх дзён да некалькіх месяцаў. У такіх дзяцей больш верагоднасьць узнікненьня проблемаў з навучаньнем і паводзінамі пазьней у школе, чым у іх аднагодкаў. Раптоўнае спыненьне ўжываньня гэраіну цяжарнай жанчынай небясьпечна для дзіцяці, асабліва ў першыя тры і апошнія тры месяцы цяжарнасьці. Ёсьць рызыка выкідка або заўчасных родаў. Спыненьне ўжываньня гэраіну і пераход на тэрапію [[Мэтадон|мэтадонам]] неабходна праводзіць пад пільным наглядам лекара. Іньекцыя гэраіну незадоўга да родаў асабліва небясьпечная праз рызыку гіпаксіі ў наванароджанага. Жанчынам, залежным ад гэраіну, рэкамендуецца не карміць грудзьмі, бо гэраін месьціцца ў грудным малацы . === Другасныя захворваньні і (псыха)саматычныя парушаньні === Праз наяўнасьць нерастваральных у вадзе прымешкаў, якія застаюцца пасьля працэсу вытворчасьці, часта нябачных голым вокам, нутражыльныя іньекцыі таемна вырабленага гэраіну можуць прывесьці да мэханічнага пашкоджаньня сценкаў крывяносных сасудаў і прывесьці да [[Эмбалія (лекі)|эмбаліі]] і [[Запаленьне|запаленьня]] [[вэна|жылаў]]. Невыкананьне патрабаваньняў стэрыльнасьці і наяўнасьць [[Піраген|пірагэнаў]] можуць выклікаць [[Язвавая хвароба|язву]], [[Ліхаманка|ліхаманку]] і нават [[Сэптычных шок|сэптычны шок]]. Частыя ўколы пакідаюць [[Шнар|рубцы]]. Невыкананьне правілаў [[Гігіена|гігіены]], невыкарыстаньне аднаразовых голак і неабходных для іньекцый матэрыялаў, у тым ліку голак і шпрыцаў, можуць стаць крыніцай заражэньня такімі вірусамі, як [[ВІЧ]] і [[Гепатыт|гэпатыт]] В і С. Валодаючы вельмі моцным абязбольвальным дзеяньнем, гэраін можа маскаваць развіцьцё хваробы ў арганізме, якую можна заўважыць толькі на далёка запушчанай стадыі. Гэраін таксама выклікае парушаньні мэнструальнага цыклу, аж да [[мэнструацыя|амэнарэі]] ўключна . === Таксычныя ўзаемадзеяньні === Адначасовае ўжываньне гэраіну і легальных наркотыкаў, прызначаных лекарам або даступных у аптэках бяз рэцэпты, стварае магчымасьць небясьпечных для жыцьця хімічных узаемадзеяньняў. Ўжыты алькаголь дадаткова ўзмацняе пабочнае дзеяньне лекаў і наркотыкаў. На дадзены момант зафіксаваныя наступныя ўзаемадзеяньні : * блякаваньне [[w:c:uk.In_vitro|in vitro]] інактывацыі гэраіну какаінам * затрымка распаду 6-MAM і кан'югацыі глюкуронавай кіслаты, выкліканая спажываньнем [[Этаноль|алькаголю]], што прыводзіць да павышэньня таксічнасьці і сымптомаў пэрадазіроўкі гэраінам * Рэкамендуецца мець асьцярожнасьць у выпадку адначасовага ўведзеньня, сярод іншага, [[бэнзадыазэпін|бэнзадыазэпінаў]], [[Хлорамфеникол|хлорамфеніколаў]], трыціклічнах [[Антыдэпрэсанты|антыдэпрэсантаў]], [[зыдавудын|зыдавудынаў]], [[Ранитидин|ранітыдынаў]], [[Пробенецид|прабэнецыдаў]] * магчымасьць узнікненьня вострых сымптомаў абстынэнтнага сындрому ў выпадку перадазіроўкі налаксонам ў якасьці антыдоту . Параўнаньне характарыстыкаў гэраінавай і этылавай залежнасьцяў. {| class="wikitable" ! ! Гэраін ! Алькаголь <ref name="Verbanden" /> |- | Залежнасьць | Псыхічнае і фізычнае; з'яўляецца вельмі хутка й з'яўляецца вельмі моцным; амаль ніхто не дае рады запанаваць на залежнасьцю; | Псыхічнае і фізычнае; вельмі моцная пры інтэнсыўным ужываньні алькаголю; пры спажываньні ў сацыяльных мэтах назіраецца сярэдняя ступень псахалягічнай залежнасьці |- | Развіцьцё талерантнасьці | так, вельмі хутка; плюс ужо праз 2-3 тыдні з'яўляюцца сымптомы скасаваньня, якія з кожным разам узмацняюцца і знікаюць пасьля паўторнага прыёму гэраіну; наркаман робіць усё (нават крадзежы), каб атрымаць новую дозу | так |- | Кароткатэрміновыя эфэкты | Зніжэнне болю і трывогі, кароткачасовая эўфарыя, эмацыйны нэйтралітэт, запор, зьніжэньне сэксуальнае цягі | Тармажэньні, анестэзія, уплыў на хуткасьць рэакцыі і здольнасьць да (сама)ацэнкі, сэнтымэнтальнасьць, агрэсыўнасьць, пераацэнка ўласных магчымасьцяў, абыякавасьць (эфэкт залежыць ад чалавека), рухавыя розлады (цяжкасьць з прамаходжаньнем), парушэньні мовы (невыразна і бяссэнсоўна) |- | Наступствы працяглай залежнасьці | Нэўтралізацыя; неабходнасьць ўжываньня, каб пазьбегнуць дрэннага самаадчуваньня (грыпападобных сымптомаў); магчымасьць адсутнасьці цяжарнасьці праз нерэгулярныя альбо спыненыя мэнструацые пры захаваньні магчымасьці зацяжарыць | Сур'ёзныя пашкоджаньні печані, моза'''ґ'''у, сэрца і страўніка |- | Іншыя важлівыя заўвагі | Недаяданьне і недагляд прыводзяць да падвышэньня рызыкі захворваньня і больш цяжкай плыні інфекцыйных захворваньняў; выкарыстаньне брудных голак і шпрыцаў можа прывесьці да перадачы хваробаў, напр. гэпатыты В і С, ВІЧ-інфэкцыя і інш.; магчымасьць сьмерці ад пэрадазоўкі; вялікая рызыка заўчаснай сьмерці, павязаная са СНІДам, цырозам печані, ракам, рэспіраторнымі проблемамі, хваробамі сэрца і сасудаў (напрыклад, згартаньне жылаў, запаленьне пэрыкарда альбо кляпанаў) <ref name="Whitehouse" />, самагубствы, няшчасьлівыя выпадкі, катаваньні | Небясьпечнае ўзаемадзеяньне з іншымі наркотыкамі, напрыклад, снатворнымі і апіоідамі; магчымасьць сьмерці ў выніку перадазоўкі, аварыі (асабліва за рулём) |} == Зноскі == рэдактуецца == Бібліяграфія == * «Фармакадынаміка» (арыг. Farmakodynamika), падручнік для студэнтаў фармацэўтыкі пад рэдакцыяй Дж. Крупіньскаё і В. Яньца, PZWL 1986 (польская) * «Фінальныя 24 гадзіны» (арыг. ''Final 24 Hours'') , дакументальна-біяграфічны сэрыял канала Discovery (ангельская) * Heroïne en zwangerschap [анлайн], www.drugsinfo.nl [[https://web.archive.org/web/20071021194112/http://www.drugsinfo.nl/default16079.html архіў] з 21.10.2007] (галяндзкая) * Neurosciences Amsterdam [анлайн], www.onwa.med.vu.nl [[https://web.archive.org/web/20090416123656/http://www.onwa.med.vu.nl:80/pages/phd/pages/rover_sum.htm архіў] з 16.04.2009] (галяндзкая) [[Катэгорыя:Апіоіды]] [[Катэгорыя:Марфінаны]] o1c7z3zpk0dwfudjo1ztzlbjlsyaa7q 2619976 2619967 2025-06-14T08:42:42Z Casinios 91071 артаграфія, правапіс 2619976 wikitext text/x-wiki {{Аб’яднаць|Гераін}} '''Гэраін''', дыяцэтылмарфін, дыямарфін - [[Арганічныя рэчывы|арганічнае хімічнае злучэньне]], паўсынтэтычны [[апіёід|апіоід]] (дыяцэтыляванае вытворнае [[Марфін|марфіну]]). У чыстым выглядзе гэраін уяўляе сабой белае парашкападобнае рэчыва бяз водару з горкім смакам і тэмпэратурай плаўленьня 173&nbsp;°C. Упершыню гэраін быў сынтэзаваны ў 1874 годзе шляхам ацэтыляваньня марфіну — [[апіяты|апіяту,]] які месьціцца ў опіюме макавага малака і высушанай макавай саломцы (насеньне маку + прыбл. 15&nbsp;см сьцябла), якія атрымліваюцца з [[Опіумны мак|опіюмнага маку]] (''Papaver somniferum''). Гэраін адносіцца да групы дэпрэсантаў, падобна марфіну, у параўнаньні з якім пры ўнутрывенным уводзе ён аказвае болюсуцішальнае дзеяньне мацнейшае прыкладна ў 3-5 разоў, але карацейшае. Ён зьяўляецца моцным [[аганіст|аганістам]] μ, δ, κ апіёідных рэцэптараў, як і ягоныя эндагенныя аналягі — [[эндарфіны]]. Дзякуючы ацэтыльным групам гэраін перасякае гэматаэнцефалічны бар'ер хутчэй за марфін. У галаўным мозаґу ён фэрмэнтатыўна мэтабалізуецца на тэрапэўтычна актыўныя мэтабаліты: 6-мона-ацэтыл-марфін (6-МАМ) ды марфін, праз што гэраін часам клічуць [[пролек|пралекам]]. Гэраін - гэта псыхаактыўнае рэчыва, якое зьяўляецца вельмі моцным наркотыкам, стымулятарам, які выклікае эўфарыю і блажэнную апатыю, што прыводзіць да разьвіцьця псыхічнай і фізычнай залежнасьці ў людзей, якія ўжываюць яго інтраназальна або шляхам інгаляцыі пароў нагрэтага гэраіну, папулярнага ў [[Азія|азіяцкіх]] краінах (так званы ''chasing the dragon''). Утрыманьне чыстага рэчыва ў гэраіне, які прадаецца на вуліцы, хітаецца ад 2% да 98%. Аналіз гэраіну ў порцыях, якія прадаюцца гандлярамі на вуліцах (звычайна пакецікі па 100 міліграмаў), праведзены FDA ў [[2005|2005 г.,]] паказаў утрыманьне чыстага рэчыва ў дыяпазоне ад 7,3 да 75%. Участкі нелегальнага ([[Чорны рынак|на чорным рынку]]) гэраіну ўтрымліваюць дамешкі выпадковых і спэцыфічных рэчываў, дададзеных для павелічэньня прыбытку ад продажу, якія перашкаджаюць усмоктваньню праз сьлізістыя абалонкі пры ўдыханьні і ў той жа час уплываюць на канчатковы колер вулічнага гераіну (ад белага да цёмна-бурага), у залежнасьці ад ягоных некалькіх тыповых формаў, да якіх належаць: * ''руды цукар'' – танная забруджаная разнавіднасьць гэраіну ў выглядзе камякоў парашка або камячкоў колеру ад бэжавага да шэра-рудага; * кампот — танны «польскі гэраін» з макавай саломкі; * «чысты гэраін» — дарагое рэчыва з высокім утрыманьнем гэраіну ад белага да трохі бэжавага колеру, падводжанае высокай апрацоўцы. == Адкрыцьцё і гістарычнае прымяненьне == Упершыню гэраін быў атрыманы брытанскім хімікам К. Р Альдэр Райтам у 1874 годзе. Ён экспэрымэнтаваў з [[Марфін|марфінам]], спалучаючы яго з рознымі [[Кісьля|кісьлямі]] ў лябараторыі Мэдыцынскай школы сьв. Марыі ў [[Лёндан|Лёндане]]. Пры кіпячэньні марфіну з воцатным ангідрыдам праз некалькі гадзін атрымаў [[Ацэтыляванне|дыацэтылавае]] вытворнае марфіну — дыацэтылмарфін. Гэтае спалучэньне было высланае да Ф. М Пірса з каледжа Оўэнса ў [[Манчэстэр|Манчэстэры]], каб праверыць на жывёлах. Гэтае рэчыва пры падскурнай іньекцыі маладым сабакам ды трусам выклікала, сярод іншага: глыбокую [[Дэпрэсія|дэпрэсію]], жах, дрымотнасьць, чульлівыя [[вочы]], звужаныя зрэнкі і значны сьлінацёк. Дыханьне спачатку пачашчаецца, а потым затрымліваецца. Таксама былі выяўленыя павольнае і нерэгулярнае [[Пульс|сэрцабіцьце]] і відавочная адсутнасьць кантролю над рэфлексамі [[Цягліцы|цягліц]]. Дайшло таксама да страты магчымасьці карыстацца заднімі лапамі. Тэмпэратура цела панізілася прыкладна на 4 градусы. [[Файл:BayerHeroin.png|значак| Рэкляма гэраіну, асьпірыну і ліцэталу выпрадуктаваных праз Bayer]] [[Файл:Bayer_Heroin_bottle.jpg|значак| Фляконік гэраіну Bayer]] Рэчывам, які вынайшаў ангельскі хімік зацікавіўся Гэнрых Дрэзэр, супрацоўнік [[Фармакалёгія|фармакалягічнай]] лябараторыі [[Bayer]] у [[w:c:uk.Ельберфельд|Эльбэрфэльдзе]] . Ён заўважыў, што дыяцэтылмарфін нашмат мацнейшы за марфін, і пабачыў у ім велізарны камэрцыйны патэнцыял, бо людзі даўно шукалі прэпарат, які мог б замяніць марфін, які выклікае звыканьне, у лекаваньні [[Боль|болю]] і [[Кашаль|кашлю]] пры рэсьпіраторных захворваньнях, якія мучылі чалавецтва ў той час, [[Сухоты|г.зн. сухоты]] і [[пнэўманія]]. Упершыню гэраін быў сынтэзаваны ў лябараторыі Bayer ў 1897 годзе. Гэта зрабіў Фэлікс Гофман — першаадкрывальнік асьпірыну і хімічнай рэакцыі, якая дазваляе вырабляць яго ў прамысловых абсягах, падначалены Дрэзэра — праз 14 дзён пасьля сынтэзу ацэтылсаліцылавага [[Кісьля|квасу]]. Сам Дрэзер сьцьвярджаў, што дыяцэтылмарфін быў вынаходніцтвам Bayer, а не Альдэра Райта. Дрэзер выпрабаваў новае рэчыва на жывёлах, супрацоўніках і сабе, потым гэтыя людзі апісвалі пачуцьці, выкліканыя ягоным прыёмам, выкарыстоўваючы тэрмін «гэраічны» ( ням. ''herooisch'' ), які затым натхніў гандлёвую назву ''гэраін'', дадзеную ў лістападзе 1898 г. афіцыйная рэгістрацыя прэпаратаў дыяцэтылмарфіну, выпушчаных на рынак канцэрнам Bayer у розных формах (пасьцілкі, [[таблетка|таблеткі]], растваральныя [[солі]] і эліксіры) <ref name="Opioids" /> . [[мэдыкамэнт|Прэпараты,]] якія зьмяшчаюць гэтую дзеючую рэчавіну, былі з энтузіязмам сустрэтыя прадстаўнікамі мэдычнага сьвету: у 1899 годзе гадавы аб'ём вытворчасьці гэраіну кампаніяй Bayer склаў 1 [[Тона|тону]], і прадукт [[Экспарт|экспартаваўся]] ў 23 краіны, асабліва набыўшы папулярнасьць у [[ЗША]], у выглядзе супрацькашлявыя сыропаў <ref name="Opioids" /> . На зьезьдзе лекараў Дрэзэр прадставіў яго як ў дзесяць разоў больш эфэктыўнае рэчыва ў барацьбе з [[Кашаль|кашлям]], чым прэпараты [[Кадэін|кадэіну]], і пры гэтым выяўляе толькі 1/10 ад пабочных эфэктаў. Паводле словаў Дрэзэра, гэта павінны быў быць «цудадзейны прэпарат», ня толькі больш моцны ў барацьбе з болем, чым марфін, але таксама нібыта не выклікаючы звыканьня і цалкам бясьпечны <ref name="Opioids" /> . У [[1900]] г. ''The Boston Medical and Surgical Journal'' пісаў, што ён мае шмат перавагаў перад марфінам, ён не выклікае сну і не выклікае страху звыканьня. Дрэзер апублікаваў мноства артыкулаў пра гэраін у мэдыцынскіх часопісах, і пачаліся навуковыя дасьледаваньні магчымасьці выкарыстаньня гэраіну ў лекаваньні [[астма|астмы]], [[бранхіт|бранхіту]] і [[Сухоты|тубэркулёзу]]. Кампанія адправіла тысячы ўзораў, пазначаных [[Леў|львом]] і [[Глёбус|глёбусам]], да лекараў у [[Эўропа|Эўропе]] і [[ЗША]] <ref name="Opioids" />. З цягам часу ўсё часьцей сталі зьяўляцца першыя крытычныя галасы. У [[1902]] годзе францускія і амэрыканскія навукоўцы пачалі паведамляць аб выпадках гэраінавай залежнасьці. Да шпіталяў [[Нью-Ёрк|Нью-Ёрка]], [[Філадэлфія|Філядэльфіі]] і іншых местаў усходняга ўзьбярэжжа ЗША зьвярталіся залежныя людзі. Зафіксаваныя былі таксама выпадкі «ўжываньня гэраіну ў рэкрэацыйных мэтах». Гэтыя асобы часта прадавалі мэталічныя адходы ў якасьці другаснай сыравіны, каб пакрыць выдаткі на незаконнае набыцьцё гэраіну. У мову ўвайшоў тэрмін ''[[Нарказалежнасьць|наркаманы]]''. Кампанія Bayer спыніла вытворчасьць гэраіну ўжо ў [[1913]] годзе, а ў [[1914]] годзе ўжываньне гэраіну без рэцэпты лекара было вызнанае незаконным у ЗША. У 1919 годзе амэрыканскі суд прызнаў незаконным выпісваньне лекарамі гэраіну наркаманам. У [[1920]] годзе Злучаныя Штаты забаранілі ўсю вытворчасьць і выкарыстаньне гэраіну ў ''Законе аб небясьпечных наркотыках'', нават у мэдычных мэтах. == Мэханізм дзеяньня і фармакакінэтыка == Гэраін і ягоныя [[мэтабалізм|мэтабаліты]] аказваюць [[аганіст|аганістычнае]] (стымулюючае) дзеяньне на мю, капа і дэльта (μ, κ, δ) апіоідных рэцэптараў, выклікаючы анальгэзыю, [[Эўфарыя|эўфарыю]], прыгнёт [[Цэнтральная нэрвовая сыстэма|цэнтральнай нэрвовай сыстэмы]], уключаючы дыхальны цэнтар, і раслабленьне цягліцаў . Гэраін аказвае наступнае дзеяньне на арґанізм чалавека: * ён прыгнятае [[Цэнтральная нэрвовая сыстэма|цэнтральную нэрвовую сыстэму]], у прыватнасьці дыхальны цэнтар * ліквідуе [[боль]] * выклікае эйфарыю, дрымотнасьць, блажэнную [[Апатыя (псіхапаталогія)|апатыю]], прыносіць асалоду і стан неўспрымальнасьці да непрыемных ўспамінаў * звужае [[Вучань|зрэнкі]] да памеру шпількавай галоўкі * запавольвае [[Перыстальтыка|пэрыстальтыку]] [[Страўнік|страўніка]] і [[Кішачнік|кішачніка]] * звужае [[сьфінктар]] * мае [[Дыурэз|антыдыўрэтычны]] эфэкт . [[Дэпрэсія|Дэпрэсіўнае]] дзеяньне гэраіну на дыхальны цэнтар зьвязанае з аслабленай рэакцыяй на зьмену канцэнтрацыі СО ₂ і [[гіпаксія|гіпаксіяй]] . Дзякуючы дзьвум ацэтыльным ґрупам гэраін валодае моцнымі ліпафільнымі ўласцівасьцямі, якія дазваляюць яму хутка пранікаць праз гэматаэнцэфалічны бар'ер (на працягу 15-20 сэкунд), дасягаючы высокіх канцэнтрацыяў у цэнтральнай нэрвовай сыстэме . Сіла і час дзеяньня гэраіну залежаць ад шляху яго паступленьня ў арґанізм. Пры ўнутрыжыльным увядзеньні эфэкт з'яўляецца праз 1-2 хвіліны, дасягаючы піку праз 10 хвілін, а абязбольвальны эфэкт захоўваецца прыкладна 3-5 гадзін . Пачуцьцё эўфарыі (''прыліў'', ''бліск''), якое амаль адразу ж суправаджае нутражыльнае ўвядзеньне гэраіну, доўжыцца ўсяго ад адной да некалькіх хвілін, пасьля чаго надыходзіць перыяд [[сэдацыя|заспакаеньня]], які доўжыцца каля гадзіны. [[Біялагічны перыяд паўраспаду|Пэрыяд паўраспаду]] гэраіну складае 15-30 хвілін <ref name="Rania Habal" />, па іншых дадзеных 1,3-7,8 хвілін . У арганізме гэраін хутка мэтабалізуецца на 6-мона-ацэтыл-марфін (6-МАМ) пад уплывам эстэразы. Гэты працэс адбываецца ў [[Печань|пячонцы]], [[Галаўны мозаг|мозаґу]], [[Сэрца|сэрцы]] і [[Нырка|нырках]]. Максымальная канцэнтрацыя 6-МАМ вымяраецца праз 0,7-2,7 хвілін пасьля ўнутрыжыльнагага ўведзеньня гэраіну . Мяркуецца, што гэты высокаліпафільны мэтабаліт гэраіну з даўжэйшым пэрыядам паўраспаду (да 54 хвілін) мае вельмі высокае падабенства да рэцэптара й адказвае за ўсе непасярэдныя эфэкты гэраіну. Затым 6-МАМ ператвараецца ў марфін, які мае яшчэ большы перыяд паўраспаду — 2-3 гадзіны. Максымальная канцэнтрацыя марфіну як мэтабаліту дасягаецца праз 3,6-8 хвілін пасьля прыёму гэраіну <ref name="Variability of Heroin" /> . Марфін, які атрымліваецца з гэраіну, зьвязваецца з [[Глюкуроновая кіслата|глюкуронавай кісьлёй]] ў печані (у асноўным у пазыцыі 3 і ў меньшай ступені ў пазыцыі 6) і ў выглядзе растваральных глюкуронідаў (55%) выводзіцца ныркамі з [[Брулі|брулямі]], але ў невялікай колькасьці з [[Жоўць|жоўцю]]. Таксама ў брулях прысутнічае свабодны марфін (10%) і невялікая колькасьць 6-МАМ (1,5%). 6-MAM з'яўляецца мэтабалітам, характэрным толькі для гэраіну, што дазваляе адрозьніваць яго ад іншых апіоідаў у аналізах брулі наркаманаў . Наяўнасьць 6-МАМ у брулі сведчыць аб ужываньні пацыентам гэраіну або 6-МАМ. 6-MAM можна выявіць у брулі да 24 гадзін пасьля ўжываньня гэраіну . Іншыя мэтабаліты гэраіну, выяўленыя ў невячлікіх колькасьцях у мачы чалавека, ўключаюць нормарфін глюкуранат, кадэін, марфіну дыглюкуранат ды марфіну эфірсульфат <ref name="Variability of Heroin" /> . Нормарфін атрымліваюць шляхам ''N''-'''дэмэтыляваньня''' марфіну з удзелам цытахрому Р450 . Таксама кан'югацыя марфіну з глюкуронавай кіслатой у пазыцыі 6 валодае моцным абязбольвальным эфэктам, але з цяжкасьцю праходзіць праз гэматаэнцафалічны бар'ер <ref name="Variability of Heroin" /> . Існуе таксама мяркаваньне, што сам гэраін ня ўплывае непасярэдна на апіоідныя рэцэптары, а з'яўляецца [[пролек|папярэднікам]] марфіну, хутка пранікае праз гэматаэнцэфалічны бар'ер, значна хутчэй, чым марфін. Толькі марфін, які вылучаецца ў галаўным мозаґу ў працэсе мэтабалізму гэраіну, адказвае за ягоны эфэкт на цэнтральную нэрвовую сістэму . Гэраін, у параўнаньні з марфінам, характарызуецца больш хуткім і моцным фармакадынамічным эфэктам, аднак [[малекула]] гэраіну мае меньшае падабенства да апіёідных рэцэптараў, чым ягоныя мэтабаліты: 6-МАМ, марфін і глюкуранат марфіну (M6G). З гэтай нагоды часта мяркуецца, што гэраін належыць да ґрупы пралекаў і ягоныя эфэкты ў асноўным з'яўляюцца вынікам дзеяньня мэтабалітаў. У плязме раптам дзейсьніцца працэс гідралізу гэраіну да 6-МАМ, а потым да марфіну. Пасьля ўнутрыжыльнага ўвядзеньня канцэнтрацыя гэраіну ў плязме зніжаецца вельмі хутка і прыкладна праз 10-40 хвілін выявіць яе ў лябараторыі стае немагчыма. Гэраін цалкам мэтабалізуецца перад вывядзеньнем з арганізма — у мачы прысутнічаюць толькі ягоныя мэтабаліты . Дозы, якія ўжываюцца [[Нарказалежнасьць|наркаманамі]], вельмі індывідуальныя і залежаць, сярод іншага, ад: ўзроўню талеранцыі, які ў выпадку з гэраінам разьвіваецца вельмі хутка; рэгулярнасьці іньекцыяў, працягласьці залежнасьці і колькасьці чыстага парашка гэраіну, які прадаецца нелегальна. Прыведзеныя лічбы ёсьць '''толькі''' для прыкладу, на іх '''нельга''' спадзявацца ў іншых мэтах. Кожны іншы чалавек ў іншы спосаб рэагуе на адную і тую ж дозу прэпарата. Доза, бясьпечная для аднаго чалавека, можа быць сьмяротнай для іншага. Дозы, якія ўжываюць людзі з моцнай залежнасьцю ад гэраіну можуць быць сьмяротныя для людзей, якія ня маюць залежнасьці ад гэтага рэчыва, таксама для людзей, якія залежныя ад гэтае рэчавіны меньш. == Прававы статус == На гэраін распаўсюджваецца [[w:c:en.Single_Convention_on_Narcotic_Drugs|Адзіная канвэнцыя аб наркатычных рэчывах]] 1961 года (Сьпісы I і IV) . Напрыклад, у Польшчы ён знаходзіцца ў сьпісах I-N і IV-N паводле [[w:c:pl.Wykaz_środków_odurzających_i_substancji_psychotropowych|Сьпісу наркатычных і псіхатропных рэчываў,]] выдадзеных у адпаведнасьці з Законам аб барацьбе з наркаманіяй . == Аптэчны і ветэрынарыйны гандаль і лекаваньне == [[Файл:Diamorphine_ampoules.JPG|значак| Апакунак з ампуламі гэраіну, дазволенага да медычнага выкарыстаньня ў [[Вялікабрытанія|Велькай Брытаніі]]]] Рызыка развіцьця залежнасьці падчас ўжываньня гэраіну вельмі высокая ў параўнаньні з іншымі вытворнымі алкалоідаў опію. Лекавальныя перавагі, якія вынікаюць з абязбольвальнага эфэкту ў большасьці пацыэнтаў ня маюць перавагі ад іншых, значна больш бясьпечных злучэньняў з гэтай лекавальнай групы; напрыклад, [[Фентаніл|фэнтанілу]] ды ягоных вытворных і [[Солі|соляў]] марфіну. У [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] прэпараты, якія зьмяшчаюць гэраін (''дыямарфін'') у выглядзе гідрахларыду, уключаныя ў афіцыйны рэестр лекаў, дазволеных у продаж паводле паказаньняў, лічачы лекаваньне вострага пасьляаперацыйнага болю ды хранічнага болю ў пацыэнтаў з [[Невылечная хвароба|нявылечнымі захворваньнямі]] і палягчэньне [[Дыхавіца|дыхавіцы]] пры [[ацёк лёгкіх|азызеньні лёгкіх]] ; у той час як у [[Швайцарыя|Швайцарыі]] ды [[Каралеўства Нідэрляндаў|Каралеўстве Нідэрляндаў]], прэпараты якія зьмяшчаюць гэраін (''дыяцэтылмарфін''), дазволеныя ў выглядзе гідрахлярыду для іньекцыяў і [[Луг (хімія)|лугаў]] для ўдыхання пароў і выкарыстоўваюцца пры лекаваньні людзей з моцнай залежнасьцю і якія не рэагуюць на замяшчальную тэрапію [[Мэтадон|мэтадонам]] або не пераносяць яе <ref name=":0" /> . У [[Чэрвень|чэрвені]] [[2009]] року ён быў залічаны да сьпісу наркотыкаў у [[Нямеччына|Нямеччыне]] па вельмі строгіх правілах і ў строга вызначаных выпадках, у тым ліку: лекар, які прызначае лекі, вінны мець кваліфікацыю наркалягічнага тэрапеўта, а пацыент віннны мець ня менш за 23 гады, мець залежнасьць ад апіятаў ня меньш за пяць гадоў і прайсьці па меньшай мэры дзьва дакумэнтальна няўдалыя мэтады лекаваньня. У [[Сьнежань|сьнежні]] [[2006]] г. у [[Нідэрлянды|Нідэрляндах]] гэраін быў зарэестраваны ў якасьці сьродку для лекаваньня гэраінавых наркаманаў. Гэраін можа прымяняцца (іньекцыя альбо інгаляцыя) толькі ў спэцыяльных цэнтрах і пад пільным мэдыцынскім наглядам. Гэта тычыцца людзей, на якіх ня мелі ўплыву іншыя формы тэрапіі, з'яўляюцца глыбока залежнымі наркаманамі і вымушаныя кожны дзень ужываць гэраін . У [[Беларусь|Беларусі]] гэраін не выкарыстоўваецца ў мэдыцыне. == Таксыкалёгія == === Вострае атручаньне === [[Перадазоўка]] гэраіну, якая можа адбыцца як выніку прыёму надта вялікай дозы адразу, такой жа дозы пасьля пярэрвы альбо надта моцнага гэраіну, г. зн. добра вычышчанага ад прымешкаў, а таксама ў выніку разрыву ў страўнікавым тракце торбачкі, праглынутай [[Чалавек|чалавекам]] [[Кантрабанда|кантрабанды]] ([https://www.msdmanuals.com/uk/professional/special-subjects/illicit-drugs-and-intoxicants/body-packing-and-body-stuffing ''body packer'', ''body stuffer'']) , аб'яўляецца, сярод іншага, запаваленьнем працы [[сэрца]], парушэньнем [[Дыханьне|дыханьня]] і [[Страта прытомнасці|стратай прытомнасьці]]. У выпадках цяжкага атручваньня гэраінам можна выкарыстоўваць налаксон з асьцярогай ў якасьці [[Проціяддзе|проціяддзя]]. Прычынай [[Сьмерць|сьмерці]] часьцей за ўсё стае [[Прыгнёт дыхання|прыгнёт дыхальнага цэнтру]] ў галаўным мозаґу . === Залежнасьць === Гэраін — гэта рэчыва, якое выклікае моцную [[залежнасьць]] і мае пэўныя [[фармакакінэтыка|фармакакінэтычныя]] і клінічныя адрозненьні ад марфіну. Гэраін валодае мацнейшым, але карацейшым [[боль|абязбольвальным]] і [[кашаль|супрацькашлявым]] эфэктам у адрозненьні ад марфіну. Для яго характэрнае больш інтэнсіўнае ўздзеяньне на цэнтральную нэрвовую сістэму — гэраінавае сп'яненьне дае асалоду, адчуваньне, нібы «зло зьнікла». Эфэкты выяўляюцца хутчэй, чым пасьля прыёму марфіну, бо праз наяўнасьць ў малекуле ацэтыльных груп ён больш ліпафільны, лепей [[Рашчына|рашчыняецца]] ў [[Тлушчы|тлушчах]], а гэта пазначае, што ён лягчэй праходзіць праз гэматаэнцэфалічны бар'ер. Гэраін, уведзены нутражыльна, дае эфэкт праз некалькі сэкунд пасьля іньекцыі і дзейнічае прыкладна 6-8 гадзін (паводле іншых дадзеных 4-5 гадзін), пасьля чаго з'яўляюцца першыя сымптомы абстынэнтнага сіндрому (грыпападобныя сымптомы) і ахвоту прыняць яго ізноў. Гэраін выклікае млоснасьць і ваніты ў меньшым стопню за марфін, і прыводзіць да большай ступені заспакаеньня . Гэраінавая залежнасьць мае назву гэраінізм. У схільных да залежнасьцяў людзей нават першая доза можа выклікаць псыхалягічную залежнасьць, то бок некантраляванае жаданьне увесьці яе ізноў. Псыхалягічная залежнасьць узмацняецца пры ўжываньні калейных дозаў гэраіну, а ў арганізме хутка разьвіваецца фізялягічная залежнасьць. Паступовае развіцьцё талерантнасьці да рэчавіны змушае наркамана павялічваць дозу дзеля дасягненьня жаданага эфэкту. Разовая нутражыльная доза для „пачаткоўца“ складае прыкладна 5-10 мг рэчыва, у той час калі цяжкі гэраінавы наркаман ўводзіць натражыльна у сярэднім 20-40 мг. (макс. 60&nbsp;мг), гэта пазначае ад 300 да 500&nbsp;мг гэраіну на дзень <ref>[http://www.erowid.org/chemicals/heroin/heroin_dose1.shtml Notes on Heroin Dosage & Tolerance].</ref> <ref>[http://www.erowid.org/chemicals/heroin/heroin_dose.shtml Heroin Dosage by Erowid].</ref> . Гэраін хутка і добра ўсмоктваецца праз [[Сьлізьніца|сьлізьніцу]] носа і [[лёгачная альвэля|альвэлю]], абыходзячы [[Эфект першага праходжання|эфэкт першапраходжаньня]], і дасягае максымальнае канцэнтрацыі праз 2-5 хвілін. Пэрыяд паўраспаду гэраіну ў выпадку ўнутрыжыльнага, назальнага і інгаляцыйнага ўведзеньня не паказвае істотных варыяцыяў, у адрозненьні ад [[Біодоступность|біядаступнасьці]]. Ўдыханьне носам парашку альбо пароў нагрэтага гэраіну прыводзіць да стану моцнага задавальненьня. Пры аральным альбо рэктальным уводзе гэраіну не ўзьнікае ''рашу'' (''флэшу''), адзначаецца толькі лёгкае пачуцьцё [[Эўфарыя|эўфарыі]], а ў плязме не выяўляецца ані гэраіну, ані 6-МАМ . [[Файл:Heroin_aufkochen.JPG|значак| Падагрэў гэраіну перад іньекцыяй. Зьвярніце ўвагу на сіні колер пальцаў ужывача]] Хуткасьць і моц залежнасьці чалавека ад наркотыкаў, у тым ліку гэраіну, у значнай ступені індывідуальныя і залежаць ад жыцьцёвай сытуацыі (псыхічнай ды сацыяльнай) і прычыны, якая падштурхнула чалавека ўжыць наркотык. Людзі, якія апынуліся ў цяжкай эмацыйнай, радзіннай або прафэсыйнай сытуацыі, для якіх гэта спроба ўцякчы ад рэальняасьці і забыць непрыемныя перажываньні — хутчэй за ўсё набываюць залежнасьць. Залежны чалавек спрабуе атрымаць наркотык любой цаной, не зважаючы на дзеючыя маральныя і/альбо прававыя нормы (прынцып ''ужывай альбо загінь''). Граінізм прыводзіць да псыхічнага і сацыяльнага выраджэньня залежнага чалавека. Залежны чалавек сканцэнтраваны выключна на здабычы гэраіну перастае клапаціцца пра зьнешні выгляд, гігіену, здароўе і іншыя справы, якія патрабуюць часу, канцэнтрацыі і разумовай цьвярозасьці . Людзям, якія ў мінулым пакутавалі на гэраінавую залежнасьць (былым наркаманам), варта зьвярнуць увагу на магчымасьць рэцыдыву пасьля ўжываньня апіоідных абязбольвальных. Такая сытуацыя можа паўстаць, напрыклад, падчас хірургічных і стаматалягічных працэдураў. Шматразовае ўвядзеньне, высокая ступень падабенства мэханізму дзеяньня і шляху ўведзеньня прэпарата ў арганізм відавочна павышаюць рызыку. Навуковыя дасьледаваньні на жывёлах паказваюць зьмены ў мэтабалізме маз'''ґ'''авой тканіны, выкліканыя наркаманіяй. Моза'''ґ''' былога наркамана праяўляе павышаную чульлівасьць (''сэнсібілізацыю'') да дадзенага наркотыку працяглы час, нават на працягу ўсяго жыцьця пацыента. Гэты эфэкт выкліканы падвышанай сэкрэцыяй нэйрамэдыятара дафаміна ў ''прылеглым ядры'', частцы моза'''ґ'''у, павязанай з матывацыяй а ўзнагародай, пад дзеяньнем такіх рэчываў, якія выклікаюць звыканьне, такіх як амфэтамін, какаін, гэраін, марыхуана ды алкаголь, але варта адзначыць што кожнае з названых рэчываў мае розны малекулярны мэханізм дзеяньня. Даўгатэрміновая магчымасьць вяртаньня да залежнасьці абцяжарвае жыцьцё бяз наркотыкаў (быць ''чыстым''), што не з'яўляецца сынонімам стану ачышчэньня арганізму ад наркотыкаў . === Абстынэнтны сіндром === Адмова ад гэраіну ў выпадку фізычнай залежнасьці выклікае [[Абстынентны сіндром|рэакцыю скасаваньня]], якая выяўляецца праз: [[рвота|ваніты]], [[Цягліцы|цягліцавы]] [[Трэмор спакою|трэмар]], [[Панос|дыярэі]], [[боль]] [[Косьць|у касьцях]], параўнальных з «ломкай», калапсам і нават можа скончыцца [[Сьмерць|сьмерцю]] . === Іншыя хранічныя нэрвова-псыхічныя наступствы === === Ўплыў на цяжарнасьць і пасьлярадовы пэрыяд === Даступна мала інфармацыі аб шкодным уздзеяньні гэраіну на фармаваньне і пасьпяваньне мужчынскіх і жаночых рэпрадуктыўных клеткаў, але ўплыў гэраіну на [[цяжарнасьць]] і [[пасьляродавы пэрыяд|пасьлярадавы пэрыяд]], а таксама на [[Дзіця|плод]] і [[Немаўля|наванароджанага]] добра задакументаваны. Нэгатыўныя наступствы, выкліканыя ўжываньнем гэраіну падчас цяжарнасьці, ўключаюць: [[выкідак]], адслаеньні [[Пляцэнта|пляцэнты]], гібель дзіцяці, дыхальныя розлады і ўроджаныя дэфэкты, інфэкцыі і затрымку развіцьця і росту. Наванароджаныя, якія нарадзіліся ад маткаў, залежных ад гэраіну, маюць меньшую вагу цела і рост ды часьцей за ўсё раптоўна паміраюць падчас сну. Адразу пасьля нараджэньня або на працягу некалькіх дзён пасьля, становіцца прыметным абстынэнтны сындром, які характызуецца, сярод іншага, наступнымі сымптомамі: гіпэрактыўнасьць, пастойны пранізьлівы плач, цяглічныя сутаргі, патлівасьць, трэмар, парушэньні дыханьня, парушэньні сну, ненармальнае смактаньне і глытаньне, чханьне і ваніты, дыярэя і курчы. Абстынэнтны сындром ў наванароджанага можа доўжыцца ад некалькіх дзён да некалькіх месяцаў. У такіх дзяцей больш верагоднасьць узнікненьня проблемаў з навучаньнем і паводзінамі пазьней у школе, чым у іх аднагодкаў. Раптоўнае спыненьне ўжываньня гэраіну цяжарнай жанчынай небясьпечна для дзіцяці, асабліва ў першыя тры і апошнія тры месяцы цяжарнасьці. Ёсьць рызыка выкідка або заўчасных родаў. Спыненьне ўжываньня гэраіну і пераход на тэрапію [[Мэтадон|мэтадонам]] неабходна праводзіць пад пільным наглядам лекара. Іньекцыя гэраіну незадоўга да родаў асабліва небясьпечная праз рызыку гіпаксіі ў наванароджанага. Жанчынам, залежным ад гэраіну, рэкамендуецца не карміць грудзьмі, бо гэраін месьціцца ў грудным малацы . === Другасныя захворваньні і (псыха)саматычныя парушаньні === Праз наяўнасьць нерастваральных у вадзе прымешкаў, якія застаюцца пасьля працэсу вытворчасьці, часта нябачных голым вокам, нутражыльныя іньекцыі таемна вырабленага гэраіну можуць прывесьці да мэханічнага пашкоджаньня сценкаў крывяносных сасудаў і прывесьці да [[Эмбалія (лекі)|эмбаліі]] і [[Запаленьне|запаленьня]] [[вэна|жылаў]]. Невыкананьне патрабаваньняў стэрыльнасьці і наяўнасьць [[Піраген|пірагэнаў]] можуць выклікаць [[Язвавая хвароба|язву]], [[Ліхаманка|ліхаманку]] і нават [[Сэптычных шок|сэптычны шок]]. Частыя ўколы пакідаюць [[Шнар|рубцы]]. Невыкананьне правілаў [[Гігіена|гігіены]], невыкарыстаньне аднаразовых голак і неабходных для іньекцый матэрыялаў, у тым ліку голак і шпрыцаў, можуць стаць крыніцай заражэньня такімі вірусамі, як [[ВІЧ]] і [[Гепатыт|гэпатыт]] В і С. Валодаючы вельмі моцным абязбольвальным дзеяньнем, гэраін можа маскаваць развіцьцё хваробы ў арганізме, якую можна заўважыць толькі на далёка запушчанай стадыі. Гэраін таксама выклікае парушаньні мэнструальнага цыклу, аж да [[мэнструацыя|амэнарэі]] ўключна . === Таксычныя ўзаемадзеяньні === Адначасовае ўжываньне гэраіну і легальных наркотыкаў, прызначаных лекарам або даступных у аптэках бяз рэцэпты, стварае магчымасьць небясьпечных для жыцьця хімічных узаемадзеяньняў. Ўжыты алькаголь дадаткова ўзмацняе пабочнае дзеяньне лекаў і наркотыкаў. На дадзены момант зафіксаваныя наступныя ўзаемадзеяньні : * блякаваньне [[w:c:uk.In_vitro|in vitro]] інактывацыі гэраіну какаінам * затрымка распаду 6-MAM і кан'югацыі глюкуронавай кіслаты, выкліканая спажываньнем [[Этаноль|алькаголю]], што прыводзіць да павышэньня таксічнасьці і сымптомаў пэрадазіроўкі гэраінам * Рэкамендуецца мець асьцярожнасьць у выпадку адначасовага ўведзеньня, сярод іншага, [[бэнзадыазэпін|бэнзадыазэпінаў]], [[Хлорамфеникол|хлорамфеніколаў]], трыціклічнах [[Антыдэпрэсанты|антыдэпрэсантаў]], [[зыдавудын|зыдавудынаў]], [[Ранитидин|ранітыдынаў]], [[Пробенецид|прабэнецыдаў]] * магчымасьць узнікненьня вострых сымптомаў абстынэнтнага сындрому ў выпадку перадазіроўкі налаксонам ў якасьці антыдоту . Параўнаньне характарыстыкаў гэраінавай і этылавай залежнасьцяў. {| class="wikitable" ! ! Гэраін ! Алькаголь <ref name="Verbanden" /> |- | Залежнасьць | Псыхічнае і фізычнае; з'яўляецца вельмі хутка й з'яўляецца вельмі моцным; амаль ніхто не дае рады запанаваць на залежнасьцю; | Псыхічнае і фізычнае; вельмі моцная пры інтэнсыўным ужываньні алькаголю; пры спажываньні ў сацыяльных мэтах назіраецца сярэдняя ступень псахалягічнай залежнасьці |- | Развіцьцё талерантнасьці | так, вельмі хутка; плюс ужо праз 2-3 тыдні з'яўляюцца сымптомы скасаваньня, якія з кожным разам узмацняюцца і знікаюць пасьля паўторнага прыёму гэраіну; наркаман робіць усё (нават крадзежы), каб атрымаць новую дозу | так |- | Кароткатэрміновыя эфэкты | Зніжэнне болю і трывогі, кароткачасовая эўфарыя, эмацыйны нэйтралітэт, запор, зьніжэньне сэксуальнае цягі | Тармажэньні, анестэзія, уплыў на хуткасьць рэакцыі і здольнасьць да (сама)ацэнкі, сэнтымэнтальнасьць, агрэсыўнасьць, пераацэнка ўласных магчымасьцяў, абыякавасьць (эфэкт залежыць ад чалавека), рухавыя розлады (цяжкасьць з прамаходжаньнем), парушэньні мовы (невыразна і бяссэнсоўна) |- | Наступствы працяглай залежнасьці | Нэўтралізацыя; неабходнасьць ўжываньня, каб пазьбегнуць дрэннага самаадчуваньня (грыпападобных сымптомаў); магчымасьць адсутнасьці цяжарнасьці праз нерэгулярныя альбо спыненыя мэнструацые пры захаваньні магчымасьці зацяжарыць | Сур'ёзныя пашкоджаньні печані, моза'''ґ'''у, сэрца і страўніка |- | Іншыя важлівыя заўвагі | Недаяданьне і недагляд прыводзяць да падвышэньня рызыкі захворваньня і больш цяжкай плыні інфекцыйных захворваньняў; выкарыстаньне брудных голак і шпрыцаў можа прывесьці да перадачы хваробаў, напр. гэпатыты В і С, ВІЧ-інфэкцыя і інш.; магчымасьць сьмерці ад пэрадазоўкі; вялікая рызыка заўчаснай сьмерці, павязаная са СНІДам, цырозам печані, ракам, рэспіраторнымі проблемамі, хваробамі сэрца і сасудаў (напрыклад, згартаньне жылаў, запаленьне пэрыкарда альбо кляпанаў) <ref name="Whitehouse" />, самагубствы, няшчасьлівыя выпадкі, катаваньні | Небясьпечнае ўзаемадзеяньне з іншымі наркотыкамі, напрыклад, снатворнымі і апіоідамі; магчымасьць сьмерці ў выніку перадазоўкі, аварыі (асабліва за рулём) |} == Зноскі == рэдактуецца == Бібліяграфія == * «Фармакадынаміка» (арыг. Farmakodynamika), падручнік для студэнтаў фармацэўтыкі пад рэдакцыяй Дж. Крупіньскаё і В. Яньца, PZWL 1986 (польская) * «Фінальныя 24 гадзіны» (арыг. ''Final 24 Hours'') , дакументальна-біяграфічны сэрыял канала Discovery (ангельская) * Heroïne en zwangerschap [анлайн], www.drugsinfo.nl [[https://web.archive.org/web/20071021194112/http://www.drugsinfo.nl/default16079.html архіў] з 21.10.2007] (галяндзкая) * Neurosciences Amsterdam [анлайн], www.onwa.med.vu.nl [[https://web.archive.org/web/20090416123656/http://www.onwa.med.vu.nl:80/pages/phd/pages/rover_sum.htm архіў] з 16.04.2009] (галяндзкая) [[Катэгорыя:Апіоіды]] [[Катэгорыя:Марфінаны]] ipa4q0y3e2tgzmlbbnshqs0amt6ytxc 0 286152 2619904 2619057 2025-06-13T14:56:16Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2619904 wikitext text/x-wiki {{Двухбаковыя стасункі |назва = Беларуска-латвійскія дачыненьні |краіна1 = Беларусь |краіна2 = Латвія |выява = Belarus Latvia Locator.png |колер1 = green |колер2 = orange |амбасада1 = [https://daugavpils.mfa.gov.by/be/ Генэральнае консульства<br>Беларусі ў Дзьвінску] |тытул1 = Генконсул |амбасадар1 = [[Ільля Лапуць]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Генэральны консул|спасылка=https://daugavpils.mfa.gov.by/be/embassy/General/|выдавец=Генэральнае консульства Беларусі ў Дзьвінску|дата публікацыі=2024|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref> |амбасада2 = [https://www2.mfa.gov.lv/by/vitebsk Консульства Латвіі<br>ў Віцебску] |тытул2 = Консул |амбасадар2 = [[Клаўс Сьніедзэ]] }} '''Беларуска-латвійскія дачыненьні''' — двухбаковыя [[міжнародныя дачыненьні]] Беларусі і Латвіі. [[Беларуска-латвійская граніца]] была зацьверджаная Дамоваю ад 1994 году. Абедзьве дзяржавы мелі сяброўства ў [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|Арганізацыі бясьпекі і супрацы ў Эўропе]]. Гістарычна землі Беларусі і Латвіі былі павязаныя гандлёва [[Дзьвіна|Дзьвіной]]. Пазьней абедзьве краіны ўваходзілі ў склад [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітай]], [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[Савецкі Саюз|Савецкага Саюзу]]. На 2024 год дзейнічала Генэральнае [[консульства]] Беларусі ў [[Дзьвінск]]у, якое месьцілася па [[Вуліца 18 лістапада (Дзьвінск)|вуліцы 18 лістапада]], д. 44. Генконсульства працавала з панядзелка па пятніцу ад 8:00 да 12:00 і выдавала дакумэнты ад 10:00 да 12:00<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Адрас і час працы|спасылка=https://daugavpils.mfa.gov.by/be/embassy/Adressandworktime/|выдавец=[[Генэральнае консульства Беларусі ў Дзьвінску]]|дата публікацыі=2024|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. [[Консульства Латвіі ў Віцебску]] месьцілася па [[Вуліца Багдана Хмяльніцкага (Віцебск)|вуліцы Багдана Хмяльніцкага]], д. 27а. Консульства працавала ў будні ад 8:30 да 17:00 і ажыцьцяўляла кансультацыі па тэлефоне ад 15:00 да 17:00. Пры консуле працавала 3 віцэ-консулы і 2 трэція сакратары<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Консульства Латвіі ў Віцебску|спасылка=https://www2.mfa.gov.lv/by/vitebsk|выдавец=[[Міністэрства замежных справаў Латвіі]]|дата публікацыі=19 сьнежня 2023|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. Ганаровым консулам Латвіі ў [[Магілёў|Магілёве]] быў Аляксей Саўчук<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ганаровыя консулы Латвіі|спасылка=https://www.mfa.gov.lv/lv/latvijas-goda-konsuli|выдавец=Міністэрства замежных справаў Латвіі|мова=lv|дата публікацыі=18 ліпеня 2024|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. == Візы == 15 красавіка 2022 году ўрад Беларусі ўвёў бязьвізавы ўезд для грамадзянаў Латвіі неабмежаваную колькасьць разоў пры знаходжаньні ў Беларусі да 90 дзён у каляндарным годзе. Для ўезду было дастаткова мець [[пашпарт]] і мэдычную страхоўку, а таксама зялёную картку пры руху на сваім самаходзе<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Парадак бязьвізавага ўезду для грамадзян Летувы, Латвіі і Польшчы|спасылка=https://mfa.gov.by/be/visa/freemove/states/|выдавец=[[Міністэрства замежных справаў Беларусі]]|дата публікацыі=2024|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. Ад 3 студзеня 2024 году візы ў Латвію стала выдаваць [[ААЭ|эмірацкае]] прадпрыемства {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сусьветнае візавае садзейнічаньне|«Сусьветнае візавае садзейнічаньне»|en|VFS Global}} праз прадстаўніцтвы ў Менску па [[Бабруйская вуліца (Менск)|Бабруйскай вуліцы]], д. 6 і ў [[Віцебск]]у па [[Вуліца Янкі Купалы (Віцебск)|вуліцы Янкі Купалы]], д. 2-1<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Консульскія зьвесткі|спасылка=https://www2.mfa.gov.lv/vitebsk/konsulara-informacija|выдавец=[[Міністэрства замежных справаў Латвіі]]|дата публікацыі=10 чэрвеня 2024|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. Консульскі збор за яе афармленьне складаў 35 эўра згодна з Пагадненьнем 2020 году між Беларусьсю і Эўразьвязам аб спрашчэньні выдачы [[віза]]ў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак = Стаўкі консульскіх збораў|спасылка=https://belarusfacts.by/be/belarus/consul/issues/cost/|выдавец=Партал МЗС «Беларусь. Факты»|дата публікацыі=2024|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. == Гандаль == Латвія служыла істотным транзытным шляхам для вывазу беларускіх тавараў у трэція краіны морам. У 2015—2020 гады беларускі вываз тавараў у 3—8 разоў перавышаў увоз латвійскіх тавараў. У 2015 годзе ўзаемны таваразварот склаў 675 млн даляраў, зь якіх 598 млн $ прыпала на беларускі экспарт. У 2016 годзе таваразварот 2-кратна да 340 млн $ пераважна праз падзеньне беларускага экспарту да 270 млн $. Да 2018 году двухбаковы таваразварот вырас да 583 млн $, дзе беларускі экспарт склаў 485 млн $. Да 2020 году таваразварот зноў упаў да 394 млн $, у тым ліку экспарт да 310 млн $. Па выніках 2020 году Латвія заняла 16-е месца па таваразвароце і 13-е паводле экспарту сярод гандлёвых партнэраў Беларусі. Аснову паставак беларускіх тавараў у Латвію складалі вырабы дрэваапрацоўкі, [[нафтапрадукты]], нафтахімічныя вырабы, мэталавырабы, [[угнаеньні]], ізаляваныя [[дрот]]ы і [[Кабэль|кабэлі]], [[будаўнічыя матэрыялы]] і [[моцныя сьпіртныя напоі]]. З Латвіі ў Беларусь пастаўлялі пераважна [[лекі]], абсталяваньне харчаваньне, [[тэкстыль]]ныя і [[Плястмаса|плястмасавыя]] вырабы<ref name="б">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Аб гандлёва-эканамічным супрацоўніцтве|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/trade_economic/|выдавец=[[Амбасада Беларусі ў Латвіі]]|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. У 2020 годзе продаж беларускіх паслугаў у Латвію ўпаў на 20% да 131 млн $, а продаж латвійскіх у Беларусі скараціўся на 14% да 67 млн $. У гандлі паслугамі пераважалі [[перавозкі]], кампутарныя паслугі, [[Сувязь (тэхніка)|сувязь]] і падарожніцтва. У 2015—2020 гады латвійскія [[Укладаньні|ўкладаньні]] ў Беларусі штогод перавышалі 70 млн даляраў, зь якіх звыш паловы складалі наўпроставыя ўкладаньні. За 2015—2017 гады латвійскія ўкладаньні вырасьлі са 101 да 125 млн $, пасьля чаго ўпалі да 70 млн $. Прычым зь 2017 году доля наўпроставых укладаньняў стала перавышаць 80%. У Беларусі працавала 322 прадпрыемствы з удзелам латвійскага капіталу, сярод якіх пераважалі прадпрыемствы [[Гандаль|гандлю]], паслуг, дрэваапрацоўкі, фармацэўтыкі і [[Харчовая прамысловасьць|харчовай прамысловасьці]]. Гэтак «Анколс і партнёры» стварылі сетку страўняў, «Нью Юроп Сінэма» стварыла сетку [[Кінатэатар|кінатэатраў]], а {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рэм Про|«Рэм Про»|lv|REM PRO}} (Дзьвінск) перабудавала сетку [[Кабэльнае тэлебачаньне|кабэльнага тэлебачаньня]] і сеціва. У 2015 годзе малакаперапрацоўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фуд Юніён|«Фуд Юніён»|lv|Food Union}} набыў [[гомель]]скі завод «[[Інгман марозіва]]». У 2016 годзе «[[Олайнфарм]]» набыў [[Горадня|гарадзенскі]] завод [[Харчовы дадатак|харчовых дадаткаў]] «[[Біятэст]]». Латвійскае падразьдзяленьне дацкай сеткі крамаў «[[Юск]]» запусьціла раздробную сетку тавараў для дому ў Беларусі. На 2020 год «[[Беларуская ўнівэрсальная таварная біржа]]» налічвала ў базе свайго латвійскага прадстаўніцтва каля 400 прадпрыемстваў, якія закупалі тавары<ref name="б"/>. Беларуска-латвійскую міжурадавую камісію гандлёва-эканамічнай і навукова-тэхнічнай супрацы ўзначальвалі [[Міністэрства транспарту і камунікацыяў Беларусі|міністры транспарту Беларусі]] і Латвіі. Яе 14-е паседжаньне адбылося ў Менску 2 кастрычніка 2019 году. Раду дзелавой супрацы ўзначальвалі начальнікі [[Беларуская чыгунка|Беларускай чыгункі]] і чыгункі Латвіі. Яе паседжаньне 5 верасьня 2018 году. Таксама дзейнічала Камісія міжнародных аўтамабільных зносінаў<ref name="б"/>. Па выніках 2022 году Латвія ўзьнялася на 15-е месца паводле таваразвароту і 12-е паводле экспарту сярод гандлёвых партнэраў Беларусі, хоць таваразварот упаў у 1,5 разы з больш як 600 млн $ у 2021 годзе да менш як 400 млн $<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гандлёва-эканамічныя адносіны|спасылка=https://daugavpils.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/trade/|выдавец=[[Генэральнае консульства Беларусі ў Дзьвінску]]|дата публікацыі=2023|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. == Культура == [[Файл:Belarusian Consulate in Daugavpils 2.JPG|значак|280пкс|Генконсульства Беларусі ў Дзьвінску (2009 год)]] У лістападзе 1988 году ў Рызе стварылі Беларускае культурнае таварыства «[[Сьвітанак (Латвія)|Сьвітанак]]». У 1991 годзе ўтварылі Аб’яднаньне мастакоў-беларусаў Балтыі «[[Маю гонар]]», якое штогод брало ўдзел у выставах у Беларусі і Латвіі. Карціны мастакоў аб’яднаньня ўключылі ў зборы музэяў Беларусі. У 1994 годзе высілкамі таварыства «Сьвітанак» пры падтрымцы Амбасады Беларусі ў Латвіі адчынілі [[Рыская беларуская асноўная школа імя Янкі Купалы|беларускую школу]], якая ў 2011 годзе атрымала імя [[Янка Купала|Янкі Купалы]]. У школе стварылі музэйную экспазыцыю пра [[Якуб Колас|Якуба Коласа]], Янку Купалу і [[Янка Маўр|Янку Маўра]]. Таксама пры школе дзейнічаў ансамбль «Вавёрачка», які браў удзел у канцэртах. Вучні школы штогод наведвалі з экскурсіямі Беларусь. У 2003 годзе беларускія таварыствы [[Вэнтсьпілс]]у, [[Дзьвінск]]у, [[Ліепая|Ліепаі]] і Рыгі заснавалі [[Саюз беларусаў Латвіі]], які злучыў 13 таварыстваў беларусаў Латвіі і 2 суполкі. Беларускія таварыствы Латвіі штогод ладзілі сьвяты беларускай культуры, беларускія лекцыі і выставы. У большасьці суполак дзейнічалі творчыя гурты. На 2021 год у Латвіі налічвалася каля 66 000 беларусаў, якія складалі каля 3,5% [[насельніцтва Латвіі]] і былі 2-й найбольшай нацыянальнай меншасьцю краіны. [[Беларусы ў Латвіі]] пераважна пражывалі ў Рызе, [[Дзьвінск]]у, [[Ліепая|Ліепаі]], [[Вэнтсьпілс]]е, [[Елгава|Елгаве]] і мястэчках [[Латгалія|Латгаліі]]<ref name="в"/>. На 2024 год налічвался 24 беларускія суполкі ў Латвіі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускія суполкі|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''[[Саюз беларусаў Латвіі]]'' (заснаваны ў чэрвені 2003 году). Кіраўніца ад заснаваньня: [[Валянціна Піскунова]]. Заснавальнікамі сталі беларускія таварыствы «Прамень» (Рыга), «Спадчына» ([[Вэнтсьпілс]]), «Мара» ([[Ліепая]]) і «Ўздым» (Дзьвінск). Пазьней далучылася яшчэ 11 беларускіх таварыстаў: «Вясёлка» ([[Краслаўка]]), «Крыніца» ([[Люцын]]), «Сузор’е» ([[Рэжыца]]), «Спатканьне» ([[Екабпілс]]), «Лянок» ([[Елгава]]), «Вясёлка» ([[Прэйліскі край]]) і «Ўзоры» ([[Ліваны]]). Стварылі вэб-бачыну, а ў 2006 годзе перанялі беларускамоўную газэту «Прамень», галоўным рэдактарам якой ад заснаваньня ў 1994 годзе быў [[Лявон Шакавец]]. Таксама стварылі бібліятэку<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Саюз беларусаў Латвіі (Рыга)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/belsouz/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. Газэта выходзіла кожныя 2 месяцы накладам 1000 асобнікаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Газета беларусаў Латвіі «Прамень» (Рыга)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/newspaperpramen/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«[[Даўгапілскае культурна-асьветнае таварыства «Уздым»|Уздым]]»'' (Дзьвінск). Створаная 6 ліпеня 1993 году. У горадзе і краі пражывала 8000 беларусаў. Кіраўніца: [[Жанна Раманоўская]]. Падтрымлівала беларускую [[Нядзельная школа|нядзельную школу]] «Вясёлка», якую адчынілі 8 кастрычніка 1995 году. Выдавала штоквартал газэту «Уздым». Пры Цэнтры беларускай культуры (ЦБК) Дзьвінскага гарадзкога самакіраваньня стварыла 7 творчых гуртоў: сьпеўны «Купалінка» (1992), танцавальны «Лянок» (2000), тэатральны «Паўлінка» (2007), харавы «Спадчына» (2013) і музычны «Пралескі» (2014). У 2017 годзе заснавалі мастацкую студыю «Калярытны сьвет», а ў 2019-м дзіцячую студыю «Скарбніца». Творчыя гурты бралі ўдзел у такіх міжнародных фэстах, [[Латвійскае сьвята танцу і песьні]], [[Славянскі базар у Віцебску]], «Балтыка», «Верхняя Дзьвіна», «[[Браслаўскія зарніцы]]», «[[Жураўлі і журавіны Мёрскага краю]]», «[[Залесьсе зьбірае сяброў]]» і «[[Вэнтсьпілскі вянок]]». У 2018-м адчынілі музэйны пакой «Беларуская хатка». Беларуская бібліятэка налічвала 1750 кніг. У ЦБК ладзілі міжнародны фэст «Беларускі [[кірмаш]] у Дзьвінску», Дні беларускай культуры, [[Купальле]] і літаратурныя вечарыны зь пісьменьнікамі. Рыхтавалі гульн для дзіцячых садкоў «Нашыя суседзі — беларусы» і экскурсіі для школьнікаў «Беларускі дом»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Уздым» (Дзьвінск)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/uzdim/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * «Вясёлка» ([[Краслаўка]]). Заснаваная 18 сакавіка 2005 году. У Краслаўцы пражывала каля 3000 беларусаў. Кіраўніца: [[Сьвятлана Стэльмачанак]], якая выкладала беларускую мову і літаратуру ў Краслаўскай сярэдняй школе «Варавікснэ» для 5-6 клясаў. [[Краслаўскі краязнаўчы музэй]] меў экспазыцыю пра Ягена Ільлінца, які стварыў сьпеўны гурт «Куток». У Доме культуры Краслаўкі працаваў сьпеўны гурт «Накцюрн» пад кіраўніцтвам Рыты Андрэевай<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Вясёлка» (Краслава)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/vyaselka/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * [[Рыская беларуская асноўная школа імя Янкі Купалы]]. Заснаваная ў 1994 годзе ў якасьці беларускіх клясаў пры сярэдняй школе № 15 на прапанову старшыні таварыства «Сьвітанак» [[Вячаслаў Целеш|Вячаслава Целеша]] і амбсадара Беларусі [[Валянцін Вялічка|Валянціна Вялічкі]]. У Рызе пражывала каля 35 000 беларусаў. Кіраўніца беларускіх клясаў: [[Ганна Іванэ]] зь 1995 году, якая загадвала школай у 2002—2018 гадох. У 1998 годзе стала асноўнай дзяржаўнай школай, а 17 чэрвеня 2010 году пераехала ў будынак сярэдняй школы № 86 паводле рашэньня Рыскай гарадзкой думы. У 2011 годзе школа атрымала імя [[Янка Купала|Янкі Купалы]]. У школе дзейнічаў музэй пра творчасьць Янку Купалы, [[Якуб Колас|Якуба Коласа]] і [[Янка Маўр|Янкі Маўра]]. На 2021 год у 1-9 клясах навучалася 150 чалавек і каля 20 чалавек займалася ў падрыхтоўчай клясе. Першы выпуск адбыўся ў 2003 годзе. Ад таго часу выпусьцілі звыш 100 вучняў. У школе выкладалі беларускую мову і літаратуру. У школе стварылі сьпеўны гурт «Вавёрачка», гурт візуальнага мастацтва і гурток мяккай цацкі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларуская школа ў Рызе|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/belschool/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. ** «Вытокі» (засн. 2009). Кіраўніца: Таісія Бачкарова. Аднайменны сьпеўны гурт браў удзел у фэстах<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Вытокі» (Рыга)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/vitoki/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Спадчына»'' ([[Вэнтсьпілс]]). Створаная ў студзені 1993 году. У Вэнтсьпілсе і ваколіцах пражывала каля 1000 беларусаў. Кіраўніца: Натальля Бальшакова. Дзейнічаў сьпеўны гурт «Журавінка», якім кіравала Анжаліка Зрайчэнка. Гурт браў удзел у такіх міжнародных фэстах, як Рэспубліканскі форум нацыянальных меншасьцяў Латвіі, «Ад Ліга да Купалы», «Маленькія зорачкі», «[[Залатая пчолка]]» ([[Магілёўская вобласьць]]), «Славянскі базар у Віцебску» і Міжнародны фэст мастацтваў беларусаў сьвету<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Спадчына» (Вэнтсьпілс)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/spadchina/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Вербіца»'' ([[Дагда]]). Створаная 30 сьнежня 2011 году. У Дагдзе пражывала каля 500 беларусаў. Кіраўніца: Тамара Гагалінская. Дзейнічалі гурты: сьпеўныя «Вярба» (засн. 2011), якім кіравала Ларыса Тукіша, і «Ваколіца» (2013), якім кіравала Тамара Старавойтава, а таксама «Нацыянальная студыя» (2017), якім кіравала Віта Вітанэ. Выкарыстоўвалі песьні на вершы [[Станіслаў Валодзька|Станіслава Валодзькі]]. Бралі ўдзел у фэстах: «Беларускі кірмаш у Дзьвінску» Фэст сяброўства нацыянальных меншасьцяў, «Залесьсе запрашае сяброў» ([[Смаргонскі раён]]), «Славянскі базар», «Беларускі народны фэстын» у [[Нараўка (вёска)|Нараўцы]] (Падляскае ваяводзтва), «Вішнёвы фэстываль» у [[Глыбокае|Глыбокім]], «Завалінка» (Сварынцы, [[Дагдзкі край]]) і Дні беларускай культуры ў [[Люцын]]е<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Вербіца» (Дагда)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/verbitsa/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Спатканьне»'' ([[Екабпілс]]). Заснаваная 10 сакавіка 2010 году. У горадзе і ваколіцах пражывала 400 беларусаў. Кіраўніца: Іна Янсане. Ад пачатку дзейнічаў сьпеўны гурт «Завіруха» (кіраўніца Вольга Прановіч), які браў удзел у фэстах народнай песьні ([[Ліваны]]), «Беларускі кірмаш» у Дзьвінску і «Балтыка» ў [[Рэжыца|Рэжыцы]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Спатканьне» (Екабпілс)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/spatkanne/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Лянок»'' ([[Елгава]]). Створаная 25 лістапада 2006 году. У акрузе каля 4000 беларусаў. Кіраўніца: [[Алена Грысьле]]. У сакавіку 2007 году стварылі аднайменны сьпеўны гурт, які пры заснаваньні выступіў на ІІ Міжнародным фэсьце беларускай песьні ў Рызе да 125-годзьдзя Янкі Купалы і Якуба Коласа. У 2010 годзе выстуіў на 5-м фэсьце нацменшасьцяў у Рэжыцы і 10-м ТБ-фэсьце «Амбэрстар» у [[Стакгольм]]е. У 2017 годзе выступіў на ХХ фэсьце «[[Зьвіняць цымбалы і гармонік]]» у [[Паставы|Паставах]]. У 2013 і 2019 гадоз адбыліся выступы на «Славянскім базары»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Лянок» (Елгава)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/lyanok/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. Ад 2012 году дзейнічаў гурт «[[Злата (таварыства)|Злата]]», якім кіравала Зэнта Трацьцяк<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Злата» (Елгава)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/zlata/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Мара»'' ([[Ліепая]]). Створаная 14 траўня 1999 году. У акрузе пражывала 2800 беларусаў. Кіраўнік: [[Віктар Янцэвіч]]. У 2000 годзе стварылі сьпеўны гурт «Паўлінка», які выступаў на такіх фэстах, як «Славянскі базар», «Браслаўскія зарніцы», «[[Смаргонь]] зьбірае сяброў», песьні і танцу ў Рызе, беларускай песьні ў [[Клайпеда|Клайпедзе]] (Летува). У 2013 годзе сабралі сродкі, на якія набылы будынак для будучага Беларускага дому ў цэнтры Ліепаі. У 2018 годзе пачалі прыбіраць вайсковыя брацкія могілкі ў Ліекнях ([[Скрундзкі край]]), дзе пахаваны яфрэйтар П. І. Купрыянаў з [[Жодзін]]а, які атрымаў годнасьць героя Савецкага Саюзу<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Мара» (Ліепая)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/mara/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Крыніца»'' ([[Люцын]]). Створаная 9 траўня 2006 году. У акрузе пражывала 330 беларусаў. Кіраўнік: [[Ігар Ермакоў]]. У 2017 годзе стварылі аднайменны сьпеўны гурт, якім кіравала Вера Дарэйка-Сінкевіч. Бралі ўдзел у конкурсе «Пазнай Беларусь»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Крыніца» (Люцын)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/krynitsa/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Пралеска»'' ([[Зілупэ]]). Заснаваная 13 лютага 2012 году. У краі пражывала 500 беларусаў. Кіраўніца: Натальля Мірцхулава. Ладзілі беларускія сьвяты са сьпевамі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Пралеска» (Зілупэ)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/praleska/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Сябры»'' ({{Артыкул у іншым разьдзеле|Сокалы (Латвія)|Сокалы|lv|Strupļi}}, [[Вілянскі край]]). Заснаваная 6 сьнежня 2010 году. Кіраўнік: [[Віктар Гардзейка]]. Ладзілі творчыя вечарыны ў Сокалах і [[Віляны|Вілянах]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Сябры» (Струплі)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/syabry/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Сузор’е»'' ([[Рэжыца]]). Заснаваная 7 чэрвеня 2007 году ў краі пражывала 400 беларусаў. Кіраўніца: Людміла Стэц. У 2012 годзе стварылі аднайменны сьпеўны гурт, а пазьней моладзевы гурт «Пралескі», якія штогод выступалі на дні горада і фэстах. У Рэжыцы працавала нядзельная кляса з вывучэньнем беларускай мовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Сузор'е» (Рэжыца)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/syzore/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. * ''«Узоры»'' ([[Ліваны]]). Створаная 14 лютага 2000 году. У ваколіцах пражывала 300 беларусаў. Кіраўніца: Лідзія Знотыня. У 2010 годзе заснавалі аднайменны музычы гурт, які ўзначальвала Яніна Юзэфовіч. Гурт браў удзел у сьвяце песьні і танцу, украінскім фэсьце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Чырвоная каліна (фэстываль)|«Чырвоная каліна»|uk|Червона калина (фестиваль)}} ([[Шманькаўцы]], [[Тарнопальская вобласьць]]) і міжнародным фэсьце «Балтыка»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Узоры» (Ліваны)|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki/uzory/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. У Беларусі дзейнічаў Саюз латышоў [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] «Даўгава», які ўзначальвала [[Сандра Новікава]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=База ГА нацыянальных меншасьцяў (3-я старонка)|спасылка=https://ngo.by/database/ngo/tag/national-minorities/3/|выдавец=Партал грамадзкіх аб'яднаньняў Беларусі|дата публікацыі=2024|дата доступу=27 красавіка 2025}}</ref>. == Мінуўшчына == З Раньняга [[Сярэднявечча]] [[крывічы]] і [[латгалы]] мяшана пражывалі ў [[Латгалія|Латгаліі]], што заклала прысутнасьць [[Полацкае княства|Полацкага княства]] ў ніжнім цячэньні [[Дзьвіна|Дзьвіны]]. Пасьля заснаваньня [[Рыга|Рыгі]] ў 1201 годзе і яе ўваходжаньня [[Ганза|Ганзейскі]] саюз пры латвійскіх местах пачалі ўзьнікаць беларускія [[Слабада|слабодкі]]. За часамі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў насельніцтве значна вырасла выхадцаў зь земляў Беларусі. У 1650-я гады беларусы складалі значную частку насельніцтва Латгаліі, асабліва [[Люцынскі край|Люцынскага]], [[Краслаўскі край|Краслаўскага]] і [[Дзьвінскі край|Дзьвінскага]] краёў. Па ўсёй Латвіі існавалі тэрыторыі [[Беларусы ў Латвіі|кампактнага пражываньня беларусаў]]. У XVIII стагодзьдзі ў Латвіі ўзьнікла некалькі беларускіх [[Праваслаўе|праваслаўных]] цэркваў<ref name="в"/>. Пад Дзьвінскам нарадзіўся натурфілёзаф [[Станіслаў Шадурскі]] (1726—1789), які навучаўся ў [[Віленскі езуіцкі калегіюм|Віленскім езуіцкім калегіюме]], працаваў прафэсарам у [[Наваградзкі езуіцкі калегіюм|Наваградзкім езуіцкім калегіюме]] ды выдаў творы «[[Прынцыпы філязофіі мысьленьня і адчуваньняў]]» (1758) і «[[Фізыка, або філязофія прыроды]]»<ref name="в"/>. Пасьля адмены [[Прыгоннае права|прыгоннага права]] ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ў 1861 годзе павялічылася [[перасяленьне]] беларусаў у партовыя гарады Латвіі. Паводле [[Усерасейскі перапіс 1897 году|Ўсерасейскага перапісу 1897 году]] ў Латвіі налічвалася звыш 80 000 беларусаў. У ХІХ — пачатку XX стагодзьдзяў з Латвіі паходзілі, тут навучаліся і працавалі такія беларускія дзеячы, як: [[Ігнат Буйніцкі]], [[Віктар Вальтар]], [[Ніна Ватацы]], [[Кастусь Езавітаў]], [[Карусь Каганец]], [[Уладзімер Кудрэвіч]], [[Вацлаў Ластоўскі]], [[Іван Луцкевіч]] і [[Янка Маўр]]<ref name="в">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларусы Латвіі|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki_info/|выдавец=[[Амбасада Беларусі ў Латвіі]]|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. [[Файл:Diplomatic mission of BNR.jpg|значак|260пкс|Шыльда [[Вайскова-дыпляматычная місія БНР у Латвіі і Эстоніі|Вайскова-дыпляматычнай місіі БНР у Латвіі і Эстоніі]].]] У жніўні 1919 году [[Беларуская Народная Рэспубліка]] адчыніла [[Консульства БНР у Рызе]], якое ўзначаліў [[Кузьма Цярэшчанка]]. На яго аснове ў 1919—1921 гадох дзейнічала [[Вайскова-дыпляматычная місія БНР у Латвіі і Эстоніі]] на чале з [[Кастусь Езавітаў|Кастусём Езавітавым]], якая кіравала [[Асобны аддзел войскаў БНР у Балтыі|Асобным аддзелам войскаў БНР у Балтыі]] пад загадам генэрала [[Станіслаў Булак-Балаховіч|Станіслава Булак-Балаховіча]]. На пачатку ХХ стагодзьдзя [[Беларускія настаўніцкія курсы ў Дзьвінску]] працавалі на вуліцы Страдніеку, дзе цяпер месьціцца [[Латгальскі транспартны каледж]]. Сярод 70 навучэнцаў іх скончылі 25 чалавек. У 1922—1939 гадох дзейнічала [[Дзьвінская дзяржаўная беларуская гімназія]], заснаваная дзякуючы намаганьням культурна-асьветніцкага таварыства «[[Бацькаўшчына (Дзьвінск)|Бацькаўшчына]]». Гімназіяй загадвалі [[Іван Краскоўскі]] (1922—1925), [[Сяргей Сахараў]] (1925—1932), [[Я. Чаман]] (1932—1935) і [[Я. Плоніс]] (1935—1939). У ёй выкладалі [[Паўліна Мядзёлка]]-Грыб, [[Андрэй Якубецкі]], [[У. Раткін]], [[І. Фёдараў]], [[У. Відаўскі]], [[Сава Трубіцын]] і [[Язэп Гайлевіч]]. У гімназіі дзейнічалі [[аркестар]] і [[хор]], радыётэхнічны і літаратурна-гістарычны гурткі, выдаваўся на гектографе вучнёўскі часопіс «[[Школьная праца]]». Гістарычны музэй гімназіі захоўваў частку [[Слуцкія паясы|слуцкага пояса]], падараванага Вацлавам Ластоўскім. Вучні ладзілі пастаноўкі па п’есах беларускіх драматургаў. Пры гімназіі існаваў 45-ы [[Скаўцкі рух|скаўцкі]] атрад. Пры гімназіі працавалі мэханічная сьлясарна-такарная і шавецка-ткацкая майстэрні пад кіраўніцтвам інжынэра Я. Комісара<ref name="г">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускія мясьціны Дзьвінска|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/myustiny/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. У 1922 годзе ў Дзьвінску адчынілі беларускую пачатковую школу пад кіраўніцтвам Андрэя Якубецкага, якая спачатку месьцілася ў будынку беларускай гімназіі, а потым працавала на Стараверскай вуліцы, д. 53 пад кіраўніцтвам [[Кастусь Александровіч|Кастуся Александровіча]], дзе цяпер месьціцца [[Дзьвінскі расейскі ліцэй|расейскі ліцэй]]. На 1923 годзе ў пачатковай школе вучылася 175 дзяцей. Пазьней ёй кіраваў [[Аляксей Барткевіч]]. Большую частку часу тая школа працавала ў 2-павярховым будынку на [[Ковенская вуліца (Дзьвінск)|Ковенскай вуліцы]], д. 98, які зьнесьлі за савецкім часам. Падчас Нямецка-савецкай вайны пачатковая школа працавала ў будынку на Ковенскай вуліцы, д. 8, дзе цяпер таксама дзейнічае [[Дзьвінская дзяржаўная гарадзкая сярэдняя школа]]. Таксама падчас вайны каля скрыжаваньня вуліцаў Венібас і Імантас у 2-павярховым цагляным будынку працавала Ўправа беларускіх школаў, якой кіраваў [[Алесь Махноўскі]]<ref name="г"/>. У 1920—1930-я гады беларусы таксама стварылі культурна-асьветніцкія таварыствы «[[Рунь (Латвія)|Рунь]]» і «[[Беларуская хата (Латвія)|Беларуская хата]]», [[Беларускае навуковае таварыства ў Рызе]] і [[Таварыства беларускіх настаўнікаў у Латвіі]]. Выдавалі часопісы «[[На чужыне]]» і «[[Беларуская школа ў Латвіі]]». Дзейнічала [[Таварыства беларускага тэатру]]. Паводле [[Перапіс насельніцтва СССР 1979 году|перапісу насельніцтва СССР 1979 году]] ў [[Латвійская ССР|Латвійскай ССР]] налічвалася 111 500 беларусаў, якія складалі 4,5% насельніцтва<ref name="в"/>. 16 сьнежня 1991 году ўрады Беларусі і Латвіі падпісалі Дэклярацыю аб прынцыпах добрасуседзкіх дачыненьняў. 7 красавіка 1992 году дзяржавы ўсталявалі [[дыпляматычныя дачыненьні]]. У 1993 годзе адчыніліся [[Амбасада Беларусі ў Латвіі]] і [[Амбасада Латвіі ў Беларусі]]. 21 лютага 1994 году ўрады Беларусі і Латвіі заключылі міждзяржаўную дамову аб [[Беларуска-латвійская граніца|беларуска-латвійскай граніцы]]. У 1994 годзе запрацавалі Генэральнае консульства Беларусі ў Дзьвінску і Консульства Латвіі ў Віцебску. У 1994 годзе прэм’ер-міністр Латвіі [[Валдзіс Біркаўс]] наведаў Беларусь. У 1995 годзе ў Беларусь прыяжджаў латвійскі прэм’ер [[Марыс Гайліс]]. У 1998 годзе старшыня ўраду Беларусі [[Сяргей Лінг]] наведаў Латвію. У 2001 годзе ў Латвію прыяжджаў беларускі прэм’ер [[Уладзімер Ярмошын]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Палітычныя адносіны|спасылка=https://latvia.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/political/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Латвіі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. === Скандал === У 2006 годзе супраць латвійскага дыпламата ў Менску была ўзбуджаная крымінальная справа аб распаўсюджваньні [[парнаграфія|парнаграфічнай прадукцыі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20140714171215/http://vsesmi.ru/news/9433/19027/ Латышскае порна ў Беларусі пераследуецца па законе] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140714171215/http://vsesmi.ru/news/9433/19027/ |date=14 ліпеня 2014 }}</ref>, пасьля чаго пасол Латвіі быў адкліканы для кансультацыяў амаль на тры месяцы<ref>[https://web.archive.org/web/20140714163929/http://bdg.by/news/news.htm?95550,109 Пасол Латвіі Майра Мора: «Пасля ўсяго, што здарылася, гарката нейкая засталася…»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140714163929/http://bdg.by/news/news.htm?95550,109 |date=14 ліпеня 2014 }}</ref>. === 2008 год і пасьля яго === [[Файл:Baltkrievijas premjerministra Sergeja Sidorska vizīte Latvijā (5016890335).jpg|значак|270пкс|Сустрэча старшыняў урадаў Беларусі (справа) і Латвіі ў Рызе (2010 год)]] У 2008 годзе старшыня ўраду Беларусі [[Сяргей Сідорскі]] наведаў Латвію. У 2009 годзе старшыня ўраду Латвіі [[Іварс Годманіс]] зрабіў візыт у адказ. У 2010 годзе ў Латвію паўторна прыяжджаў прэм’ер Сідорскі. У красавіку 2013 году міністар замежных справаў Латвіі [[Эдгарс Рынкевічс]] наведаў Беларусь. У лютым 2014 годзе міністар замежных справаў Беларусі [[Уладзімер Макей|Ўладзімер Макей]] наведаў Латвію. У 2015 годзе міністры замежных справаў Макей і Рынкевічс сустракаліся ў Менску і [[Рыга|Рызе]]. У 2016 годзе Латвію наведаў беларускі прэм’ер [[Андрэй Кабякоў]], а ў ліпені 2016 году — паўторна Ўладзімер Макей. У ліпені 2017 году Беларусь наведаў Эдгарс Рынкевічс. 7 лютага 2018 году ў Беларусь прыяжджаў латвійскі прэм’ер [[Марыс Кучынскіс]], які падпісаў Мэмарандум аб узаемаразуменьні па асноўных напрамках эканамічнага супрацоўніцтва на сярэднетэрміновую пэрспэктыву, а ў ліпені 2018-га Латвію наведаў Макей. 16 студзеня 2020 году візыт у Беларусі зрабіў латвійскі прэм’ер [[Крыш’яніс Карыньш]], які таксама завітаў у індустрыяльны парк «[[Вялікі Камень (індустрыяльны парк)|Вялікі Камень]]» (Смалявіцкі раён), а ў ліпені 2020 году ў Латвію прыяжджаў Уладзімер Макей. Да гэтага часу між гарадамі і абласьцямі Беларусі і Латвіі заключылі каля 60 пагадненьняў аб пабрацімскіх сувязях. Таксама падпісалі каля 60 двухбаковых міжнародных дамоваў<ref name="а"/>. [[Файл:1209 (25-hoddzie ŭstaliavannia dyplamatyčnych adnosin pamiž Respublikaj Bielaruś i Latvijskaj Respublikaj) - First day cover.jpg|значак|280пкс|[[Канвэрт першага дня]] Беларусі, прысьвечаны 25-годзьдзю беларуска-латвійскіх дачыненьняў (2017 год)]] У жніўні 2020 году [[Сойм Латвіі]] ўхваліў Заяву аб непрызнаньні легітымнасьці [[Прэзыдэнт Беларусі|прэзыдэнта Беларусі]]<ref name="а"/>. 25 траўня 2021 году Амбасада Латвіі ў Беларусі спыніла працу праз выправаджэньне латвійскіх дыпляматаў зь Беларусі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Амбасада Латвіі ў Менску спыняе выкананьне консульскіх функцыяў|спасылка=https://www2.mfa.gov.lv/ru/novosti/novosti-ministerstva/68010-posolstvo-latvii-v-minske-prekrashchaet-vypolnenie-konsulskikh-funktsij|выдавец=Міністэрства замежных справаў Латвіі|мова=ru|дата публікацыі=25 траўня 2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. Напярэдадні, 24 траўня перад адкрыцьцём [[Чэмпіянат сьвету па хакеі з шайбай 2021 году|Чэмпіянату сьвету па хакеі з шайбай 2021 году]] мэр Рыгі [[Мартыньш Стакіс]] і міністар замежных справаў Латвіі [[Эдгарс Рынкевічс]] замянілі [[чырвона-зялёны сьцяг]] і [[бела-чырвона-белы сьцяг]] у цэнтры гораду, дзе стаялі сьцягі краінаў-удзельніцваў першынства. У адказ міністар замежных справаў Беларусі Ўладзімер Макей прапанаваў латвійскім дыпляматам пакінуць Беларусь цягам 48 гадзінаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Макей: паслу Латвіі прапанавана пакінуць Беларусь на працягу сутак|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/makej-paslu-latvii-prapanavana-pakinuts-belarus-na-pratsjagu-sutak-100111-2021/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=24 траўня 2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. 26 чэрвеня 2021 году Амбасада Беларусі ў Латвіі прыпыніла працу на патрабаваньне ўраду Латвіі<ref name="а"/>. Пасьля таго праект [[Народныя амбасады Беларусі]] распачаў працу ў Латвіі. 16 ліпеня 2024 году ўрад Латвіі забараніў уезд з [[Аўтамабільныя рэгістрацыйныя знакі Беларусі|аўтамабільнымі рэгістрацыйнымі знакамі Беларусі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Бесчалавечным і антыгуманным назвалі ў МЗС Беларусі рашэньне Латвіі аб забароне на ўезд беларускіх аўтамабіляў|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/beschalavechnym-i-antygumannym-nazvali-u-mzs-belarusi-rashenne-latvii-ab-zabarone-na-uezd-belaruskih-133548-2024/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=15 ліпеня 2024|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>. === Ваеннае супрацоўніцтва === 8 ліпеня 2022 году памочнік Міністра абароны Рэспублікі Беларусь па пытаньнях міжнароднага ваеннага супрацоўніцтва палкоўнік Валерый Равенка паведаміў, што латвійскі бок адмовіў беларускім ваенным спэцыялістам у наведваньні воінскай часьці ў Латвіі згодна зь Венскім дакумэнтам аб мерах умацаваньня даверу і бясьпекі<ref>{{cite web|url = https://twitter.com/revenko_valery/status/1545388452585345024?s=12|title = The West's frivolity towards...|author = |date = 2022-07-08|work = Twitter-старонка Валерий Ревенко|language = ru|accessdate = 2022-07-09}}</ref>. == Сьпіс дыпляматаў == === Беларускія амбасадары === # [[Валянцін Вялічка]] (1993—1997) # [[Міхаіл Марыніч]] (1999—2001) # [[Вадзім Ламкоў]] (2002—2005) # [[Аляксандар Герасіменка]] (2006—2013) # [[Марына Даўгаполава]] (2013—2018) # [[Васіль Марковіч]] (2018—2020) === Латвійскія амбасадары === * [[Агніс Томас]] ([[часовы павераны]], 1992—1993) * [[Яніс Лоўнікс]] (1993—1997) * [[Інгрыда Леўрэнцэ]] (часовая павераная, 1997—2000) * [[Эган Нейманіс]] (часовы павераны, 2000—2004) * [[Майра Мора]] (2004—2010) * [[Міхаіл Васільевіч Папкоў|Міхаіл Папкоў]] (2010—2015) * [[Марціньш Вірсіс]] (2015<ref>{{Навіна|аўтар=Сяргей Гаўрыцкі|загаловак=Латвія гатова садзейнічаць выхаду беларускіх тавараў на еўрапейскі рынак|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/latvija-gatova-sadzejnichats-vyhadu-belaruskih-tavarau-na-eurapejski-rynak-46068-2016/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=20 красавіка 2016|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref> — 2019<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларусь і Латвія маюць добрую аснову для далейшага эфектыўнага ўзаемадзеяньня - Краўчанка|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/belarus-i-latvija-majuts-dobruju-asnovu-dlja-dalejshaga-efektyunaga-uzaemadzejannja-krauchanka-73658-2018/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=15 лістапада 2018|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref>) * [[Эйнарс Семаніс]] (1 жніўня 2019<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Новым паслом Латвіі ў Беларусі прызначаны Эйнарс Семаніс|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/novym-paslom-latvii-u-belarusi-naznachany-ejnars-semanis-80200-2019/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=1 жніўня 2019|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref> — 25 траўня 2021)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Амбасадар|спасылка=https://www2.mfa.gov.lv/by/belarus/posolstvo/posol|выдавец=Амбасада Латвіі ў Беларусі|дата публікацыі=6 кастрычніка 2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}}</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Артыкул| аўтар = Вольга Іванова. | загаловак = Асабістыя архівы ў Латвійскіх сховішчах як крыніца па гісторыі Беларусі. | арыгінал = | спасылка = https://elib.bsu.by/handle/123456789/288880 | мова = | адказны = склад. В. С. Пазднякоў, П. П. Журкевіч| аўтар выданьня = | выданьне = Сучасныя праблемы дакументазнаўства, архівазнаўства і археаграфіі | тып =матэрыялы навук.-практ. канф., прысвеч. 85-годдзю Дзярж. архіўн. службы і 80-годдзю Нац. архіва Рэсп. Беларусь. (Мінск, 12 красавіка 2007) | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва =[[БДУ]] | год = 2007| выпуск = | том = | нумар = | старонкі = 162—168 | isbn = | issn = 2519—4437 | архіўная спасылка = | недасяжны}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Навіны|спасылка=https://daugavpils.mfa.gov.by/be/embassy/news/|выдавец=[[Генэральнае консульства Беларусі ў Дзьвінску]]|дата публікацыі=17 ліпеня 2024|дата доступу=21 ліпеня 2024}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Навіны|спасылка=https://daugavpils.mfa.gov.by/be/embassy/news/|выдавец=[[Амбасада Беларусі ў Латвіі]]|дата публікацыі=7 чэрвеня 2021|дата доступу=21 ліпеня 2024}} ** [https://web.archive.org/web/20240721173332/https://latvia.mfa.gov.by/be/bielarusy/supolki_news/ Навіны беларускіх суполак Латвіі] * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Навіны|спасылка=https://www2.mfa.gov.lv/vitebsk/aktualitates|выдавец=[[Консульства Латвіі ў Віцебску]]|мова=lv|дата публікацыі=3 траўня 2024|дата доступу=21 ліпеня 2024}} {{Амбасадары Беларусі ў Латвіі}} {{Міжнародныя стасункі Беларусі}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларуска-латвійскія стасункі]] hxh2g2of1ll5hfycjm1fbhlnnwcd0e4 14 289817 2619971 2571072 2025-06-14T08:04:40Z W 11741 W перанёс старонку [[Катэгорыя:Лезьбіянства]] у [[Катэгорыя:Леcьбіянства]]: Памылка ў назове: +[[Лесьбіянсвтва]] і крыніца наконт "с", бо назва ад вострава [[Лесбас]]: [[Алесь Астроўскі]]. Што могуць даць дэмакратыі тыя, хто выносіць паскудзтва на cвае сьцягі (частка 1) // Грамадазнаўчы сайт «Беларусь - наша зямля», 19 сьнежня 2011 г. https://nashaziamlia.org/2011/12/19/4596/ 2571072 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Гомасэксуальнасьць]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] gc9j322p9dkslpztxtxlji5b8z3x4r0 2619974 2619971 2025-06-14T08:14:29Z W 11741 +[[Вікіпэдыя:Крытэры хуткага выдаленьня#Катэгорыяў]] (пустая катэгорыя і дублікат [[:Катэгорыя:Лесьбіянства]] з лацінскай літарай "с" замест кірылічнай па-беларуску) 2619974 wikitext text/x-wiki {{Хутка выдаліць|[[Вікіпэдыя:Крытэры хуткага выдаленьня#Катэгорыяў]] (пустая катэгорыя і дублікат [[:Катэгорыя:Лясьбійства]] з лацінскай літарай "с" замест кірылічнай па-беларуску)}} ji8z0bkzd5rtxp7pciund9qhbkpzjzw 2619975 2619974 2025-06-14T08:14:48Z W 11741 . 2619975 wikitext text/x-wiki {{Хутка выдаліць|[[Вікіпэдыя:Крытэры хуткага выдаленьня#Катэгорыяў]] (пустая катэгорыя і дублікат [[:Катэгорыя:Лесьбіянства]] з лацінскай літарай "с" замест кірылічнай па-беларуску)}} gxnvo8zr7rkrer0fz3hb0ur3dc7p6cj 0 291990 2619961 2586559 2025-06-14T07:03:50Z W 11741 +Іншыя пераклады славянскімі мовамі празь [[Вікізьвесткі]] [[:d:Q1137310]] 2619961 wikitext text/x-wiki {{Фільм | назва = Абарона ад сьмерці | арыгназва = {{Мова-en|Death Proof|скарочана}} | выява = | рэжысэр = [[Квэнтын Тарантына]] | сцэнарыст = Квэнтын Тарантына | ролі = Курт Русэл }} '''«Абарона ад сьмерці»''' (інш. [[пераклад]]ы: [[Македонская мова|макед.]] і {{мова-sr|Сьмерцеўстойлівы|скарочана}}, {{мова-sl|Сьмерцебясьпечны|скарочана}}, рас. і {{мова-uk|Доказ сьмерці|скарочана}}, {{мова-cs|Аўтазабойца|скарочана}}) — амэрыканскі фільм 2007 году напісаны й зафільмованы [[Квэнтын Тарантына|Квэнтынам Тарантынай]]. Фільм пачынаецца з каскадэра [[Курт Расэл|Курта Расэла]], які забівае маладых кабет сваёй мадэфікаванай машынай і кліча яе «абарона ад сьмерці». == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід}} [[Катэгорыя:Фільмы 2007 году]] [[Катэгорыя:Фільмы Квэнтына Тарантына]] 7wxho3xxjkfymy6mzddntrghot6da6h 0 296094 2619928 2615934 2025-06-14T00:56:00Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2619928 wikitext text/x-wiki '''Беларускі саюз у Польшчы'''<ref>[https://www.svaboda.org/a/24842433.html УЧОРА Ў БЕЛАСТОКУ ПРАЙШОЎ V ЗЬЕЗД БЕЛАРУСКАГА САЮЗУ ПОЛЬШЧЫ]</ref> (БСП, {{мова-pl|Związek Białoruski w Rzeczypospolitej Polskiej}}) — аб’яднаньне беларускіх арганізацыяў у [[Польшча|Польшчы]]. Сядзіба аб’яднаньня знаходзіцца ў [[Беласток]]у, вуліца Замэнгофа, 27<ref>[https://web.archive.org/web/20250524193518/https://poland.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/belarusiny/zgurtowania/ Грамадскія аб’яднанні беларусаў у Польшчы]</ref>. == Дзейнасьць == Беларускі саюз у Польшчы зарэгістраваны 15 сакавіка 1993 году. Яго ўтварылі: * [[Беларускае аб’яднаньне студэнтаў]] (Беласток), * [[Беларускае дэмакратычнае аб’яднаньне]] (Беласток), * [[Белавежа (аб’яднаньне)|Беларускае літаратурнае аб’яднаньне «Белавежа»]] (Беласток), * [[Ніва (газэта)|Праграмная рада штотыднёвіка «Ніва»]] (Беласток), * [[Зьвяз беларускай моладзі]] (Беласток), * [[Беларускае культурнае таварыства «Хатка»]] ([[Гданьск]]). Восеньню 1993 года ў БСП уступіла [[Беларускае гістарычнае таварыства]]. Першым старшынёй саюза стаў юрыст Пётар Юшчук. Цяпер кіраўніком зьяўляецца [[Яўген Вапа]]. Галоўнай задачай аб’яднаньня зьяўляецца злучэньне дзейнасьці беларускіх грамадаў у Польшчы. 20 красавіка 2020 году БСП разам з [[АБ-БА]], [[Асацыяцыя беларускіх журналістаў]], [[Беларускае гістарычнае таварыства]], [[Белавежа (аб’яднаньне)|Беларускае літаратурнае аб’яднанне «Белавежа»]], [[Беларускае аб’яднаньне студэнтаў]] зьвярнуліся зь лістом у абарону перадачы «[[Беларускі тыдзень]]» на [[ПТБ-3]]. Яе спрабавалі закрыць. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * [https://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=45076 Historia Białorusinów Podlasia, Białystok 2016, s. 400] == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.svaboda.org/a/24842433.html УЧОРА Ў БЕЛАСТОКУ ПРАЙШОЎ V ЗЬЕЗД БЕЛАРУСКАГА САЮЗУ ПОЛЬШЧЫ] * [https://web.archive.org/web/20250524193518/https://poland.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/belarusiny/zgurtowania/ Грамадскія аб’яднанні беларусаў у Польшчы] * [https://www.racyja.com/uncategorized/pratest-belaruskikh-arganizatsyj-u-suv/ Беларускі саюз у Польшчы разам іншымі арганізацыямі] * [https://radiounet.fm/magchymasczi-navuchannya-pa-belarusku-shukali-na-mizhnarodnym-dni-belaruskaj-adukaczyi-u-belastoku/ Пра вучобу беларускац мовы] {{Беларусы ў Польшчы}} [[Катэгорыя:Беларускія арганізацыі Польшчы]] [[Катэгорыя:Беларусы ў Польшчы]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1993 годзе]] [[Катэгорыя:Арганізацыі, заснаваныя ў 1993 годзе]] gxhhnjpvdrnn6o1992mhilyi1lwfasv 0 296840 2619896 2619008 2025-06-13T13:23:28Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2619896 wikitext text/x-wiki {{Фільм |назва = БНР 101. Вялікі канцэрт у Горадні |арыгназва = БНР 101. Вялікі канцэрт у Гародні |выява = Flag of Belarus (1918, 1991–1995).svg |памер = |подпіс = Сьцяг [[БНР]] |рэжысэр = |прадусар = |сцэнарыст = |дыктар = [[Аляксандар Памідораў]] |ролі = [[Нізкіз]]<br />[[Крама (гурт)|Крама]]<br />[[Зьміцер Вайцюшкевіч]]<br />[[Лявон Вольскі]]<br />[[Дзецюкі (гурт)|Дзецюкі]]<br />інш. |кампазытар = |апэратар = |мантаж = |вытворчасьць = [[Белсат]] |распаўсюд = [[Ютуб]]<br>[[Тузін гітоў]] |дата = 7 траўня 2019 году |час = 2 гадзіны 6 хвілін |мова = [[Беларуская мова|беларуская]]<br />[[Расейская мова|расейская]] |краіна = {{Сьцяг БНР}}[[Беларусь]] |бюджэт = |прыбытак = |папярэдні = |наступны = }} '''БНР 101. Вялікі канцэрт у Горадні'''<ref>[https://youtube.com/ypQ_mUh4lyI?si=dyu5p2D9io3QRH7L Запіс канцэрту на Ютубе]</ref> — беларускі дакумэнтальны запіс падзеі, якая адбылася 25 сакавіка 2019 году ў Горадні пад час веча<ref>НАША СЛОВА № 13 (1424), 27 сакавіка 2019 г.</ref>. На ім сьвяткавалі [[Дзень Волі]], або 101 год са дня абвяшчэньня незалежнасьці [[БНР]]. У запісе можна слузаць наступныя песьні гуртоў: * [[Нізкіз]] * [[Крама (гурт)|Крама]] * [[Зьміцер Вайцюшкевіч]] * [[Лявон Вольскі]] * [[Дзецюкі (гурт)|Дзецюкі]]<br />інш. == Глядзіце таксама == * [[Ворша 1991]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * [[Наша слова]] № 13 (1424), 27 сакавіка 2019 г. == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.facebook.com/bnr100by/videos/%D0%B1%D0%BD%D1%80101-%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B0-%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D0%B0-%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B0-%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0/2303303453286404/ Пра сьвята ў Горадні] * [https://bnr100.by/ БНР 100] * [https://pawet.net/ns/2019/13/%E2%84%96_13_(1424).html 101-я ўгодкі Беларускай Народнай Рэспублікі] на [[Павет (сайт)|Павеце]] * [https://www.youtube.com/watch%3Fv%3DypQ_mUh4lyI&ved=2ahUKEwjlmdi61d-NAxXXSPEDHfyHKnMQwqsBegQIFBAE&usg=AOvVaw0RpgnGhWdXwNgo6Ry6NO8_ Запіс дзіва] на [[Ютуб]]е * [https://vytoki.net/?news=00022264 Фільм Ворша 1991] * [https://web.archive.org/web/20250213185525/https://orsha.eu/bel/%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%96%D0%BD%D1%8B/%D0%BE%D1%80%D1%88%D0%B0?page=211 Фільм Ворша 1992 на старонцы Воршы] * [https://vytoki.net/?news=00022253 Выстава з-за выпуску фільму Ворша 1991] * [https://www.youtube.com/watch?v=IzQEbm5wUfs Фільм Ворша 1991 на Ютубе] [[Катэгорыя:Белсат]] [[Катэгорыя:Фільмы беларускіх рэжысэраў]] [[Катэгорыя:Беларускія дакумэнтальныя фільмы]] [[Катэгорыя:Дакумэнтальныя фільмы]] [[Катэгорыя:Беларускія музычныя фільмы]] [[Катэгорыя:Музычнае кіно]] [[Катэгорыя:Беларускія гістарычныя фільмы]] [[Катэгорыя:Дакумэнтальныя гістарычныя фільмы]] [[Катэгорыя:Незалежныя беларускія фільмы]] [[Катэгорыя:Незалежныя фільмы]] [[Катэгорыя:Беларускія фільмы 2019 году]] [[Катэгорыя:Беларускія фільмы]] [[Катэгорыя:Польскія фільмы]] [[Катэгорыя:Польскія фільмы 2019 году]] [[Катэгорыя:Польскія гістарычныя фільмы]] [[Катэгорыя:Польскія дакумэнтальныя фільмы]] [[Катэгорыя:Польскія музычныя фільмы]] [[Катэгорыя:Фільмы 2019 году]] [[Катэгорыя:Фільмы, зьнятыя ў Горадні]] [[Катэгорыя:Фільмы, зьнятыя ў Беларусі]] 0oulwntiqqzs3zwskl9w1m24caj37ut 3 297015 2619887 2025-06-13T12:03:23Z W 11741 +[[Шаблён:Вітаем]] 2619887 wikitext text/x-wiki {{Вітаем}} З найлепшымі пажаданьнямі,—[[Удзельнік:W]] 15:02, 13 чэрвеня 2025 (UTC+3) aqd69z15jrruk214c1txdaek982u659 0 297016 2619899 2025-06-13T14:41:45Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Атэізм]] 2619899 wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Атэізм]] jzxtswgv3rd605ta3021734wjcanp5a 0 297017 2619901 2025-06-13T14:56:07Z W 11741 W перанёс старонку [[Зьвяз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] у [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] паўзьверх перанакіраваньня: Уніфікацыя: +Крыніца пра Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР): Сяргей Навумчык. Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль // Беларуская служба Радыё «Свабода», 30 сьнежня 2022 г. https://www.svaboda.org/a/32200070.html 2619901 wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] 7vr1trwq865kkc8wrliizf3mv6j4eqz 1 297018 2619903 2025-06-13T14:56:07Z W 11741 W перанёс старонку [[Абмеркаваньне:Зьвяз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] у [[Абмеркаваньне:Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] паўзьверх перанакіраваньня: Уніфікацыя: +Крыніца пра Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР): Сяргей Навумчык. Разваліўся ў 1991-м, але ня можа сканаць дагэтуль // Беларуская служба Радыё «Свабода», 30 сьнежня 2022 г. https://www.svaboda.org/a/32200070.html 2619903 wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Абмеркаваньне:Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] i0o4c3d9ima1alh8hknmhqqu0a1lkpx 1 297019 2619912 2025-06-13T15:25:29Z Alaksandar 84474 /* Памылка */ новы разьдзел 2619912 wikitext text/x-wiki == Памылка == На першым фота "дом губернатара" на Рэвалюцыйнай вуліцы [[Удзельнік:Alaksandar|Alaksandar]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Alaksandar|гутаркі]]) 18:25, 13 чэрвеня 2025 (+03) dkr1t2fdjuye3p0x551mw64a9vqy2fe 0 297020 2619920 2025-06-13T16:50:28Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Сэкс]] 2619920 wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Сэкс]] 10xhe6zyn7iw8da6kxf3shk5h574hu2 3 297021 2619922 2025-06-13T17:10:11Z Ліцьвін 847 Вітаем 2619922 wikitext text/x-wiki {{Вітаем}} fbn7wwakni74vxuz1x9rcjfgbiynfll 0 297022 2619923 2025-06-13T17:13:47Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Ласкацень]] 2619923 wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Ласкацень]] skh7gt940e7gad65rja19n9t117mw68 0 297023 2619970 2025-06-14T08:03:41Z W 11741 W перанёс старонку [[Лезьбіянства]] у [[Леcьбіянства]]: Памылка ў назове: +Крыніца наконт "с", бо назва ад вострава [[Лесбас]]: [[Алесь Астроўскі]]. Што могуць даць дэмакратыі тыя, хто выносіць паскудзтва на cвае сьцягі (частка 1) // Грамадазнаўчы сайт «Беларусь - наша зямля», 19 сьнежня 2011 г. https://nashaziamlia.org/2011/12/19/4596/ 2619970 wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Леcьбіянства]] pselwff2e4b42qy4tzqdcjsvs2axp6r 14 297024 2619972 2025-06-14T08:04:40Z W 11741 W перанёс старонку [[Катэгорыя:Лезьбіянства]] у [[Катэгорыя:Леcьбіянства]]: Памылка ў назове: +[[Лесьбіянсвтва]] і крыніца наконт "с", бо назва ад вострава [[Лесбас]]: [[Алесь Астроўскі]]. Што могуць даць дэмакратыі тыя, хто выносіць паскудзтва на cвае сьцягі (частка 1) // Грамадазнаўчы сайт «Беларусь - наша зямля», 19 сьнежня 2011 г. https://nashaziamlia.org/2011/12/19/4596/ 2619972 wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[:Катэгорыя:Леcьбіянства]] 9pwd2mofy42cg5ck066i59qg215r2kx 14 297025 2619973 2025-06-14T08:06:28Z W 11741 +2 старэйшыя катэгорыі 2619973 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Гомасэксуальнасьць]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] gc9j322p9dkslpztxtxlji5b8z3x4r0