Wikipedia bswiki https://bs.wikipedia.org/wiki/Po%C4%8Detna_strana MediaWiki 1.45.0-wmf.9 first-letter Mediji Posebno Razgovor Korisnik Razgovor s korisnikom Wikipedia Razgovor o Wikipediji Datoteka Razgovor o datoteci MediaWiki Razgovor o MediaWikiju Šablon Razgovor o šablonu Pomoć Razgovor o pomoći Kategorija Razgovor o kategoriji Portal Razgovor o portalu TimedText TimedText talk Modul Razgovor o modulu Event Event talk Topic Antropologija 0 89 3734093 3711721 2025-07-10T14:53:00Z Palapa 383 3734093 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Anatomical and geometrical proportions - Albrecht Dürer.png|mini|220p|Anatomske razmjere ljudskih bića. Crtež [[Albrecht Dürer|Albrechta Dürera]] (c.1500)]] '''Antropologija''' (grč. άνθρωπος - ''antropos'' = čovjek + λoγοs - ''logos'' = nauka, znanje, znanost, učenje), u najširem smislu, obuhvata praktično sve oblasti ljudske spoznaje jer svako znanje o sebi i okolnom svijetu može uticati na sopstveno ponašanje prema prirodi i društvu.<ref>Boaz N. T. (1999): Essentials of biological anthropology. Prentice Hall, New Jersey,{{ISBN|0-13-080793-1}}.</ref><ref>Mader S. S. (2000): Human biology. McGraw-Hill, New York, {{ISBN|0-07-290584-0}}; {{ISBN|0-07-117940-2}} (ISE)</ref><ref>Hadžiselimović R. (1986): Uvod u teoriju antropogeneze. Svjetlost, Sarajevo, {{ISBN|9958-9344-2-6}}.</ref><ref>Darvin Č. (1991): Postanak čoveka. Prosveta, Beograd.</ref> Svi ljudi današnjice i njihovi neposredni [[fosil]]ni preci pripadaju jednoj i jedinstvenoj biološkoj [[Vrsta (biologija)|vrsti]] – ''Homo sapiens'' (lat. ''homo'' = čovjek, ''sapiens'' = razumni, umni, onaj koji zna), koja je proizvod prirode i njen nerazdvojni dio. Međutim, čovjek je veoma osobeno prirodno biće – jedino živo biće u općoj [[ekonomija|ekonomiji]] [[priroda|prirode]] koje svoj opstanak osigurava svjesnom proizvodnjom egzistencijalnih uvjeta. Kao aktivni stvaralac sredstava za [[život]], on prilagođava i mijenja svoju sredinu, unoseći u nju krupne – samo njemu svojstvene – antropogene promjene. Zato čovjekov položaj u prirodi, pored čisto bioloških, ima i posebne – društvene i kulturne odrednice. Na toj osnovi antropologija se dijeli na biološku ([[bioantropologija]]) i društvenu, tj. kulturološku ([[kulturalna antropologija]], [[socioantropologija]]). == Bioantropologija == '''[[Bioantropologija]]''' (''biološka antropologija'', ''[[biologija]] [[čovjek]]a'', ''[[fizička antropologija]]'', ''[[somatologija|somatska antropologija]]'') proučava čovjeka kao živo biće, kao pripadnika žive prirode i biološku vrstu. To je, dakle, osnovna prirodna znanost čiji je "predmet" proučavanja čovjek, a "problem" – njegova sveukupna [[biologija]]. Prema tome, bioantropologija obuhvata niz problemskih bioloških naučnih disciplina – od molekularne biologije, preko [[citologija|citologije]], [[histologija|histologije]], [[anatomija|anatomije]], [[genetika|genetike]], [[fiziologija|fiziologije]], [[ekologija|ekologije]] (i dr.) do [[evolucija|evolucije]] [[čovjek]]a i [[paleoantropologija|paleoantropologije]]. U ovim područjima bioantropoloških interesovanja postoji značajno interdisciplinarno preklapanje i prožimanje sa ostalim prirodnim ([[hemija]], [[fizika]], [[geologija]] itd) i [[matematika|matematičko]]–[[informatika|informatičkim]] [[znanost]]ima. Primijenjena bioantropologija ima nekoliko veoma značajnih područja djelovanja, na osnovu čega se, naprimjer, izdvajaju [[medicina|medicinska]], [[forenzička antropologija|forenzička]], [[industrijska antropologija]] i sl.<ref>Rischer C. E., Easton T. A. ( 19956): Focus on human biology. HarperCollins College Publishers, New York, {{ISBN|0-06-501796-X}}.</ref> === Osnovne bioantropološke nauke === *[[Molekularna biologija]] – Molekularne osnove životnih pojava i procesa *[[Citologija]] – [[Biologija]] [[Ćelija (biologija)|ćelije]] *[[Histologija]] – [[Biologija]] ljudskih [[tkivo|tkiva]] *[[Embriologija]] – [[Embrion]]alni razvoj *[[Genetika]] – Procesi i pojave organskog nasljeđivanja i [[biologija|biološke]] promjenljivosti *[[Fiziologija]] – Funkcije [[organizam|organizma]] i njegovih [[organ]]skih sistema *[[Morfologija]] – Spoljašnji oblik i građa [[organizam|organizma]] *[[Anatomija]] – Unutrašnja [[morfologija]] – građa organizma, [[organ]]skih sistema i organa *[[Biotipologija]] – [[Klasifikacija]] [[tip]]ova [[Tjelesna konstitucija|tjelesne konstitucije]] ([[somatotip]]ova) *[[Somatologija]] – [[Biologija]] [[čovjek|ljudskog]] [[tijelo|tijela]] *[[Etologija]] – [[Biologija]] [[ponašanje|ponašanja]] *[[Primatologija]] – [[Biologija]] pripadnika [[red]]a [[Primati|''Primata'']] *[[Ekologija]] – Međuodnosi [[Hominidi|hominida]] i njihove biotičke i abiotičke sredine ([[antroposfera|antroposfere]]) *[[Evolucija]] ([[Antropogenija]]) – Priroda i tokovi [[historija|historijskog]] razvoja hominida ([[antropogeneza]]) *[[Paleoantropologija]] – [[Biologija]] (pra)ljudi minulih [[geologija|geoloških]] epoha – biologija [[fosil]]nih oblika === Koadaptacija biološkog i kulturnog nasljeđivanja === ''' Ko[[adaptacija|adaptacijski]] sistem [[biologija|biološkog]] i [[kultura|kulturološkog]] nasljeđivanja''' je osnova specijalnog položaja ljudske [[Vrsta (biologija)|vrste]] u [[ekonomija|ekonomiji]] prirode. [[Biologija|Biološki]] kontinuitet čovječanstva ostvaruje se zahvaljujući procesima i pojavama [[Genetika|organskog nasljeđivanja]] u kojima materijalni nosioci [[gen]]etičke poruke povezuju neprekidni niz roditeljskih i potomačkih pokoljenja. Kontinuitet [[kultura|kulture]], međutim, počiva isključivo na [[čovjek|međuljudskoj]] [[komunikacija|komunikaciji]]. Kulturni razvoj se ostvaruje prijenosom, razmjenom i širenjem znanja, [[umjetnost|umijeća]] i navika. Nositelji biološkog nasljeđivanja ne prenose ljudska svojstva koja su stečena tokom života, dok se nasljeđivanje kulture tiče samo takvih obilježja! [[Kultura]] se stiče samo podražavanjem, vježbanjem i [[učenje]]m od drugih ljudskih bića (tj. nebiološkim putem). Nedvojbeno je da nasljedne sklonosti mogu uticati na brzinu, kvalitet i kvantitet usvajanja [[kultura|kulture]] i njenih pojedinih elemenata, ali one nikada ne određuju što se, zapravo, stiče ili prenosi. [[Genetika|Genetički]] faktori mogu, npr., uticati na to da li će neko lakše ili teže naučiti jedan ili više [[jezik]]a, ali ne i koje, a još manje šta će, kada i kako na svakom od njih govoriti. Po svom kulturnom identitetu, ljudi nisu od rođenja [[Bosna|Bosanci]], [[Amerika]]nci, [[Kina|Kinezi]] ili [[Hotentoti]] niti su predodređeni da budu [[selo|seljaci]], [[rudarstvo|rudari]], [[vojnik|vojnici]], [[nauka|naučnici]] ili [[umjetnost|umjetnici]], nisu rođeni kao [[vjera|vjernici]] ili [[ateizam|ateisti]], kulturno superiorni ili ispodprosječno "kultivirani". Oni to postaju [[učenje]]m i odgojem, odnosno prihvatanjem i usvajanjem karakterističnih elemenata kulturne posebnosti pomenutih skupina. [[Kultura]] je [[historija|historijski]] izveden sistem eksplicitnih (izričitih) ili implicitnih (podrazumijevajućih) [[etologija|obrazaca]] življenja, koji je zajednički svim ili posebno određenim pripadnicima grupe. Prema nekim pojednostavljenjima, to je organizirani sistem naučenih odgovora u mogućim životnim situacijama, karakterističan za određeno [[društvo]]. Ili još jednostavnije – kultura je sve ono što ljudi čine "zato što su ih tako učili".<ref name="ReferenceA">Dobzhansky Th. (1962): Mankind Evolving – The Evolution of the Human Species. Yale University Press, New Haven and London.</ref> Neraskidivost veza između [[biologija|biološke]] i [[kultura|kulturne]] komponente evolucije čovječanstva izvire iz cjelovitosti i komplementarnosti njihovog zajedničkog usmjerenja ka najdjelotvornijem prilagođavanju [[životna sredina|životnoj sredini]] i što potpunijoj kontroli nad njom. [[Evolucija|Evolucijska]] progresija [[genetika|genetičke]] osnove ljudske sposobnosti da stvara, dograđuje, modificira i prenosi kulturu [[selekcija|selektivno]] je stimulirala [[adaptacija|adaptacijske]] prednosti onih kod kojih su se one pojavile. Kultura je, međutim, neizmjerno djelotvorniji oblik prilagođavanja od samih bioloških procesa koji su omogućili njenu pojavu i neslućeni progres. Njena relativna efikasnost je rezultat neuporedivo moćnijih, bržih i raznorodnijih oblika širenja. Promijenjeni [[gen]]i se prenose samo na direktne potomke svojih prvih nosilaca, dok se razmijenjeni elementi kulture mogu prenositi svakome, bez obzira na biološko roditeljstvo ili čak u "gotovom obliku" preuzeti od drugih [[narod]]a (ljudskih skupina). [[Teorija|Teorijski]] gledano, u jednoj jedinoj generaciji, određene kulturne inovacije mogu postati svojinom praktično cijelog [[čovječanstvo|čovječanstva]]. Stvaranjem [[genetika|genetičke]] osnove kulture biološka [[evolucija]] je prevazišla samu sebe – stvorila je svoju nadorgansku izvedenicu i stopila se s njom u jedinstvenu cjelinu. Time ipak nije poništena njena organska komponenta. Prema tome, evoluciju čovječanstva čine njene dvije uzročno–posljedično povezane, komplementarne i interaktivne komponente: [[biologija|biološka]] (''organska'') i [[kultura|kulturna]] (''nadorganska''). Ona, dakle, nije isključivo biološki proces niti se može poistovijetiti sa [[historija kulture|historijom kulture]]. Složeni sistem održavanja međupersonalnih i međugeneracijskih komunikacija od kojih zavisi opstanak i postojanost [[čovjek]]a kao jedinke i biološke [[Vrsta (biologija)|vrste]] označava se kao vantjelesno (''ekstrasomatsko'', ''egzosomatsko'') nasljeđivanje. Ono omogućuje da se zatvoreni sistem [[genetička informacija|genetičke informacije]] (biološkog nasljeđivanja) progresivno dopunjava široko otvorenim programom nasljeđivanja kulturnih dostignuća. Tako se [[učenje]] – tipično ljudsko svojstvo – javlja kao najznačajniji faktor [[socijalizacija|socijalizacije]] ili [[enkulturacija|enkulturacije]], tj. procesa uklapanja u ođređeno [[društvo]] i prihvaćanja [[jedinka|osobenih]] društvenih odnosa i pravila [[ponašanje|ponašanja]]. [[Komunikacija|Komuniciranje]] među [[jedinka|individuama]] i [[generacija]]ma predstavlja osnovni preduvjet kontinuiteta svake kulture, pošto se primopredajom informacija ostvaruju polazni uvjeti za njihovo širenje, kojim postaju zajednička svojina. Komunikacijom se ostvaruje dugoročni kontinuitet [[čovjek|antropogeno]] stvorenih uvjeta [[život]]a, tj. najbitnijih elemenata materijalne i duhovne kulture. Pokretačku i primarnu ulogu u evoluciji međuljudskog komuniciranja odigrali su najprije [[jezik]] ([[govor]]), a zatim i [[pismo]] kao njegov [[simbol]]ički izraz. [[Hipoteza|Hipotezu]] o [[psihologija|psihičkom]] jedinstvu čovječanstva posebno opravdava činjenica da su svi pripadnici ljudske [[Vrsta (biologija)|vrste]], osim [[patologija|patoloških]] slučajeva, sposobni za [[učenje]] svih poznatih [[simbol]]ičkih [[jezik]]a i raznorodnih izvornih i široko rasprostranjenih kulturnih formi. To istovremeno dokazuje da je ova sposobnost postala osobenost vrste ''Homo sapiens'', poput uspravnog hoda, nesezonskog razmnožavanja, veličine i funkcionalnih kapaciteta [[mozak|mozga]] i ostalih, isključivo ljudskih, [[osobina]]. Prema tome, [[kultura]] je proizvod i dio [[čovjek]]ove [[biologija|biologije]] i njegovog sveukupnog bića, iako je prenosi društvo a ne [[gen]]i. Ona je karakteristična posebnost naše [[Vrsta (biologija)|vrste]], kao što su ogromne [[tijelo|tjelesne]] dimenzije prepoznatljiva osobenost nekih vrsta gigantskih [[životinja]] ([[slon]]ova i [[Plavetni kit|kitova]], npr.). Ukratko, kultura je najmoćnija i ekskluzivna [[adaptacija]] vrste ''Homo sapiens'' na specifično mjesto u općoj "ekonomiji prirode". Sposobnost svjesnog prilagođavanja životne sredine i stvaranje vještačkih uvjeta ("[[Ekologija|ekosintezê]]") za održavanje sopstvenog specijalnog položaja u prirodi izuzetno je značajna [[evolucija|evolucijska]] novost i [[osobina|osobenost]] ljudskog [[rod]]a. [[Čovjek]] i njegova kulturna djelatnost, uz općebiološke, unose u prirodni [[evolucijski sistem]] i nove – socijalne (antropogene) faktore tih procesa. Intervenirajući u svojoj životnoj i [[rad]]noj sredini, čovjek postaje jedan od najmoćnijih činilaca sopstvenog opstanka. Socijalni i kulturni razvoj čovječanstva istovremeno se javlja i kao posebno značajan ili čak presudan faktor egzistencije i [[evolucija|evolucije]] mnogih drugih oblika [[život]]a na [[Zemlja (planeta)|Zemlji]]. Iz dostignuća sveukupnog [[kultura|kulturnog]] razvoja izrastao je neslućeno moćan sistem nebiološkog nadomještanja, tj. sposobnosti podešavanja životnih uvjeta mogućnostima sopstvene [[Ekologija|ekološke valence]]. Takvim podešavanjem (vještačke) životne sredine čovjek osigurava sopstvenu postojanost u najrazličitijim oblicima "neizdrživih" i neprirodnih životnih uvjeta, čime je ostvario ekološki [[kosmopolitizam]] bez sličnog primjera u [[priroda|prirodi]]. Zahvaljujući sposobnostima ekosinteze povoljnih uvjeta za život, čovjek je osvojio najveće [[okean]]ske dubine, [[led]]ene i žarke [[pustinja|pustinje]], vinuo se daleko u [[Kosmos]]. U proteklih desetak [[hiljada]] [[godina]], sve češće i obimnije prilagođavao [[ekologija|ekološke]] uvjete svojim [[biologija|biološkim]] mogućnostima; [[genski fond]] ljudske [[Vrsta (biologija)|vrste]] se u sve manjoj mjeri evolucijski prilagođavao novim uvjetima životne sredine. Prirodna [[životna sredina]] čovjeka sa ubrzanom progresijom je postajala – kulturna sredina.<ref name="ReferenceA"/><ref>Hadžiselimović R. (2005): Bioantropologija - Biodiverzitet recebtnog čovjeka. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, {{ISBN|9958-9344-2-6}}.</ref> === Bioantropološke osnove svijesti i duhovnosti === '''[[Mišljenje]]''', '''[[svijest]]''', '''[[inteligencija]]''', '''[[moral]]nost''' i '''[[duhovnost]]''' počivaju na višerangiranim funkcijama [[centralni nervni sistem|centralnog nervnog sistema]] i ubrajaju se među najbitnije činioce procesa hominizacije i najprepoznatljivije posebnosti [[Vrsta (biologija)|vrste]] ''Homo sapiens''. *'''[[Misao]]''' – iako je svako od nas osjeća i prepoznaje – ostaje teško “uhvatljiva” za svaki pokušaj potpunije i korektne pojmovne definicije. Shvatanje posmatranog prizora u određenom času nesumnjivo je jedna misao; to je i shvatanje sebe i okoline preko drugih osjetilnih informacija kao i projekcija neke matematičke operacije u razumu i sl. ''Mišljenje'', ''svijest'', ''[[pamćenje]]'' i ''[[učenje]]'' predstavljaju nedjeljivu specijalnu cjelinu najviših funkcionalnih sposobnosti ljudskog [[mozak|mozga]]. Svijest je sveukupno [[psiha|psihičko]] doživljavanje, satkano od slijeda misli – njenih uzastopnih trenutnih “slika” – stvarne ili apstraktne prirode. Pamćenje je sposobnost ponovnog doživljavanja ranijih misli, a učenje počiva na mogućnosti nervnog sistema da pohranjuje (pamti) sjećanja. *'''[[Mišljenje]]''', u svom najrazvijenijem – a možda i jedinom punom – obliku, svojstveno je samo pripadnicima ljudske [[Vrsta (biologija)|vrste]]. Po svojoj prirodi, ono je simbolički, suptilni unutrašnji, a često i nesvjesni, proces. Pod mišljenjem se obično podrazumijeva sjećanje na nešto, predstavu o nečemu (zamišljanje) ili se u tom [[pojam|pojmu]] izriče određeno uvjerenje ili sud o nekoj pojavi ili procesu. To je tok svijesti – determinirani tok [[ideja|ideje]] sa simboličnim sadržajem, proces rješavanja problema pomoću pojmova i općih [[princip]]a. [[Životinje]] rješavaju određene probleme nakon neposrednog uviđanja odnosa između sredstava i cilja (npr., slaganjem sanduka u kafezu, majmun dohvati bananu sa stropa). Međutim, ljudi su u stanju riješiti iskrsle probleme i u situacijama kada se sredstvo i cilj ne nalaze u vidokrugu. Predmete, bića, pojave i procese čovjek može da zamijeni i predstavi odgovarajućim [[simbol]]ima (pojmovi, riječi, predstave, oznake i sl.) i da ih kao takve uključi u odgovarajuće [[misaone operacije]] – u kojima međuodnosi nisu neposredno čulno registrirani. Proces mišljenja je, u suštini, posredni put spoznavanja stvarnosti. Prema tome – u širem smislu – mišljenje možemo shvatiti kao psihičku aktivnost koja nije okrenuta neposrednim čulnim spoznajama (sjećanje, predstavljanje, prosuđivanje). U užem smislu – to je rješavanje problema simboličkim sredstvima. Određeni problemi se mogu rješavati i po sistemu pokušaja i pogrešaka. Pošto u takvom procesu nema uviđanja relacija među pojedinim elementima problemske situacije, tj. do rješenja se dolazi slučajno, on se i ne može nazvati mišljenjem u punom smislu. Dakle, u suštini mišljenja je shvatanje (uviđanje) mogućih odnosa u problemskoj situaciji. [[Majmun]] je, naprimjer, u stanju shvatiti jedan (prvi) stupanj tih relacija (nastavljanjem štapova ili slaganjem sanduka dohvatiti bananu sa stropa!), ali nije sposoban da u procesu mišljenja zahvati i predvidi više narednih postupaka (“stupnjeva unaprijed”). – ''Mišljenje je usmjeren proces'' kombinovanja spoznajnih dijelova u nove cjeline, a na bazi ranijih iskustava. Individualne razlike u procesu mišljenja najočitije su u načinu otkrivanja veza između ranijih iskustava i novih životnih situacija. Prirodu relacija između datog (''staro iskustvo'') i zadatog (''nova situacija'') uspješnije uočavaju oni koji imaju bolji smjer (''direkciju'') misli, iako u procesu mišljenja uvijek postoji činilac koji ga jedinstveno usmjerava ka cilju. – ''Faze misaonog procesa'' su ''saturacija'', ''inkubacija'', ''iluminacija'' i ''verifikacija''. U toku saturacije (''preparacije'') mislilac se priprema za rješavanje problema, a u fazi inkubacije on, naoko, “ništa ne radi”, iako i dalje (nesvjesno!) rješava problem. U fazi iluminacije iznenada “bljesne” traženo rješenje, a u toku verifikacije “iskrslô” rješenje problema se provjerava i vrednuje. *'''[[Pamćenje]]''' ([[memorija]]) je psihofiziološki proces koji određuje sposobnost trajnijeg usvajanja novih informacija, doživljenih iskustava i oblika ponašanja. Iako priroda i mjesto utiskivanja – upisivanja (imprintinga) tragova pamćenja (engrama, neurograma) još uvijek nisu dovoljno poznati, nedvojbeno je da fiziološku osnovu pamćenja čine promjene koje nastaju tokom određenih aktivnosti i, nakon toga, se zadržavaju u strukturi živčanog sustava i modelima živčanih podražaja. Ljudsko pamćenje je daleko savršeniji i složeniji proces od onoga koji se odvija u najmoćnijim računarima. Pošto električno podraživanje sljepoočnog režnja kore velikog mozga izaziva sjećanja na daleku prošlost, smatra se da je on najneposrednije vezan za pamćenje. Međutim, dugotrajnim vježbanjem, pamćenje se može uspostaviti i putem uvjetnih refleksa, dakle na razini kičmene moždine. Tako niski oblici pamćenja ipak nisu bitna hominidna osobina jer kod čovjeka dominiraju viši i aktivniji sustavi sticanja novih znanja, umijeća i navika. *'''Proces pamćenja''' se odvija u četiri osnovne faze: * (1) upamćivanje (memoriranje) ili učenje, * (2) zadržavanje naučenog, * (3) sjećanje (izazivanje predstave ranijih iskustava), * (4) prepoznavanje (aktiviranje svijesti da je nešto već doživljeno). Može se zapaziti da one primarno uključuju one pojave i procese koji se zbivaju u toku i poslije učenja, tj. obuhvataju: * – čuvanja informacija, * – "pozivanje iz pamćenja" – sposobnost da se u određenom trenutku * – potrebna informacija "dobije natrag". – '''[[Učenje]]''' je osnova pamćenja. To je svjesno i aktivno usvajanje znanja, umijeća i navika, koje se odražava u sposobnosti ''prepoznavanja'' i ''reprodukcije'' (ponavljanja) usvojenih spoznaja i obrazaca ponašanja. Može se zasnivati na [[uslovni refleks|uvjetnim refleksima]], oponašanju, iskustvu u postupku ''pokušaj – greška'' i na ''neposrednom uviđaju''. Tok, kvalitet i rezultati učenja uveliko zavise od njegovih vidova (mehaničko ili logičko, ''spontano'' – ''prirodno'' ili ''školsko'' i sl.), ali i od individualnih sposobnosti, [[motiv]]acije i [[život]]ne dobi. Učenje je osnova permanentnog i progresivnog mijenjanja individualnog djelovanja i ponašanja, a starenjem ova sposobnost postepeno opada. Pamćenje se očituje u različitim oblicima, a najjasnije u sposobnosti reprodukcije, tj. samostalnog obnavljanja stečenih znanja, vještina i navika, odnosno određenih simboličkih sadržaja: slikâ, riječi, brojeva, teksta, logičkih cjelina itd. Zaboravljanje je, ustvari, slabljenje ili nestajanje tragova pamćenja (''[[engram]]â ''). Osnovni uzroci toga procesa su u zauzetosti moždane kore novim aktivnostima, a u manjoj mjeri je posljedica neobnavljanja usvojenih spoznaja. Osnova kratkotrajnog pamćenja su funkcionalne promjene u neuronima, a dugoročno pamćenje omogućavaju promjene u postsinaptičkim membranama (ako te promjene dovoljno dugo traju). *'''[[Svijest]]''' je sveukupnost psihičkog doživljavanja u datom trenutku. Čovjek je misaono biće i jedini svjesni faktor u [[biosfera|biosferi]]. To je jedna od temeljnih osobenosti [[čovjek|ljudske]] [[Vrsta (biologija)|vrste]], na kojoj, u suštini, počivaju praktično sve bitne odrednice njene društvene, kulturne i biološke prirode. [U živom svijetu susrećemo relativno brojne primjere [[instinkt]]ivne zoopsihike, ali jedino čovjek zna šta se dešava u njemu, sa njim i oko njega: on zna da misli – upravo u trenutku dok misli, zna da osjeća – tada kada osjeća, svjestan je svog djelovanja – ako to i kada čini. Svjestan je, dakle, svojih i okolinskih stanja, ponašanja i djelovanja, vremenskih i prostornih relacija i njihovih mogućih mjera. Svijest omogućuje spoznaju sopstvenih aktivnosti, unutrašnjih i spoljnih promjena; zahvaljujući njoj znamo ko smo, šta smo i kakvi smo – kakvi smo bili juče ili kakvi ćemo (vjerovatno) biti sutra, znamo da se biološki i duhovno razlikujemo od ostalih ljudi i okolnog svijeta uopće. Svijest je nastala iz potrebe permanentnog prilagođavanja prirodnoj i društvenoj sredini. Svjesno reagujemo redovno kada nesvjesni odgovor na vanjsko djelovanje postaje nedovoljan za adekvatnu i svrsishodnu adaptaciju, tj. svijest se javlja iz potrebe misaonog prevladavanja nedostataka u nervno–automatskom prilagođavanju. ''Objektivni kriterij svijesti'' je njena stvarna uloga u višim oblicima [[adaptacija|adaptacije]] vezanim za odgovarajuće [[neurofiziologija|neurofiziološke]] reakcije i procese u kori velikog [[mozak|mozga]]. Aktivnost nižih nervnih centara nije praćena sviješću: u normalnim okolnostima, uopće ne znamo, tj. nismo svjesni šta se događa u funkciji kičmene moždine, produžene moždine ili malog mozga, npr. ''Subjektivni kriterij svijesti'' može se, pak, poistovijetiti sa pojmom [[psihologija|psihološki]]. Riječ je o tome da o svijesti sudimo i na osnovu sopstvene spoznaje unutrašnjih doživljaja. Po tome što normalan čovjek zna da misli, zna šta hoće, zna da i šta osjeća, zaključujemo da je on svjestan svojih misli, želja, osjećanja, ponašanja i aktivnosti. Stupanj bistrine (''[[lucidnost]]i'') ili jasnoće svijesti veoma je različit i označava se kao ''nivo budnosti''. U tom smislu, svjesnost se kreće između pune bistrine i njenog potpunog odsustva: * (1) ''bistra – misaona'', koja zahtijeva održavanje određenog stupnja koncentracije, * (2) ''spontana'' – za koju nije potreban napor koncentracije, * (3) ''podsvjesnost'' – koja održava redovne automatske aktivnosti svakodnevnog života, * (4) ''nesvjesnost''. *'''[[Moral]]''' (''moralna svijest'') je posebna forma i područje svijesti. Očituje se u unutrašnjem osjećaju dobra, zla i univerzalnih ljudskih vrijednosti, odnosno doživljavanju i prihvatanju općih [[društvo|društvenih]] normi u uređivanju ukupnih međupersonalnih i međugrupnih odnosa i ponašanja. Prema tom kriteriju, za razliku od animalnog svijeta, ''čovjek je moralno biće'', što se, također, definira i istosmislenom odrednicom – ''čovjek je etičko biće'' (''[[etika]]'' = nauka o moralu). *'''[[Inteligencija]]''' je složeno kvantitativno individualno svojstvo koje obuhvata sveukupne sposobnosti i mogućnosti adaptacije, odnosno svrsishodnog snalaženja u novonastalim životnim situacijama. Smatra se da su u procesu njenog ispoljavanja posebno značajni: *– ''razumijevanje (razboritost''), *– ''inventivnost (kreativna domišljatost), *– ''intuicija'' (''instinktivno naslućivanje'') te *– ''prilagođavanje'' i *– ''cenzura'' (''procjena''). Iako je mogućnost sveobuhvatne definicije inteligencije veoma ograničena, nedvojbeno je da ona predstavlja veoma složen skup elemenata, svojstava i sposobnosti, među kojima se osobito ističu: ''brzina rasuđivanja'', ''učenja'' i ''pamćenja'', “sluh” za jezik i ''matematičke operacije'', ''uočavanje oblikâ'' i odnôs'â'', ''osjećanje prostora'' i ''vremena'', ''intuicija'' (''predosjećajno promišljanje') itd. Stupnjevi naglašenosti različitih komponenti inteligencije mogu biti u direktnoj međusobnoj korelaciji, ali se ispoljavaju i pojedinačno ili u njihovim mogućim kombinacijama. Pošto se maksimum pomenutih i općih mentalnih sposonbnosti kod većine osoba nikada u potpunosti ne realizira, u proučavanju unutargrupne promjenljivosti, inteligencija se relativno često (ali pogrešno!) miješa sa obrazovanjem, odnosno svojstvima koja su rezultat učenja i naučenih [[obrazac ponašanja|obrazaca ponašanja]]. Ostvareni stupanj individualne inteligencije, ustvari, predstavlja rezultantu djelovanja [[Genetika|genetičkih]] i sredinskih uticaja. Primjenom ''[[Gemelologija|gemelološkog]]'' ([[blizanac|blizanačkog]]) i [[genealogija|genealoškog]] ([[rodoslov]]nog) metoda, davno je dokazano da su mnoge kategorije abnormalno niske inteligencije – nasljedne. Na toj osnovi je razvijena, a kasnije i potvrđena, hipoteza da i: *– normalna varijacija stupnja inteligencije nesumnjivo ima značajnu [[genetika|genetičku]] osnovu, i da *– da je njen relativno ski raspon variranja u [[čovjek|ljudskoj]] [[Vrsta (biologija)|vrsti]] (kao bitna karakteristika!) također nasljedankoeficijent individualne inteligencije također nasljedan, *– priroda ekspresije odgovarajćeg poligenskog seta istovjetna modelu kao i kod [[morfologija|morfoloških]] i [[biohemija|biohemijsko]]–[[fiziologija|fizioloških]] i ostalih kvantitativnih [[osobina]]. U većini dosadašnjih istraživanja konstatovano je da se heritabilnost (''h'') inteligencije kreće od ''h'' = 65% do ''h'' = 85%. Ta “nasljedivost” inteligencije, međutim, ne znači da su umne mogućnosti svake [[čovjek|ljudske]] individue upravo toliko određene već pri samom začeću, nego samo opisuje pojavu da će se – i pod istovjetnim uvjetima [[život]]a i [[obrazovanje|obrazovanja]] – pripadnici posmatrane grupe u tom pogledu i dalje međusobno razlikovati (ukupno od 15 do 35%). Budući da je inteligencija komponovana od niza posebnih i dosta heterogenih sposobnosti, [[logika]]logično se pretpostavlja da pojedini [[gen]]i, različitog nivoa i ranga djelovanja u odgovarajućoj poligenskoj seriji, kontroliraju pojedine funkcije [[mozak|moždanih]] [[Ćelija (biologija)|ćelija]] i njihovih veza sa odgovarajućim dijelovima ostatka [[nervni sistem nervnog sistema]] i [[senzori|senzornim]] [[organ]]ima.Također je nesumnjivo da su u tom kompleksu aktivni i dodatni modificirajući geni, uključujući i takve koji mogu biti u vezi sa određenim [[specijalne sposobnosti|specijalnim sposobnostima]]. One se manifestiraju nezavisno od stupnja normalne ili očekivane inteligencije, kao što je uočeno za posebne nadarenosti za [[muzika|muziku]], [[slikarstvo]], oblikovanje, [[nauka|nauku]], [[književnost]], [[matematika|matematičke]] i kombinatoričke ([[šah]], npr.) operacije itd. *'''[[Igra]]''', '''[[duhovnost]]''' – '''[[estetika|estetičnost]]''' i '''umjetnost''' integralne su komponente [[kultura|kulturološke]] sfere ljudskog [[adaptacija|adaptacijskog]] tipa, od kojih se dvije posljednje pripisuju isključivo [[Vrsta (biologija)|vrsti]] ''Homo sapiens''. To proističe iz činjenice da [[nervni sistem]] [[čovjek]]a, pored regulatorno–[[informatika|informatičkih]] funkcija u održavanju [[homeostaza|homeostaze]] i esencijalne biološke opstojnosti, sadrži i programe i mogućnosti za ostvarivanje mnogih drugih – vantjelesnih potreba, koje, u izvjesnom smislu, predstavljaju samonagrađujuće aktivnosti. Iako sasvim [[instinkt]]ivni, bliski su im i [[etologija|etološki]] obrasci održavanja [[higijena|higijene]], sticanja poželjnog [[sociologija|socio]]–[[ekonomija|ekonomskog]] statusa i sl. – ''[[Igra|Igre]]'' su jedna od najuniverzalnijih pojava u svekolikom čovječanstvu. Posebno su izražene kod [[sisari|sisara]] i [[ptica]]), a čovjek je ''najigroljubljivija životinja'' (''Homo ludens''<ref>Huzinga J. (1938): Homo ludens - von Ursprung der Kultur und Spiel.; Prijevod: Srtamać A., Stamać T. (1992 ); Homo ludens - O podrijetlu kulture u igri. Naprijed, Zagreb, {{ISBN|86-349-0293-5}}.</ref>). Igra pospješuje [[učenje]], tj. sticanje novih znanja i vještina, razvoj istraživačkih sposobnosti, potpunije spoznavanje životne sredine i “pripremanje” za buduće realne životne situacije. – ''[[Estetika]]'' i ''umjetnost'' su ekskluzivnosti ljudske vrste. Sveprisutni odnos prema ''lijepom'' (uključujući i pripadnike suprotnog [[spol]]a) ne tiče se samih okolnih „objekata”, nego prirode i intenziteta individualnih osjećaja. Estetika je, istovremeno, i nauka o lijepom i sposobnost ili mogućnost osjećanja i stvaranja lijepog. Obuhvata umjetnost, magijsko i religijsko stvaralaštvo kao i oblike i objekte praktične djelatnosti u kojima se prepoznaje pojam lijepog. Proteže se na čitavu skalu osjetilnih stavova utemeljenih na [[biologija|biološko]]–[[psihologija|psihološkoj]], [[etologija|etološkoj]] i socijalnoj strukturi [[ličnost]]i, a koji izviru iz receptivne sfere vizuelnih, [[zvuk|zvučnih]], [[jezik|jezičkih]] i drugih podražaja. Ilustrira prirođenu [[Čovjek|ljudsku]] potrebu i želju da se, na osoben način, u duhu svojih izražajnih mogućnosti i stremljenja, fiksiraju prolazni [[senzor]]ni – okolinski i unutrašnji dojmovi osobitog učinka. Estetičnost, dakle, ima naglašenu imitativnu – snimalačku prirodu. Estetska i umjetnička djelatnost obuhvataju ogromno područje kohezionih duhovnih snaga [[čovječanstvo|čovječanstva]], a adaptivna vrijednost takvih činilaca je toliko značajna da se “teško može precijeniti”. == Socioantropologija == '''[[Socioantropologija]]''' (''sociokulturna antropologija'', ''socijalna'' ili ''društvena antropologija'', ''antropologija kulture'', ''[[kulturalna antropologija]]'') proučava [[čovjek]]a kao društveno, [[kultura|kulturno]] i [[društvo|duhovno]] biće, odnosno kulturu u najširem smislu. Pojam kulture može imati višestruko i višeslojno značenje, ali se (u punom značenju) isključivo veže za čovjeka i njegovu djelatnost. Ona obuhvata sveukupnost naučenih oblika ponašanja i djelovanja u svim neinstinktivnim oblastima ljudskog života, rada i stvaralaštva – u materijalnoj i duhovnoj sferi. Na toj bazi možemo razlikovati materijalnu i duhovnu kulturu. Čovjek je, u punom smislu, društveno biće. Neposrednu životnu sredinu svakog pojedinca u prvom redu čini društvo kome pripada – skup jedinki povezanih međudjelovanjem i suradnjom u održavanju zajedničkog života. U prirodi nisu rijetki primjeri socijalnih vrsta životinja, a društvena organizacija nekih insekata (npr.) je, u izvjesnim detaljima, i složenija od ljudske. Međutim, u društvima insekata dominira genetički određeno i “ukalupljeno” instinktivno ponašanje, dok su ljudska društva jedinstvena po tome što počivaju na kulturi, koju individua ne nasljeđuje [[gen]]ima nego učenjem.<ref>Hendry J. (1999): An Introduction to Social Anthropology: Other People's Worlds. Macmillan Press, Ltd, London.</ref><ref>Institute of Social and Cultural Anthropology.</ref><ref>School of Anthropology and Conservation.</ref><ref>Bernard R. (2006): Research Methods in Anthropology. Lanham, Alta Mira Press, New York.</ref><ref>Nanjunda D. C. (2010) Contemporary Studies in Anthropology: a reading. Mittal Publications, New Delhi.</ref><ref>Ingold, T. (1985): Who Studies Humanity? The Scope of Anthropology. Anthropology Today, 1 (6):15-16.</ref><ref>Kuper, Adam (1973). Anthropology and Anthropologists: The Modern British School. Routledge and Kegan Paul, London, {{ISBN|0-7100-9409-4}}.</ref><ref>Tylor E.B. (1865): Researches into the early history of mankind the development of civilization. John Murray, London.</ref><ref>Tylor E. B. (1871): Primitive culture: researches into the development of mythology, philosophy, religion, art, and custom (2 vols). John Murray, London.</ref> Iz oblasti opće socioantropologije u nekim klasifikacijama se izdvaja antropologija kulture ([[kulturalna antropologija]]) – nauka o sveukupnosti ove ključne adaptacije ljudske [[Vrsta (biologija)|vrste]] na njeno specifično mjesto u općoj ekonomiji prirode, uključujući i sferu religijskog života ([[sociologija|sociologiju]] [[religija|religije]]). Etničke i druge razlike u kulturi gospodarstvenih odnosa u društvu – organizaciji sistema proizvodnje, tržišnog ponašanja i razmjene dobara, komparativno proučava ekonomska antropologija. Antropologija umjetnosti se bavi socijalnim i etničkim osnovama umjetničkog stvaralaštva i same umjetnosti ([[likovna kltura|likovna]], [[muzika|muzička]], [[ples]]na, [[književnost|književna]], [[arhitektura|arhitektonska]] itd). Socioantropologija tradicionalno obuhvata sljedeće oblasti: *[[Kulturalna antropologija]], (u [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velikoj Britaniji]] poznata kao [[socijalna antropologija]] a sada često zvana i [[sociokulturalna antropologija]]). Oblasti koje izučavaju kulturalni antropolozi uključuju socijalne mreže, [[diffusion (anthropology)|difuziju]], društveno ponašanje, [[kinship|srodničke]] obrasce, zakon, politiku, [[ideology|ideologiju]], religiju, vjerovanja, obrasce proizvodnje i konzumiranja, razmjenu, socijalizaciju, gender, kao i druge izraze kulture, stavljajući snažan naglasak na važnost [[terenski rad (fieldwork)|terenskog rada]] (''fieldwork''), tj. življenja unutar društvene grupe koja se proučava tokom dužeg vremenskog perioda; * [[lingvistička antropologija]], koja proučava vremenske i prostorne varijacije u [[jezik]]u, društvene upotrebe jezika i odnos između jezika i kulture; * [[arheologija]], koja proučava materijalnu ostavštinu ljudskih [[društvo|društava]]. Inače, u ostalom dijelu svijeta, arheologija se normalno smatra odvojenom (mada povezanom) oblašću, iako je ona u bliskoj vezi sa antropološkom oblašću [[materijalna kultura|materijalne kulture]], koja se bavi fizičkim predmetima stvorenim ili upotrebljavanim od strane zivuće ili prošle društvene grupe, kao sredstvima razumijevanja njenih kulturnih vrijednosti. U skorije vrijeme, neki antropološki programi su počeli da dijele ovu oblast u dvije grane, jedna stavljajući naglasak na [[humanistika (humanističke nauke)|humanističke nauke]] (humanistiku) i [[kritična teorija|kritičnu teoriju]], a druga naglašavajući [[društvene nauke]] i [[empiricism|empirijsko posmatranje]]. === Historijski i institucionalni kontekst === {{Glavni|Historija antropologije}} Antropolog [[Eric Wolf]] je jednom okarakterizirao antropologiju kao najnaučniju od svih humanističkih disciplina i najhumanističniju od svih društvenih nauka. Razumijevanje načina na koji se antropologija razvila doprinosi razumijevanju načina na koji se ona uklapa u druge akademske discipline. Savremeni antropolozi svrstavaju broj ranih mislilaca među sopstvene prethodnike, a i sama disciplina ima nekoliko izvora. Međutim, antropologija se najbolje može shvatiti kao proizvod [[Doba razuma i prosvijećenosti]]. Tokom ovog period Evropljani su načinili napor da sistematički prouče ljudsko ponašanje. U ovom periodu su se razvile tradicije [[zakonodavstvo|zakonodavstva]], [[historija|historije]], [[filologija|filologije]] i [[sociologija|sociologije]], time informišući razvoj [[društvene nauke|društvenih nauka]], čiji je dio antropologija. Istovremeno, odgovor [[romaticizam|romanticizma]] na prosvjetiteljstvo proizveo je mislioce poput [[Herder]]a, a kasnije i [[Wilhelm Dilthey|Wilhelma Diltheya]], čija su djela stvorila osnovu za pojam kulture, koji je od središnje važnosti za ovu disciplinu. Ovi intelektualni pokreti su se djelimice hrvali sa paradoksima [[modernost]]i: što je svijet manji i integriraniji, ljudsko iskustvo svijeta postaje sve više atomozirano i raspršeno. Kao što su [[Karl Marx]] i [[Friedrich Engels]] primijetili u [[1840|1840-im]]: :Sva odavno utvrđena nacionalna industrija je ili uništena ili pak biva uništena svaki dan. Nju su zamijenile nove industrije, koje postaju pitanje smrti ili opstanka za sve civilizovane nacije, industrije koje više ne prerađuju domaću sirovinu, nego sirovinu koja je dopremljena iz najudaljenijih krajeva svijeta; industrije čiji se proizvodi konzumiraju ne samo kod kuće, nego i širom zemaljske kugle. Stare zahtjeve, koje je udovoljavala domaća proizvodnja, zamijenili su novi zahtjevi, čije udovoljavanje sada traži proizvode iz udaljenih krajeva i podneblja. Staru lokalnu i nacionalnu izolovanost i samozadovoljnost, zamijenili su odnosi usmjereni u mnogim pravcima, kao i univerzalna međuovisnost nacija. Zvuči ironično, ali ova univerzalna međuovisnost, umjesto da vodi ka većoj ljudskoj slozi, koincidirala je sa povećanim rasnim, etničkim, religioznim i klasnim podjelama i novim – a prema nekima i konfuznim ili uznemiravajućim – kulturnim izrazima. Ovo su uslovi života s kojima se ljudi danas suočavaju, no ti uslovi imaju svoje korijene u događajima koji su započeli u [[16. vijek]]u, postajući sve ubrzanijim tokom [[19. vijek]]a. Institucionalno, antropologija je izrasla iz [[prirodna historija|prirodne historije]] (protumačena autorima poput [[Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon|Buffona]]). Pod tim se podrazumijevalo proučavanje ljudskih bića - tipično naroda koji su živjeli u evropskim [[kolonijalizam|kolonijama]]. Dakle, proučavanje jezika, kulture, fiziologije i umjetničkih predmeta u evropskim kolonijama poistovjećivano je sa proučavanjem flore i faune tih krajeva. Upravo iz tih razloga bilo je, naprimjer, moguće da [[Lewis Henry Morgan]] napiše monografije kako o ''The League of the Iroquois'' (''Ligi Irokvoja''), tako i ''The American Beaver and His Works'' (''Američkom dabru i njegovim djelima''). To je i razlog zašto je materijalna kultura 'civilizovanih' naroda, poput Kine, historijski izložena u umjetničkim muzejima zajedno sa evropskom umjetnošću, dok su umjetnički predmeti iz afričkih ili domorodačkih sjevernoameričkih kultura izloženi u muzejima prirodne historije, zajedno sa kostima dinosaurusa i prirodnim replikama (dioramama). No, potrebno je isto tako reći da se u posljednjim godinama kuratorska praksa dramatično promijenila, te je sada pogrešno gledati na antropologiju kao na puki produžetak kolonijalne vladavine i evropskog [[šovinizam (chauvinism)|šovinizma]], budući da je njen odnos prema [[imperijalizam|imprerijalizmu]] bio i još uvijek jeste složen. S vremenom, antropologija se postepeno udaljila od prirodne historije tako da se do kraja 19. vijeka ova disciplina počela kristalizovati u svom modernom obliku - no već 1935, naprimjer, bilo je moguće da autori poput T.K. Pennimana pišu historiju discipline pod naslovom ''A Hundred Years of Anthropology'' (''Sto godina antropologije''). U to vrijeme, ovom naučnom oblašću vladao je 'komparativni metod'. Podrazumijevalo se da su sva društva prošla kroz jedinstveni evolucioni proces, od onog najprimitivnijeg do najuznapredovalijeg. Ne-evropska društva su dakle smatrana kao evolucioni 'živi fosili', koje se moglo proučavati da bi se razumjela evropska prošlost. Naučnici su pisali historije o prahistorijskim migracijama, koje su ponekad bile vrijedne, ali počesto i izmišljene. Upravo u tom periodu su Evropljani po prvi put tačno zacrtali [[Polinezija|polinežanske]] migracije preko [[Tihi okean|Tihog okeana]], naprimjer - iako su neki od njih vjerovali da su te migracije započele u [[Egipat|Egiptu]]. Konačno, pojam [[rasa|rase]] je živo raspravljen kao način klasifikacije - i rangiranja - ljudskih bića zasnivajući se na prirođenim biološkim razlikama. U 20. vijeku akademske discipline su započele da se organizuju oko tri glavna domena. "[[nauka|Nauke]]" teže da izvedu prirodne zakone iz eksperimenata koji se mogu ponoviti (reprodukovati) i čija se tačnost može provjeriti. "[[humanistika|Humanističke]]" discipline odražavaju pokušaj proučavanja različitih nacionalnih tradicija, u obliku [[historija|historije]] i [[umjetnost]]i, kao pokušaj davanja osjećaja koherencije ljudima koji žive u [[nacija-država (nation-state)|nacijama-državama]] u povoju. "[[Društvene nauke]]" se pojavljuju u ovom periodu kao pokušaj razvitka naučnih metoda koji bi naslovili društvene fenomene, u pokušaju stvaranja univerzalne osnove za poznavanje društva. Antropologija se lahko ne uklapa ni u jednu od ovih kategorija, mada različite grane antropologije crpe iz jednog ili više od ovih domena. Koristeći metode [[prirodne nauke|prirodnih nauka]] i razvijajući nove tehnike koje uključuju ne samo struktuirane intervjue, nego i nestruktuirano "[[Učesničko posmatranje (antropologija)|učesničko posmatranje]]" (''participant observation'') – i crpeći iz nove [[teorija evolucije|teorije evolucije]] putem [[prirodni odabir|prirodnog odabira]], one su predložile naučno proučavanja novog predmeta: "čovječanstva," shvaćenog kao cjelina. Suštinski za ovo proučavanje je pojam "kulture," koji su antropolozi definisali kao univerzalno svojstvo i sklonost ka spoznavanju društva, mišljenju i djelovanju (koje one vide kao proizvod ljudske evolucije i kao nešto što odvaja homo sapiensa – a možda i sve vrste roda ''[[hominidi|homo]]'' – od ostalih vrsta), i kao posebno prilagođavanje lokalnim uslovima, koje preuzima oblik veoma varijabilnih vjerovanja i praksi. Prema tome, "kultura" ne samo da transcendira suprotnost prirode i odgoja (njege / ''nurture''); ona također transcendira i apsorbuje naročitu evropsku distinkciju između politike, religije, srodstva i ekonomije kao autonomnih domena. Antropologija dakle transcendira podjelu na prirodne nauke, društvene nauke i humanističke discipline, da bi istražila biološke, lingvističke, materijalne i simboličke dimenzije čovječanstva u svim oblicima. ==== Antropologija u Sjedinjenim Američkim Državama ==== Među pionirima antropologije u Sjedinjenim Državama bili su John Wesley Powell i Frank Hamilton Cushing, zaposleni članovi Biroa za pitanja Indijanaca (Bureau of Indian Affairs) i Biroa za američku etnologiju (Bureau of American Ethnology) pri Smithsonianskom institutu (Smithsonian Instition), u gradu Washingtonu. Akademsku antropologiju je osnovao [[Franz Boas]], koji je koristio svoj položaj na [[Columbia univerzitet]]u i u [[Američki muzej za prirodnu historiju|Američkom muzeju za prirodnu historiju]] (American Museum of Natural History), oba u gradu New Yorku, da bi osposobio i obrazovao nekoliko generacija studenata. Boaska antropologija je bila politički aktivna i veoma sumnjiva prema istraživanjima koja su diktirali vlada Sjedinjenih Država ili bogati patroni. Ova antropologija je također bila religiozno empirička i skeptična prema pretjeranim generalizacijama pri pokušajima utvrđivanja univerzalnih zakona. Boas je proučavao djecu useljenika kako bi pokazao da biološka rasa nije nepromjenljiva i da je ljudsko ponašanje radije proizvod prirode negoli odgoja. Crpeći iz svojih njemačkih korijena, Boas je tvrdio da je svijet pun različitih 'kultura' radije negoli društava čija evolucija bi se mogla mjeriti količinom 'civilizacije' koju su posjedovala. Boasovo osjećanje je bilo da se svaka kultura mora proučavati u svojoj posebnosti, tvrdeći da unakrsno-kulturalne generalizacije, poput onih u [[prirodne nauke|prirodnim naukama]], nisu moguće. Čineći to, Boas se borio protiv diskriminacije useljenika, afričkih Amerikanaca [crnaca] i domorodačkih sjevernih Amerikanaca [Indijanaca]. Mnogi američki antropolozi su usvojili Boasove zamisli o društvenoj reformi, dok su teorije o rasi i dalje popularni mete današnjih antropologa. U prvoj generaciji Boasovih studenata bili su [[Alfred Kroeber]], [[Robert Lowie]] i [[Edward Sapir]]. Sva trojica ovih naučnika su proizvela veoma detaljne studije koje su po prvi put opisale domorodačke sjeverne Amerikance. Čineći to, oni su stvorili obilje podataka koji su onda korišćeni pri napadu na teoriju jedinstvenog evolucionog procesa. Oni su usredsredili svoju pažnju na domorodačke američke jezike i pripomogli pri utvrđivanju [[lingvistika|lingvistike]] kao stvarne generalne nauke, time je oslobađajući od njene historijske usredsređenosti na [[indoevropski jezici|indoevropske jezike]]. Objavljivanje [[Alfred Kroeber]]ovog udžbenika ''Antrhopology'' označilo je prekretnicu u američkoj antropologiji. Nakon tri decenije prikupljanja materijala, potreba za generalizacijom je porasla. To je bilo najočiglednije u proučavanjima 'kulture i ličnosti' koje su sproveli mladi boasovci i boasovkinje, poput [[Margaret Mead]] i [[Ruth Benedict]]. Pod uticajem psihoanalitičkih psihologa kao što su [[Sigmund Freud]] i [[Carl Jung]], ovi autori su gledali kako da razumiju način na koji su ličnosti pojedinca oblikovane širom kulturom i društvenim snagama u kojima su te ličnosti rasle. Dok su djela poput ''Coming of Age in Samoa'' ("Sazrijevanje na Samoi") i ''The Chrysanthemum and the Sword'' ("Hrizantema i mač") i dalje veoma popularna u američkoj javnosti, njihove autorke, Mead i Benedict, nisu imale uticaj na antropologiju kao disciplinu koji su neki očekivali. Iako je Boas imao namjere da ga Ruth Benedict naslijedi kao pročelnica odsjeka za antropologiju na Columbia univerzitetu, to je spretno spriječio [[Ralph Linton]], dok je uticaj Meadove bio ograničen na njene urede unutar [[Američki muzej za prirodnu historiju|Američkog muzeja za prirodnu historiju]]. ==== Antropologija u Britaniji ==== Dok je pažnjom prema detaljima Boas sjekao svoje protivnike u Americi, u Britaniji se moderna antropologija formirala odbacivanjem historijske rekonstrukcije u ime nauke o društvu koja je bila usredsređena na analizu načina na koje se društva održavaju u sadašnjosti. Dvije najznačajnije ličnosti u britanskoj antropološkoj tradiciji bili su [[Alfred Reginald Radcliffe-Brown]] i [[Bronislaw Malinowski]], koji su proizveli svoje ključne radove 1922. Radcliffe-Brownov prvi terenski rad je bio na [[Andamanska ostrva|Andamanskim ostrvima]] i urađen je u starom stilu; no nakon čitanja [[Émile Durkheim|Émilea Durkheima]] Radcliffe-Brown je objavio svoje istraživanje, dajući mu jednostavan naslov, ''The Andaman Islanders'' ("Andamanski ostrvljani"), u kojem je snažno crpio od ovog francuskog sociologa. Tokom vremena, on je razvio pristup poznat pod imenom struktura-funkcionalizam (strukturalni funkcionalizam), čiji je fokus bio na načinima na koje ustanove (institucije) u društvima uspijevaju da uspostave ravnotežu ili pak ostvare ekvilibrijum u društvenom sistemu, kako bi ga tako zadržale u harmoničnom funkcionisanju. [[Bronislaw Malinowski|Malinowski]] je, s druge strane, zagovarao 'funkcionalizam' bez crtice, ukazujući da takav funkcionalizam ispituje načine na koje društva funkcionišu da bi ostvarila individualne potrebe. No, Malinowski nije ostao nabolje poznat po svojoj teoriji, nego pak po svojoj detaljnoj etnografiji i radu na unapređenju metodologije. Njegova klasična knjiga, ''Argonauts of the Western Pacific'' ("Argonauti zapadnog Pacifika"), zagovarala je 'domorodačo gledište i pogled na stvari' kao i novi pristup terenskom radu koji je postao standard u ovoj oblasti. Uspjeh Malinowskog i Radcliffe-Browna je u činjenici da su obojica, kao i Boas, aktivno obrazovali studente i agresivno gradili ustanove koje će nakon njih utvrditi i nastaviti njihove programske ambicije. To je bio posebno slučaj s Radcliffe-Brownom, koji je proširio svoje proturanje 'socijalne antropologije' predavajnjima na univerzitetima širom [[Komonvelt Naroda|Komonvelta]]. Od kasnih 1930-ih pa do poslijeratnog perioda, pojavio se niz monografija i uređenih tomova, cementirajući paradigmu britanske socijalne antropologije. Među čuvenim etnografijama pomenimo ''The Nuer'' ("Nueri") [[Edward Evan Evans-Pritchard|Edwarda Evana Evans-Pritcharda]] i ''The Dynamics of Clanship Among the Tallensi'' ("Dinamika klanstva među Tallensijima"), [[Meyer Fortes|Meyera Fortesa]], dok su dobro poznati uređeni tomovi bili ''African Systems of Kinship and Marriage'' ("Afrički sistem srodstva i braka") i ''African Political Systems'' ("Afrički politički sistem"). ==== Antropologija u Francuskoj ==== Antropologija u Francuskoj je imala manje jasnu genealogiju negoli britanska ili američka. Većina autora smatra [[Marcel Mauss|Marcela Maussa]] osnivačem francuske antropološke tradicije. Mauss je bio član [[Émile Durkheim|Durkheimove]] grupe ''[[Année Sociologique]]'', i dok su Durkheim i drugi ispitivali stanje modernih društava, Mauss i njegovi saradnici (poput [[Henri Hubert|Henria Huberta]] i [[Robert Hertz|Roberta Hertza]]) su se služili etnografijom i filologijom da bi analizirali društva koja nisu bila toliko 'izdiferencirana' kao što su to bile evropske [[nacija-država|nacije-države]]. Maussovi "Eseji o daru" su naročito dokazali trajnu važnost antropoloških proučavanja pojmova razmjene i reciprociteta. [[Claude Lévi-Strauss]] je iznad svega doprinio institucionalizaciji antropologije u Francuskoj. Kao dodatak ogromnom uticaji koji je njegov [[strukturalizam]] imao širom višestrukih disciplina, Lévi-Strauss je ustanovio veze sa američkim i britanskim antropolozima. Istovremeno, on je otvorio centre i laboratorije u Francuskoj da bi tako omogućio institucionalni kontekst unutar antropologije, usput obrazujući uticajne studente koji su dalje unaprijedili francusku antropologiju. U duhu francuske tradicije, današnju francusku antropologiju karakterišu istraživačke laboratorije koje finansira vlada, za razliku od akademskih odsjeka pri univerzitetima, kao što je to slučaj u Britaniji i Americi. ==== Antropologija nakon Drugog svjetskog rata ==== Prije [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] britanska 'socijalna antropologija' i američka 'kulturalna antropologija' su još uvijek pripadale različitim tradicijama. Tek nakon rata ove dvije discipline su se sjedinile da bi stvorile 'sociokulturalnu antropologiju'. Tokom 1950-ih i 1960-ih, antropologija je sve više počela da se modeluje po uzoru na [[prirodne nauke]]. Naučnici poput [[Llyd Fallers|Llyda Fallersa]] i [[Clifford Geertz|Clifforda Geertza]] su stavili fokus na procese modernizacije putem kojih se novoosnovane nezavisne države mogu razviti. Drugi, poput [[Julian Steward]] i [[Leslie White]]a su težu bacili na načine na koje društva evolviraju i uklapaju se u svoje evolucione niše - pristup koji je popularizovao [[Marvin Harris]]. [[Ekonomska antropologija]], na koju je uticaj ostavio [[Karl Polanyi]] i koju su praktikovali [[Marshall Sahlins]] i [[Greg Dalton]], imala je težište na pitanju kako tracionalna [[ekonomija]] zanemaruje kulturne i društvene faktore. U Engleskoj, paradigmu britanske socijalne antropologije započeli su drobiti ekperimenti sa marksizmom, kojima su se bavili [[Max Gluckman]] i [[Peter Worsley]], dok su autori kao [[Rodney Needham]] i [[Edmund Leach]] uvštavali Lévi-Straussov strukturalizam u svoj rad. Strukturalizam je također uticao na broj novih pravaca tokom 1960-ih i 1970-ih, među kojima su bile [[kognitivna antropologija]] i komponencijalna analiza. [[David Schneider]], [[Clifford Geertz]] i [[Marshall Sahlins]] su razvili jasniji koncet kulture kao paukovske mreže, web-a, značenja ili signifikacija, što se pokazalo veoma popularnim. U skladu s vremenom, mnogi antropolozi su postali politizirani u svom protivljenju [[Vijetnamski rat|Vijetnamskom ratu]] i [[Alžirski rat za nezavisnost|Alžirskom ratu za nezavisnost]], tako da su autori tomova poput ''Reinventing Anthropology'' ("Stvaranje nove antroplogije") postali zabrinuti oko njene relevantnosti, dok je [[marksizam]] postao sve popularniji u disciplini. Tokom 1980-ih, pitanja moći, poput onih koja je [[Eric Wolf]] postavio u knjizi ''Europe and the People Without History'' ("Evropa i narod bez historije") - postala su od središnje važnosti za disciplinu. Knjige poput ''Anthropology and the Colonial Equality'' ("Antropologija i kolonijalna jednakost"), bavile su povezanošću antropologije sa kolonijalnom nejednakošću, dok su svojom ogromnom popularnošću [[Antonio Gramsci]] i [[Michel Foucault]] stavili pitanja moći i hegemonije na svjetlost pozornice. Gender i seksualnost su postale popularne teme, kao i odnos između historije i antropologije, na koji je uticao [[Marshall Sahlins]] (ponovo), crpeći od [[Claude Lévi-Strauss|Lévi-Straussa]] i [[Fernand Braudel|Fernanda Braudela]] da bi ispitao odnos između kulturnih struktura i individualnog djelovanja. Krajem 1980-ih i u 1990-im, [[George Marcus]] i [[James Clifford]] su se bavili pitanjima etnografskog autoriteta i kako je i zašto antropološko znanje moguće i autorativno. Bio je to dio raširenog pokreta [[postmodernizam]] koji je tada bio popularan. U ovom trenutku, antropologija je usredsređena na globalizaciju, medicinu i biotehnologiju, domorodačke prava, kao i na antropologiju Evrope. === Politika antropologije === Tradicionalna uključenost antropologije u ne-Zapadne kulture uključila je antropologiju u politiku, i to na veoma raznovrsne načine. Izvijesni politički problemi su stvoreni iz prostog razloga što antropolozi obično imaju veću moć negoli narod koji proučavaju. Neki su čak zagovarali da ova disciplina predstavlja oblik kolonijalne krađe, u kojoj antropolog zadobija moć na uštrb subjekata svog istraživanja. Antropolog, tvrde oni, može steći još veću moć iskorištavanjem znanja i umjetničkih predmeta (artefakata) ljudi koje on ili ona proučava, dok ljudi koje on ili ona proučava ne dobijaju ništa, nego čak šta više gube u toj razmjeni. Kao primjer takvih iskorištavajućih odnosa može se uzeti saradnja u Africi prije Drugog svjetskog rata između britanskih antropologa i kolonijalnih snaga. U skorije vrijeme su se pojavili novozasnovani obziri i zabrinutost oko bio-prospekta (bio-prospecting), zajedno s borbom za samopredstavljanje domorodačkih naroda, kao i repatrijaciju domaćih kulturnih ostataka i materijalne kulture. Druge političke kontroverzije stvorio je naglasak koji američka antropologija stavlja na kulturni relativizam kao i njena duga antipatija prema pojmu rase. Kao što je pomenuto ranije u ovom članku, Boas je bio dobro poznati društveni reformator čiji su aktivizam i antropološko učenje išli pod ruku. Razvoju [[sociobiologija|sociobiologije]] krajem 1960-ih usprotivili su se kulturni antropolozi kao [[Marshall Sahlins]], koji je tvrdio da su takve pozicije reduktivne. Drugi autori su kritikovali Boasovu antropologiju, tvreći da je Boas imao donekle ljevičarske namjere da oslabi gentilne narode (nejevrejske narode). Konačno, antropologija ima historiju upetljanosti sa obavještajnim službama i agencijama američke vlade, kao i protivratnom politikom. Profesionalna antropološka tijela i društva često se protive upotrebi antropologije u državne svrhe i korist. Njihova etička pravila ili iskazi zabranjuju antropolozima da se bave dobavljanjem tajnih obavještaja. == Reference == {{reference}} == Također pogledajte == * [[Behejvioralizam]] * [[Kolonijalizam]] * [[Kultura]] * [[Etnicitet]] * [[Politički sistem]] * [[Rasa]] * [[Rasizam]] * [[Religija]] * [[Biološka antropologija]] * [[Fizička antropologija]] ** [[Forenzična antropologija]] ** [[Medicinska antropologija]] ** [[Industrijska antropologija]] ** [[Somatologija]] ** [[Tjelesna konstitucija]] ** [[Paleoantropologija]] * [[Kulturalna antropologija]] * [[Socijalna antropologija]] ** [[Primijenjena antropologija]] ** [[Antropologija razvića]] ** [[Antropoekologija]] ** [[Ekonomska antropologija]] ** [[Etnografija]] ** [[Etnomuzikologija]] ** [[Psihološka antropologija]] ** [[Politička antropologija]] ** [[Antropologija religije]] ** [[Javna anthropologija]] ** [[Urbana antropologija]] * [[Antropološka lingvistika|Lingvistična antropologija]] ** [[Deskriptivna lingvistika|Sinhronična lingvistika]] ** [[Diakronična lingvistika]] ** [[Historijska lingvistika]] ** [[Etnolingvistika]] ** [[Sociolingvistika]] * [[Arheologija]] == Vanjski linkovi == * [http://www.aaanet.org/ The American Anthropological Association Homepage] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151013043844/http://www.aaanet.org/ |date=13. 10. 2015 }} - webstranica o najvećoj profesionalnoj organizaciji antropologa u svijetu. * [http://www.worldcatlibraries.org/wcpa/ow/09dbb3346fc1c2a4.html Race] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051105061229/http://www.worldcatlibraries.org/wcpa/ow/09dbb3346fc1c2a4.html |date=5. 11. 2005 }} - knjiga John Randal Baker koja se bavi korijenima rasne klasifikacije i opozicijama koncepta. * [http://www.antropologi.info Anthropology.Info] * [http://www.thenation.com/doc.mhtml?i=20001120&c=2&s=price Anthropologists as Spies] - članak Davida Pricea koji izučava odnose između američke antropologije i američkih obavještajnih službi (US intelligence services). * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/education/4603271.stm Pat Roberts Intelligence Program] - BBC članak o programu * [http://www.antropologi.info/blog/anthropology Social and Cultural Anthropology in the News] - (skoro) svakodnevno obnovljen blog * [http://www.anthrobase.com Anthrobase.com] - Kolekcija antropoloških tekstova * [http://www.cybercultura.it Cybercultura] - Kolekcija web izvora o antropologiji cyber-prostora * [http://homepage.uibk.ac.at/~c720126/humanethologie/ws/medicus/block1/MappingISBN1-59454-212-0.pdf Mapping Transdisciplinarity in Human Sciences] pdf * [http://homepage.uibk.ac.at/~c720126/humanethologie/ws/medicus/block1/TheoryHumanSci.ppt Fundamental Theory of Anthropology] ppt {{Biologija}} {{Društvene nauke}} {{Commonscat|Anthropology}} [[Kategorija:Antropologija|*]] [[Kategorija:Društvene nauke]] nslibspufbjc2585qoz3a9ek3xv08m3 Egipat 0 742 3734169 3693630 2025-07-11T06:42:39Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734169 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država |izvorno_ime = جمهوريّة مصرالعربيّة <br />Džumhūrīyât Miṣr al-ʿArabīyâ |zvanično_ime = Arapska Republika Egipat |ime_genitiv = Egipta |zastava = Flag of Egypt.svg |grb = Coat_of_arms_of_Egypt.svg |mapa = EGY orthographic.svg |službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]] |glavni_grad = [[Kairo]] |vrsta_prve_vlasti = Predsjednik |vladar_prva_vlast = [[Abdel Fattah el-Sisi]] |vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade |vladar_druga_vlast = [[Mostafa Madbouly]] |po_površini_na_svijetu = 29. |površina = 1.001.450 |procenat_vode = 0,6 |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 13. |stanovnika = 94.798.827 |gustoća = 96 |nezavisnost = Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[28. februar]]a [[1922]]. |valuta = [[Egipatska funta]] (100 piastera) |vremenska_zona = [[UTC]] +2; [[UTC]] +3 ljeti |himna = "[[Bilady, Bilady, Bilady]]"{{Center|[[Datoteka:Bilady, Bilady, Bilady.ogg]]}} |internetski_nastavak = [[.eg]] |pozivni_broj = +20 }} '''Egipat''' (arapski: مصر‎ Misr), službeno '''Arapska Republika Egipat''', jeste [[Spisak transkontinentalnih država|transkontinentalna zemlja]] koja obuhvata sjeveroistočni ugao [[Afrika|Afrike]] i jugozapadni dio [[Azija|Azije]], preko kopnenog mosta koje obrazuje [[Sinajsko poluostrvo]]. Većina teritorije od 1.010.450&nbsp;km<sup>2</sup> leži u dolini rijeke [[Nil]]. Egipat graniči sa [[Sredozemno more|Sredozemnim morem]] na sjeveru, pojasom [[Pojas Gaze|Gaze]] i [[Izrael]]om na sjeveroistoku, [[Akapski zaliv|Akapskim zalivom]] i [[Crveno more|Crvenim morem]] na istoku, [[Sudan]]om na jugu i [[Libija|Libijom]] na zapadu. Sa preko 94 miliona stanovnika (2007), Egipat je treća najmnogoljudnija država Afrike i 15. na svijetu. Velika većina stanovništva živi u blizini obale rijeke [[Nil]], na površini od gotovo 40.000&nbsp;km<sup>2</sup>, gdje se nalazi obradivo zemljište. Velika područja pustinje [[Sahara|Sahare]], koja čini većinu teritorija Egipta, su slabo naseljena. Polovina stanovništva Egipta živi u urbanim područjima, u gusto naseljenim gradovima kao što su [[Kairo]], [[Aleksandrija]] i drugi veći gradovi u [[Delta Nila|delti Nila]]. Egipat ima najdužu historiju jedne moderne države, i u kontinuitetu je naseljen od 10. milenija p. n. e.<ref>Midant-Reynes, Béatrix. The Prehistory of Egypt: From the First Egyptians to the First Kings. Oxford: Blackwell Publishers.</ref> Egipat je, sa svojim spomenicima kao što je [[Giza]] i [[Sfinga]] koje su izgrađene u antičko vrijeme, bio jedna od najmoćnijih država svog vremena i jedan od prvih šest civilizacija koje se javljaju samostalno u svijetu. Njegove drevne ruševine, kao što su one u [[Memphis]]u, [[Teba (Egipat)|Tebi]], [[Karnak]]u i [[Dolina kraljeva|Dolini kraljeva]] kod [[Luksor]]a, su značajni fokus arheoloških studija i popularnih interesa cijelog svijeta. Osim što ima bogato kulturno nasljeđe, Egipat je bogat turističkim atrakcijama, te privlači goste iz cijelog svijeta koji odmaraju i na Crvenomorskoj rivijeri, koja zapošljava 12% njegove radne snage. Moderni Egipat se smatra regionalnom silom sa značajnim kulturnim, političkim i vojnim utjecajem u [[Sjeverna Afrika|Sjevernoj Africi]], na [[Bliski istok|Bliskom istoku]] i općenito [[Muslimanski svijet|muslimanskom svijetu]]. [[Ekonomija Egipta]] je jedna od najvećih i najraznovrsnijih na Bliskom istoku, sa sektorima kao što su [[turizam]], [[poljoprivreda]], industrija i usluge.<ref>Andrew F. Cooper, Agata Antkiewicz and Timothy M. Shaw, 'Lessons from/for BRICSAM about South-North Relations at the Start of the 21st Century: Economic Size Trumps All Else?', International Studies Review, Vol. 9, No. 4 (Winter, 2007), str. 675, 687.</ref> == Etimologija == Naziv "Egipat" izveden je iz [[starogrčki jezik|starogrčkog]] ''Aigyptos'', preko [[Francuski jezik|francuskog]] ''Egypte'' i [[Latinski jezik|latinskog]] ''Aegyptus''. Antičko ime Egipta je ''Hwt-Ka-Ptah'' što znači duša (dom) [[Ptah]]a. Misir je [[Arapski jezik|arapski]] naziv za Egipat. Naziv je [[Semitski jezici|semitskog]] porijekla i doslovna znači dva tjesnaca (odnosi se na gornji i donji Egipat). Ova riječ izvorno znači "metropola", "civilizacija".<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/egypt|title=egypt {{!}} Origin and meaning of the name egypt by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Drevni Egipatski naziv države je bio ''kemret'' što znači "crna zemlja", pozivajući se na plodno crno tlo poplavnih ravnica [[Nil]]a, koje se razlikuje od ''deshret'' što znači "crvena zemlja" za [[Pustinja|pustinju]].<ref name=":0" /> == Historija == {{Glavni|Historija Egipta}} === Prahistorija i drevni Egipat === {{Glavni|Drevni Egipat}} Postoje razni dokazi o naseljima na rezbarijama na stijenama duž Nila i u pustinji. U 10. milenijumu p. n. e. od lovaca i ribara počeli su da se bave poljoprivredom. Klimatske promjene ili prekomjerna ispaša oko 8.000 godine p. n. e. počeli su da presušuju zemlju u Egiptu, i formirali su pustinju Saharu. Rani plemenski narod emigrirao je na rijeku Nil, gdje su razvili ustaljenu poljoprivrednu ekonomiju i centralizovano društvo. [[Datoteka:Giza Necropolis.jpg|mini|lijevo|250px|[[Nekropola u Gizi]] je najstarije i jedino preostalo od [[sedam svjetskih čuda]]]] Do 6.000. g.p. n. e. [[Neolit|neolitske kulture]] ukorijenjene su u dolini Nila. U neolitu, nekoliko plemena razvili su se u [[Gornji Egipat|Gornji]] i [[Donji Egipat]]. Gornji i Donji Egipat su održavali kontakte putem trgovine. Najraniji poznati natpis na [[Hijeroglifi|egipatskim hijeroglifima]] pojavio se u preddinastijskom periodu na keramičkoj posudi koja datira iz perioda oko 3.200 g. p.n.e. Jedinstveno kraljevstvo je osnovano 3.150. g.p. n. e. kada je [[faraon]] [[Menes]] ujedinio oba Egipta u jedinstvenu cjelinu. [[Egipatska kultura]] je cvjetala u toku antičkog vremena i ostavila je trag u religiji, umjetnosti, jeziku i običajima. Prve dvije dinastije su vladale za vrijeme [[Staro kraljevstva|Starog kraljevstva]] (2700. p. n. e. - 2.200. p. n. e.). Tada su se gradile mnoge piramide, od kojih su najznačajnije [[Džozerova piramida]] i [[Nekropola u Gizi|piramida u Gizi]]. [[Prvi prijelazni period Egipta|Prvi prijelazni period]] je bio period političkih previranja koji je trajao 150 godina. Međutim, vrlo brzo se uspostavila stabilizacija vlasti i obnovljen je prosperitet zemlje. [[Srednje egipatsko carstvo|Srednje kraljevstvo]] je dostiglo svoj vrhunac 2040. g.p. n. e. za vrijeme vladavine faraona [[Amenemhat III|Amenemhata III]]. Srednje kraljevstvo je počelo slabiti dolaskom semitskih [[Hiksi|Hiksa]]. Hiksi su zauzeli Donji Egipat 1650. godine p. n. e. i osnovali novi glavni grad [[Avaris]]. Oni su protjerani od strane vojske Gornjeg Egipta na čelu sa faraonom Ahmosom I, koji je osnovao osamnaestu dinastiju i preselio glavni grad iz [[Memfis]]a u [[Teba (Egipat)|Tebu]]. [[Novo egipatsko kraljevstvo|Novo kraljevstvo]] (1550. p. n. e. - 1070. p. n. e.) počelo je sa osamnaestom dinastijom, i u tom vremenu došlo je do uspona Egipta i proširivanja teritorije do Tombosa u Nubiji i Levanta na istoku. U ovom periodu vladali su neki od najpoznatijih faraona, kao što su [[Hatšepsut]], [[Tutmos III]], [[Ehnaton]] i njegova supruge [[Nefertiti]], [[Tutankhamon]] i [[Ramzes II]]. Česti kontakti sa drugim narodima donosili su nove ideje. Zemlju su kasnije napali i osvojili Asirci, ali su Egipćani ponovo povratili kontrolu nad Egiptom. Trideseta dinastija je bila zadnja vladajuća dinastija u faraonovoj epohi. Egipat je pao u ruke Perzijanaca 343. g.p. n. e., kada je faraon Nectanebo II poražen u bici. === Ptolemeji i rimski Egipat === [[Datoteka:Denderah3 Cleopatra Cesarion.jpg|mini|desno|250px|Grčka ptolemejska kraljica [[Kleopatra VII]] i njen sin Julije Cezar, [[Cezarion]], [[Hram u Denderi]]]] [[Ptolemejsko kraljevstvo]] je bila snažna heleniska država, koja se proširila iz južne Sirije na istoku do Cirene na zapadu, te južno do granice sa Nubijom. Aleksandrija je postala glavni grad i središte grčke kulture i trgovine. Da bi dobila priznanje rodnog egipatskog stanovništva, prozvala se nasljednicom faraona. Kasniji Ptolemeji su prihvatili egipatske običaje, njihovi portreti su se nalazili na javnim spomenicima u egipatskom stilu i odjeći a sudjelovali su i u egipatskom religijskom životu.<ref>Bowman, Alan K (1996). Egypt after the Pharaohs 332 BC – AD 642 (2nd ed.). Berkeley: University of California Press. pp. 25–26. {{ISBN|0-520-20531-6}}.</ref><ref>Stanwick, Paul Edmond (2003). Portraits of the Ptolemies: Greek kings as Egyptian pharaohs. Austin: University of Texas Press. {{ISBN|0-292-77772-8}}.</ref> Posljednji vladar ptolemejske linije bila je [[Kleopatra VII]], koji je počinila samoubistvo nakon smrti svog ljubavnika [[Marko Antonije|Marka Antonija]], koji joj je umro u naručju, nakon što ih je [[Oktavijan August|Oktavijan]] pobijedio u [[Bitka kod Akcija|bici kod Akcija]]. Ptolemeji su često bili suočeni s pobunama Egipćana uzrokovanih neželjenim režimima a bili su uključeni i u strane i građanske ratove koji su doveli do propasti kraljevstva i njegove aneksije od strane Rima. Ipak helenistička kulture je nastavila napredovati u Egiptu i nakon [[Muslimansko osvajanje egipta|muslimanskog osvajanja]]. Kršćanstvo se javilo u Egiptu još za vrijeme [[Marko evanđelist|Marka evanđelista]] u 1. stoljeću.<ref>"Egypt". Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs. Retrieved 14 December 2011. See drop-down essay on "Islamic Conquest and the Ottoman Empire"</ref> [[Dioklecijan]]ova vladavina je obilježila prijelaz iz rimskog u bizantsko doba, kada je proganjan veliki broj egipatskih kršćana. [[Novi zavjet]] je do tada preveden na egipatski. Nakon Kalcedonskog sabora 451. godine, uspostavljena je Egipatska Koptska crkva.<ref>Kamil, Jill. Coptic Egypt: History and Guide. Cairo: American University in Cairo, 1997. str. 39</ref> === Srednji vijek === Bizantijci su uspjeli povratiti kontrolu nad Egiptom nakon kratke perzijske invazije početkom 7. stoljeća, period između 639. i 642. godine, nakon čega Egipat potpada pod muslimansku vlast osvajanjem od strane arapskih muslimana. Kada su porazili bizantijsku vojsku u Egiptu, Arapi su donijeli sunitski islama u zemlju. U ranom periodu tog razdoblja, Egipćani su uklopili svoju novu vjeru s autohtonim vjerovanjima, što je dovelo do formiranja različitih sufijskih redova koji su se održali sve do danas.<ref>{{Cite web|url=http://berkleycenter.georgetown.edu/resources|title=Berkley Center for Religion, Peace and World Affairs|last=|first=|date=|website=berkleycenter.georgetown.edu|publisher=|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20151019040925/http://berkleycenter.georgetown.edu/resources|archive-date=19. 10. 2015|access-date=10. 11. 2017|url-status=bot: unknown}}</ref> Ovi raniji obredi su preživjeli razdoblje koptskog kršćanstva.<ref>El-Daly, Okasha (2005). Egyptology: The Missing Millennium. London: UCL Press. p. 140.</ref> Muslimanski vladari imenovani od islamskog [[hilafet]]a zadržali su kontrolu nad Egiptom sljedećih šest stoljeća, s Kairom kao sjedištem hilafeta za vrijeme vladavine [[Fatimije|Fatimija]]. S kraja kurdske Ajubidske dinastije, [[Memluci]], Tursko-čerkeska vojna kasta preuzima kontrolu 1250. godine. Krajem 13. stoljeća, Egipat se povezuje s Crvenim morem, Indijom, Malezijom i Istočnom Indijom.<ref>{{Cite book|url=http://books.google.ba/books?id=rYlgGU2SLiQC&lpg=PP1&dq=editions:rYlgGU2SLiQC&pg=PA244&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Before European Hegemony: The World System A.D. 1250-1350|last=Abu-Lughod|first=Janet L.|date=1991|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195067743|language=en}}</ref> Sredinom 14. stoljeća [[crna smrt]] ubila je oko 40% stanovništva zemlje.<ref>{{Cite web|url=http://countrystudies.us/egypt/57.htm|title=Egypt - Major Cities|website=countrystudies.us|access-date=10. 11. 2017}}</ref> === Egipatski Ejalet === [[Datoteka:Louis-François Baron Lejeune 001.jpg|mini|desno|350px|Napoleon pobjeđuje Memlučke trupe u [[Bitka piramida|bici piramida]], 21. juli 1798. godine, naslikao Lejeune]] Egipat su osvojili Turci 1517. godine nakon čega je postao pokrajina Osmanlijskog Carstva. Slabljenje privrednog sistema u kombinaciji s učincima kuge učinili su Egipat ranjiv na invazije. Portugalski trgovci su preuzeli njihovu trgovinu.<ref name="Eg.">{{Cite book|url=http://books.google.ba/books?id=rYlgGU2SLiQC&lpg=PP1&dq=editions:rYlgGU2SLiQC&pg=PA244&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Before European Hegemony: The World System A.D. 1250-1350|last=Abu-Lughod|first=Janet L.|date=1991|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195067743|language=en}}</ref> U periodu između 1687. i 1731. godine u Egiptu se u 6 navrata pojavljivala glad. Glad 1784. godine je odnijela oko jedne šestine ukupnog stanovništva.<ref>{{Cite news|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2006/11/061121232204.htm|title=Icelandic Volcano Caused Historic Famine In Egypt, Study Shows|newspaper=ScienceDaily|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Egipat je oduvijek bila pokrajina koju su Osmanlije teško kontrolisale dijelom i zbog nastavka moći i utjecaja Memluka, egipatske vojne kaste koja je vladala zemljom stoljećima. Kao takav, Egipat je ostao poluautonoman pod vlašću Memluka sve do invazije francuskih snaga pod komandom [[Napoleon I, car Francuske|Napoleona I]] 1798. godine. Nakon što su Francuzi protjerani, vlast je preuzeo 1805. godine [[Muhamed Ali egipatski|paša Muhamed Ali]], komandant osmanlijske vojske u Egiptu, albanskog porijekla. Egipat pod vlašću dinastije Muhameda Alija je ostao nominalno kao otomanska pokrajina. Dobio je status autonomne vazalne države ili ''Khedivate'' u 1867. godine. Isma'il i Tewfik paša upravljali su Egiptom kao kvazi nezavisnom državom pod turskom vlašću sve do britanske okupacije 1882. godine. Ipak, Khedivate od Egipta (1867-1914) zadržao je Egipat ''de iure'' osmanskom pokrajinom do 5. novembra 1914. godine<ref>{{Cite web|url=http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne|title=Treaty of Lausanne - World War I Document Archive|website=wwi.lib.byu.edu|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref>, kada je Egipat proglašen britanskim protektoratom kao reakciju na odluku [[Mladoturci|Mladoturaka]] da Osmanlijsko carstvao u Prvi svjetski rat uđe na strani Centralnih sila. === Dinastija Muhameda Alija === [[Datoteka:ModernEgypt, Muhammad Ali by Auguste Couder, BAP 17996.jpg|mini|lijevo|250px|Muhamed Ali Paša, osnivač Muhamed Ali dinastije i prvi kediva Egipta i Sudana]] Nakon što su Francuzi poraženi od strane Britanaca, nastao je vakuum u Egiptu, a tri puta je uslijedila borba između, egipatskih Memluka koji su vladali Egiptom stoljećima, i albanskih plaćenika u službi Osmanlija. Završilo je pobjedom Osmanlija na čelu s Muhamedom Alijem. Dok je nosio titulu potkralja Egipta, njegova pripadnost Osmanskoj porti je bila samo nominalna. Muhamed Ali je uspostavio dinastiju koja je trebala vladati Egiptom sve do revolucije 1952. godine. U kasnijim godinama, dinastija je postala britanska marioneta.<ref>Izzeddin, Nejla M. Abu (1981). Nasser of the Arabs: an Arab assessment. Third World Centre for Research and Publishing. p. 2. {{ISBN|978-0-86199-012-2}}.</ref> Muhamed Ali je Egiptu pripojio Sjeverni Sudan (1820. do 1824.), Siriju (1833.), te dijelove Arabije i Anadolije ali su ga 1841. godine evropske sile, strahujući da će on sam srušiti Osmanlijsko carstvo, natjerale da vrati većinu teritorija koje je osvojio od Osmanlijskog carstva. Njegova vojna ambicija je bila potrebna u modernizaciji zemlje. Izgradio je industriju, sistem kanala za navodnjavanje i prijevoz, te reformirao državnu službu. Uveo je vojnu obavezu muškog seljaštva u 19. stoljeću i iskoristio novi pristup kako bi stvorio svoju veliku vojsku. Nakratko ga je naslijedio njegov sin Ibrahim (u septembru 1848.), a zatim unuk Abbas I (novembar 1848.), zatim Said (1854.), i Isma'il (1863.). Sueski kanal, izgrađen u partnerstvu s Francuzima je dovršen 1869. godine. Njegova izgradnja je dovelo do ogromnog duga prema evropskim bankama, i izazvala nezadovoljstvo zbog njegovog oporezivanja. 1875. godine, Ismail je bio prisiljen prodati egipatski udio u kanalu britanskoj vladi. To je u roku od 3 godine dovelo do nametanja britanskih i francuskih kontrolora koji su imali sjedište u egipatskoj vladi, te "su uz financijsku moć vlasnika obveznica koji su stajali iza njih, bili stvarna snaga u Vladi".<ref>Nejla M. Abu Izzeddin, Nasser of the Arabs, str 2.</ref> Lokalno nezadovoljstvo Ismailom kao i Evropski upad dovelo je do stvaranja prvih nacionalističke grupa u Egiptu 1879. godine, s Ahmadom Urabi kao istaknutom figurom. Bojeći se da će to dovesti do smanjenja njihove kontrole, Velika Britanija i Francuska su vojno intervenisale bombardiranjem Aleksandrije i razbijanjem egipatske vojske u bitci kod Tel el-Kebir. Reinstalisali su Ismailovog sina Tewfika kao figuru ''de facto'' britanskog protektorata.<ref>De facto protectorate: Joan Wucher King, Historical Dictionary of Egypt. Metuchen, New Jersey, USA; 1984; Scarecrow. str 17.</ref> 1906. godine Dinshaway incident je potaknuo mnoge neutralne Egipćane da se pridruže nacionalističkom pokretu. Godine 1914. postao je i službeno Protektorat a naslov šefa države je promijenjen u ''sultan'', kako bi se odbacila vlast Osmanlijskog sultana, koja se pridružila Centralnim silama u Prvom svjetskom ratu. Abbas II je svrgnut i zamjenjen njegovim dajdžom, Husseinom Kamelom koji je postao novi sultan.<ref>Jankowski, James. Egypt, A Short History. str. 111.</ref> Nakon Prvog svjetskog rata, Saad Zaghlul i Wafd stranka su vodili egipatski nacionalistički pokret do većine na lokalnoj zakonodavnoj skupštini. Kada su Britanci prognali Zaghlula i njegove saradnike na Maltu 8. marta 1919. godine, zemlja se našla u svojoj prvoj savremenoj revoluciji. Pobuna je prisilila britansku vladu da donese [[Jednostrana deklaracija o egipatskoj nezavisnosti|jednostranu deklaraciju o egipatskog nezavisnosti]] 22. februara 1922. godine.<ref>Jankowski, James. Egypt, A Short History. str. 112.</ref> Nova vlada je izradila i implementirala ustav 1923. godine koji se temeljio na parlamentarnom sistemu. Saad Zaghlul je izabran za premijera Egipt 1924. godine. 1936. godine sklopljen je Anglo-egipatski ugovor. Nastavak nestabilnosti zbog preostalog britanskog uticaja i povećanja političkog angažman od strane kralja doveli su do raspuštanja parlamenta usljed vojnog državnog udara poznatog kao ''revolucija 1952.''. [[Pokret slobodnih oficira]] je prisilio kralja Farouka na abdiciranje u korist svog sina Fuada. Britanska vojna prisutnost u Egiptu je trajala sve do 1954. godine.<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=26. 12. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226020747/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html%20|url-status=dead}}</ref> === Republika === [[Datoteka:Egyptian Armor.jpg|mini|desnoo|250px|Napredovanje egipatskih tenkova u pustinji Sinaj za vrijeme Oktobarskog rata, 1973. godine]] 18. juna 1953. godine proglašena je egipatska Republika s generalom Muhamedom Naguibom kao prvim predsjednikom Republike. Naguib je bio prisiljen podnijeti ostavku 1954. godine od strane [[Gamal Abdel Nasser]]a - pravog arhitekte pokreta iz 1952. godine - a kasnije je stavljen u kućni pritvor. Naser je preuzeo vlast kao predsjednik, u junu 1956. godine. Britanske snage su završile svoje povlačenje iz okupiranog zone Sueskog kanala 13. juna 1956. godine. Isti je nacionaliziran 26. jula iste godine. 1958. godine, Egipat i Sirija su osnovali suverenu uniju poznatu kao Ujedinjena Arapska Republika. Unija je bila kratkog vijeka a završila je 1961. godine kada se Sirija odcijepla čime je unija prestala%jati. Tokom većine svog%janja, Ujedinjena Arapska Republika je također bila u labavoj konfederaciji sa Sjevernim Jemenom, poznatoj kao Ujedinjene Arapske države. U ranim 1960-ih, Egipat je u potpunosti uključen u Sjevernojemenski građanski rat. Egipatski predsjednik Gamal Abdel Naser, podržao je jemenske republikance s čak 70.000 egipatskih vojnika i hemijskim oružjem. Maja 1967. godine Naser je zatvorio tjesnac Tiran za prolaz izraelskih brodova. 26. maja Naser je izjavio: "Bitka će biti opća i naš osnovni cilj će biti uništiti Izrael".<ref>Samir A. Mutawi (18. juli 2002). Jordan in the 1967 War. Cambridge University Press. str. 95. {{ISBN|978-0-521-52858-0}}. "On 26 May he declared, "The battle will be a general one and our basic objective will be to destroy Israel"</ref> Izrael je zatvaranje tjesnaca Tiran smatrao kao ''[[casus belli]]'' tj. povod za rat. U šestodnevnom ratu 1967. godine, Izrael je napao Egipat pri tome zauzevši Sinajsko poluostrvo i pojas Gaze, koji je bio pod egipatskom vlašću od arapsko-izraelskog rata iz 1948. godine. Tokom rata, donesen je zakon o vanrednom stanju koji je ostao na snazi ​​do 2012. godine, s izuzetkom jednog 18-mjesečnog prekida tokom 1980/81.<ref>"The Emergency Law in Egypt". International Federation for Human Rights. Pristupljeno 2. februara 2011.</ref> Prema ovom zakonu, policijske ovlasti su proširene, ustavna prava suspendirana i cenzura je legalizirana. Zemljišna reformu, dramatični rast univerzitetskog obrazovanju i državnoj pomoći nacionalnoj industriji uveliko je poboljšana društvena mobilnost i općenito stanje u Egiptu. 1970. godine, predsjednik Nasser je umro, a naslijedio ga je Anwar Sadat. 1973. godine Egipat je zajedno sa Sirijom, pokrenuo [[Jom Kipurski rat|Oktobarski rat]], iznenadni napad sa ciljem povrat dijela Sinaja, teritorije koje je Izrael okupirao prije šest godina. [[Datoteka:2011 Cairo 5339252807.jpg|mini|lijevo|250px|Kairo, grad izrastao u [[metropolitansko područje]] sa populacijom od preko 20 miliona stanovnika]] Sadat je u historijskom posjetu Izraelu 1977. godine, što je dovelo do mirovnog sporazuma 1979. u zamjenu za izraelsko povlačenja sa Sinaja. Sadatova je inicijativa izazvala ogromne kontroverze u arapskom svijetu i dovela do isključenja Egipta iz [[Arapska liga|Arapske lige]], ali je podržana od strane većine Egipćana. Međutim, Sadat je ubijen od strane islamskih ekstremista. Hosni Mubarak je došao na vlast nakon ubistva Sadatan na referendumu u kojem je on bio jedini kandidat. Hosni Mubarak je reafirmisao odnose s Izraelom. Na unutrašnjem planu, Mubarak je suočen s mnogim ozbiljnim problemima. Iako se broj farmi povećao i industrije ojačala, privreda nije mogla držati korak s velikim porastom stanovništva. Siromaštvo i nezaposlenost su doveli do migracije seoskog stanovništva u gradove poput Kaira. U 1980-ih, 1990-ih, 2000-ih i, teroristički napadi u Egiptu su postali brojni sa teškim posljedicama. Za vrijeme vladavine Mubaraka, političkom scenom je dominirala Nacionalna Demokratska stranka koju je stvorio Sadat 1978. godine. Krajem februara 2005. godine, Mubarak je najavio reformu predsjedničkog izbornog zakona, utirući put za izbore s više kandidata po prvi put nakon pokreta 1952. godine. Međutim, novi zakon je postavljao ograničenja kandidatima, što je dovelo do toga da Mubarak lahko ponovno izbori pobjedu. Odaziv birača bio je manji od 25%. === Revolucija === 25. januara 2011. godine proširili su se protesti protiv Mubarakove vlade. 11. februara iste godine, Mubarak je podnio ostavku i pobjegao iz Kaira nakon čega je nastupilo slavlje povodom toga na Tahrir trgu u Kairu.<ref>{{Cite news|url=https://www.huffingtonpost.com/2011/02/11/mubarak-red-sea-egypt_n_821812.html|title=Mubarak Resigns As Egypt's President; Armed Forces To Take Control|last=Post/AP|first=The Huffington|date=11. 2. 2011|newspaper=Huffington Post|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Egipatska vojska je preuzela vlast.<ref>{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/2011/02/12/world/middleeast/12egypt.html?pagewanted=all|title=Egypt Erupts in Jubilation as Mubarak Steps Down|last=Kirkpatrick|first=David D.|date=11. 2. 2011|newspaper=The New York Times|language=en-US|issn=0362-4331|access-date=10. 11. 2017}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12433045|title=Egypt's Mubarak resigns as leader|date=12. 2. 2011|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Mohamed Hussein Tantawi, predsjednik Vrhovnog vijeća oružanih snaga Egipta, postao je [[de facto]] privremeni šef države.<ref>{{Cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/wikileaks/8326225/WikiLeaks-Egypts-new-man-at-the-top-was-against-reform.html|title=WikiLeaks: Egypt’s new man at the top 'was against reform'|last=Hope|first=Christopher|date=15. 2. 2011|language=en-GB|issn=0307-1235|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 13. februara 2011. godine vojska je raspustila parlament i suspendovala egipatski ustav.<ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12443678|title=Egypt's army dissolves parliament|date=13. 2. 2011|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Referendum o ustavu održan je 19. marta 2011. godine a 28. novembra 2011. u Egipatu su održani prvi parlamentarni nakon što je prethodni režim zbačen s vlasti. Izlaznost je bila visoka, a nije bilo izvještaja o velikim nepravilnostima ili nasilju.<ref>{{Cite news|url=http://www.npr.org/blogs/thetwo-way/2011/11/28/142840895/egypts-historic-day-begins-peacefully-turnout-high-for-elections|title=Turnout High For Egyptian Elections|newspaper=NPR.org|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref> [[Muhammed Mursi]] je izabran za predsjednika 24. juna 2012. godine.<ref>{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2012/06/25/world/africa/egypt-politics|title=Egypt's new president moves into his offices, begins choosing a Cabinet - CNN|last=Staff|first=By the CNN Wire|newspaper=CNN|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 2. augusta 2012. egipatski premijer Hisham Kandil najavio je da njegov kabinet čine 35 člana, 28 novih, uključujući i četiri iz muslimanskog bratstva.<ref>"Egypt unveils new cabinet, Tantawi keeps defence post"</ref> Liberali i sekularisti su se povukli iz Ustavotvorne skupštine, jer su vjerovali da će ustav nametnuti strogu islamsku praksu, a Muslimansko bratstvo je pružilo podršku Mursiju. 22. novembra 2012., predsjednik Mursi izdao deklaraciju i tražio da se zaštiti rad Ustavotvorne skupštine. Taj potez je doveo do masovnih protesta i nasilnih demonstracija u Egiptu.<ref>{{Cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/news/9699801/Violence-breaks-out-across-Egypt-as-protesters-decry-Mohammed-Morsis-constitutional-coup.html|title=Violence breaks out across Egypt as protesters decry Mohammed Morsi's constitutional 'coup'|last=Spencer|first=Richard|date=23. 11. 2012|language=en-GB|issn=0307-1235|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 5. decembra 2012. godine desetine hiljada pristalica i protivnika predsjednika Mursija se sukobilo, a sukob je opisan kao najveći sukob između islamista i njihovih neistomišljenika.<ref>{{Cite web|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424127887324640104578160902530961768|title=Egypt Sees Largest Clash Since Revolution|last=Bradley|first=Charles Levinson And Matt|website=WSJ|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Muhammed Mursi je ponudio "nacionalni dijalog" s liderima opozicije, ali je odbio da poništi decembarski referendum o ustavu.<ref>{{Cite news|url=http://articles.latimes.com/2012/dec/06/world/la-fg-egypt-morsi-20121207|title=Morsi refuses to cancel Egypt's vote on constitution|last=Fleishman|first=Jeffrey|date=6. 12. 2012|newspaper=Los Angeles Times|language=en-US|issn=0458-3035|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Dana 30. juna 2013. organizovani su masovni protesti širom Egipta protiv Mursijeve vladavine, što je dovelo do svrgavanja Mursija u državnom puču 3. jula 2013. i instaliranja privremene vlade. 4. jula 2013. egipatski sudija Adly Mansour je položio zakletvu kao predsjednik nove vlade nakon uklanjanja Mursija. Vojska koja je svrgla Mursija ugušila je Muslimansko bratstvo i njegove pristalice, zatvaranjem na hiljade i ubijajanjem na stotine demonstranata sa ulica. Mnogi od lidera i aktivisti Muslimanskog bratstva su osuđeni ili na smrt ili na doživotni zatvor u nizu masovnih suđenja. Dana 18. januara 2014. godine, privremena vlada institucionalizirala je novi ustav nakon referenduma u kojem je 98,1% glasača dalo podršku novom ustavu. Izlaznost je bila mala i iznosila je samo 38,6% registrovanih birača ali je ipak bila veća od 33% koliko ih je glasalo na referendumu za vrijeme Mursijevog mandata. 26. marta 2014. godine, Abdel Fattah el-Sisi komandant egipatskih Oružanih snaga, koji je u to vrijeme kontrolisao vlast u zemlji, dao je ostavku na mjesto komandanta vojske i najavio da će se kandidovati na predsjedničkim izborima 2014. Na izborima održanim od 26. do 28. maja 2014. glatku pobjedu je odnio el-Sisi. Sisi je položila zakletvu kao predsjednik Egipta 8. juna 2014. godine. Muslimansko bratstvo i neke liberalne i sekularne aktivističke grupa su bojkotovale predsjedničke izbore.<ref>{{Cite web|url=http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2014/05/sisi-wins-egypt-elections-landslide-2014529134910264238.html|title=Sisi elected Egypt president by landslide|website=www.aljazeera.com|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Iako je vlast podržana od vojne hunte produžila glasanje na treći dan, izlaznost od 46% od ukupnog broja registrovanih birača je ipak bila manja od izlaznosti od 52% na prethodnim izborima 2012. godine.<ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.com/news/world-middle-east-27614776|title=Egypt's Sisi secures landslide win|date=29. 5. 2014|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> == Geografija == {{Glavni|Geografija Egipta}} [[Datoteka:Margem esquerda do Nilo.jpg|mini|desno|350px|Nil]] Egipat se nalazi u suptropskom pojasu, obuhvata istočni dio Sahare, sa nizijama zapadno od [[Nil]]a i planinskim uzvišenjima na istoku, u primorju [[Crveno more|Crvenog mora]]. [[Ljeto|Ljeti]] vlada velika vrućina, koja raste kako se ide prema jugu, gdje praktično i nema padavina. One su rijetke već u delti, gdje iznose oko 50&nbsp;mm godišnje. Dolina Nila, mjestimice široka 3 – 15&nbsp;km, ima izuzetan značaj zbog racionalnog korištenja poplava, koje povećavaju plodnost zemljišta. Asuanska brana je regulisala navodnjavanje, obezbjeđujući istovremeno najveći dio električne energije, omogućila je dobijanje novih plodnih površina, te povećala godišnji broj žetvi (ponekad i 4 godišnje). Egipat uvozi polovinu hrane koja mu je potrebna. Gotovo polovina stanovništva još uvijek živi od poljoprivrede, ali egzodus sa sela doprinosi bujanju gradova, u prvom redu [[Kairo|Kaira]] i [[Aleksandrija|Aleksandrije]],u kojima živi više od 50% stanovništva. Industrija je slabo razvijena, izuzev tekstilne, šećerne, metalurgije i naftne. Nafta je zauzela prvo mjesto na listi najznačajnijih izvoznih proizvoda. Veliki deficit u vanjskotrgovinskoj razmjeni ne može u potpunosti da se pokrije doznakama radnika na privremenom radu u inostranstvu, prihodom od [[Sueski kanal|Sueskog kanala]] i [[turizam|turizma]], koji je veoma razvijen. On povećava teret vanjskog duga zemlje, koja ima nizak životni standard i u kojoj demografski rast i dalje predstavlja ključni problem. Gotovo istovremeno s pojavom paleolitskog čovjeka u Evropi, nalazimo tragove ljudi i u porječju Nila na egipatskoj visoravni koja je omeđena Libijskom pustinjom na zapadu, Arapskim poluostrom na istoku, Sredozemnim morem na sjeveru i prvim kataraktom Nila na jugu. Nil je druga rijeka po dužini na zemlji a proteže se od izvora riječice Kagera koja se ulijeva u jezero Viktorija-Nyanza iz kojeg dalje istječe Viktorijin Nil. Ukupna dužina te čudesne rijeke iznosi 6497&nbsp;km. === Klima === U Egiptu preovladava suptropska pustinjska klima, ali u uskom obalnom pojasu i na sjeveru preovladava sredozemna. Tu zimi padne oko 150 do 200&nbsp;mm godisnje. U drugim dijelovima padavine su vrlo rijetke, manje od 50&nbsp;mm godišnje i pojavljuju se u obliku kratkotrajnih pljuskova. Od marta do septembra čest je hamsin, vruć vjetar iz Libijske pustinje. == Politika == {{Glavni|Politika Egipta}} [[Datoteka:Supreme Constitutional Court of Egypt.JPG|mini|desno|250px|Vrhovni ustavni sud Egipta]] Predstavnički dom, čiji su članovi izabrani da služe u petogodišnjem mandatu, predstavlja zakonodovanu vlast.<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2101.html|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=11. 10. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171011021137/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2101.html|url-status=dead}}</ref> Izbori su zadnji put održani od novembra 2011. do januara 2012. godine. Egipatski predsjednički izbori održani su 26. do 28. maja 2014. godine. Službeni podaci govore o odazivu od 47,5%. Abdel Fattah el-Sisi je došao do pobjede sa osvojena 23.780.000 glasa ili 96,91% u odnosu na 757.511 glasa ili 3,09% koliko je osvojio Hamdeen Sabahi.<ref>{{Cite web|url=http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/102841/Egypt/Politics-/BREAKING-PEC-officially-announces-AbdelFattah-ElSi.aspx|title=El-Sisi wins Egypt's presidential race with 96.91% - Politics - Egypt - Ahram Online|website=english.ahram.org.eg|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=31. 7. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140731100838/http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/102841/Egypt/Politics-/BREAKING-PEC-officially-announces-AbdelFattah-ElSi.aspx|url-status=dead}}</ref> 3. jula 2013. godine milioni demonstranata širom Egipta demonstrirali su protiv Morsija u jednim od najvećih protesta u historiji.<ref>{{Cite news|url=http://www.thewire.com/global/2013/06/heres-what-todays-massive-anti-morsi-protests-egypt-looked/66728/|title=What Sunday's Massive Anti-Morsi Protests in Egypt Looked Like|last=Ohlheiser|first=Abby|newspaper=The Atlantic|language=en-US|access-date=10. 11. 2017|archive-date=18. 1. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160118222156/http://www.thewire.com/global/2013/06/heres-what-todays-massive-anti-morsi-protests-egypt-looked/66728/|url-status=dead}}</ref> Tada na scenu stupa general Abdul Fatah Al-Sisi koji uklanja predsjednika Morsija sa vlasti i suspendira ustav. Formirana je 50-člana komisija za izmjenu ustava za čije se usvajanje odlučivalo [[referendum]]om. Ustav je usvojen 18. januara 2014. godine.<ref>{{Cite web|url=http://english.ahram.org.eg/News/80519.aspx|title=Who's Who: Members of Egypt's 50-member constitution committee - Politics - Egypt - Ahram Online|website=english.ahram.org.eg|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=3. 9. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130903224524/http://english.ahram.org.eg/News/80519.aspx|url-status=dead}}</ref> Egipat ima najstariju kontinuiranu parlamentarnu tradiciju u arapskom svijetu.<ref name="UNDP">{{Cite web|url=http://www.undp-pogar.org/publications/governance/nbrown/potential.html|title=UNDP-POGAR: Mechanisms of Accountability in Arab Governance|date=5. 6. 2012|access-date=10. 11. 2017|archive-date=5. 6. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120605005203/http://www.undp-pogar.org/publications/governance/nbrown/potential.html|url-status=dead}}</ref> Prva popularna Skupština je osnovana 1866. godine. Raspuštena je kao rezultat britanske okupacije 1882. godine, a britanci su dozvolili rad samo savjetodavnom tijelu. 1923. godine, nakon što je Egipat proglasio nezavisnost, novi ustav je predvidio parlamentarnu monarhiju.<ref name="UNDP" /> === Pravo === Pravni sistem je zasnovan na islamskom i građanskom pravu. Islamska sudska praksa je glavni izvor zakonodavstva. Šerijatski sudovi i qadis rade i licencirani su od strane Ministarstva pravde. Zakon ličnog statusa koji uređuje pitanja, kao što su brak, razvod i starateljstvo je uređen prema [[šerijat]]u. U porodičnom sudu, svjedočenje žene vrijedi kao polovina svjedočenja muškarca. 26. decembra 2012. godine Muslimansko bratstvo je pokušalo institucionalizirati kontroverzni novi ustav. Taj ustav je odobren od stanovništva referendumom koji je održan od 15. do 22. decembar 2012. sa 64% podrške, ali sa izlaznošću na referendum od samo 33% biračkog tijela. Zamijenjen je privremenim Ustavom Egipta iz 2011. koji je usvojen nakon revolucije. Kazneni zakon je jedinstven i dopušta smrtnu kaznu, uključujući i slučaj kada se sudi u odsustvu. 18. januara 2014. godine, privremena vlada uspješno je institucionalizirala sekularniji ustav koji uspostavlja predsjednika i parlament.<ref name="BBC">{{Cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-25796110|title=Egypt constitution 'backed by 98%'|date=2014|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Predsjednik se bira na mandat od četiri godine a ta funkcija se može obnašati 2 puta.<ref name="BBC" /> Parlament može da smijeni predsjednika.<ref name="BBC" /> Prema ustavu,%ji garancija ravnopravnosti spolova i apsolutna sloboda misli.<ref name="BBC" /> Vojska zadržava privilegiju da imenuje nacionalnog ministra odbrane za narednih 8 godina.<ref name="BBC" /> Prema ustavu, političke stranke se ne mogu zasnivati ​​na "vjerim, rasnim, spolnim ili geografskim" osnovama.<ref name="BBC" /> === Vojska === [[Datoteka:Egyptian Air Force F-16.JPEG|mini|desno|200px|Avion [[F-16]] egipatskih zračnih snaga za vrijeme dosipanja goriva tokom Operacije Sjajna zvijezda]] Egipatske oružane snage se sastoje od 468.500 aktivnih pripadnika i 1.000.000 rezervista što ukupno čini 1.468.500 pripadnika.<ref>{{Cite web|url=http://www.globalfirepower.com/country_detail.asp?country_id=12|title=Egypt Military Strength Statistics|date=13. 9. 2008|access-date=10. 11. 2017|archive-date=13. 9. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080913013502/http://www.globalfirepower.com/country_detail.asp?country_id=12|url-status=dead}}</ref> Prema bivšem šefu Kneseta za vanjske poslove i odbora za odbranu Izraela, Yuvalu Steinitzu, egipatske zračne snage imaju otprilike isti broj modernih borbenih aviona kao i izraelske i daleko veći broj zapadnjačkih tenkova, artiljerije, protivavionskih baterija i ratnih brodova od izraelskih odbrambenih snaga. Također Izrael nagađa da Egipat nastoji da bude druga sila u regiji s špijunskim satelitima, osim EgyptSat 1,<ref>{{Cite news|url=http://www.jpost.com/MiddleEast/Article.aspx?id=48099|title=Egypt to launch first spy satellite|newspaper=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 16. aprila 2014. lansiran je i EgyptSat 2. Egipatska vojna industrija ima na desetine fabrika za proizvodnju oružja, kao i robe široke potrošnje. Oprema Oružanih snaga "uključuje opremu iz različitih zemalja širom svijeta. Vojna oprema iz bivšeg Sovjetskog Saveza se postepeno zamjenjenuje onom modernijom iz SAD-a, Francuske, Britanije i značajanog dijela opreme izrađene pod licencom u Egiptu, kao što je tenk M1 Abrams. Egipatska mornarica je najveća mornarica u Africi i na Bliskom istoku i općenito u arapskom svijetu, te je sedma po veličini u svijetu, mjereno po broju brodova.<ref>{{Cite news|url=http://www.globalfirepower.com/navy-ships.asp|title=Total Naval Strength by Country|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> SAD pruža Egiptu vojnu pomoć, koja je u 2009. godini iznosila 1,3 milijarde američkih dolara. Vojska ima dosta uticaja u političkom životu Egipta, kao i privreda i izuzima se od zakona koji se primjenjuju na druge sektore. Također uživa značajnu moć, prestiž i samostalnosti u okviru države i naširoko se smatra kao dio egipatske "države u državi".<ref name="Cambanis">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/09/12/world/middleeast/12egypt.html|title=Succession Gives Army a Stiff Test in Egypt|last=Cambanis|first=Thanassis|date=11. 9. 2010|newspaper=The New York Times|language=en-US|issn=0362-4331|access-date=10. 11. 2017}}</ref><ref name="Cambanis"/> === Ljudska prava === Egipatska organizacija za ljudska prava je jedno od najstarijih tijela za odbranu ljudskih prava u Egiptu.<ref>{{Cite web|url=http://en.eohr.org/|title=The Egyptian Organization for Human Rights|website=en.eohr.org|access-date=10. 11. 2017|archive-date=22. 6. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180622123124/http://en.eohr.org/|url-status=dead}}</ref> 2003. godine vlada je osnovala Nacionalno vijeće za ljudska prava. Vijeće je glasno kritikovano od strane lokalnih aktivista, koji su tvrdili da je Vijeće propagandno vladino sredstvo<ref>{{Cite web|url=http://www.eohr.org/PRESS/2003/6-3.HTM|title=The Egyptian Organization for Human Rights|date=1. 7. 2003|access-date=10. 11. 2017|archive-date=1. 7. 2003|archive-url=https://web.archive.org/web/20030701015847/http://www.eohr.org/PRESS/2003/6-3.HTM|url-status=dead}}</ref> i da daje legitimitet represivnim zakonima kao što je Zakon o hitnim slučajevima.<ref>{{Cite web|url=http://anhri.net/en/discussion/2004/ehrc.shtml|title=الشبكة العربية لمعلومات حقوق الإنسان - بوابة حرية التعبير في العالم العربي|website=الشبكة العربية لمعلومات حقوق الإنسان|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> === Međunarodni odnosi === Stalno sjedište [[Arapska liga|Arapske lige]] se nalazi u Kairu kao i generalni sekretarijat ovog tijela. Ova poziciju trenutno drži bivši ministar vanjskih poslova Nabil el-Araby. Sjedište Arapske liga je nakratko premještena iz Egipta u Tunis 1978. godine u znak protesta zbog egipatsko-izraelskog mirovnog sporazuma, ali se kasnije ponovo vratilo u Kairo 1989. godine. Nakon rata 1973. i kasnijeg mirovnog sporazuma, Egipat je postao prva arapska nacija koja je uspostavila diplomatske odnose s Izraelom. Bez obzira na to, Izrael se i dalje od velikog broja Egipćana smatra neprijateljskom državom.<ref>"Massive Israel protests hit universities" (Egyptian Mail, 16 March 2010) "According to most Egyptians, almost 31 years after a peace treaty was signed between Egypt and Israel, having normal ties between the two countries is still a potent accusation and Israel is largely considered to be an enemy country"</ref> Egipat je igrao historijsku ulogu kao posrednik u rješavanju različitih sporova na Bliskom istoku, prije svega zbog svoje reakcije na izraelsko-palestinski sukob i mirovni proces.<ref>Maddy-Weitzmann, Bruce (1997). Middle East Contemporary Survey: 1995, Volume 19; Volume 1995. Moshe Dayan Center. p. 265. {{ISBN|9780813334110}}.</ref> Veze između Egipta i drugih nearapskih država Bliskog Istoka, među kojima Irana i Turske, su često bili napeti. Iran, dijelom zbog svog rivalstva s Saudijskom Arabijom, UAE i drugim zalivskim zemaljama<ref>Shama, Nael (2013). Egyptian Foreign Policy: Against the National Interest. Routledge. pp. 129–131.</ref> koje tradicionalno održavaju jake veze sa Egiptom, i Turska zbog podrške turske vlade za sada zabranjenoj Muslimanskoj braći u Egiptu.<ref>{{Cite news|url=http://www.ibtimes.co.uk/boycott-turkey-movement-grows-egypt-after-erdogans-inflammatory-un-speech-1467938|title=Boycott Turkey Movement Grows in Egypt After Erdogan's Inflammatory UN Speech|last=Mezzofiore|first=Gianluca|date=30. 9. 2014|newspaper=International Business Times UK|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 1989. godine, Egipat je označen kao glavni saveznik SAD-a izvan [[NATO]]-a. Egipat je jedan od osnivača [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]] i [[Ujedinjeni narodi|Ujedinjenih nacija]]. Bivši egipatski potpredsjednik Vlade Boutros Boutros-Ghali je služio kao generalni sekretar Ujedinjenih nacija u periodu 1991. do 1996. godine. Egipat je priznao nezavisnost [[Republika Bosna i Hercegovina|Republike Bosne i Hercegovine]] [[16. april]]a [[1992]]. godine a puni diplomatski odnosi između ove dvije države uspostavljeni su [[17. april]]a 1993.<ref>{{cite web|last1=Vanjska politika Bosne i Hercegovine|title=Datumi priznanja i uspostave diplomatskih odnosa|url=http://www.mvp.gov.ba/vanjska_politika_bih/bilateralni_odnosi/datumi_priznanja_i_uspostave_diplomatskih_odnosa/?id=6|publisher=mvp.gov.ba|access-date=27. 12. 2017}}</ref> U 21. stoljeću, Egipat se susreće s velikim problemom imigracije, milioni ljudi iz drugih afričkih zemalja bježe od siromaštva i rata. == Administrativna podjela == {{Glavni|Egipatski guvernorati}} [[Datoteka:Egypt, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|mini|desno|300px|Guvernorati Egipta]] Egipat je administrativno podijeljen na 27 guvernorata. Guvernorati se dalje dijele na regije. Regije se sastoje od gradova i sela. Svaki guvernorat ima glavni grad koji ponekad nosi naziv guvernorata. Egipatski guvernorati su: {{columns-list|3| * [[Matrouh (guvernorat)|Matrouh]] * [[Aleksandrija (guvernorat)|Aleksandrija]] * [[Beheira (guvernorat)|Beheira]] * [[Kafr el-Sheikh (guvernorat)|Kafr el-Sheikh]] * [[Dakahlia (guvernorat)|Dakahlia]] * [[Damietta (guvernorat)|Damietta]] * [[Port Said (guvernorat)|Port Said]] * [[Sjeverni Sinaj (guvernorat)|Sjeverni Sinaj]] * [[Gharbia (guvernorat)|Gharbia]] * [[Monufia (guvernorat)|Monufia]] * [[Qalyubia (guvernorat)|Qalyubia]] * [[Sharqia (guvernorat)|Sharqia]] * [[Ismailija (guvernorat)|Ismailija]] * [[Giza (guvernorat)|Giza]] * [[Faiyum (guvernorat)|Faiyum]] * [[Kairo (guvernorat)|Kairo]] * [[Suez (guvernorat)|Suez]] * [[Južni Sinaj (guvernorat)|Južni Sinaj]] * [[Beni Suef (guvernorat)|Beni Suef]] * [[Minya (guvernorat)|Minya]] * [[Nova Dolina (guvernorat)|Nova Dolina]] * [[Asyut (guvernorat)|Asyut]] * [[Crveno more (guvernorat)|Crveno more]] * [[Sohag (guvernorat)|Sohag]] * [[Qena (guvernorat)|Qena]] * [[Luxor (guvernorat)|Luxor]] * [[Asuan (guvernorat)|Asuan]] }} == Privreda == Egipatska ekonomija uglavnom zavisi o poljoprivrednoj proizvodnji, izvozu nafte i prirodnog plina i vrlo razvijenom turizmu. Osim toga, više od tri miliona Egipćana je na privremenom radu u inostranstvu, uglavnom u Saudijskoj Arabiji, zemljama Perzijskog zaliva i Evropi što utiče na ekonomiju ove zemlje. Završetak brane u Aswanu 1970. godine što je rezultiralo nastankom jezera na rijeci Nil, je u velikoj mjeri uticalo na razvoj poljoprivrede i stanje po pitanju ekologije Egipta. Brzo rastuće stanovništvo, ograničeno obradivo zemljište i zavisnost o Nilu i dalje opterećuje resurse i utiče na stres u ekonomiji. Egipatska ekonomija se uglavnom oslanja na izvore prihoda koji dolaze od turizma, doznaka Egipćana koji rade u inostranstvu i prihoda od Sueckog kanala. Egipat ima razvijeno tržište energije zasnovano na hidropotencijalu i energiji dobivenoj iz uglja, nafte i prirodnog plina. Značajna nalazišta uglja na sjeveroistoku [[Sinaj]]a obezbjeđuju oko 600.000 tona godišnje. Nafta i plin se eksploatišu u zapadnim pustinjskim regionima, zalivu Suez i delti Nila. Egipat ima ogromne rezerve plina, procjenjene na oko 1.940 kubnih km. Ekonomski uslovi u zemlji su počeli da se značajno poboljšavaju, nakon perioda stagnacije, uglavnom zbog usvajanja liberalnijih ekonomski politika od strane vlade kao i povećanju prihoda od turizma i procvatu berzi. U svom godišnjem izvještaju, [[Međunarodni monetarni fond]] (MMF) je ocijenio Egipat kao jednu od vodećih zemalja u svijetu po preduzimanju ekonomskih reformi. Neke velike ekonomske reforme koje je pokrenula vlada od 2003. uključuju dramatično kresanje carina i tarifa. Novi zakon oporezivanja implementiran u 2005. godini o smanjenju korporativnih poreza sa 40% do 20% je rezultiralo povećanjem prihoda od poreza za 100%. Direktna strana ulaganja u Egiptu su bila u znatnom porastu prije uklanjanja sa vlasti Hosnija Mubaraka, prelazeći iznos od 6 milijardi dolara za 2006. godinu, zbog mjera ekonomske liberalizacije i privatizacije koje je poduzeo ministar za investicije Mahmoud Mohieddin. Od pada Hosnija Mubaraka 2011. godine, Egipat je doživio drastičan pad i stranih investicija i prihoda od turizma, nakon čega slijedi pad deviznih rezervi od 60% i pad BDP-a od 3% kao i brze devalvacije egipatske funte. Iako je jedna od glavnih prepreka u razvoju egipatske ekonomije ograničenost resursa u odnosu na prosjek populacije, mnogi Egipćani kritiziraju svoju vladu za veće cijene osnovnih dobara dok njihov životni standard i kupovna moć i dalje relativno stagniraju. Egipćani kao glavnu prepreku za dalji ekonomski rast navode korupciju. Vlada je obećala veliku obnovu infrastrukture u zemlji, koristeći novac dobijen od Etisalata za licencu trećeg mobilnog operatera (oko 3 milijarde dolara). Prema indeksu korupcije u 2013. godini Egipat je zauzeo 114. mjesto u rangu od ukupno posmatranih 177 država. === Turizam=== [[Datoteka:San Stefano Grand Plaza, Alexandria, Egypt.jpg|mini|desno|200px|Velika plaža u San Stefanu, Aleksandrija]] [[Datoteka:Flickr - archer10 (Dennis) - Egypt-2A-007.jpg|mini|lijevo|200px|Pogled na Kairo]] Turizam je jedan od najvažnijih privrednih sektora Egipta. U 2008. godini, Egipat je posjetilo više od 12,8 miliona turista pri čemu je ostvaren prihod od gotovo 11 milijardi $. U ovom sektoru je zaposleno oko 12% radne snage Egipta.<ref>{{Cite news|url=http://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE59J0PG20091020?sp=true|title=Egypt tourism numbers to fall less than feared|last=Editorial|first=Reuters|newspaper=AF|language=en-US|access-date=10. 11. 2017|archive-date=14. 11. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111114161401/http://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE59J0PG20091020?sp=true|url-status=dead}}</ref> Ministar turizma Hisham Zaazou je izjavio da je turizam generirao oko 9,4 milijarde dolara u 2012. godini s blagim porast u odnosu na 9 milijardi $ iz 2011. godine. Nekropola Gize je egipatska turistička ikona. To je najpopularnija turistička destinacija u Egiptu još od antičkog doba, a popularizirana je u helenističko doba puta kada je Velika piramida naveden od strane Antipatera kao jedno od sedam svjetskih čuda. Danas je to jedino od sedam čuda koje još uvijek%ji. Egipat ima širok spektar plaža koje se nalaze na obalama Sredozemnog i Crvenog mora a koje se prostiru na više od 3.000&nbsp;km. Crveno more se karakteriše mirnim vodama, boje koralnih grebena, rijetkim ribama uz prekrasne planine. Plaže Akba zaliva pružaju mogućnosti za mnoge sportova na moru. Safaga na kraju Crvenog mora se odlikuje svojom prekrasnom lokacijom unutar Suezkog kanala. Posljednje, ali ne i najmanje važno, Sharm el-Sheikh, Hurghada, Luxor (poznat i kao najveći svjetski muzej na otvorenom ili grad sa 1/3 svjetskih spomenika), Dahab, Ras Siðr, Marsa Alam, Safaga na sjevernoj obali Mediterana su glavne turističke destinacije rekreativnog turizma. === Transport === Prijevoz u Egiptu je uglavnom skoncentrisan na glavni grad Kairo i dolinu rijeke Nil. ==== Željeznica ==== Glavna linija nacionalne željezničke mreže, duge 40.800 kilometara, je druga najstarija željeznička mreža u historiji Egipta i povezuje Aleksandriju sa Aswanom. Željeznicama u Egiptu upravlja Nacionalna egipatska željeznica a sastoji se 28 linija, 796 željezničkih stanica a broji ovo 1800 vozova koji pokrivaju dolinu i deltu Nila, obale Sredozemnog i Crvenog more kao i područja Sinaja i zapadnih oaza. ==== Metro ==== [[Datoteka:Metro-1-l.jpg|mini|desno|250px|Kairski metro (linija 2)]] Kairski metro je prvi od samo dva punopravna metro sistema u Africi i arapskom svijetu. Smatra se jednim od najvažnijih nedavnih projekata u Egiptu koji je koštao oko 12 milijardi egipatskih funti. Sistem se sastoji od tri operativne linije s četvrtom linijom koja je u planu. ==== Zračni saobraćaj ==== Egipat se smatra jednim od zemalja pionira u korištenju zračnog prometa nakon što je osnovan egipatski najvažniji i glavni avioprijevoznik, Egyptair, 1932. godine u 100% vlasništvu egipatske vlade. Avioprevoznička tvrtka ima sjedište na međunarodnom aerodromu u Kairu, glavnom aviočvorištu Egipta, koji je povezan sa više od 75 destinacija na Bliskom istoku, Evropi, Africi, Aziji i Americi. Trenutna flota Egyptaira obuhvata 80 aviona. ==== Sueski kanal ==== [[Datoteka:Capesize bulk carrier at Suez Canal Bridge.JPG|mini|lijevo|250px|Most na Sueskom kanalu]] [[Sueski kanal]] je umjetni kanal u Egiptu koji se smatra najvažnijim središtem pomorskog prometa na Bliskom istoku a povezuje Sredozemno more i Crveno more. Otvoren je novembra 1869. godine, nakon 10 godina gradnje a omogućava prijelaz brodovima između Evrope i Azije, bez plovidbe oko Afrike. Na sjevernom kraju kanala je Port Said dok je na jugu luka Tawfiq u gradu [[Suez]]. Ismailia leži na zapadnoj obali, 3&nbsp;km od sredine kanala. Kanal je dug 193,30&nbsp;km, dubok 24 m i širok oko 205 metara. Sastoji se od sjevernog pristupnog kanala dužine 22&nbsp;km, samog kanala dužine 162,25&nbsp;km i južnog pristupnog kanala dužine 9&nbsp;km. Kanal je jednosmjerni sa mjestima za prolaske "Ballah by-pass" i ''Great Bitter Lake''. Ne sadrži ustave, morska voda teče slobodno kroz kanal. Općenito, sjeverno od ''Great Bitter Lakea'' voda teče sjeverno zimi i južno ljeti. == Stanovništvo == S oko 84 miliona stanovnika (2013. godina), Egipat je najmnogoljudnija zemlja Bliskog istoka i treća najmnogoljudnija afrička država.<ref>{{Cite web|url=http://www.capmas.gov.eg/?lang=2|title=الجهاز المركزي للتعبئة العامة والإحصاء|website=www.capmas.gov.eg|access-date=10. 11. 2017}}</ref> [[Egipćani|Stanovništvo Egipta]] se ubrzano povećavalo u periodu između 1970. i 2010. prvenstveno zbog medicinskih dostignuća i povećanja poljoprivredne produktivnosti što je omogućilo zelenu revoluciju.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/6496585.stm|title=The limits of a Green Revolution?|date=29. 3. 2007|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> U doba [[Napoleon I, car Francuske|Napoleonove]] invazije Egipta 1798. godine, po procjenama u Egiptu je tada živjelo 3 miliona stanovnika.<ref>{{Cite web|url=http://countrystudies.us/egypt/55.htm|title=Egypt - Population|website=countrystudies.us|access-date=10. 11. 2017}}</ref> [[Datoteka:Egypt 2010 population density1.png|mini|lijevo|220px|Gustoća stanovništva u Egiptu]] Egipatsko stanovništvo je visokourbanizovano i uglavnom skoncentrisano duž rijeke Nil (posebno u najvećim gradovima Kairu i Aleksandriji) i u njenoj [[Riječna delta|delti]] kao i u blizini [[Suecki kanal|Sueckog kanala]]. Egipćani su demografski podijeljeni na one koji žive u većim urbanim centrima i fellahine, ili poljoprivrednike, tj. one koji žive u ruralnim područjima. Etnički Egipćani su daleko najveća etnička grupa u državi i čine 91% od ukupnog broja stanovnika. Etničke manjine uključuju Abazase, Turce, Grke, beduinska arapska plemena koji žive u istočnom pustinjama i Sinajskom poluostrvu, Berbere koji govore Siwis jezikom i Nubijce čija je zajednica grupisana duž rijeke Nil. Osim ovih naroda u Egiptu su prisutne i plemenske zajednice naroda Beja koncentrisane uglavnom na jugoistoku zemlje, kao i brojni klanovi naroda Dom uglavnom u delti Nila i gradu Faiyumu koji se progresivno asimiliraju sa ubrzanom urbanizacijom. Prema Međunarodnoj organizaciji za migracije, procjenjuje se da oko 2,7 miliona Egipćana živi u inostranstvu. Oko 70% od egipatskih imigranata živi u arapskim zemljama (923.600 u Saudijskoj Arabiji, 332.600 u Libiji, 226.850 u Jordanu, 190.550 u Kuvajtu a ostatak drugdje u regiji) dok preostalih 30% živi uglavnom u Evropi i Sjevernoj Americi (318.000 u SAD, 110.000 u Kanadi i 90.000 u Italiji). Egipat je dom nepoznatom broju izbjeglica i tražitelja [[azil]]a a procjenjuje se da je taj broj između 500.000 i 3.000.000. Trenutno (2014.) u Egiptu živi oko 70.000 palestinskih i oko 150.000 iračkih izbjeglica.<ref>{{Cite web|url=http://www.forcedmigration.org/guides/fmo029/fmo029-3.htm|title=FMO Research Guide:|date=21. 3. 2005|access-date=10. 11. 2017|archive-date=21. 3. 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20050321055911/http://www.forcedmigration.org/guides/fmo029/fmo029-3.htm|url-status=dead}}</ref> === Jezik === Službeni jezik u Egiptu je moderna verzija standardnog arapskog jezika. Jezici koji se govore su: egipatski arapski jezik (68%), sa'idi arapski jezik (29%), istočnoegipatski arapski Bedawi jezik (1,6%), sudanski arapski (0,6%), [[domari jezik]] (0,3%), [[nobiin jezik]] (0,3%), [[beja jezik]] (0,1%) i dr. Pored toga, grčki, armenski i italijanski su glavni jezici imigranata. U Aleksandriji je u 19. vijeku postojala velika zajednica italijanskih Egipćana te je italijanski jezik "lingua franca" za ovaj grad. Strani jezici koji se uče u školama su engleski, francuski, njemački i italijanski. Historijski egipatski jezik, također poznat i kao kopto-egipatski, sastojao se od drevnog egipatskog i koptskog jezika i formiran je kao poseban ogranak unutar afro-azijske jezičke skupine. "Koinè" dijalekt grčkog jezika, mada ne porijeklom iz Egipta, bio je u helenističkom dobu važan u gradu Aleksandriji. Taj jezik se u velikoj mjeri koristio u filozofiji i nauci. Kasniji prevodi sa grčkog na arapski postali su predmetom proučavanja arapskih učenjaka. === Religija === [[Datoteka:Mohamed Ali Mosque HDR.jpg|mini|desno|250px|Džamija Muhammed Ali sagrađena u periodu između 1828. i 1848. godine od strane otomanskog [[Valija|valije]], egipćanina Muhammeda Ali-paše, koji ju je dao izgraditi kao znak sjećanja na svog sina Tosun pašu]] Egipat je uglavnom nastanjem muslimanima [[suniti]]ma sa [[islam]]om kao državnom religijom. Procenat pristalica različitih religija je kontroverzna tema u Egiptu. Procjenjuje se da se 90% ukupnog stanovništva zemlje identificira kao muslimani, 9% kao koptski kršćani dok je 1% pripadnika ostalih kršćanskih religija. Nakon što je islam stigao na ove prostore u 7. vijeku, Egipat postaje političko i kulturno središte muslimanskog svijeta. Za vrijeme Anwara Sadata (1970. do 1981.), islam je postao službena državna religija a [[šerijat]] glavni izvor prava. Procjenjuje se da 15 miliona Egipćana slijedi [[tarikat]]<ref>{{Cite news|url=http://www.worldaffairsjournal.org/article/sufis%E2%80%99-choice-egypt%E2%80%99s-political-wild-card|title=The Sufis’ Choice: Egypt’s Political Wild Card|last=|first=|date=|work=|newspaper=World Affairs Journal|archive-url=https://web.archive.org/web/20130724235845/http://www.worldaffairsjournal.org/article/sufis%E2%80%99-choice-egypt%E2%80%99s-political-wild-card|archive-date=24. 7. 2013|access-date=10. 11. 2017|via=|url-status=dead}}</ref><ref>Hoffman, Valerie J. (1995). Sufism, Mystics, and Saints in Modern Egypt. University of South Carolina Press</ref> dok sufijske vođe tvrde da je taj broj mnogo veći, jer mnogi nisu zvanično registrovano kao pripadnici sufizma. Također postoji i [[Šiitski islam|ši'itska]] manjina. Jerusalemski centar za javne poslove procjenjuje da je ši'ita u Egiptu od jednog do 2,2 miliona.<ref>{{Cite news|url=http://jcpa.org/article/egypts-shiite-minority-between-the-egyptian-hammer-and-the-iranian-anvil/|title=Egypt’s Shiite Minority: Between the Egyptian Hammer and the Iranian Anvil {{!}} Jerusalem Center For Public Affairs|newspaper=Jerusalem Center For Public Affairs|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Procjenjuje se da je Ahmedija ne manje od 50.000, dok je broj pripadnika selefija procjenjen na 5 do 6 miliona. Glavni grad Egipta, Kairo, je poznat po svojim brojnim [[džamija]]ma i [[minaret]]ima te ga zovu i "grad sa 1.000 minareta".<ref>{{Cite news|url=http://www.independent.co.uk/travel/africa/cairo-welcome-to-the-city-of-1000-minarets-692635.html|title=US|newspaper=The Independent|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017|archive-date=25. 9. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150925234721/http://www.independent.co.uk/travel/africa/cairo-welcome-to-the-city-of-1000-minarets-692635.html|url-status=dead}}</ref> === Najveći gradovi === {{Glavni|Spisak gradova u Egiptu}} {{Najveći gradovi | ime = Najveći gradovi Egipta | ime_države_u_lokativu = Egiptu | drž_ref = | list_by_pop = Spisak gradova u Egiptu | class = | int_ime = Administrativna podjela Egipta | int_link = Guvernorati Egipta | grad_1 = Kairo | int_1 = Kairo (guvernorat)| stan_1 = 8.105.071 | img_1 = View_from_Cairo_Tower_31march2007.jpg | grad_2 = Aleksandrija | int_2 = Aleksandrija (guvernorat) | stan_2 = 4.388.219 | img_2 = View_from_Montaza.jpg | grad_3 = Giza | int_3 = Giza (guvernorat)| stan_3 =3.348.401 | img_3 = PyramidsofGiza_at_night.jpg | grad_4 = Shubra El-Kheima | int_4 = Qalyubia (guvernorat) | stan_4 = 1.072.951 | img_4 = ShubraPalaceFacade.jpg | grad_5 = Port Said| int_5 = Port Said (guvernorat)| stan_5 = 607.353| | grad_6 = Suez| int_6 = Suez (guvernorat)| stan_6 = 547.352| | grad_7 = Luxor | int_7 = Luxor (guvernorat)| stan_7 = 487.896| | grad_8 = Mansoura | int_8 = Dakahlia (guvernorat)| stan_8 = 480.494| | grad_9 = El-Mahalla El-Kubra | int_9 = Gharbia (guvernorat) | stan_9 = 458.297| | grad_10 = Tanta| int_10 = Gharbia (guvernorat)| stan_10 = 437.793 | | grad_11 = Asyut | int_11 = Asyut (guvernorat)| stan_11 = 403.202| | grad_12 = Ismailia | int_12 = Ismailija (guvernorat)| stan_12 = 352.411 | grad_13 = Faiyum | int_13 = Faiyum (guvernorat)| stan_13 = 338.959 | grad_14 = Zagazig | int_14 = Sharqia (guvernorat)| stan_14 = 314.331 | grad_15 = Damietta | int_15 = Damietta (guvernorat)| stan_15 = 299.296 | grad_16 = Asuan | int_16 = Asuan (guvernorat) | stan_16 = 281.891| | grad_17 = Minya | int_17 = Minya (guvernorat)| stan_17 = 253.767 | grad_18 = Damanhour | int_18 = Beheira (guvernorat)| stan_18 = 252.017 | grad_19 = Beni Suef | int_19 = Beni Suef (guvernorat)| stan_19 = 223.789| | grad_20 = Hurgada| int_20 = Crveno more (guvernorat) | stan_20 =223.124 | }} == Kultura == [[Datoteka:Azhar Park Cairo View.jpg|mini|lijevo|250px|Al-Azhar Park proglašen od strane Projekta za javne prostore kao jedan od 60 najvećih svjetskih javnih prostora]] Egipat je prepoznat i kao kulturni trendseter u svijetu arapskog govornog područja i savremene arapske i bliskoistočne kulture su pod snažnim utjecajem egipatske literature, muzike, filma i televizije. Egipat je preuzeo regionalnu vodeću ulogu tokom 1950-ih i 1960-ih godina, što dodatno utiče na položaj egipatske kulture u arapskom svijetu. Egipatski identitet se razvio u toku dugog perioda i primanja islama, kršćanstva i judaizma. Egipatski renesansni vrhunac je dostignut krajem 19. i početkom 20. vijeka kroz rad ljudi poput [[Muhammad Abduh|Muhameda Abduhua]], Ahmeda Lutfi el-Sayeda, Muhammad Loutfi Goumah, [[Tawfiqa el-Hakim]]a, Louisa Awada, Qasima Amina, Salama Moussa, Taha Huseina i Mahmouda Mokhtara. Oni su utrli liberalni put za Egipat izražen kroz obavezu za ličnu slobodu, sekularizam i vjeru a u cilju napretka.<ref>Jankowski, James. Egypt, A Short History. str. 130</ref> === Umjetnost === [[Datoteka:BD Hunefer.jpg|mini|desno|300px|Scena vaganja srca iz ''[[Knjiga mrtvih|Knjige mrtvih]]'']] Egipćani su bili jedna od prvih civilizacija koja je kodifikovala elemente dizajna u [[umjetnost]]i i [[Arhitektura|arhitekturi]]. Egipatska plava, također poznata kao silikat kalcija i bakra je pigment koji su Egipćani koristili hiljadama godina. Smatra se da je to prvi sintetički pigment. Egipatska civilizacija je poznata po svojim kolosalnim piramidama, hramovima i monumentalnim grobnicama. Najpoznati primjerci su: [[Džozerova piramida]], koju je dizajnirao arhitekt i graditelj [[Imhotep]], Sfinga, i hram Abu Simbela. Moderna i savremena egipatska umjetnost je raznolika od vernakularne arhitekture Hassane Fathyja i Ramsesa Wissa Wassefa preko skulptura Mahmouda Mokhtara, do osebujne Koptske ikonografije Isaaca Fanousa. Kairska kuća opere služi kao glavno mjesto izvođenja umjetničkih djela i sastajalište umjetnika u egipatskom glavnom gradu. === Književnost === Egipatska književnost vuče korijene još iz Starog Egipta. Egipčani su bili jedna od prva kultura koja je razvila književnost u današnjem obliku.<ref>{{Cite web|url=http://digital.library.upenn.edu/women/edwards/pharaohs/pharaohs-6.html|title=The Literature and Religion of Ancient Egypt.|website=digital.library.upenn.edu|access-date=10. 11. 2017|archive-date=20. 10. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071020082547/http://digital.library.upenn.edu/women/edwards/pharaohs/pharaohs-6.html|url-status=dead}}</ref> Egipatski pisci i pjesnici su bili među prvima koji su eksperimentisali sa modernim stilovima arapske književnosti i u tome su imitirani širom Bliskog istoka.<ref>{{Cite web|url=http://www.sis.gov.eg/En/EgyptOnline/Culture/000001/0203000000000000000567.htm|title=Egypt State Information Service- Culture - Global influence of Egyptian culture|date=24. 11. 2007|access-date=10. 11. 2017|archive-date=24. 11. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071124223643/http://www.sis.gov.eg/En/EgyptOnline/Culture/000001/0203000000000000000567.htm|url-status=dead}}</ref> Prvi moderni egipatski roman ''Zaynab'' [[Muhammed Husein Haykal|Muhammeda Huseina Haykala]] je objavljen 1913. godine na egipatskom dijalektu arapskog jezika.<ref>Vatikiotis, P.J. (1991). The history of modern Egypt: from Muhammad Ali to Mubarak (4. ed.). London: Weidenfeld and Nicolson. p. 486. {{ISBN|978-0-297-82034-5}}.</ref> Egipatski romanopisac [[Naguib Mahfouz]] je prvi pisac na arapskom jeziku koji je dobio [[Nobelova nagrada za književnost|Nobelovu nagradu za književnost]]. Egipatske književnice uključujući [[Nawal El Saadawi]], poznatu po feminističkom aktivizmu, i [[Alifa Rifaat]] su književnice koje pišu o ženama i tradiciji. Književnost na egipatskom arapskom je najpopularniji književni žanr među Egipćanima, zastupana od strane Ahmeda Fouada Negma (Fagumi), Salaha Jaheena i Abdela Rahman el-Abnudija. === Kinematografija === Egipatska kinematografija je regionalni lider još od pojave zvuka. 1936. godine, Studio Misr, finansiran od industrijalca Talaata Harba, pojavljuje se kao vodeći egipatski studio i tu ulogu je zadržao tri desetljeća. Za više od 100 godina, u Egiptu je producirano više od 4000 filmova što čini oko tri četvrtine ukupne arapske produkcije. Egipat se smatra vodećom zemljom u oblasti kinematografije na Bliskom istoku. Glumci iz cijelog arapskog svijetu nastoje se pojaviti u egipatskoj kinematografiji kako bi se proslavili. Međunarodni filmski festival u Kairu je od strane Međunarodne federacije udruženja filmskih producenata ocijenjen kao jedan od 11 festivala u svijetu uz vrhunski svjetski rejting. === Muzika === Egipatska [[muzika]] je bogata mješavina autohtonih, mediteranskih, afričkih i zapadnjačkih elemenata. Sastavni je dio egipatske kulture još od antičkog doba. Drevnim Egipćanima je za muziku zaslužan jedan od njihovih bogova Hathor koji je pronašao muziku, dok ju je Oziris s druge strane koristio kao dio svog napora da civilizuje svijet. Egipćani još od tada koriste muzičke instrumente. Savremena egipatska muzika svoje početke vuče od tragova kreativnog rada ljudi kao što su: Abdu-l Hamuli, Almaz i Mahmud Osman, koji su uticali na kasnija stvaralaštva Sayeda Darwisha, Umme Kulsum, Mohammeda Abdel Wahaba i Abdela Halim Hafeza čija se doba smatraju zlatnim dobima egipatske muzike. U istaknute savremene egipatske [[pop]] pjevače ubrajaju se Amr Diab i Mohamed Mounir. === Muzeji === [[Datoteka:The Egyptian Museum.jpg|mini|lijevo|250px|[[Egipatski muzej]]]] Egipatska civilizacija je jedna od najstarijih civilizacija na svijetu. Zahvaljujući milenijskoj tradiciji, ova civilizacija je tokom svog%janja dolazila u kontakte s mnogim drugim civilizacijama i nacijama te je kroz mnogo epoha, počevši od prahistorijskog do modernog doba, prolazila kroz mnoge periode kao što su: faraonski, romanski, grčki, islamski i mnoge druge. Upravo zbog ovih velikih vremenskih razlika u svom%janju, kontinuiranih kontakta s drugim narodima i kulturama u današnjem Egiptu%ji najmanje 60 [[muzej]]a koji uglavnom pokrivaju navedene periode egipatske civilizacije. Tri glavna muzeja u Egiptu su: [[Egipatski muzej]] koji ima više od 120.000 muzejskih eksponata, [[Egipatski nacionalni vojni muzej]] i [[Ratni panoramni muzej 6. oktobar]], muzej izgrađen u sjećanje na oktobarski rat iz 1973. godine. Veliki egipatski muzej (GEM), poznat i kao Giza muzej, je planirani muzej artefakata drevnog Egipta. Opisan kao najveći arheološki muzej u svijetu, muzej će zvanično biti otvaren 2015. godine. Muzej će biti smješten na površini od 50 [[hektar]]a a nalazit će se oko 2&nbsp;km od nekropole Giza i dio je novog master plana platoa. === Festivali === Egipat proslavlja mnoge festivale i vjerske karnevale, također poznate i kao mulid. Oni su obično povezani s određenim koptskim svecima ili sufijskim historijskim ličnostima i često ih proslavljaju Egipćani bez obzira na vjeru. Tokom mjeseca [[Ramazan]]a osjeća se poseban doživljaj u Egiptu, proslavlja se sa mnoštvom zvuka, svjetala (lokalni lampioni poznati kao fawaneesi) i baklji tako da se mnogi muslimanski turisti iz regije tokom Ramazana okupljaju upravo u Egiptu kako bi svjedočili tim dešavanjima. Drevni festival proljeća ''Sham en Nisima'' egipćani proslavljaju hiljadama godina, obično između egipatskih mjeseci Paremoude (aprila) i Pashonsa (maja), nakon Vaskrsa. === Kuhinja === [[Datoteka:Cairo koshary.jpg|mini|lijevo|250px|Koshari, egipatsko nacionalno jelo]] Egipatska kuhinja je posebno pogodna za vegetarijansku dijetu, jer se u velikoj mjeri oslanja na jela od povrća. Iako kuhinja u Aleksandriji i priobalnom dijelu Egipta ima tendenciju korištenja ribe i drugih morskih plodova, ipak se većina egipatske kuhinje temelji na namirnicama koje rastu iz zemlje. Posmatrajući kroz historiju, meso je bilo vrlo skupo za većinu Egipćana, tako da razvijen veliki broj vegetarijanskih jela. Neki smatraju da je ''koshari'' (mješavina [[Riža|riže]], [[leća|leće]], i makarona) nacionalno jelo. Ovom jelu se može dodati i prženi [[luk]]. Osim toga, ''ful medames'' (jelo od boba, jedne vrste mahunarki) je jedno od najpopularnijih jela. Bob se također koristi i za pripremanje ''falafela'' (poznat i kao "ta'meyya"), jela koje je izvorno nastalo u Egiptu i proširilo se na druge dijelove Bliskog Istoka. Prženi [[bijeli luk]] sa [[korijander]]om se dodaje ''mulukhiyyau'', popularnoj zelenoj supi od sitno sjeckanog lišća jute ili korkore, ponekad sa dodatkom pilećeg ili zečijeg mesa. === Sport === Nogomet je najpopularniji [[sport]] u Egiptu. Kairski derbi je jedan od najkrvavijih derbija u Africi. [[BBC]] je ovaj derbi svrstao kao sedmi u svijetu po štetama koje se nanesu tokom njegovog održavanja.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/sportacademy/hi/sa/football/features/newsid_2299000/2299305.stm|title=Al-Ahly v Zamalek|date=5. 10. 2002|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Upravo zbog tih nemira koji se dešavaju tokom nogometnog derbija dva najveća egipatska kluba, već duže vrijeme derbiji se odigravaju na neutralnom stadionu u Kairu. Nogometni klub Al Ahly je najuspješniji klub 20. vijeka u Africi prema Afričkoj konfederaciji nogometnih saveza (CAF) a kojeg u stopu prati njegov rival Zamalek SC. Od iste konfederacije, klub Al Ahly je 2000. godine proglašen kao afrički klub 20 vijeka. Osim toga, Al Ahly je trenutno uz klubove Boca Juniors i [[AC Milan]] najuspješniji svjetski klub po broju osvojenih međunarodnih trofeja (ukupno osvojenih 18 trofeja). Egipatska nogometna reprezentacija, poznata pod nazivom ''Faraoni'' je osvajala afričko prvenstvo 7 puta od čega triput uzastopno 2006., 2008. i 2010. godine. Smatrana kao najbolja afrička reprezentacija jedna je od rijetkih koja je dostigla 9. mjesto na [[FIFA]]-inoj rang listi iako se samo u dva navrata kvalifikovala na svjetsko nogometno prvenstvo. Mlada egipatska nogometna reprezentacija ''Mladi faraoni'', je na svjetskom prvenstvu u Argentini 2001. godine osvojila bronzanu medalju. Pored nogometa, u Egiptu su popularni i [[skvoš]] i [[tenis]]. Egipatska skvoš reprezentacija je poznata kao nezgodna reprezentacija na međunarodnim takmičenjima još od 1930-tih. Amr Shabana i Ramy Ashour su najbolji egipatski igrači skvoša i obojica su bili najbolji skvoš igrači svijeta. Od svih afričkih košarkaških reprezentacija, egipatska drži rekord za najbolji nastup na Svjetskom košarkaškom prvenstvu i [[Olimpijske igre|Olimpijskim igrama]]. Osim toga, košarkaška reprezentacija Egipta je osvojila rekordan broj titula (16) na afričim prvenstvima. 1999. godine Egipat je bio domaćin Svjetskog rukometnog prventsva za rukometaše a 2001. godine nacionalna rukometna reprezentacija ostvarila je svoj najbolji rezultat na prvenstvu osvajanjem četvrtog mjesta. Na kontinentalnom prvenstvu rukometni reprezentativci su po pet puta osvajali prvo i drugo i četiri puta treće mjesto. Od 1912. godine Egipat učestvuje na [[Ljetne olimpijske igre|Ljetnim olimpijskim igrama]] a bio je i domaćin prvih [[Mediteranske igre|Mediteranskih igara]] održanih 1951. godine u Aleksandriji. == Telekomunikacije == Prvi početci žične i bežične telekomunikacijske u Egiptu su počeli 1854. godine puštanjem u rad prve [[telegram]]ske liniji koja je povezivala Kairo i Aleksandriju dok je prva telefonska linija između ova dva grada uspostavljena 1881. godine.<ref>"Historical synopsis of Telecom Egypt's developments".</ref> U septembru 1999. godine, nacionalni projekt za tehnološki napredak je objavio da Egipatska vlada odražava interes za potrebe razvoja informatičke industrije u Egiptu. === Mobilne komunikacije === Prva GSM usluga u Egiptu je puštena 1996. godine a trenutno se na ovom polju nude 2G/3G usluge, dok je usluga LTE u probnom radu.<ref>{{Cite news|url=http://www.telecoms.com/29712/lte-network-plans-middle-east-and-africa/|title=LTE network plans: Middle East and Africa|last=James|first=Middleton,|date=23. 6. 2011|newspaper=Telecoms.com|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Egipat ima 3 operatera koja nude usluge mobilne telefonije: * ''Mobinil'' u vlasništvu Global Telecom Holdinga i Orange S.A. * ''Vodafone Egypt'' u vlasništvu Vodafone i Telecom Egypt. * ''Etisalat'' u vlasništvu Emirates Telecommunication Corporation. === Pošta === Egipatska pošta je osnovana 1865. godine i jedna je od najstarijih institucija u Egiptu. Egipat se smatra jednom od zemalja koje su pridonijele uspostavljanju [[Svjetska poštanska unija|Svjetske poštanske unije]] zajedno s još 21 zemljom, organizacije koja se u početku zvala "Generalna poštanska unija", kao rezultat Ugovora u Bernu koji je potpisan 9. oktobra 1874. godine. Egipat je također pridonio osnivanju Arapske poštanske unije kao i Afričke poštanske unije. Egiptska pošta prelazi brojku od 15 miliona korisnika. Egipatska pošta je i ekonomska organizacija koja direktno doprinosi ostvarivanju plana zemlje za postizanjem razvoja na ovom polju. == Obrazovanje == [[Datoteka:Al Azhar1.jpg|mini|desnoo|250px|[[Univerzitet Al Azhar]] u Kairu]] Procijenjena stopa pismenosti odraslih u Egiptu u 2010. godini je procjenjena na 72,0%.<ref>{{Cite web|url=http://data.uis.unesco.org/?ReportId=210|title=UIS Statistics|last=UIS|website=data.uis.unesco.org|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Sistem obrazovanja u evropskom stilu je prvi put predstavljen u Egiptu od strane Turaka u ranom 19. stoljeću. Pod britanskom okupacijom ulaganja u obrazovanje su se drastično smanjila a svjetovne državne škole, koje su prethodno bile besplatne, počele su se naplaćivati. 1950-ih godina, predsjednik Naser je u fazama uveo besplatno obrazovanje za sve Egipćane. Egipatski plan i program su pod utjecajem drugih arapskih obrazovnih sistema, odakle dolazi mnogo egipatskih nastavnika. Broj onih koji pohađaju škole odnedavno je nadmašio nivo raspoloživih državnih resursa u oblasti obrazovanja, što uzrokuje pogoršavanje kvalitete javnog obrazovanja. Danas ovaj trend kulminira u omjera nastavnika u odnosu na broj studenata (često oko jedan nastavnik na oko pedeset učenika) kao i u neravnopravnosti spolova. Osnovno obrazovanje, koja obuhvata šest godina osnovne i tri godine pripremne škole, je prava stvar za egipatsku djecu u dobi od šest godina. Nakon osnovne škole, učenici mogu upisati srednju školu općeg ili tehničkog smjera. Opće srednje obrazovanje priprema učenike za daljnje obrazovanje i diplomanti na tom putu obično se upisuju na visokoškolske ustanove na osnovu analiza ''Thanaweya Amma'' s polaganjem državne mature. Tehničke srednje škole se dijele na one trogodišnje i one naprednije koje traju 5 godina. Nakon završetka ovih škola, učenici mogu nastaviti visokoškolsko obrazovanju na temelju ostvarenih rezultata na završnom ispitu, ali to je općenito rjeđe. Prema ''Webometrics''onovom rangiranje svjetskih univerziteta, najbolje rangiran egipatski univerzitet je [[Univerzitet u Kairu]] (1203. mjesto), [[Američki univerzitet u Kairu]] (1306. mjesto) i [[Mansoura univerzitet]] (1712. mjesto).<ref>{{Cite web|url=http://www.webometrics.info/en/aw/Egypt|title=Egypt {{!}} Ranking Web of Universities|website=www.webometrics.info|access-date=10. 11. 2017}}</ref> S druge strane prema ''QS World University Rankingsu'' za 2013. godinu najbolje egipatski rangirani univerzitet je Američki univerzitet u Kairu (348. u svijetu), [[Univerzitet u Kairu]] (na mjestu između 551. i 600.) i Ain Shams univerzitet (601-650).<ref>{{Cite news|url=http://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2013#sorting=rank+region=+country=21+faculty=+stars=false+search=|title=QS World University Rankings 2013-2014|date=27. 8. 2013|newspaper=Top Universities|access-date=10. 11. 2017}}</ref> == Zdravstvo == U 2010. godini izdaci za zdravstvenu zaštitu činili su 4,66% BDP-a zemlje. U 2009. godini bilo je 16,04 liječnika i 33,80 medicinski sestara na 10.000 stanovnika. Očekivana životna dob bila je 73,20 godina u 2011. odnosno 71,30 godina za muškarce i 75,20 godina za žene. Egipat troši 3,7% svog bruto domaćeg proizvoda na zdravstvo, uključujući troškove liječenja od 22 % koji su nastali od strane građana, a ostatak od strane države.<ref>{{Cite web|url=http://www.sesrtcic.org/oic-member-countries-infigures.php?c_code=17&cat_code=7|title=SESRIC - Statistical, Economic and Social Research and Training Centre for Islamic Countries|last=|first=|date=|website=www.sesrtcic.org|publisher=|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20130622090849/http://www.sesrtcic.org/oic-member-countries-infigures.php?c_code=17&cat_code=7|archive-date=22. 6. 2013|access-date=10. 11. 2017|url-status=bot: unknown}}</ref> === Zdravstveno osiguranje === Država želi da poveća broj onih koji su zdravstveno osigurani i da u tu kategoriju uključi i nove kategorije zdravstveno neosiguranih. Ukupan broj osiguranih korisnika dostigao je 37,3 miliona, od kojih je oko 27,92 miliona u skladu sa zakonima i 11,208 miliona djece osiguranika, što pokazuje stopu osiguranja od oko 51,6% egipatskog stanovništva. == Također pogledajte == * [[Egipćani]] * [[Historija starog Egipta]] * [[Egipat za vrijeme Osmanlijske vladavine]] * [[Protesti u Egiptu (2011)]] * [[Muslimanska braća]] * [[Muhammed Mursi]] == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Egypt}} {{Commonscat|Egypt}} {{wikiatlas|Egypt}} * {{službeni website|http://www.eip.gov.eg}} * {{službeni website|http://www.egypt.gov.eg}} Vlade Egipta * {{CIA World Factbook link|eg|Egipat}} * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/middle_east/country_profiles/737642.stm Egipat] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Države Azije}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Mediteranska unija}} {{OIK}} {{Istaknuti članak}} [[Kategorija:Egipat|*]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1922.]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države u Africi]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] spxfs4chfep51irphqfedyzez2t7b6m 3734182 3734169 2025-07-11T06:50:15Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]] uklonjena (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734182 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država |izvorno_ime = جمهوريّة مصرالعربيّة <br />Džumhūrīyât Miṣr al-ʿArabīyâ |zvanično_ime = Arapska Republika Egipat |ime_genitiv = Egipta |zastava = Flag of Egypt.svg |grb = Coat_of_arms_of_Egypt.svg |mapa = EGY orthographic.svg |službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]] |glavni_grad = [[Kairo]] |vrsta_prve_vlasti = Predsjednik |vladar_prva_vlast = [[Abdel Fattah el-Sisi]] |vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade |vladar_druga_vlast = [[Mostafa Madbouly]] |po_površini_na_svijetu = 29. |površina = 1.001.450 |procenat_vode = 0,6 |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 13. |stanovnika = 94.798.827 |gustoća = 96 |nezavisnost = Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[28. februar]]a [[1922]]. |valuta = [[Egipatska funta]] (100 piastera) |vremenska_zona = [[UTC]] +2; [[UTC]] +3 ljeti |himna = "[[Bilady, Bilady, Bilady]]"{{Center|[[Datoteka:Bilady, Bilady, Bilady.ogg]]}} |internetski_nastavak = [[.eg]] |pozivni_broj = +20 }} '''Egipat''' (arapski: مصر‎ Misr), službeno '''Arapska Republika Egipat''', jeste [[Spisak transkontinentalnih država|transkontinentalna zemlja]] koja obuhvata sjeveroistočni ugao [[Afrika|Afrike]] i jugozapadni dio [[Azija|Azije]], preko kopnenog mosta koje obrazuje [[Sinajsko poluostrvo]]. Većina teritorije od 1.010.450&nbsp;km<sup>2</sup> leži u dolini rijeke [[Nil]]. Egipat graniči sa [[Sredozemno more|Sredozemnim morem]] na sjeveru, pojasom [[Pojas Gaze|Gaze]] i [[Izrael]]om na sjeveroistoku, [[Akapski zaliv|Akapskim zalivom]] i [[Crveno more|Crvenim morem]] na istoku, [[Sudan]]om na jugu i [[Libija|Libijom]] na zapadu. Sa preko 94 miliona stanovnika (2007), Egipat je treća najmnogoljudnija država Afrike i 15. na svijetu. Velika većina stanovništva živi u blizini obale rijeke [[Nil]], na površini od gotovo 40.000&nbsp;km<sup>2</sup>, gdje se nalazi obradivo zemljište. Velika područja pustinje [[Sahara|Sahare]], koja čini većinu teritorija Egipta, su slabo naseljena. Polovina stanovništva Egipta živi u urbanim područjima, u gusto naseljenim gradovima kao što su [[Kairo]], [[Aleksandrija]] i drugi veći gradovi u [[Delta Nila|delti Nila]]. Egipat ima najdužu historiju jedne moderne države, i u kontinuitetu je naseljen od 10. milenija p. n. e.<ref>Midant-Reynes, Béatrix. The Prehistory of Egypt: From the First Egyptians to the First Kings. Oxford: Blackwell Publishers.</ref> Egipat je, sa svojim spomenicima kao što je [[Giza]] i [[Sfinga]] koje su izgrađene u antičko vrijeme, bio jedna od najmoćnijih država svog vremena i jedan od prvih šest civilizacija koje se javljaju samostalno u svijetu. Njegove drevne ruševine, kao što su one u [[Memphis]]u, [[Teba (Egipat)|Tebi]], [[Karnak]]u i [[Dolina kraljeva|Dolini kraljeva]] kod [[Luksor]]a, su značajni fokus arheoloških studija i popularnih interesa cijelog svijeta. Osim što ima bogato kulturno nasljeđe, Egipat je bogat turističkim atrakcijama, te privlači goste iz cijelog svijeta koji odmaraju i na Crvenomorskoj rivijeri, koja zapošljava 12% njegove radne snage. Moderni Egipat se smatra regionalnom silom sa značajnim kulturnim, političkim i vojnim utjecajem u [[Sjeverna Afrika|Sjevernoj Africi]], na [[Bliski istok|Bliskom istoku]] i općenito [[Muslimanski svijet|muslimanskom svijetu]]. [[Ekonomija Egipta]] je jedna od najvećih i najraznovrsnijih na Bliskom istoku, sa sektorima kao što su [[turizam]], [[poljoprivreda]], industrija i usluge.<ref>Andrew F. Cooper, Agata Antkiewicz and Timothy M. Shaw, 'Lessons from/for BRICSAM about South-North Relations at the Start of the 21st Century: Economic Size Trumps All Else?', International Studies Review, Vol. 9, No. 4 (Winter, 2007), str. 675, 687.</ref> == Etimologija == Naziv "Egipat" izveden je iz [[starogrčki jezik|starogrčkog]] ''Aigyptos'', preko [[Francuski jezik|francuskog]] ''Egypte'' i [[Latinski jezik|latinskog]] ''Aegyptus''. Antičko ime Egipta je ''Hwt-Ka-Ptah'' što znači duša (dom) [[Ptah]]a. Misir je [[Arapski jezik|arapski]] naziv za Egipat. Naziv je [[Semitski jezici|semitskog]] porijekla i doslovna znači dva tjesnaca (odnosi se na gornji i donji Egipat). Ova riječ izvorno znači "metropola", "civilizacija".<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/egypt|title=egypt {{!}} Origin and meaning of the name egypt by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Drevni Egipatski naziv države je bio ''kemret'' što znači "crna zemlja", pozivajući se na plodno crno tlo poplavnih ravnica [[Nil]]a, koje se razlikuje od ''deshret'' što znači "crvena zemlja" za [[Pustinja|pustinju]].<ref name=":0" /> == Historija == {{Glavni|Historija Egipta}} === Prahistorija i drevni Egipat === {{Glavni|Drevni Egipat}} Postoje razni dokazi o naseljima na rezbarijama na stijenama duž Nila i u pustinji. U 10. milenijumu p. n. e. od lovaca i ribara počeli su da se bave poljoprivredom. Klimatske promjene ili prekomjerna ispaša oko 8.000 godine p. n. e. počeli su da presušuju zemlju u Egiptu, i formirali su pustinju Saharu. Rani plemenski narod emigrirao je na rijeku Nil, gdje su razvili ustaljenu poljoprivrednu ekonomiju i centralizovano društvo. [[Datoteka:Giza Necropolis.jpg|mini|lijevo|250px|[[Nekropola u Gizi]] je najstarije i jedino preostalo od [[sedam svjetskih čuda]]]] Do 6.000. g.p. n. e. [[Neolit|neolitske kulture]] ukorijenjene su u dolini Nila. U neolitu, nekoliko plemena razvili su se u [[Gornji Egipat|Gornji]] i [[Donji Egipat]]. Gornji i Donji Egipat su održavali kontakte putem trgovine. Najraniji poznati natpis na [[Hijeroglifi|egipatskim hijeroglifima]] pojavio se u preddinastijskom periodu na keramičkoj posudi koja datira iz perioda oko 3.200 g. p.n.e. Jedinstveno kraljevstvo je osnovano 3.150. g.p. n. e. kada je [[faraon]] [[Menes]] ujedinio oba Egipta u jedinstvenu cjelinu. [[Egipatska kultura]] je cvjetala u toku antičkog vremena i ostavila je trag u religiji, umjetnosti, jeziku i običajima. Prve dvije dinastije su vladale za vrijeme [[Staro kraljevstva|Starog kraljevstva]] (2700. p. n. e. - 2.200. p. n. e.). Tada su se gradile mnoge piramide, od kojih su najznačajnije [[Džozerova piramida]] i [[Nekropola u Gizi|piramida u Gizi]]. [[Prvi prijelazni period Egipta|Prvi prijelazni period]] je bio period političkih previranja koji je trajao 150 godina. Međutim, vrlo brzo se uspostavila stabilizacija vlasti i obnovljen je prosperitet zemlje. [[Srednje egipatsko carstvo|Srednje kraljevstvo]] je dostiglo svoj vrhunac 2040. g.p. n. e. za vrijeme vladavine faraona [[Amenemhat III|Amenemhata III]]. Srednje kraljevstvo je počelo slabiti dolaskom semitskih [[Hiksi|Hiksa]]. Hiksi su zauzeli Donji Egipat 1650. godine p. n. e. i osnovali novi glavni grad [[Avaris]]. Oni su protjerani od strane vojske Gornjeg Egipta na čelu sa faraonom Ahmosom I, koji je osnovao osamnaestu dinastiju i preselio glavni grad iz [[Memfis]]a u [[Teba (Egipat)|Tebu]]. [[Novo egipatsko kraljevstvo|Novo kraljevstvo]] (1550. p. n. e. - 1070. p. n. e.) počelo je sa osamnaestom dinastijom, i u tom vremenu došlo je do uspona Egipta i proširivanja teritorije do Tombosa u Nubiji i Levanta na istoku. U ovom periodu vladali su neki od najpoznatijih faraona, kao što su [[Hatšepsut]], [[Tutmos III]], [[Ehnaton]] i njegova supruge [[Nefertiti]], [[Tutankhamon]] i [[Ramzes II]]. Česti kontakti sa drugim narodima donosili su nove ideje. Zemlju su kasnije napali i osvojili Asirci, ali su Egipćani ponovo povratili kontrolu nad Egiptom. Trideseta dinastija je bila zadnja vladajuća dinastija u faraonovoj epohi. Egipat je pao u ruke Perzijanaca 343. g.p. n. e., kada je faraon Nectanebo II poražen u bici. === Ptolemeji i rimski Egipat === [[Datoteka:Denderah3 Cleopatra Cesarion.jpg|mini|desno|250px|Grčka ptolemejska kraljica [[Kleopatra VII]] i njen sin Julije Cezar, [[Cezarion]], [[Hram u Denderi]]]] [[Ptolemejsko kraljevstvo]] je bila snažna heleniska država, koja se proširila iz južne Sirije na istoku do Cirene na zapadu, te južno do granice sa Nubijom. Aleksandrija je postala glavni grad i središte grčke kulture i trgovine. Da bi dobila priznanje rodnog egipatskog stanovništva, prozvala se nasljednicom faraona. Kasniji Ptolemeji su prihvatili egipatske običaje, njihovi portreti su se nalazili na javnim spomenicima u egipatskom stilu i odjeći a sudjelovali su i u egipatskom religijskom životu.<ref>Bowman, Alan K (1996). Egypt after the Pharaohs 332 BC – AD 642 (2nd ed.). Berkeley: University of California Press. pp. 25–26. {{ISBN|0-520-20531-6}}.</ref><ref>Stanwick, Paul Edmond (2003). Portraits of the Ptolemies: Greek kings as Egyptian pharaohs. Austin: University of Texas Press. {{ISBN|0-292-77772-8}}.</ref> Posljednji vladar ptolemejske linije bila je [[Kleopatra VII]], koji je počinila samoubistvo nakon smrti svog ljubavnika [[Marko Antonije|Marka Antonija]], koji joj je umro u naručju, nakon što ih je [[Oktavijan August|Oktavijan]] pobijedio u [[Bitka kod Akcija|bici kod Akcija]]. Ptolemeji su često bili suočeni s pobunama Egipćana uzrokovanih neželjenim režimima a bili su uključeni i u strane i građanske ratove koji su doveli do propasti kraljevstva i njegove aneksije od strane Rima. Ipak helenistička kulture je nastavila napredovati u Egiptu i nakon [[Muslimansko osvajanje egipta|muslimanskog osvajanja]]. Kršćanstvo se javilo u Egiptu još za vrijeme [[Marko evanđelist|Marka evanđelista]] u 1. stoljeću.<ref>"Egypt". Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs. Retrieved 14 December 2011. See drop-down essay on "Islamic Conquest and the Ottoman Empire"</ref> [[Dioklecijan]]ova vladavina je obilježila prijelaz iz rimskog u bizantsko doba, kada je proganjan veliki broj egipatskih kršćana. [[Novi zavjet]] je do tada preveden na egipatski. Nakon Kalcedonskog sabora 451. godine, uspostavljena je Egipatska Koptska crkva.<ref>Kamil, Jill. Coptic Egypt: History and Guide. Cairo: American University in Cairo, 1997. str. 39</ref> === Srednji vijek === Bizantijci su uspjeli povratiti kontrolu nad Egiptom nakon kratke perzijske invazije početkom 7. stoljeća, period između 639. i 642. godine, nakon čega Egipat potpada pod muslimansku vlast osvajanjem od strane arapskih muslimana. Kada su porazili bizantijsku vojsku u Egiptu, Arapi su donijeli sunitski islama u zemlju. U ranom periodu tog razdoblja, Egipćani su uklopili svoju novu vjeru s autohtonim vjerovanjima, što je dovelo do formiranja različitih sufijskih redova koji su se održali sve do danas.<ref>{{Cite web|url=http://berkleycenter.georgetown.edu/resources|title=Berkley Center for Religion, Peace and World Affairs|last=|first=|date=|website=berkleycenter.georgetown.edu|publisher=|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20151019040925/http://berkleycenter.georgetown.edu/resources|archive-date=19. 10. 2015|access-date=10. 11. 2017|url-status=bot: unknown}}</ref> Ovi raniji obredi su preživjeli razdoblje koptskog kršćanstva.<ref>El-Daly, Okasha (2005). Egyptology: The Missing Millennium. London: UCL Press. p. 140.</ref> Muslimanski vladari imenovani od islamskog [[hilafet]]a zadržali su kontrolu nad Egiptom sljedećih šest stoljeća, s Kairom kao sjedištem hilafeta za vrijeme vladavine [[Fatimije|Fatimija]]. S kraja kurdske Ajubidske dinastije, [[Memluci]], Tursko-čerkeska vojna kasta preuzima kontrolu 1250. godine. Krajem 13. stoljeća, Egipat se povezuje s Crvenim morem, Indijom, Malezijom i Istočnom Indijom.<ref>{{Cite book|url=http://books.google.ba/books?id=rYlgGU2SLiQC&lpg=PP1&dq=editions:rYlgGU2SLiQC&pg=PA244&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Before European Hegemony: The World System A.D. 1250-1350|last=Abu-Lughod|first=Janet L.|date=1991|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195067743|language=en}}</ref> Sredinom 14. stoljeća [[crna smrt]] ubila je oko 40% stanovništva zemlje.<ref>{{Cite web|url=http://countrystudies.us/egypt/57.htm|title=Egypt - Major Cities|website=countrystudies.us|access-date=10. 11. 2017}}</ref> === Egipatski Ejalet === [[Datoteka:Louis-François Baron Lejeune 001.jpg|mini|desno|350px|Napoleon pobjeđuje Memlučke trupe u [[Bitka piramida|bici piramida]], 21. juli 1798. godine, naslikao Lejeune]] Egipat su osvojili Turci 1517. godine nakon čega je postao pokrajina Osmanlijskog Carstva. Slabljenje privrednog sistema u kombinaciji s učincima kuge učinili su Egipat ranjiv na invazije. Portugalski trgovci su preuzeli njihovu trgovinu.<ref name="Eg.">{{Cite book|url=http://books.google.ba/books?id=rYlgGU2SLiQC&lpg=PP1&dq=editions:rYlgGU2SLiQC&pg=PA244&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Before European Hegemony: The World System A.D. 1250-1350|last=Abu-Lughod|first=Janet L.|date=1991|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195067743|language=en}}</ref> U periodu između 1687. i 1731. godine u Egiptu se u 6 navrata pojavljivala glad. Glad 1784. godine je odnijela oko jedne šestine ukupnog stanovništva.<ref>{{Cite news|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2006/11/061121232204.htm|title=Icelandic Volcano Caused Historic Famine In Egypt, Study Shows|newspaper=ScienceDaily|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Egipat je oduvijek bila pokrajina koju su Osmanlije teško kontrolisale dijelom i zbog nastavka moći i utjecaja Memluka, egipatske vojne kaste koja je vladala zemljom stoljećima. Kao takav, Egipat je ostao poluautonoman pod vlašću Memluka sve do invazije francuskih snaga pod komandom [[Napoleon I, car Francuske|Napoleona I]] 1798. godine. Nakon što su Francuzi protjerani, vlast je preuzeo 1805. godine [[Muhamed Ali egipatski|paša Muhamed Ali]], komandant osmanlijske vojske u Egiptu, albanskog porijekla. Egipat pod vlašću dinastije Muhameda Alija je ostao nominalno kao otomanska pokrajina. Dobio je status autonomne vazalne države ili ''Khedivate'' u 1867. godine. Isma'il i Tewfik paša upravljali su Egiptom kao kvazi nezavisnom državom pod turskom vlašću sve do britanske okupacije 1882. godine. Ipak, Khedivate od Egipta (1867-1914) zadržao je Egipat ''de iure'' osmanskom pokrajinom do 5. novembra 1914. godine<ref>{{Cite web|url=http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne|title=Treaty of Lausanne - World War I Document Archive|website=wwi.lib.byu.edu|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref>, kada je Egipat proglašen britanskim protektoratom kao reakciju na odluku [[Mladoturci|Mladoturaka]] da Osmanlijsko carstvao u Prvi svjetski rat uđe na strani Centralnih sila. === Dinastija Muhameda Alija === [[Datoteka:ModernEgypt, Muhammad Ali by Auguste Couder, BAP 17996.jpg|mini|lijevo|250px|Muhamed Ali Paša, osnivač Muhamed Ali dinastije i prvi kediva Egipta i Sudana]] Nakon što su Francuzi poraženi od strane Britanaca, nastao je vakuum u Egiptu, a tri puta je uslijedila borba između, egipatskih Memluka koji su vladali Egiptom stoljećima, i albanskih plaćenika u službi Osmanlija. Završilo je pobjedom Osmanlija na čelu s Muhamedom Alijem. Dok je nosio titulu potkralja Egipta, njegova pripadnost Osmanskoj porti je bila samo nominalna. Muhamed Ali je uspostavio dinastiju koja je trebala vladati Egiptom sve do revolucije 1952. godine. U kasnijim godinama, dinastija je postala britanska marioneta.<ref>Izzeddin, Nejla M. Abu (1981). Nasser of the Arabs: an Arab assessment. Third World Centre for Research and Publishing. p. 2. {{ISBN|978-0-86199-012-2}}.</ref> Muhamed Ali je Egiptu pripojio Sjeverni Sudan (1820. do 1824.), Siriju (1833.), te dijelove Arabije i Anadolije ali su ga 1841. godine evropske sile, strahujući da će on sam srušiti Osmanlijsko carstvo, natjerale da vrati većinu teritorija koje je osvojio od Osmanlijskog carstva. Njegova vojna ambicija je bila potrebna u modernizaciji zemlje. Izgradio je industriju, sistem kanala za navodnjavanje i prijevoz, te reformirao državnu službu. Uveo je vojnu obavezu muškog seljaštva u 19. stoljeću i iskoristio novi pristup kako bi stvorio svoju veliku vojsku. Nakratko ga je naslijedio njegov sin Ibrahim (u septembru 1848.), a zatim unuk Abbas I (novembar 1848.), zatim Said (1854.), i Isma'il (1863.). Sueski kanal, izgrađen u partnerstvu s Francuzima je dovršen 1869. godine. Njegova izgradnja je dovelo do ogromnog duga prema evropskim bankama, i izazvala nezadovoljstvo zbog njegovog oporezivanja. 1875. godine, Ismail je bio prisiljen prodati egipatski udio u kanalu britanskoj vladi. To je u roku od 3 godine dovelo do nametanja britanskih i francuskih kontrolora koji su imali sjedište u egipatskoj vladi, te "su uz financijsku moć vlasnika obveznica koji su stajali iza njih, bili stvarna snaga u Vladi".<ref>Nejla M. Abu Izzeddin, Nasser of the Arabs, str 2.</ref> Lokalno nezadovoljstvo Ismailom kao i Evropski upad dovelo je do stvaranja prvih nacionalističke grupa u Egiptu 1879. godine, s Ahmadom Urabi kao istaknutom figurom. Bojeći se da će to dovesti do smanjenja njihove kontrole, Velika Britanija i Francuska su vojno intervenisale bombardiranjem Aleksandrije i razbijanjem egipatske vojske u bitci kod Tel el-Kebir. Reinstalisali su Ismailovog sina Tewfika kao figuru ''de facto'' britanskog protektorata.<ref>De facto protectorate: Joan Wucher King, Historical Dictionary of Egypt. Metuchen, New Jersey, USA; 1984; Scarecrow. str 17.</ref> 1906. godine Dinshaway incident je potaknuo mnoge neutralne Egipćane da se pridruže nacionalističkom pokretu. Godine 1914. postao je i službeno Protektorat a naslov šefa države je promijenjen u ''sultan'', kako bi se odbacila vlast Osmanlijskog sultana, koja se pridružila Centralnim silama u Prvom svjetskom ratu. Abbas II je svrgnut i zamjenjen njegovim dajdžom, Husseinom Kamelom koji je postao novi sultan.<ref>Jankowski, James. Egypt, A Short History. str. 111.</ref> Nakon Prvog svjetskog rata, Saad Zaghlul i Wafd stranka su vodili egipatski nacionalistički pokret do većine na lokalnoj zakonodavnoj skupštini. Kada su Britanci prognali Zaghlula i njegove saradnike na Maltu 8. marta 1919. godine, zemlja se našla u svojoj prvoj savremenoj revoluciji. Pobuna je prisilila britansku vladu da donese [[Jednostrana deklaracija o egipatskoj nezavisnosti|jednostranu deklaraciju o egipatskog nezavisnosti]] 22. februara 1922. godine.<ref>Jankowski, James. Egypt, A Short History. str. 112.</ref> Nova vlada je izradila i implementirala ustav 1923. godine koji se temeljio na parlamentarnom sistemu. Saad Zaghlul je izabran za premijera Egipt 1924. godine. 1936. godine sklopljen je Anglo-egipatski ugovor. Nastavak nestabilnosti zbog preostalog britanskog uticaja i povećanja političkog angažman od strane kralja doveli su do raspuštanja parlamenta usljed vojnog državnog udara poznatog kao ''revolucija 1952.''. [[Pokret slobodnih oficira]] je prisilio kralja Farouka na abdiciranje u korist svog sina Fuada. Britanska vojna prisutnost u Egiptu je trajala sve do 1954. godine.<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=26. 12. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226020747/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html%20|url-status=dead}}</ref> === Republika === [[Datoteka:Egyptian Armor.jpg|mini|desnoo|250px|Napredovanje egipatskih tenkova u pustinji Sinaj za vrijeme Oktobarskog rata, 1973. godine]] 18. juna 1953. godine proglašena je egipatska Republika s generalom Muhamedom Naguibom kao prvim predsjednikom Republike. Naguib je bio prisiljen podnijeti ostavku 1954. godine od strane [[Gamal Abdel Nasser]]a - pravog arhitekte pokreta iz 1952. godine - a kasnije je stavljen u kućni pritvor. Naser je preuzeo vlast kao predsjednik, u junu 1956. godine. Britanske snage su završile svoje povlačenje iz okupiranog zone Sueskog kanala 13. juna 1956. godine. Isti je nacionaliziran 26. jula iste godine. 1958. godine, Egipat i Sirija su osnovali suverenu uniju poznatu kao Ujedinjena Arapska Republika. Unija je bila kratkog vijeka a završila je 1961. godine kada se Sirija odcijepla čime je unija prestala%jati. Tokom većine svog%janja, Ujedinjena Arapska Republika je također bila u labavoj konfederaciji sa Sjevernim Jemenom, poznatoj kao Ujedinjene Arapske države. U ranim 1960-ih, Egipat je u potpunosti uključen u Sjevernojemenski građanski rat. Egipatski predsjednik Gamal Abdel Naser, podržao je jemenske republikance s čak 70.000 egipatskih vojnika i hemijskim oružjem. Maja 1967. godine Naser je zatvorio tjesnac Tiran za prolaz izraelskih brodova. 26. maja Naser je izjavio: "Bitka će biti opća i naš osnovni cilj će biti uništiti Izrael".<ref>Samir A. Mutawi (18. juli 2002). Jordan in the 1967 War. Cambridge University Press. str. 95. {{ISBN|978-0-521-52858-0}}. "On 26 May he declared, "The battle will be a general one and our basic objective will be to destroy Israel"</ref> Izrael je zatvaranje tjesnaca Tiran smatrao kao ''[[casus belli]]'' tj. povod za rat. U šestodnevnom ratu 1967. godine, Izrael je napao Egipat pri tome zauzevši Sinajsko poluostrvo i pojas Gaze, koji je bio pod egipatskom vlašću od arapsko-izraelskog rata iz 1948. godine. Tokom rata, donesen je zakon o vanrednom stanju koji je ostao na snazi ​​do 2012. godine, s izuzetkom jednog 18-mjesečnog prekida tokom 1980/81.<ref>"The Emergency Law in Egypt". International Federation for Human Rights. Pristupljeno 2. februara 2011.</ref> Prema ovom zakonu, policijske ovlasti su proširene, ustavna prava suspendirana i cenzura je legalizirana. Zemljišna reformu, dramatični rast univerzitetskog obrazovanju i državnoj pomoći nacionalnoj industriji uveliko je poboljšana društvena mobilnost i općenito stanje u Egiptu. 1970. godine, predsjednik Nasser je umro, a naslijedio ga je Anwar Sadat. 1973. godine Egipat je zajedno sa Sirijom, pokrenuo [[Jom Kipurski rat|Oktobarski rat]], iznenadni napad sa ciljem povrat dijela Sinaja, teritorije koje je Izrael okupirao prije šest godina. [[Datoteka:2011 Cairo 5339252807.jpg|mini|lijevo|250px|Kairo, grad izrastao u [[metropolitansko područje]] sa populacijom od preko 20 miliona stanovnika]] Sadat je u historijskom posjetu Izraelu 1977. godine, što je dovelo do mirovnog sporazuma 1979. u zamjenu za izraelsko povlačenja sa Sinaja. Sadatova je inicijativa izazvala ogromne kontroverze u arapskom svijetu i dovela do isključenja Egipta iz [[Arapska liga|Arapske lige]], ali je podržana od strane većine Egipćana. Međutim, Sadat je ubijen od strane islamskih ekstremista. Hosni Mubarak je došao na vlast nakon ubistva Sadatan na referendumu u kojem je on bio jedini kandidat. Hosni Mubarak je reafirmisao odnose s Izraelom. Na unutrašnjem planu, Mubarak je suočen s mnogim ozbiljnim problemima. Iako se broj farmi povećao i industrije ojačala, privreda nije mogla držati korak s velikim porastom stanovništva. Siromaštvo i nezaposlenost su doveli do migracije seoskog stanovništva u gradove poput Kaira. U 1980-ih, 1990-ih, 2000-ih i, teroristički napadi u Egiptu su postali brojni sa teškim posljedicama. Za vrijeme vladavine Mubaraka, političkom scenom je dominirala Nacionalna Demokratska stranka koju je stvorio Sadat 1978. godine. Krajem februara 2005. godine, Mubarak je najavio reformu predsjedničkog izbornog zakona, utirući put za izbore s više kandidata po prvi put nakon pokreta 1952. godine. Međutim, novi zakon je postavljao ograničenja kandidatima, što je dovelo do toga da Mubarak lahko ponovno izbori pobjedu. Odaziv birača bio je manji od 25%. === Revolucija === 25. januara 2011. godine proširili su se protesti protiv Mubarakove vlade. 11. februara iste godine, Mubarak je podnio ostavku i pobjegao iz Kaira nakon čega je nastupilo slavlje povodom toga na Tahrir trgu u Kairu.<ref>{{Cite news|url=https://www.huffingtonpost.com/2011/02/11/mubarak-red-sea-egypt_n_821812.html|title=Mubarak Resigns As Egypt's President; Armed Forces To Take Control|last=Post/AP|first=The Huffington|date=11. 2. 2011|newspaper=Huffington Post|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Egipatska vojska je preuzela vlast.<ref>{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/2011/02/12/world/middleeast/12egypt.html?pagewanted=all|title=Egypt Erupts in Jubilation as Mubarak Steps Down|last=Kirkpatrick|first=David D.|date=11. 2. 2011|newspaper=The New York Times|language=en-US|issn=0362-4331|access-date=10. 11. 2017}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12433045|title=Egypt's Mubarak resigns as leader|date=12. 2. 2011|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Mohamed Hussein Tantawi, predsjednik Vrhovnog vijeća oružanih snaga Egipta, postao je [[de facto]] privremeni šef države.<ref>{{Cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/wikileaks/8326225/WikiLeaks-Egypts-new-man-at-the-top-was-against-reform.html|title=WikiLeaks: Egypt’s new man at the top 'was against reform'|last=Hope|first=Christopher|date=15. 2. 2011|language=en-GB|issn=0307-1235|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 13. februara 2011. godine vojska je raspustila parlament i suspendovala egipatski ustav.<ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12443678|title=Egypt's army dissolves parliament|date=13. 2. 2011|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Referendum o ustavu održan je 19. marta 2011. godine a 28. novembra 2011. u Egipatu su održani prvi parlamentarni nakon što je prethodni režim zbačen s vlasti. Izlaznost je bila visoka, a nije bilo izvještaja o velikim nepravilnostima ili nasilju.<ref>{{Cite news|url=http://www.npr.org/blogs/thetwo-way/2011/11/28/142840895/egypts-historic-day-begins-peacefully-turnout-high-for-elections|title=Turnout High For Egyptian Elections|newspaper=NPR.org|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref> [[Muhammed Mursi]] je izabran za predsjednika 24. juna 2012. godine.<ref>{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2012/06/25/world/africa/egypt-politics|title=Egypt's new president moves into his offices, begins choosing a Cabinet - CNN|last=Staff|first=By the CNN Wire|newspaper=CNN|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 2. augusta 2012. egipatski premijer Hisham Kandil najavio je da njegov kabinet čine 35 člana, 28 novih, uključujući i četiri iz muslimanskog bratstva.<ref>"Egypt unveils new cabinet, Tantawi keeps defence post"</ref> Liberali i sekularisti su se povukli iz Ustavotvorne skupštine, jer su vjerovali da će ustav nametnuti strogu islamsku praksu, a Muslimansko bratstvo je pružilo podršku Mursiju. 22. novembra 2012., predsjednik Mursi izdao deklaraciju i tražio da se zaštiti rad Ustavotvorne skupštine. Taj potez je doveo do masovnih protesta i nasilnih demonstracija u Egiptu.<ref>{{Cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/news/9699801/Violence-breaks-out-across-Egypt-as-protesters-decry-Mohammed-Morsis-constitutional-coup.html|title=Violence breaks out across Egypt as protesters decry Mohammed Morsi's constitutional 'coup'|last=Spencer|first=Richard|date=23. 11. 2012|language=en-GB|issn=0307-1235|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 5. decembra 2012. godine desetine hiljada pristalica i protivnika predsjednika Mursija se sukobilo, a sukob je opisan kao najveći sukob između islamista i njihovih neistomišljenika.<ref>{{Cite web|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424127887324640104578160902530961768|title=Egypt Sees Largest Clash Since Revolution|last=Bradley|first=Charles Levinson And Matt|website=WSJ|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Muhammed Mursi je ponudio "nacionalni dijalog" s liderima opozicije, ali je odbio da poništi decembarski referendum o ustavu.<ref>{{Cite news|url=http://articles.latimes.com/2012/dec/06/world/la-fg-egypt-morsi-20121207|title=Morsi refuses to cancel Egypt's vote on constitution|last=Fleishman|first=Jeffrey|date=6. 12. 2012|newspaper=Los Angeles Times|language=en-US|issn=0458-3035|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Dana 30. juna 2013. organizovani su masovni protesti širom Egipta protiv Mursijeve vladavine, što je dovelo do svrgavanja Mursija u državnom puču 3. jula 2013. i instaliranja privremene vlade. 4. jula 2013. egipatski sudija Adly Mansour je položio zakletvu kao predsjednik nove vlade nakon uklanjanja Mursija. Vojska koja je svrgla Mursija ugušila je Muslimansko bratstvo i njegove pristalice, zatvaranjem na hiljade i ubijajanjem na stotine demonstranata sa ulica. Mnogi od lidera i aktivisti Muslimanskog bratstva su osuđeni ili na smrt ili na doživotni zatvor u nizu masovnih suđenja. Dana 18. januara 2014. godine, privremena vlada institucionalizirala je novi ustav nakon referenduma u kojem je 98,1% glasača dalo podršku novom ustavu. Izlaznost je bila mala i iznosila je samo 38,6% registrovanih birača ali je ipak bila veća od 33% koliko ih je glasalo na referendumu za vrijeme Mursijevog mandata. 26. marta 2014. godine, Abdel Fattah el-Sisi komandant egipatskih Oružanih snaga, koji je u to vrijeme kontrolisao vlast u zemlji, dao je ostavku na mjesto komandanta vojske i najavio da će se kandidovati na predsjedničkim izborima 2014. Na izborima održanim od 26. do 28. maja 2014. glatku pobjedu je odnio el-Sisi. Sisi je položila zakletvu kao predsjednik Egipta 8. juna 2014. godine. Muslimansko bratstvo i neke liberalne i sekularne aktivističke grupa su bojkotovale predsjedničke izbore.<ref>{{Cite web|url=http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2014/05/sisi-wins-egypt-elections-landslide-2014529134910264238.html|title=Sisi elected Egypt president by landslide|website=www.aljazeera.com|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Iako je vlast podržana od vojne hunte produžila glasanje na treći dan, izlaznost od 46% od ukupnog broja registrovanih birača je ipak bila manja od izlaznosti od 52% na prethodnim izborima 2012. godine.<ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.com/news/world-middle-east-27614776|title=Egypt's Sisi secures landslide win|date=29. 5. 2014|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> == Geografija == {{Glavni|Geografija Egipta}} [[Datoteka:Margem esquerda do Nilo.jpg|mini|desno|350px|Nil]] Egipat se nalazi u suptropskom pojasu, obuhvata istočni dio Sahare, sa nizijama zapadno od [[Nil]]a i planinskim uzvišenjima na istoku, u primorju [[Crveno more|Crvenog mora]]. [[Ljeto|Ljeti]] vlada velika vrućina, koja raste kako se ide prema jugu, gdje praktično i nema padavina. One su rijetke već u delti, gdje iznose oko 50&nbsp;mm godišnje. Dolina Nila, mjestimice široka 3 – 15&nbsp;km, ima izuzetan značaj zbog racionalnog korištenja poplava, koje povećavaju plodnost zemljišta. Asuanska brana je regulisala navodnjavanje, obezbjeđujući istovremeno najveći dio električne energije, omogućila je dobijanje novih plodnih površina, te povećala godišnji broj žetvi (ponekad i 4 godišnje). Egipat uvozi polovinu hrane koja mu je potrebna. Gotovo polovina stanovništva još uvijek živi od poljoprivrede, ali egzodus sa sela doprinosi bujanju gradova, u prvom redu [[Kairo|Kaira]] i [[Aleksandrija|Aleksandrije]],u kojima živi više od 50% stanovništva. Industrija je slabo razvijena, izuzev tekstilne, šećerne, metalurgije i naftne. Nafta je zauzela prvo mjesto na listi najznačajnijih izvoznih proizvoda. Veliki deficit u vanjskotrgovinskoj razmjeni ne može u potpunosti da se pokrije doznakama radnika na privremenom radu u inostranstvu, prihodom od [[Sueski kanal|Sueskog kanala]] i [[turizam|turizma]], koji je veoma razvijen. On povećava teret vanjskog duga zemlje, koja ima nizak životni standard i u kojoj demografski rast i dalje predstavlja ključni problem. Gotovo istovremeno s pojavom paleolitskog čovjeka u Evropi, nalazimo tragove ljudi i u porječju Nila na egipatskoj visoravni koja je omeđena Libijskom pustinjom na zapadu, Arapskim poluostrom na istoku, Sredozemnim morem na sjeveru i prvim kataraktom Nila na jugu. Nil je druga rijeka po dužini na zemlji a proteže se od izvora riječice Kagera koja se ulijeva u jezero Viktorija-Nyanza iz kojeg dalje istječe Viktorijin Nil. Ukupna dužina te čudesne rijeke iznosi 6497&nbsp;km. === Klima === U Egiptu preovladava suptropska pustinjska klima, ali u uskom obalnom pojasu i na sjeveru preovladava sredozemna. Tu zimi padne oko 150 do 200&nbsp;mm godisnje. U drugim dijelovima padavine su vrlo rijetke, manje od 50&nbsp;mm godišnje i pojavljuju se u obliku kratkotrajnih pljuskova. Od marta do septembra čest je hamsin, vruć vjetar iz Libijske pustinje. == Politika == {{Glavni|Politika Egipta}} [[Datoteka:Supreme Constitutional Court of Egypt.JPG|mini|desno|250px|Vrhovni ustavni sud Egipta]] Predstavnički dom, čiji su članovi izabrani da služe u petogodišnjem mandatu, predstavlja zakonodovanu vlast.<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2101.html|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=11. 10. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171011021137/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2101.html|url-status=dead}}</ref> Izbori su zadnji put održani od novembra 2011. do januara 2012. godine. Egipatski predsjednički izbori održani su 26. do 28. maja 2014. godine. Službeni podaci govore o odazivu od 47,5%. Abdel Fattah el-Sisi je došao do pobjede sa osvojena 23.780.000 glasa ili 96,91% u odnosu na 757.511 glasa ili 3,09% koliko je osvojio Hamdeen Sabahi.<ref>{{Cite web|url=http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/102841/Egypt/Politics-/BREAKING-PEC-officially-announces-AbdelFattah-ElSi.aspx|title=El-Sisi wins Egypt's presidential race with 96.91% - Politics - Egypt - Ahram Online|website=english.ahram.org.eg|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=31. 7. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140731100838/http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/102841/Egypt/Politics-/BREAKING-PEC-officially-announces-AbdelFattah-ElSi.aspx|url-status=dead}}</ref> 3. jula 2013. godine milioni demonstranata širom Egipta demonstrirali su protiv Morsija u jednim od najvećih protesta u historiji.<ref>{{Cite news|url=http://www.thewire.com/global/2013/06/heres-what-todays-massive-anti-morsi-protests-egypt-looked/66728/|title=What Sunday's Massive Anti-Morsi Protests in Egypt Looked Like|last=Ohlheiser|first=Abby|newspaper=The Atlantic|language=en-US|access-date=10. 11. 2017|archive-date=18. 1. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160118222156/http://www.thewire.com/global/2013/06/heres-what-todays-massive-anti-morsi-protests-egypt-looked/66728/|url-status=dead}}</ref> Tada na scenu stupa general Abdul Fatah Al-Sisi koji uklanja predsjednika Morsija sa vlasti i suspendira ustav. Formirana je 50-člana komisija za izmjenu ustava za čije se usvajanje odlučivalo [[referendum]]om. Ustav je usvojen 18. januara 2014. godine.<ref>{{Cite web|url=http://english.ahram.org.eg/News/80519.aspx|title=Who's Who: Members of Egypt's 50-member constitution committee - Politics - Egypt - Ahram Online|website=english.ahram.org.eg|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=3. 9. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130903224524/http://english.ahram.org.eg/News/80519.aspx|url-status=dead}}</ref> Egipat ima najstariju kontinuiranu parlamentarnu tradiciju u arapskom svijetu.<ref name="UNDP">{{Cite web|url=http://www.undp-pogar.org/publications/governance/nbrown/potential.html|title=UNDP-POGAR: Mechanisms of Accountability in Arab Governance|date=5. 6. 2012|access-date=10. 11. 2017|archive-date=5. 6. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120605005203/http://www.undp-pogar.org/publications/governance/nbrown/potential.html|url-status=dead}}</ref> Prva popularna Skupština je osnovana 1866. godine. Raspuštena je kao rezultat britanske okupacije 1882. godine, a britanci su dozvolili rad samo savjetodavnom tijelu. 1923. godine, nakon što je Egipat proglasio nezavisnost, novi ustav je predvidio parlamentarnu monarhiju.<ref name="UNDP" /> === Pravo === Pravni sistem je zasnovan na islamskom i građanskom pravu. Islamska sudska praksa je glavni izvor zakonodavstva. Šerijatski sudovi i qadis rade i licencirani su od strane Ministarstva pravde. Zakon ličnog statusa koji uređuje pitanja, kao što su brak, razvod i starateljstvo je uređen prema [[šerijat]]u. U porodičnom sudu, svjedočenje žene vrijedi kao polovina svjedočenja muškarca. 26. decembra 2012. godine Muslimansko bratstvo je pokušalo institucionalizirati kontroverzni novi ustav. Taj ustav je odobren od stanovništva referendumom koji je održan od 15. do 22. decembar 2012. sa 64% podrške, ali sa izlaznošću na referendum od samo 33% biračkog tijela. Zamijenjen je privremenim Ustavom Egipta iz 2011. koji je usvojen nakon revolucije. Kazneni zakon je jedinstven i dopušta smrtnu kaznu, uključujući i slučaj kada se sudi u odsustvu. 18. januara 2014. godine, privremena vlada uspješno je institucionalizirala sekularniji ustav koji uspostavlja predsjednika i parlament.<ref name="BBC">{{Cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-25796110|title=Egypt constitution 'backed by 98%'|date=2014|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Predsjednik se bira na mandat od četiri godine a ta funkcija se može obnašati 2 puta.<ref name="BBC" /> Parlament može da smijeni predsjednika.<ref name="BBC" /> Prema ustavu,%ji garancija ravnopravnosti spolova i apsolutna sloboda misli.<ref name="BBC" /> Vojska zadržava privilegiju da imenuje nacionalnog ministra odbrane za narednih 8 godina.<ref name="BBC" /> Prema ustavu, političke stranke se ne mogu zasnivati ​​na "vjerim, rasnim, spolnim ili geografskim" osnovama.<ref name="BBC" /> === Vojska === [[Datoteka:Egyptian Air Force F-16.JPEG|mini|desno|200px|Avion [[F-16]] egipatskih zračnih snaga za vrijeme dosipanja goriva tokom Operacije Sjajna zvijezda]] Egipatske oružane snage se sastoje od 468.500 aktivnih pripadnika i 1.000.000 rezervista što ukupno čini 1.468.500 pripadnika.<ref>{{Cite web|url=http://www.globalfirepower.com/country_detail.asp?country_id=12|title=Egypt Military Strength Statistics|date=13. 9. 2008|access-date=10. 11. 2017|archive-date=13. 9. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080913013502/http://www.globalfirepower.com/country_detail.asp?country_id=12|url-status=dead}}</ref> Prema bivšem šefu Kneseta za vanjske poslove i odbora za odbranu Izraela, Yuvalu Steinitzu, egipatske zračne snage imaju otprilike isti broj modernih borbenih aviona kao i izraelske i daleko veći broj zapadnjačkih tenkova, artiljerije, protivavionskih baterija i ratnih brodova od izraelskih odbrambenih snaga. Također Izrael nagađa da Egipat nastoji da bude druga sila u regiji s špijunskim satelitima, osim EgyptSat 1,<ref>{{Cite news|url=http://www.jpost.com/MiddleEast/Article.aspx?id=48099|title=Egypt to launch first spy satellite|newspaper=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 16. aprila 2014. lansiran je i EgyptSat 2. Egipatska vojna industrija ima na desetine fabrika za proizvodnju oružja, kao i robe široke potrošnje. Oprema Oružanih snaga "uključuje opremu iz različitih zemalja širom svijeta. Vojna oprema iz bivšeg Sovjetskog Saveza se postepeno zamjenjenuje onom modernijom iz SAD-a, Francuske, Britanije i značajanog dijela opreme izrađene pod licencom u Egiptu, kao što je tenk M1 Abrams. Egipatska mornarica je najveća mornarica u Africi i na Bliskom istoku i općenito u arapskom svijetu, te je sedma po veličini u svijetu, mjereno po broju brodova.<ref>{{Cite news|url=http://www.globalfirepower.com/navy-ships.asp|title=Total Naval Strength by Country|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> SAD pruža Egiptu vojnu pomoć, koja je u 2009. godini iznosila 1,3 milijarde američkih dolara. Vojska ima dosta uticaja u političkom životu Egipta, kao i privreda i izuzima se od zakona koji se primjenjuju na druge sektore. Također uživa značajnu moć, prestiž i samostalnosti u okviru države i naširoko se smatra kao dio egipatske "države u državi".<ref name="Cambanis">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/09/12/world/middleeast/12egypt.html|title=Succession Gives Army a Stiff Test in Egypt|last=Cambanis|first=Thanassis|date=11. 9. 2010|newspaper=The New York Times|language=en-US|issn=0362-4331|access-date=10. 11. 2017}}</ref><ref name="Cambanis"/> === Ljudska prava === Egipatska organizacija za ljudska prava je jedno od najstarijih tijela za odbranu ljudskih prava u Egiptu.<ref>{{Cite web|url=http://en.eohr.org/|title=The Egyptian Organization for Human Rights|website=en.eohr.org|access-date=10. 11. 2017|archive-date=22. 6. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180622123124/http://en.eohr.org/|url-status=dead}}</ref> 2003. godine vlada je osnovala Nacionalno vijeće za ljudska prava. Vijeće je glasno kritikovano od strane lokalnih aktivista, koji su tvrdili da je Vijeće propagandno vladino sredstvo<ref>{{Cite web|url=http://www.eohr.org/PRESS/2003/6-3.HTM|title=The Egyptian Organization for Human Rights|date=1. 7. 2003|access-date=10. 11. 2017|archive-date=1. 7. 2003|archive-url=https://web.archive.org/web/20030701015847/http://www.eohr.org/PRESS/2003/6-3.HTM|url-status=dead}}</ref> i da daje legitimitet represivnim zakonima kao što je Zakon o hitnim slučajevima.<ref>{{Cite web|url=http://anhri.net/en/discussion/2004/ehrc.shtml|title=الشبكة العربية لمعلومات حقوق الإنسان - بوابة حرية التعبير في العالم العربي|website=الشبكة العربية لمعلومات حقوق الإنسان|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> === Međunarodni odnosi === Stalno sjedište [[Arapska liga|Arapske lige]] se nalazi u Kairu kao i generalni sekretarijat ovog tijela. Ova poziciju trenutno drži bivši ministar vanjskih poslova Nabil el-Araby. Sjedište Arapske liga je nakratko premještena iz Egipta u Tunis 1978. godine u znak protesta zbog egipatsko-izraelskog mirovnog sporazuma, ali se kasnije ponovo vratilo u Kairo 1989. godine. Nakon rata 1973. i kasnijeg mirovnog sporazuma, Egipat je postao prva arapska nacija koja je uspostavila diplomatske odnose s Izraelom. Bez obzira na to, Izrael se i dalje od velikog broja Egipćana smatra neprijateljskom državom.<ref>"Massive Israel protests hit universities" (Egyptian Mail, 16 March 2010) "According to most Egyptians, almost 31 years after a peace treaty was signed between Egypt and Israel, having normal ties between the two countries is still a potent accusation and Israel is largely considered to be an enemy country"</ref> Egipat je igrao historijsku ulogu kao posrednik u rješavanju različitih sporova na Bliskom istoku, prije svega zbog svoje reakcije na izraelsko-palestinski sukob i mirovni proces.<ref>Maddy-Weitzmann, Bruce (1997). Middle East Contemporary Survey: 1995, Volume 19; Volume 1995. Moshe Dayan Center. p. 265. {{ISBN|9780813334110}}.</ref> Veze između Egipta i drugih nearapskih država Bliskog Istoka, među kojima Irana i Turske, su često bili napeti. Iran, dijelom zbog svog rivalstva s Saudijskom Arabijom, UAE i drugim zalivskim zemaljama<ref>Shama, Nael (2013). Egyptian Foreign Policy: Against the National Interest. Routledge. pp. 129–131.</ref> koje tradicionalno održavaju jake veze sa Egiptom, i Turska zbog podrške turske vlade za sada zabranjenoj Muslimanskoj braći u Egiptu.<ref>{{Cite news|url=http://www.ibtimes.co.uk/boycott-turkey-movement-grows-egypt-after-erdogans-inflammatory-un-speech-1467938|title=Boycott Turkey Movement Grows in Egypt After Erdogan's Inflammatory UN Speech|last=Mezzofiore|first=Gianluca|date=30. 9. 2014|newspaper=International Business Times UK|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 1989. godine, Egipat je označen kao glavni saveznik SAD-a izvan [[NATO]]-a. Egipat je jedan od osnivača [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]] i [[Ujedinjeni narodi|Ujedinjenih nacija]]. Bivši egipatski potpredsjednik Vlade Boutros Boutros-Ghali je služio kao generalni sekretar Ujedinjenih nacija u periodu 1991. do 1996. godine. Egipat je priznao nezavisnost [[Republika Bosna i Hercegovina|Republike Bosne i Hercegovine]] [[16. april]]a [[1992]]. godine a puni diplomatski odnosi između ove dvije države uspostavljeni su [[17. april]]a 1993.<ref>{{cite web|last1=Vanjska politika Bosne i Hercegovine|title=Datumi priznanja i uspostave diplomatskih odnosa|url=http://www.mvp.gov.ba/vanjska_politika_bih/bilateralni_odnosi/datumi_priznanja_i_uspostave_diplomatskih_odnosa/?id=6|publisher=mvp.gov.ba|access-date=27. 12. 2017}}</ref> U 21. stoljeću, Egipat se susreće s velikim problemom imigracije, milioni ljudi iz drugih afričkih zemalja bježe od siromaštva i rata. == Administrativna podjela == {{Glavni|Egipatski guvernorati}} [[Datoteka:Egypt, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|mini|desno|300px|Guvernorati Egipta]] Egipat je administrativno podijeljen na 27 guvernorata. Guvernorati se dalje dijele na regije. Regije se sastoje od gradova i sela. Svaki guvernorat ima glavni grad koji ponekad nosi naziv guvernorata. Egipatski guvernorati su: {{columns-list|3| * [[Matrouh (guvernorat)|Matrouh]] * [[Aleksandrija (guvernorat)|Aleksandrija]] * [[Beheira (guvernorat)|Beheira]] * [[Kafr el-Sheikh (guvernorat)|Kafr el-Sheikh]] * [[Dakahlia (guvernorat)|Dakahlia]] * [[Damietta (guvernorat)|Damietta]] * [[Port Said (guvernorat)|Port Said]] * [[Sjeverni Sinaj (guvernorat)|Sjeverni Sinaj]] * [[Gharbia (guvernorat)|Gharbia]] * [[Monufia (guvernorat)|Monufia]] * [[Qalyubia (guvernorat)|Qalyubia]] * [[Sharqia (guvernorat)|Sharqia]] * [[Ismailija (guvernorat)|Ismailija]] * [[Giza (guvernorat)|Giza]] * [[Faiyum (guvernorat)|Faiyum]] * [[Kairo (guvernorat)|Kairo]] * [[Suez (guvernorat)|Suez]] * [[Južni Sinaj (guvernorat)|Južni Sinaj]] * [[Beni Suef (guvernorat)|Beni Suef]] * [[Minya (guvernorat)|Minya]] * [[Nova Dolina (guvernorat)|Nova Dolina]] * [[Asyut (guvernorat)|Asyut]] * [[Crveno more (guvernorat)|Crveno more]] * [[Sohag (guvernorat)|Sohag]] * [[Qena (guvernorat)|Qena]] * [[Luxor (guvernorat)|Luxor]] * [[Asuan (guvernorat)|Asuan]] }} == Privreda == Egipatska ekonomija uglavnom zavisi o poljoprivrednoj proizvodnji, izvozu nafte i prirodnog plina i vrlo razvijenom turizmu. Osim toga, više od tri miliona Egipćana je na privremenom radu u inostranstvu, uglavnom u Saudijskoj Arabiji, zemljama Perzijskog zaliva i Evropi što utiče na ekonomiju ove zemlje. Završetak brane u Aswanu 1970. godine što je rezultiralo nastankom jezera na rijeci Nil, je u velikoj mjeri uticalo na razvoj poljoprivrede i stanje po pitanju ekologije Egipta. Brzo rastuće stanovništvo, ograničeno obradivo zemljište i zavisnost o Nilu i dalje opterećuje resurse i utiče na stres u ekonomiji. Egipatska ekonomija se uglavnom oslanja na izvore prihoda koji dolaze od turizma, doznaka Egipćana koji rade u inostranstvu i prihoda od Sueckog kanala. Egipat ima razvijeno tržište energije zasnovano na hidropotencijalu i energiji dobivenoj iz uglja, nafte i prirodnog plina. Značajna nalazišta uglja na sjeveroistoku [[Sinaj]]a obezbjeđuju oko 600.000 tona godišnje. Nafta i plin se eksploatišu u zapadnim pustinjskim regionima, zalivu Suez i delti Nila. Egipat ima ogromne rezerve plina, procjenjene na oko 1.940 kubnih km. Ekonomski uslovi u zemlji su počeli da se značajno poboljšavaju, nakon perioda stagnacije, uglavnom zbog usvajanja liberalnijih ekonomski politika od strane vlade kao i povećanju prihoda od turizma i procvatu berzi. U svom godišnjem izvještaju, [[Međunarodni monetarni fond]] (MMF) je ocijenio Egipat kao jednu od vodećih zemalja u svijetu po preduzimanju ekonomskih reformi. Neke velike ekonomske reforme koje je pokrenula vlada od 2003. uključuju dramatično kresanje carina i tarifa. Novi zakon oporezivanja implementiran u 2005. godini o smanjenju korporativnih poreza sa 40% do 20% je rezultiralo povećanjem prihoda od poreza za 100%. Direktna strana ulaganja u Egiptu su bila u znatnom porastu prije uklanjanja sa vlasti Hosnija Mubaraka, prelazeći iznos od 6 milijardi dolara za 2006. godinu, zbog mjera ekonomske liberalizacije i privatizacije koje je poduzeo ministar za investicije Mahmoud Mohieddin. Od pada Hosnija Mubaraka 2011. godine, Egipat je doživio drastičan pad i stranih investicija i prihoda od turizma, nakon čega slijedi pad deviznih rezervi od 60% i pad BDP-a od 3% kao i brze devalvacije egipatske funte. Iako je jedna od glavnih prepreka u razvoju egipatske ekonomije ograničenost resursa u odnosu na prosjek populacije, mnogi Egipćani kritiziraju svoju vladu za veće cijene osnovnih dobara dok njihov životni standard i kupovna moć i dalje relativno stagniraju. Egipćani kao glavnu prepreku za dalji ekonomski rast navode korupciju. Vlada je obećala veliku obnovu infrastrukture u zemlji, koristeći novac dobijen od Etisalata za licencu trećeg mobilnog operatera (oko 3 milijarde dolara). Prema indeksu korupcije u 2013. godini Egipat je zauzeo 114. mjesto u rangu od ukupno posmatranih 177 država. === Turizam=== [[Datoteka:San Stefano Grand Plaza, Alexandria, Egypt.jpg|mini|desno|200px|Velika plaža u San Stefanu, Aleksandrija]] [[Datoteka:Flickr - archer10 (Dennis) - Egypt-2A-007.jpg|mini|lijevo|200px|Pogled na Kairo]] Turizam je jedan od najvažnijih privrednih sektora Egipta. U 2008. godini, Egipat je posjetilo više od 12,8 miliona turista pri čemu je ostvaren prihod od gotovo 11 milijardi $. U ovom sektoru je zaposleno oko 12% radne snage Egipta.<ref>{{Cite news|url=http://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE59J0PG20091020?sp=true|title=Egypt tourism numbers to fall less than feared|last=Editorial|first=Reuters|newspaper=AF|language=en-US|access-date=10. 11. 2017|archive-date=14. 11. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111114161401/http://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE59J0PG20091020?sp=true|url-status=dead}}</ref> Ministar turizma Hisham Zaazou je izjavio da je turizam generirao oko 9,4 milijarde dolara u 2012. godini s blagim porast u odnosu na 9 milijardi $ iz 2011. godine. Nekropola Gize je egipatska turistička ikona. To je najpopularnija turistička destinacija u Egiptu još od antičkog doba, a popularizirana je u helenističko doba puta kada je Velika piramida naveden od strane Antipatera kao jedno od sedam svjetskih čuda. Danas je to jedino od sedam čuda koje još uvijek%ji. Egipat ima širok spektar plaža koje se nalaze na obalama Sredozemnog i Crvenog mora a koje se prostiru na više od 3.000&nbsp;km. Crveno more se karakteriše mirnim vodama, boje koralnih grebena, rijetkim ribama uz prekrasne planine. Plaže Akba zaliva pružaju mogućnosti za mnoge sportova na moru. Safaga na kraju Crvenog mora se odlikuje svojom prekrasnom lokacijom unutar Suezkog kanala. Posljednje, ali ne i najmanje važno, Sharm el-Sheikh, Hurghada, Luxor (poznat i kao najveći svjetski muzej na otvorenom ili grad sa 1/3 svjetskih spomenika), Dahab, Ras Siðr, Marsa Alam, Safaga na sjevernoj obali Mediterana su glavne turističke destinacije rekreativnog turizma. === Transport === Prijevoz u Egiptu je uglavnom skoncentrisan na glavni grad Kairo i dolinu rijeke Nil. ==== Željeznica ==== Glavna linija nacionalne željezničke mreže, duge 40.800 kilometara, je druga najstarija željeznička mreža u historiji Egipta i povezuje Aleksandriju sa Aswanom. Željeznicama u Egiptu upravlja Nacionalna egipatska željeznica a sastoji se 28 linija, 796 željezničkih stanica a broji ovo 1800 vozova koji pokrivaju dolinu i deltu Nila, obale Sredozemnog i Crvenog more kao i područja Sinaja i zapadnih oaza. ==== Metro ==== [[Datoteka:Metro-1-l.jpg|mini|desno|250px|Kairski metro (linija 2)]] Kairski metro je prvi od samo dva punopravna metro sistema u Africi i arapskom svijetu. Smatra se jednim od najvažnijih nedavnih projekata u Egiptu koji je koštao oko 12 milijardi egipatskih funti. Sistem se sastoji od tri operativne linije s četvrtom linijom koja je u planu. ==== Zračni saobraćaj ==== Egipat se smatra jednim od zemalja pionira u korištenju zračnog prometa nakon što je osnovan egipatski najvažniji i glavni avioprijevoznik, Egyptair, 1932. godine u 100% vlasništvu egipatske vlade. Avioprevoznička tvrtka ima sjedište na međunarodnom aerodromu u Kairu, glavnom aviočvorištu Egipta, koji je povezan sa više od 75 destinacija na Bliskom istoku, Evropi, Africi, Aziji i Americi. Trenutna flota Egyptaira obuhvata 80 aviona. ==== Sueski kanal ==== [[Datoteka:Capesize bulk carrier at Suez Canal Bridge.JPG|mini|lijevo|250px|Most na Sueskom kanalu]] [[Sueski kanal]] je umjetni kanal u Egiptu koji se smatra najvažnijim središtem pomorskog prometa na Bliskom istoku a povezuje Sredozemno more i Crveno more. Otvoren je novembra 1869. godine, nakon 10 godina gradnje a omogućava prijelaz brodovima između Evrope i Azije, bez plovidbe oko Afrike. Na sjevernom kraju kanala je Port Said dok je na jugu luka Tawfiq u gradu [[Suez]]. Ismailia leži na zapadnoj obali, 3&nbsp;km od sredine kanala. Kanal je dug 193,30&nbsp;km, dubok 24 m i širok oko 205 metara. Sastoji se od sjevernog pristupnog kanala dužine 22&nbsp;km, samog kanala dužine 162,25&nbsp;km i južnog pristupnog kanala dužine 9&nbsp;km. Kanal je jednosmjerni sa mjestima za prolaske "Ballah by-pass" i ''Great Bitter Lake''. Ne sadrži ustave, morska voda teče slobodno kroz kanal. Općenito, sjeverno od ''Great Bitter Lakea'' voda teče sjeverno zimi i južno ljeti. == Stanovništvo == S oko 84 miliona stanovnika (2013. godina), Egipat je najmnogoljudnija zemlja Bliskog istoka i treća najmnogoljudnija afrička država.<ref>{{Cite web|url=http://www.capmas.gov.eg/?lang=2|title=الجهاز المركزي للتعبئة العامة والإحصاء|website=www.capmas.gov.eg|access-date=10. 11. 2017}}</ref> [[Egipćani|Stanovništvo Egipta]] se ubrzano povećavalo u periodu između 1970. i 2010. prvenstveno zbog medicinskih dostignuća i povećanja poljoprivredne produktivnosti što je omogućilo zelenu revoluciju.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/6496585.stm|title=The limits of a Green Revolution?|date=29. 3. 2007|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> U doba [[Napoleon I, car Francuske|Napoleonove]] invazije Egipta 1798. godine, po procjenama u Egiptu je tada živjelo 3 miliona stanovnika.<ref>{{Cite web|url=http://countrystudies.us/egypt/55.htm|title=Egypt - Population|website=countrystudies.us|access-date=10. 11. 2017}}</ref> [[Datoteka:Egypt 2010 population density1.png|mini|lijevo|220px|Gustoća stanovništva u Egiptu]] Egipatsko stanovništvo je visokourbanizovano i uglavnom skoncentrisano duž rijeke Nil (posebno u najvećim gradovima Kairu i Aleksandriji) i u njenoj [[Riječna delta|delti]] kao i u blizini [[Suecki kanal|Sueckog kanala]]. Egipćani su demografski podijeljeni na one koji žive u većim urbanim centrima i fellahine, ili poljoprivrednike, tj. one koji žive u ruralnim područjima. Etnički Egipćani su daleko najveća etnička grupa u državi i čine 91% od ukupnog broja stanovnika. Etničke manjine uključuju Abazase, Turce, Grke, beduinska arapska plemena koji žive u istočnom pustinjama i Sinajskom poluostrvu, Berbere koji govore Siwis jezikom i Nubijce čija je zajednica grupisana duž rijeke Nil. Osim ovih naroda u Egiptu su prisutne i plemenske zajednice naroda Beja koncentrisane uglavnom na jugoistoku zemlje, kao i brojni klanovi naroda Dom uglavnom u delti Nila i gradu Faiyumu koji se progresivno asimiliraju sa ubrzanom urbanizacijom. Prema Međunarodnoj organizaciji za migracije, procjenjuje se da oko 2,7 miliona Egipćana živi u inostranstvu. Oko 70% od egipatskih imigranata živi u arapskim zemljama (923.600 u Saudijskoj Arabiji, 332.600 u Libiji, 226.850 u Jordanu, 190.550 u Kuvajtu a ostatak drugdje u regiji) dok preostalih 30% živi uglavnom u Evropi i Sjevernoj Americi (318.000 u SAD, 110.000 u Kanadi i 90.000 u Italiji). Egipat je dom nepoznatom broju izbjeglica i tražitelja [[azil]]a a procjenjuje se da je taj broj između 500.000 i 3.000.000. Trenutno (2014.) u Egiptu živi oko 70.000 palestinskih i oko 150.000 iračkih izbjeglica.<ref>{{Cite web|url=http://www.forcedmigration.org/guides/fmo029/fmo029-3.htm|title=FMO Research Guide:|date=21. 3. 2005|access-date=10. 11. 2017|archive-date=21. 3. 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20050321055911/http://www.forcedmigration.org/guides/fmo029/fmo029-3.htm|url-status=dead}}</ref> === Jezik === Službeni jezik u Egiptu je moderna verzija standardnog arapskog jezika. Jezici koji se govore su: egipatski arapski jezik (68%), sa'idi arapski jezik (29%), istočnoegipatski arapski Bedawi jezik (1,6%), sudanski arapski (0,6%), [[domari jezik]] (0,3%), [[nobiin jezik]] (0,3%), [[beja jezik]] (0,1%) i dr. Pored toga, grčki, armenski i italijanski su glavni jezici imigranata. U Aleksandriji je u 19. vijeku postojala velika zajednica italijanskih Egipćana te je italijanski jezik "lingua franca" za ovaj grad. Strani jezici koji se uče u školama su engleski, francuski, njemački i italijanski. Historijski egipatski jezik, također poznat i kao kopto-egipatski, sastojao se od drevnog egipatskog i koptskog jezika i formiran je kao poseban ogranak unutar afro-azijske jezičke skupine. "Koinè" dijalekt grčkog jezika, mada ne porijeklom iz Egipta, bio je u helenističkom dobu važan u gradu Aleksandriji. Taj jezik se u velikoj mjeri koristio u filozofiji i nauci. Kasniji prevodi sa grčkog na arapski postali su predmetom proučavanja arapskih učenjaka. === Religija === [[Datoteka:Mohamed Ali Mosque HDR.jpg|mini|desno|250px|Džamija Muhammed Ali sagrađena u periodu između 1828. i 1848. godine od strane otomanskog [[Valija|valije]], egipćanina Muhammeda Ali-paše, koji ju je dao izgraditi kao znak sjećanja na svog sina Tosun pašu]] Egipat je uglavnom nastanjem muslimanima [[suniti]]ma sa [[islam]]om kao državnom religijom. Procenat pristalica različitih religija je kontroverzna tema u Egiptu. Procjenjuje se da se 90% ukupnog stanovništva zemlje identificira kao muslimani, 9% kao koptski kršćani dok je 1% pripadnika ostalih kršćanskih religija. Nakon što je islam stigao na ove prostore u 7. vijeku, Egipat postaje političko i kulturno središte muslimanskog svijeta. Za vrijeme Anwara Sadata (1970. do 1981.), islam je postao službena državna religija a [[šerijat]] glavni izvor prava. Procjenjuje se da 15 miliona Egipćana slijedi [[tarikat]]<ref>{{Cite news|url=http://www.worldaffairsjournal.org/article/sufis%E2%80%99-choice-egypt%E2%80%99s-political-wild-card|title=The Sufis’ Choice: Egypt’s Political Wild Card|last=|first=|date=|work=|newspaper=World Affairs Journal|archive-url=https://web.archive.org/web/20130724235845/http://www.worldaffairsjournal.org/article/sufis%E2%80%99-choice-egypt%E2%80%99s-political-wild-card|archive-date=24. 7. 2013|access-date=10. 11. 2017|via=|url-status=dead}}</ref><ref>Hoffman, Valerie J. (1995). Sufism, Mystics, and Saints in Modern Egypt. University of South Carolina Press</ref> dok sufijske vođe tvrde da je taj broj mnogo veći, jer mnogi nisu zvanično registrovano kao pripadnici sufizma. Također postoji i [[Šiitski islam|ši'itska]] manjina. Jerusalemski centar za javne poslove procjenjuje da je ši'ita u Egiptu od jednog do 2,2 miliona.<ref>{{Cite news|url=http://jcpa.org/article/egypts-shiite-minority-between-the-egyptian-hammer-and-the-iranian-anvil/|title=Egypt’s Shiite Minority: Between the Egyptian Hammer and the Iranian Anvil {{!}} Jerusalem Center For Public Affairs|newspaper=Jerusalem Center For Public Affairs|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Procjenjuje se da je Ahmedija ne manje od 50.000, dok je broj pripadnika selefija procjenjen na 5 do 6 miliona. Glavni grad Egipta, Kairo, je poznat po svojim brojnim [[džamija]]ma i [[minaret]]ima te ga zovu i "grad sa 1.000 minareta".<ref>{{Cite news|url=http://www.independent.co.uk/travel/africa/cairo-welcome-to-the-city-of-1000-minarets-692635.html|title=US|newspaper=The Independent|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017|archive-date=25. 9. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150925234721/http://www.independent.co.uk/travel/africa/cairo-welcome-to-the-city-of-1000-minarets-692635.html|url-status=dead}}</ref> === Najveći gradovi === {{Glavni|Spisak gradova u Egiptu}} {{Najveći gradovi | ime = Najveći gradovi Egipta | ime_države_u_lokativu = Egiptu | drž_ref = | list_by_pop = Spisak gradova u Egiptu | class = | int_ime = Administrativna podjela Egipta | int_link = Guvernorati Egipta | grad_1 = Kairo | int_1 = Kairo (guvernorat)| stan_1 = 8.105.071 | img_1 = View_from_Cairo_Tower_31march2007.jpg | grad_2 = Aleksandrija | int_2 = Aleksandrija (guvernorat) | stan_2 = 4.388.219 | img_2 = View_from_Montaza.jpg | grad_3 = Giza | int_3 = Giza (guvernorat)| stan_3 =3.348.401 | img_3 = PyramidsofGiza_at_night.jpg | grad_4 = Shubra El-Kheima | int_4 = Qalyubia (guvernorat) | stan_4 = 1.072.951 | img_4 = ShubraPalaceFacade.jpg | grad_5 = Port Said| int_5 = Port Said (guvernorat)| stan_5 = 607.353| | grad_6 = Suez| int_6 = Suez (guvernorat)| stan_6 = 547.352| | grad_7 = Luxor | int_7 = Luxor (guvernorat)| stan_7 = 487.896| | grad_8 = Mansoura | int_8 = Dakahlia (guvernorat)| stan_8 = 480.494| | grad_9 = El-Mahalla El-Kubra | int_9 = Gharbia (guvernorat) | stan_9 = 458.297| | grad_10 = Tanta| int_10 = Gharbia (guvernorat)| stan_10 = 437.793 | | grad_11 = Asyut | int_11 = Asyut (guvernorat)| stan_11 = 403.202| | grad_12 = Ismailia | int_12 = Ismailija (guvernorat)| stan_12 = 352.411 | grad_13 = Faiyum | int_13 = Faiyum (guvernorat)| stan_13 = 338.959 | grad_14 = Zagazig | int_14 = Sharqia (guvernorat)| stan_14 = 314.331 | grad_15 = Damietta | int_15 = Damietta (guvernorat)| stan_15 = 299.296 | grad_16 = Asuan | int_16 = Asuan (guvernorat) | stan_16 = 281.891| | grad_17 = Minya | int_17 = Minya (guvernorat)| stan_17 = 253.767 | grad_18 = Damanhour | int_18 = Beheira (guvernorat)| stan_18 = 252.017 | grad_19 = Beni Suef | int_19 = Beni Suef (guvernorat)| stan_19 = 223.789| | grad_20 = Hurgada| int_20 = Crveno more (guvernorat) | stan_20 =223.124 | }} == Kultura == [[Datoteka:Azhar Park Cairo View.jpg|mini|lijevo|250px|Al-Azhar Park proglašen od strane Projekta za javne prostore kao jedan od 60 najvećih svjetskih javnih prostora]] Egipat je prepoznat i kao kulturni trendseter u svijetu arapskog govornog područja i savremene arapske i bliskoistočne kulture su pod snažnim utjecajem egipatske literature, muzike, filma i televizije. Egipat je preuzeo regionalnu vodeću ulogu tokom 1950-ih i 1960-ih godina, što dodatno utiče na položaj egipatske kulture u arapskom svijetu. Egipatski identitet se razvio u toku dugog perioda i primanja islama, kršćanstva i judaizma. Egipatski renesansni vrhunac je dostignut krajem 19. i početkom 20. vijeka kroz rad ljudi poput [[Muhammad Abduh|Muhameda Abduhua]], Ahmeda Lutfi el-Sayeda, Muhammad Loutfi Goumah, [[Tawfiqa el-Hakim]]a, Louisa Awada, Qasima Amina, Salama Moussa, Taha Huseina i Mahmouda Mokhtara. Oni su utrli liberalni put za Egipat izražen kroz obavezu za ličnu slobodu, sekularizam i vjeru a u cilju napretka.<ref>Jankowski, James. Egypt, A Short History. str. 130</ref> === Umjetnost === [[Datoteka:BD Hunefer.jpg|mini|desno|300px|Scena vaganja srca iz ''[[Knjiga mrtvih|Knjige mrtvih]]'']] Egipćani su bili jedna od prvih civilizacija koja je kodifikovala elemente dizajna u [[umjetnost]]i i [[Arhitektura|arhitekturi]]. Egipatska plava, također poznata kao silikat kalcija i bakra je pigment koji su Egipćani koristili hiljadama godina. Smatra se da je to prvi sintetički pigment. Egipatska civilizacija je poznata po svojim kolosalnim piramidama, hramovima i monumentalnim grobnicama. Najpoznati primjerci su: [[Džozerova piramida]], koju je dizajnirao arhitekt i graditelj [[Imhotep]], Sfinga, i hram Abu Simbela. Moderna i savremena egipatska umjetnost je raznolika od vernakularne arhitekture Hassane Fathyja i Ramsesa Wissa Wassefa preko skulptura Mahmouda Mokhtara, do osebujne Koptske ikonografije Isaaca Fanousa. Kairska kuća opere služi kao glavno mjesto izvođenja umjetničkih djela i sastajalište umjetnika u egipatskom glavnom gradu. === Književnost === Egipatska književnost vuče korijene još iz Starog Egipta. Egipčani su bili jedna od prva kultura koja je razvila književnost u današnjem obliku.<ref>{{Cite web|url=http://digital.library.upenn.edu/women/edwards/pharaohs/pharaohs-6.html|title=The Literature and Religion of Ancient Egypt.|website=digital.library.upenn.edu|access-date=10. 11. 2017|archive-date=20. 10. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071020082547/http://digital.library.upenn.edu/women/edwards/pharaohs/pharaohs-6.html|url-status=dead}}</ref> Egipatski pisci i pjesnici su bili među prvima koji su eksperimentisali sa modernim stilovima arapske književnosti i u tome su imitirani širom Bliskog istoka.<ref>{{Cite web|url=http://www.sis.gov.eg/En/EgyptOnline/Culture/000001/0203000000000000000567.htm|title=Egypt State Information Service- Culture - Global influence of Egyptian culture|date=24. 11. 2007|access-date=10. 11. 2017|archive-date=24. 11. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071124223643/http://www.sis.gov.eg/En/EgyptOnline/Culture/000001/0203000000000000000567.htm|url-status=dead}}</ref> Prvi moderni egipatski roman ''Zaynab'' [[Muhammed Husein Haykal|Muhammeda Huseina Haykala]] je objavljen 1913. godine na egipatskom dijalektu arapskog jezika.<ref>Vatikiotis, P.J. (1991). The history of modern Egypt: from Muhammad Ali to Mubarak (4. ed.). London: Weidenfeld and Nicolson. p. 486. {{ISBN|978-0-297-82034-5}}.</ref> Egipatski romanopisac [[Naguib Mahfouz]] je prvi pisac na arapskom jeziku koji je dobio [[Nobelova nagrada za književnost|Nobelovu nagradu za književnost]]. Egipatske književnice uključujući [[Nawal El Saadawi]], poznatu po feminističkom aktivizmu, i [[Alifa Rifaat]] su književnice koje pišu o ženama i tradiciji. Književnost na egipatskom arapskom je najpopularniji književni žanr među Egipćanima, zastupana od strane Ahmeda Fouada Negma (Fagumi), Salaha Jaheena i Abdela Rahman el-Abnudija. === Kinematografija === Egipatska kinematografija je regionalni lider još od pojave zvuka. 1936. godine, Studio Misr, finansiran od industrijalca Talaata Harba, pojavljuje se kao vodeći egipatski studio i tu ulogu je zadržao tri desetljeća. Za više od 100 godina, u Egiptu je producirano više od 4000 filmova što čini oko tri četvrtine ukupne arapske produkcije. Egipat se smatra vodećom zemljom u oblasti kinematografije na Bliskom istoku. Glumci iz cijelog arapskog svijetu nastoje se pojaviti u egipatskoj kinematografiji kako bi se proslavili. Međunarodni filmski festival u Kairu je od strane Međunarodne federacije udruženja filmskih producenata ocijenjen kao jedan od 11 festivala u svijetu uz vrhunski svjetski rejting. === Muzika === Egipatska [[muzika]] je bogata mješavina autohtonih, mediteranskih, afričkih i zapadnjačkih elemenata. Sastavni je dio egipatske kulture još od antičkog doba. Drevnim Egipćanima je za muziku zaslužan jedan od njihovih bogova Hathor koji je pronašao muziku, dok ju je Oziris s druge strane koristio kao dio svog napora da civilizuje svijet. Egipćani još od tada koriste muzičke instrumente. Savremena egipatska muzika svoje početke vuče od tragova kreativnog rada ljudi kao što su: Abdu-l Hamuli, Almaz i Mahmud Osman, koji su uticali na kasnija stvaralaštva Sayeda Darwisha, Umme Kulsum, Mohammeda Abdel Wahaba i Abdela Halim Hafeza čija se doba smatraju zlatnim dobima egipatske muzike. U istaknute savremene egipatske [[pop]] pjevače ubrajaju se Amr Diab i Mohamed Mounir. === Muzeji === [[Datoteka:The Egyptian Museum.jpg|mini|lijevo|250px|[[Egipatski muzej]]]] Egipatska civilizacija je jedna od najstarijih civilizacija na svijetu. Zahvaljujući milenijskoj tradiciji, ova civilizacija je tokom svog%janja dolazila u kontakte s mnogim drugim civilizacijama i nacijama te je kroz mnogo epoha, počevši od prahistorijskog do modernog doba, prolazila kroz mnoge periode kao što su: faraonski, romanski, grčki, islamski i mnoge druge. Upravo zbog ovih velikih vremenskih razlika u svom%janju, kontinuiranih kontakta s drugim narodima i kulturama u današnjem Egiptu%ji najmanje 60 [[muzej]]a koji uglavnom pokrivaju navedene periode egipatske civilizacije. Tri glavna muzeja u Egiptu su: [[Egipatski muzej]] koji ima više od 120.000 muzejskih eksponata, [[Egipatski nacionalni vojni muzej]] i [[Ratni panoramni muzej 6. oktobar]], muzej izgrađen u sjećanje na oktobarski rat iz 1973. godine. Veliki egipatski muzej (GEM), poznat i kao Giza muzej, je planirani muzej artefakata drevnog Egipta. Opisan kao najveći arheološki muzej u svijetu, muzej će zvanično biti otvaren 2015. godine. Muzej će biti smješten na površini od 50 [[hektar]]a a nalazit će se oko 2&nbsp;km od nekropole Giza i dio je novog master plana platoa. === Festivali === Egipat proslavlja mnoge festivale i vjerske karnevale, također poznate i kao mulid. Oni su obično povezani s određenim koptskim svecima ili sufijskim historijskim ličnostima i često ih proslavljaju Egipćani bez obzira na vjeru. Tokom mjeseca [[Ramazan]]a osjeća se poseban doživljaj u Egiptu, proslavlja se sa mnoštvom zvuka, svjetala (lokalni lampioni poznati kao fawaneesi) i baklji tako da se mnogi muslimanski turisti iz regije tokom Ramazana okupljaju upravo u Egiptu kako bi svjedočili tim dešavanjima. Drevni festival proljeća ''Sham en Nisima'' egipćani proslavljaju hiljadama godina, obično između egipatskih mjeseci Paremoude (aprila) i Pashonsa (maja), nakon Vaskrsa. === Kuhinja === [[Datoteka:Cairo koshary.jpg|mini|lijevo|250px|Koshari, egipatsko nacionalno jelo]] Egipatska kuhinja je posebno pogodna za vegetarijansku dijetu, jer se u velikoj mjeri oslanja na jela od povrća. Iako kuhinja u Aleksandriji i priobalnom dijelu Egipta ima tendenciju korištenja ribe i drugih morskih plodova, ipak se većina egipatske kuhinje temelji na namirnicama koje rastu iz zemlje. Posmatrajući kroz historiju, meso je bilo vrlo skupo za većinu Egipćana, tako da razvijen veliki broj vegetarijanskih jela. Neki smatraju da je ''koshari'' (mješavina [[Riža|riže]], [[leća|leće]], i makarona) nacionalno jelo. Ovom jelu se može dodati i prženi [[luk]]. Osim toga, ''ful medames'' (jelo od boba, jedne vrste mahunarki) je jedno od najpopularnijih jela. Bob se također koristi i za pripremanje ''falafela'' (poznat i kao "ta'meyya"), jela koje je izvorno nastalo u Egiptu i proširilo se na druge dijelove Bliskog Istoka. Prženi [[bijeli luk]] sa [[korijander]]om se dodaje ''mulukhiyyau'', popularnoj zelenoj supi od sitno sjeckanog lišća jute ili korkore, ponekad sa dodatkom pilećeg ili zečijeg mesa. === Sport === Nogomet je najpopularniji [[sport]] u Egiptu. Kairski derbi je jedan od najkrvavijih derbija u Africi. [[BBC]] je ovaj derbi svrstao kao sedmi u svijetu po štetama koje se nanesu tokom njegovog održavanja.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/sportacademy/hi/sa/football/features/newsid_2299000/2299305.stm|title=Al-Ahly v Zamalek|date=5. 10. 2002|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Upravo zbog tih nemira koji se dešavaju tokom nogometnog derbija dva najveća egipatska kluba, već duže vrijeme derbiji se odigravaju na neutralnom stadionu u Kairu. Nogometni klub Al Ahly je najuspješniji klub 20. vijeka u Africi prema Afričkoj konfederaciji nogometnih saveza (CAF) a kojeg u stopu prati njegov rival Zamalek SC. Od iste konfederacije, klub Al Ahly je 2000. godine proglašen kao afrički klub 20 vijeka. Osim toga, Al Ahly je trenutno uz klubove Boca Juniors i [[AC Milan]] najuspješniji svjetski klub po broju osvojenih međunarodnih trofeja (ukupno osvojenih 18 trofeja). Egipatska nogometna reprezentacija, poznata pod nazivom ''Faraoni'' je osvajala afričko prvenstvo 7 puta od čega triput uzastopno 2006., 2008. i 2010. godine. Smatrana kao najbolja afrička reprezentacija jedna je od rijetkih koja je dostigla 9. mjesto na [[FIFA]]-inoj rang listi iako se samo u dva navrata kvalifikovala na svjetsko nogometno prvenstvo. Mlada egipatska nogometna reprezentacija ''Mladi faraoni'', je na svjetskom prvenstvu u Argentini 2001. godine osvojila bronzanu medalju. Pored nogometa, u Egiptu su popularni i [[skvoš]] i [[tenis]]. Egipatska skvoš reprezentacija je poznata kao nezgodna reprezentacija na međunarodnim takmičenjima još od 1930-tih. Amr Shabana i Ramy Ashour su najbolji egipatski igrači skvoša i obojica su bili najbolji skvoš igrači svijeta. Od svih afričkih košarkaških reprezentacija, egipatska drži rekord za najbolji nastup na Svjetskom košarkaškom prvenstvu i [[Olimpijske igre|Olimpijskim igrama]]. Osim toga, košarkaška reprezentacija Egipta je osvojila rekordan broj titula (16) na afričim prvenstvima. 1999. godine Egipat je bio domaćin Svjetskog rukometnog prventsva za rukometaše a 2001. godine nacionalna rukometna reprezentacija ostvarila je svoj najbolji rezultat na prvenstvu osvajanjem četvrtog mjesta. Na kontinentalnom prvenstvu rukometni reprezentativci su po pet puta osvajali prvo i drugo i četiri puta treće mjesto. Od 1912. godine Egipat učestvuje na [[Ljetne olimpijske igre|Ljetnim olimpijskim igrama]] a bio je i domaćin prvih [[Mediteranske igre|Mediteranskih igara]] održanih 1951. godine u Aleksandriji. == Telekomunikacije == Prvi početci žične i bežične telekomunikacijske u Egiptu su počeli 1854. godine puštanjem u rad prve [[telegram]]ske liniji koja je povezivala Kairo i Aleksandriju dok je prva telefonska linija između ova dva grada uspostavljena 1881. godine.<ref>"Historical synopsis of Telecom Egypt's developments".</ref> U septembru 1999. godine, nacionalni projekt za tehnološki napredak je objavio da Egipatska vlada odražava interes za potrebe razvoja informatičke industrije u Egiptu. === Mobilne komunikacije === Prva GSM usluga u Egiptu je puštena 1996. godine a trenutno se na ovom polju nude 2G/3G usluge, dok je usluga LTE u probnom radu.<ref>{{Cite news|url=http://www.telecoms.com/29712/lte-network-plans-middle-east-and-africa/|title=LTE network plans: Middle East and Africa|last=James|first=Middleton,|date=23. 6. 2011|newspaper=Telecoms.com|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Egipat ima 3 operatera koja nude usluge mobilne telefonije: * ''Mobinil'' u vlasništvu Global Telecom Holdinga i Orange S.A. * ''Vodafone Egypt'' u vlasništvu Vodafone i Telecom Egypt. * ''Etisalat'' u vlasništvu Emirates Telecommunication Corporation. === Pošta === Egipatska pošta je osnovana 1865. godine i jedna je od najstarijih institucija u Egiptu. Egipat se smatra jednom od zemalja koje su pridonijele uspostavljanju [[Svjetska poštanska unija|Svjetske poštanske unije]] zajedno s još 21 zemljom, organizacije koja se u početku zvala "Generalna poštanska unija", kao rezultat Ugovora u Bernu koji je potpisan 9. oktobra 1874. godine. Egipat je također pridonio osnivanju Arapske poštanske unije kao i Afričke poštanske unije. Egiptska pošta prelazi brojku od 15 miliona korisnika. Egipatska pošta je i ekonomska organizacija koja direktno doprinosi ostvarivanju plana zemlje za postizanjem razvoja na ovom polju. == Obrazovanje == [[Datoteka:Al Azhar1.jpg|mini|desnoo|250px|[[Univerzitet Al Azhar]] u Kairu]] Procijenjena stopa pismenosti odraslih u Egiptu u 2010. godini je procjenjena na 72,0%.<ref>{{Cite web|url=http://data.uis.unesco.org/?ReportId=210|title=UIS Statistics|last=UIS|website=data.uis.unesco.org|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Sistem obrazovanja u evropskom stilu je prvi put predstavljen u Egiptu od strane Turaka u ranom 19. stoljeću. Pod britanskom okupacijom ulaganja u obrazovanje su se drastično smanjila a svjetovne državne škole, koje su prethodno bile besplatne, počele su se naplaćivati. 1950-ih godina, predsjednik Naser je u fazama uveo besplatno obrazovanje za sve Egipćane. Egipatski plan i program su pod utjecajem drugih arapskih obrazovnih sistema, odakle dolazi mnogo egipatskih nastavnika. Broj onih koji pohađaju škole odnedavno je nadmašio nivo raspoloživih državnih resursa u oblasti obrazovanja, što uzrokuje pogoršavanje kvalitete javnog obrazovanja. Danas ovaj trend kulminira u omjera nastavnika u odnosu na broj studenata (često oko jedan nastavnik na oko pedeset učenika) kao i u neravnopravnosti spolova. Osnovno obrazovanje, koja obuhvata šest godina osnovne i tri godine pripremne škole, je prava stvar za egipatsku djecu u dobi od šest godina. Nakon osnovne škole, učenici mogu upisati srednju školu općeg ili tehničkog smjera. Opće srednje obrazovanje priprema učenike za daljnje obrazovanje i diplomanti na tom putu obično se upisuju na visokoškolske ustanove na osnovu analiza ''Thanaweya Amma'' s polaganjem državne mature. Tehničke srednje škole se dijele na one trogodišnje i one naprednije koje traju 5 godina. Nakon završetka ovih škola, učenici mogu nastaviti visokoškolsko obrazovanju na temelju ostvarenih rezultata na završnom ispitu, ali to je općenito rjeđe. Prema ''Webometrics''onovom rangiranje svjetskih univerziteta, najbolje rangiran egipatski univerzitet je [[Univerzitet u Kairu]] (1203. mjesto), [[Američki univerzitet u Kairu]] (1306. mjesto) i [[Mansoura univerzitet]] (1712. mjesto).<ref>{{Cite web|url=http://www.webometrics.info/en/aw/Egypt|title=Egypt {{!}} Ranking Web of Universities|website=www.webometrics.info|access-date=10. 11. 2017}}</ref> S druge strane prema ''QS World University Rankingsu'' za 2013. godinu najbolje egipatski rangirani univerzitet je Američki univerzitet u Kairu (348. u svijetu), [[Univerzitet u Kairu]] (na mjestu između 551. i 600.) i Ain Shams univerzitet (601-650).<ref>{{Cite news|url=http://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2013#sorting=rank+region=+country=21+faculty=+stars=false+search=|title=QS World University Rankings 2013-2014|date=27. 8. 2013|newspaper=Top Universities|access-date=10. 11. 2017}}</ref> == Zdravstvo == U 2010. godini izdaci za zdravstvenu zaštitu činili su 4,66% BDP-a zemlje. U 2009. godini bilo je 16,04 liječnika i 33,80 medicinski sestara na 10.000 stanovnika. Očekivana životna dob bila je 73,20 godina u 2011. odnosno 71,30 godina za muškarce i 75,20 godina za žene. Egipat troši 3,7% svog bruto domaćeg proizvoda na zdravstvo, uključujući troškove liječenja od 22 % koji su nastali od strane građana, a ostatak od strane države.<ref>{{Cite web|url=http://www.sesrtcic.org/oic-member-countries-infigures.php?c_code=17&cat_code=7|title=SESRIC - Statistical, Economic and Social Research and Training Centre for Islamic Countries|last=|first=|date=|website=www.sesrtcic.org|publisher=|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20130622090849/http://www.sesrtcic.org/oic-member-countries-infigures.php?c_code=17&cat_code=7|archive-date=22. 6. 2013|access-date=10. 11. 2017|url-status=bot: unknown}}</ref> === Zdravstveno osiguranje === Država želi da poveća broj onih koji su zdravstveno osigurani i da u tu kategoriju uključi i nove kategorije zdravstveno neosiguranih. Ukupan broj osiguranih korisnika dostigao je 37,3 miliona, od kojih je oko 27,92 miliona u skladu sa zakonima i 11,208 miliona djece osiguranika, što pokazuje stopu osiguranja od oko 51,6% egipatskog stanovništva. == Također pogledajte == * [[Egipćani]] * [[Historija starog Egipta]] * [[Egipat za vrijeme Osmanlijske vladavine]] * [[Protesti u Egiptu (2011)]] * [[Muslimanska braća]] * [[Muhammed Mursi]] == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Egypt}} {{Commonscat|Egypt}} {{wikiatlas|Egypt}} * {{službeni website|http://www.eip.gov.eg}} * {{službeni website|http://www.egypt.gov.eg}} Vlade Egipta * {{CIA World Factbook link|eg|Egipat}} * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/middle_east/country_profiles/737642.stm Egipat] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Države Azije}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Mediteranska unija}} {{OIK}} {{Istaknuti članak}} [[Kategorija:Egipat|*]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1922.]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države u Africi]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] ec6cu0jtuh86olbgnf4o0znyzn7vdrf 3734291 3734182 2025-07-11T09:48:00Z Panasko 146730 3734291 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država |izvorno_ime = جمهوريّة مصرالعربيّة <br />Džumhūrīyât Miṣr al-ʿArabīyâ |zvanično_ime = Arapska Republika Egipat |ime_genitiv = Egipta |zastava = Flag of Egypt.svg |grb = Coat_of_arms_of_Egypt.svg |mapa = EGY orthographic.svg |službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]] |glavni_grad = [[Kairo]] |vrsta_prve_vlasti = Predsjednik |vladar_prva_vlast = [[Abdel Fattah el-Sisi]] |vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade |vladar_druga_vlast = [[Mostafa Madbouly]] |po_površini_na_svijetu = 29. |površina = 1.001.450 |procenat_vode = 0,6 |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 13. |stanovnika = 94.798.827 |gustoća = 96 |nezavisnost = Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[28. februar]]a [[1922]]. |valuta = [[Egipatska funta]] (100 piastera) |vremenska_zona = [[UTC]] +2; [[UTC]] +3 ljeti |himna = "[[Bilady, Bilady, Bilady]]"{{Center|[[Datoteka:Bilady, Bilady, Bilady.ogg]]}} |internetski_nastavak = [[.eg]] |pozivni_broj = +20 }} '''Egipat''' (arapski: مصر‎ Misr), službeno '''Arapska Republika Egipat''', jeste [[Spisak transkontinentalnih država|transkontinentalna zemlja]] koja obuhvata sjeveroistočni ugao [[Afrika|Afrike]] i jugozapadni dio [[Azija|Azije]], preko kopnenog mosta koje obrazuje [[Sinajsko poluostrvo]]. Većina teritorije od 1.010.450&nbsp;km<sup>2</sup> leži u dolini rijeke [[Nil]]. Egipat graniči sa [[Sredozemno more|Sredozemnim morem]] na sjeveru, pojasom [[Pojas Gaze|Gaze]] i [[Izrael]]om na sjeveroistoku, [[Akapski zaliv|Akapskim zalivom]] i [[Crveno more|Crvenim morem]] na istoku, [[Sudan]]om na jugu i [[Libija|Libijom]] na zapadu. Sa preko 94 miliona stanovnika (2007), Egipat je treća najmnogoljudnija država Afrike i 15. na svijetu. Velika većina stanovništva živi u blizini obale rijeke [[Nil]], na površini od gotovo 40.000&nbsp;km<sup>2</sup>, gdje se nalazi obradivo zemljište. Velika područja pustinje [[Sahara|Sahare]], koja čini većinu teritorija Egipta, su slabo naseljena. Polovina stanovništva Egipta živi u urbanim područjima, u gusto naseljenim gradovima kao što su [[Kairo]], [[Aleksandrija]] i drugi veći gradovi u [[Delta Nila|delti Nila]]. Egipat ima najdužu historiju jedne moderne države, i u kontinuitetu je naseljen od 10. milenija p. n. e.<ref>Midant-Reynes, Béatrix. The Prehistory of Egypt: From the First Egyptians to the First Kings. Oxford: Blackwell Publishers.</ref> Egipat je, sa svojim spomenicima kao što je [[Giza]] i [[Sfinga]] koje su izgrađene u antičko vrijeme, bio jedna od najmoćnijih država svog vremena i jedan od prvih šest civilizacija koje se javljaju samostalno u svijetu. Njegove drevne ruševine, kao što su one u [[Memphis]]u, [[Teba (Egipat)|Tebi]], [[Karnak]]u i [[Dolina kraljeva|Dolini kraljeva]] kod [[Luksor]]a, su značajni fokus arheoloških studija i popularnih interesa cijelog svijeta. Osim što ima bogato kulturno nasljeđe, Egipat je bogat turističkim atrakcijama, te privlači goste iz cijelog svijeta koji odmaraju i na Crvenomorskoj rivijeri, koja zapošljava 12% njegove radne snage. Moderni Egipat se smatra regionalnom silom sa značajnim kulturnim, političkim i vojnim utjecajem u [[Sjeverna Afrika|Sjevernoj Africi]], na [[Bliski istok|Bliskom istoku]] i općenito [[Muslimanski svijet|muslimanskom svijetu]]. [[Ekonomija Egipta]] je jedna od najvećih i najraznovrsnijih na Bliskom istoku, sa sektorima kao što su [[turizam]], [[poljoprivreda]], industrija i usluge.<ref>Andrew F. Cooper, Agata Antkiewicz and Timothy M. Shaw, 'Lessons from/for BRICSAM about South-North Relations at the Start of the 21st Century: Economic Size Trumps All Else?', International Studies Review, Vol. 9, No. 4 (Winter, 2007), str. 675, 687.</ref> == Etimologija == Naziv "Egipat" izveden je iz [[starogrčki jezik|starogrčkog]] ''Aigyptos'', preko [[Francuski jezik|francuskog]] ''Egypte'' i [[Latinski jezik|latinskog]] ''Aegyptus''. Antičko ime Egipta je ''Hwt-Ka-Ptah'' što znači duša (dom) [[Ptah]]a. Misir je [[Arapski jezik|arapski]] naziv za Egipat. Naziv je [[Semitski jezici|semitskog]] porijekla i doslovna znači dva tjesnaca (odnosi se na gornji i donji Egipat). Ova riječ izvorno znači "metropola", "civilizacija".<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/egypt|title=egypt {{!}} Origin and meaning of the name egypt by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Drevni Egipatski naziv države je bio ''kemret'' što znači "crna zemlja", pozivajući se na plodno crno tlo poplavnih ravnica [[Nil]]a, koje se razlikuje od ''deshret'' što znači "crvena zemlja" za [[Pustinja|pustinju]].<ref name=":0" /> == Historija == {{Glavni|Historija Egipta}} === Prahistorija i drevni Egipat === {{Glavni|Drevni Egipat}} Postoje razni dokazi o naseljima na rezbarijama na stijenama duž Nila i u pustinji. U 10. milenijumu p. n. e. od lovaca i ribara počeli su da se bave poljoprivredom. Klimatske promjene ili prekomjerna ispaša oko 8.000 godine p. n. e. počeli su da presušuju zemlju u Egiptu, i formirali su pustinju Saharu. Rani plemenski narod emigrirao je na rijeku Nil, gdje su razvili ustaljenu poljoprivrednu ekonomiju i centralizovano društvo. [[Datoteka:Giza Necropolis.jpg|mini|lijevo|250px|[[Nekropola u Gizi]] je najstarije i jedino preostalo od [[sedam svjetskih čuda]]]] Do 6.000. g.p. n. e. [[Neolit|neolitske kulture]] ukorijenjene su u dolini Nila. U neolitu, nekoliko plemena razvili su se u [[Gornji Egipat|Gornji]] i [[Donji Egipat]]. Gornji i Donji Egipat su održavali kontakte putem trgovine. Najraniji poznati natpis na [[Hijeroglifi|egipatskim hijeroglifima]] pojavio se u preddinastijskom periodu na keramičkoj posudi koja datira iz perioda oko 3.200 g. p.n.e. Jedinstveno kraljevstvo je osnovano 3.150. g.p. n. e. kada je [[faraon]] [[Menes]] ujedinio oba Egipta u jedinstvenu cjelinu. [[Egipatska kultura]] je cvjetala u toku antičkog vremena i ostavila je trag u religiji, umjetnosti, jeziku i običajima. Prve dvije dinastije su vladale za vrijeme [[Staro kraljevstva|Starog kraljevstva]] (2700. p. n. e. - 2.200. p. n. e.). Tada su se gradile mnoge piramide, od kojih su najznačajnije [[Džozerova piramida]] i [[Nekropola u Gizi|piramida u Gizi]]. [[Prvi prijelazni period Egipta|Prvi prijelazni period]] je bio period političkih previranja koji je trajao 150 godina. Međutim, vrlo brzo se uspostavila stabilizacija vlasti i obnovljen je prosperitet zemlje. [[Srednje egipatsko carstvo|Srednje kraljevstvo]] je dostiglo svoj vrhunac 2040. g.p. n. e. za vrijeme vladavine faraona [[Amenemhat III|Amenemhata III]]. Srednje kraljevstvo je počelo slabiti dolaskom semitskih [[Hiksi|Hiksa]]. Hiksi su zauzeli Donji Egipat 1650. godine p. n. e. i osnovali novi glavni grad [[Avaris]]. Oni su protjerani od strane vojske Gornjeg Egipta na čelu sa faraonom Ahmosom I, koji je osnovao osamnaestu dinastiju i preselio glavni grad iz [[Memfis]]a u [[Teba (Egipat)|Tebu]]. [[Novo egipatsko kraljevstvo|Novo kraljevstvo]] (1550. p. n. e. - 1070. p. n. e.) počelo je sa osamnaestom dinastijom, i u tom vremenu došlo je do uspona Egipta i proširivanja teritorije do Tombosa u Nubiji i Levanta na istoku. U ovom periodu vladali su neki od najpoznatijih faraona, kao što su [[Hatšepsut]], [[Tutmos III]], [[Ehnaton]] i njegova supruge [[Nefertiti]], [[Tutankhamon]] i [[Ramzes II]]. Česti kontakti sa drugim narodima donosili su nove ideje. Zemlju su kasnije napali i osvojili Asirci, ali su Egipćani ponovo povratili kontrolu nad Egiptom. Trideseta dinastija je bila zadnja vladajuća dinastija u faraonovoj epohi. Egipat je pao u ruke Perzijanaca 343. g.p. n. e., kada je faraon Nectanebo II poražen u bici. === Ptolemeji i rimski Egipat === [[Datoteka:Denderah3 Cleopatra Cesarion.jpg|mini|desno|250px|Grčka ptolemejska kraljica [[Kleopatra VII]] i njen sin Julije Cezar, [[Cezarion]], [[Hram u Denderi]]]] [[Ptolemejsko kraljevstvo]] je bila snažna heleniska država, koja se proširila iz južne Sirije na istoku do Cirene na zapadu, te južno do granice sa Nubijom. Aleksandrija je postala glavni grad i središte grčke kulture i trgovine. Da bi dobila priznanje rodnog egipatskog stanovništva, prozvala se nasljednicom faraona. Kasniji Ptolemeji su prihvatili egipatske običaje, njihovi portreti su se nalazili na javnim spomenicima u egipatskom stilu i odjeći a sudjelovali su i u egipatskom religijskom životu.<ref>Bowman, Alan K (1996). Egypt after the Pharaohs 332 BC – AD 642 (2nd ed.). Berkeley: University of California Press. pp. 25–26. {{ISBN|0-520-20531-6}}.</ref><ref>Stanwick, Paul Edmond (2003). Portraits of the Ptolemies: Greek kings as Egyptian pharaohs. Austin: University of Texas Press. {{ISBN|0-292-77772-8}}.</ref> Posljednji vladar ptolemejske linije bila je [[Kleopatra VII]], koji je počinila samoubistvo nakon smrti svog ljubavnika [[Marko Antonije|Marka Antonija]], koji joj je umro u naručju, nakon što ih je [[Oktavijan August|Oktavijan]] pobijedio u [[Bitka kod Akcija|bici kod Akcija]]. Ptolemeji su često bili suočeni s pobunama Egipćana uzrokovanih neželjenim režimima a bili su uključeni i u strane i građanske ratove koji su doveli do propasti kraljevstva i njegove aneksije od strane Rima. Ipak helenistička kulture je nastavila napredovati u Egiptu i nakon [[Muslimansko osvajanje egipta|muslimanskog osvajanja]]. Kršćanstvo se javilo u Egiptu još za vrijeme [[Marko evanđelist|Marka evanđelista]] u 1. stoljeću.<ref>"Egypt". Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs. Retrieved 14 December 2011. See drop-down essay on "Islamic Conquest and the Ottoman Empire"</ref> [[Dioklecijan]]ova vladavina je obilježila prijelaz iz rimskog u bizantsko doba, kada je proganjan veliki broj egipatskih kršćana. [[Novi zavjet]] je do tada preveden na egipatski. Nakon Kalcedonskog sabora 451. godine, uspostavljena je Egipatska Koptska crkva.<ref>Kamil, Jill. Coptic Egypt: History and Guide. Cairo: American University in Cairo, 1997. str. 39</ref> === Srednji vijek === Bizantijci su uspjeli povratiti kontrolu nad Egiptom nakon kratke perzijske invazije početkom 7. stoljeća, period između 639. i 642. godine, nakon čega Egipat potpada pod muslimansku vlast osvajanjem od strane arapskih muslimana. Kada su porazili bizantijsku vojsku u Egiptu, Arapi su donijeli sunitski islama u zemlju. U ranom periodu tog razdoblja, Egipćani su uklopili svoju novu vjeru s autohtonim vjerovanjima, što je dovelo do formiranja različitih sufijskih redova koji su se održali sve do danas.<ref>{{Cite web|url=http://berkleycenter.georgetown.edu/resources|title=Berkley Center for Religion, Peace and World Affairs|last=|first=|date=|website=berkleycenter.georgetown.edu|publisher=|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20151019040925/http://berkleycenter.georgetown.edu/resources|archive-date=19. 10. 2015|access-date=10. 11. 2017|url-status=bot: unknown}}</ref> Ovi raniji obredi su preživjeli razdoblje koptskog kršćanstva.<ref>El-Daly, Okasha (2005). Egyptology: The Missing Millennium. London: UCL Press. p. 140.</ref> Muslimanski vladari imenovani od islamskog [[hilafet]]a zadržali su kontrolu nad Egiptom sljedećih šest stoljeća, s Kairom kao sjedištem hilafeta za vrijeme vladavine [[Fatimije|Fatimija]]. S kraja kurdske Ajubidske dinastije, [[Memluci]], Tursko-čerkeska vojna kasta preuzima kontrolu 1250. godine. Krajem 13. stoljeća, Egipat se povezuje s Crvenim morem, Indijom, Malezijom i Istočnom Indijom.<ref>{{Cite book|url=http://books.google.ba/books?id=rYlgGU2SLiQC&lpg=PP1&dq=editions:rYlgGU2SLiQC&pg=PA244&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Before European Hegemony: The World System A.D. 1250-1350|last=Abu-Lughod|first=Janet L.|date=1991|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195067743|language=en}}</ref> Sredinom 14. stoljeća [[crna smrt]] ubila je oko 40% stanovništva zemlje.<ref>{{Cite web|url=http://countrystudies.us/egypt/57.htm|title=Egypt - Major Cities|website=countrystudies.us|access-date=10. 11. 2017}}</ref> === Egipatski Ejalet === [[Datoteka:Louis-François Baron Lejeune 001.jpg|mini|desno|350px|Napoleon pobjeđuje Memlučke trupe u [[Bitka piramida|bici piramida]], 21. juli 1798. godine, naslikao Lejeune]] Egipat su osvojili Turci 1517. godine nakon čega je postao pokrajina Osmanlijskog Carstva. Slabljenje privrednog sistema u kombinaciji s učincima kuge učinili su Egipat ranjiv na invazije. Portugalski trgovci su preuzeli njihovu trgovinu.<ref name="Eg.">{{Cite book|url=http://books.google.ba/books?id=rYlgGU2SLiQC&lpg=PP1&dq=editions:rYlgGU2SLiQC&pg=PA244&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Before European Hegemony: The World System A.D. 1250-1350|last=Abu-Lughod|first=Janet L.|date=1991|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195067743|language=en}}</ref> U periodu između 1687. i 1731. godine u Egiptu se u 6 navrata pojavljivala glad. Glad 1784. godine je odnijela oko jedne šestine ukupnog stanovništva.<ref>{{Cite news|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2006/11/061121232204.htm|title=Icelandic Volcano Caused Historic Famine In Egypt, Study Shows|newspaper=ScienceDaily|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Egipat je oduvijek bila pokrajina koju su Osmanlije teško kontrolisale dijelom i zbog nastavka moći i utjecaja Memluka, egipatske vojne kaste koja je vladala zemljom stoljećima. Kao takav, Egipat je ostao poluautonoman pod vlašću Memluka sve do invazije francuskih snaga pod komandom [[Napoleon I, car Francuske|Napoleona I]] 1798. godine. Nakon što su Francuzi protjerani, vlast je preuzeo 1805. godine [[Muhamed Ali egipatski|paša Muhamed Ali]], komandant osmanlijske vojske u Egiptu, albanskog porijekla. Egipat pod vlašću dinastije Muhameda Alija je ostao nominalno kao otomanska pokrajina. Dobio je status autonomne vazalne države ili ''Khedivate'' u 1867. godine. Isma'il i Tewfik paša upravljali su Egiptom kao kvazi nezavisnom državom pod turskom vlašću sve do britanske okupacije 1882. godine. Ipak, Khedivate od Egipta (1867-1914) zadržao je Egipat ''de iure'' osmanskom pokrajinom do 5. novembra 1914. godine<ref>{{Cite web|url=http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne|title=Treaty of Lausanne - World War I Document Archive|website=wwi.lib.byu.edu|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref>, kada je Egipat proglašen britanskim protektoratom kao reakciju na odluku [[Mladoturci|Mladoturaka]] da Osmanlijsko carstvao u Prvi svjetski rat uđe na strani Centralnih sila. === Dinastija Muhameda Alija === [[Datoteka:ModernEgypt, Muhammad Ali by Auguste Couder, BAP 17996.jpg|mini|lijevo|250px|Muhamed Ali Paša, osnivač Muhamed Ali dinastije i prvi kediva Egipta i Sudana]] Nakon što su Francuzi poraženi od strane Britanaca, nastao je vakuum u Egiptu, a tri puta je uslijedila borba između, egipatskih Memluka koji su vladali Egiptom stoljećima, i albanskih plaćenika u službi Osmanlija. Završilo je pobjedom Osmanlija na čelu s Muhamedom Alijem. Dok je nosio titulu potkralja Egipta, njegova pripadnost Osmanskoj porti je bila samo nominalna. Muhamed Ali je uspostavio dinastiju koja je trebala vladati Egiptom sve do revolucije 1952. godine. U kasnijim godinama, dinastija je postala britanska marioneta.<ref>Izzeddin, Nejla M. Abu (1981). Nasser of the Arabs: an Arab assessment. Third World Centre for Research and Publishing. p. 2. {{ISBN|978-0-86199-012-2}}.</ref> Muhamed Ali je Egiptu pripojio Sjeverni Sudan (1820. do 1824.), Siriju (1833.), te dijelove Arabije i Anadolije ali su ga 1841. godine evropske sile, strahujući da će on sam srušiti Osmanlijsko carstvo, natjerale da vrati većinu teritorija koje je osvojio od Osmanlijskog carstva. Njegova vojna ambicija je bila potrebna u modernizaciji zemlje. Izgradio je industriju, sistem kanala za navodnjavanje i prijevoz, te reformirao državnu službu. Uveo je vojnu obavezu muškog seljaštva u 19. stoljeću i iskoristio novi pristup kako bi stvorio svoju veliku vojsku. Nakratko ga je naslijedio njegov sin Ibrahim (u septembru 1848.), a zatim unuk Abbas I (novembar 1848.), zatim Said (1854.), i Isma'il (1863.). Sueski kanal, izgrađen u partnerstvu s Francuzima je dovršen 1869. godine. Njegova izgradnja je dovelo do ogromnog duga prema evropskim bankama, i izazvala nezadovoljstvo zbog njegovog oporezivanja. 1875. godine, Ismail je bio prisiljen prodati egipatski udio u kanalu britanskoj vladi. To je u roku od 3 godine dovelo do nametanja britanskih i francuskih kontrolora koji su imali sjedište u egipatskoj vladi, te "su uz financijsku moć vlasnika obveznica koji su stajali iza njih, bili stvarna snaga u Vladi".<ref>Nejla M. Abu Izzeddin, Nasser of the Arabs, str 2.</ref> Lokalno nezadovoljstvo Ismailom kao i Evropski upad dovelo je do stvaranja prvih nacionalističke grupa u Egiptu 1879. godine, s Ahmadom Urabi kao istaknutom figurom. Bojeći se da će to dovesti do smanjenja njihove kontrole, Velika Britanija i Francuska su vojno intervenisale bombardiranjem Aleksandrije i razbijanjem egipatske vojske u bitci kod Tel el-Kebir. Reinstalisali su Ismailovog sina Tewfika kao figuru ''de facto'' britanskog protektorata.<ref>De facto protectorate: Joan Wucher King, Historical Dictionary of Egypt. Metuchen, New Jersey, USA; 1984; Scarecrow. str 17.</ref> 1906. godine Dinshaway incident je potaknuo mnoge neutralne Egipćane da se pridruže nacionalističkom pokretu. Godine 1914. postao je i službeno Protektorat a naslov šefa države je promijenjen u ''sultan'', kako bi se odbacila vlast Osmanlijskog sultana, koja se pridružila Centralnim silama u Prvom svjetskom ratu. Abbas II je svrgnut i zamjenjen njegovim dajdžom, Husseinom Kamelom koji je postao novi sultan.<ref>Jankowski, James. Egypt, A Short History. str. 111.</ref> Nakon Prvog svjetskog rata, Saad Zaghlul i Wafd stranka su vodili egipatski nacionalistički pokret do većine na lokalnoj zakonodavnoj skupštini. Kada su Britanci prognali Zaghlula i njegove saradnike na Maltu 8. marta 1919. godine, zemlja se našla u svojoj prvoj savremenoj revoluciji. Pobuna je prisilila britansku vladu da donese [[Jednostrana deklaracija o egipatskoj nezavisnosti|jednostranu deklaraciju o egipatskog nezavisnosti]] 22. februara 1922. godine.<ref>Jankowski, James. Egypt, A Short History. str. 112.</ref> Nova vlada je izradila i implementirala ustav 1923. godine koji se temeljio na parlamentarnom sistemu. Saad Zaghlul je izabran za premijera Egipt 1924. godine. 1936. godine sklopljen je Anglo-egipatski ugovor. Nastavak nestabilnosti zbog preostalog britanskog uticaja i povećanja političkog angažman od strane kralja doveli su do raspuštanja parlamenta usljed vojnog državnog udara poznatog kao ''revolucija 1952.''. [[Pokret slobodnih oficira]] je prisilio kralja Farouka na abdiciranje u korist svog sina Fuada. Britanska vojna prisutnost u Egiptu je trajala sve do 1954. godine.<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=26. 12. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226020747/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html%20|url-status=dead}}</ref> === Republika === [[Datoteka:Egyptian Armor.jpg|mini|desnoo|250px|Napredovanje egipatskih tenkova u pustinji Sinaj za vrijeme Oktobarskog rata, 1973. godine]] 18. juna 1953. godine proglašena je egipatska Republika s generalom Muhamedom Naguibom kao prvim predsjednikom Republike. Naguib je bio prisiljen podnijeti ostavku 1954. godine od strane [[Gamal Abdel Nasser]]a - pravog arhitekte pokreta iz 1952. godine - a kasnije je stavljen u kućni pritvor. Naser je preuzeo vlast kao predsjednik, u junu 1956. godine. Britanske snage su završile svoje povlačenje iz okupiranog zone Sueskog kanala 13. juna 1956. godine. Isti je nacionaliziran 26. jula iste godine. 1958. godine, Egipat i Sirija su osnovali suverenu uniju poznatu kao Ujedinjena Arapska Republika. Unija je bila kratkog vijeka a završila je 1961. godine kada se Sirija odcijepla čime je unija prestala%jati. Tokom većine svog%janja, Ujedinjena Arapska Republika je također bila u labavoj konfederaciji sa Sjevernim Jemenom, poznatoj kao Ujedinjene Arapske države. U ranim 1960-ih, Egipat je u potpunosti uključen u Sjevernojemenski građanski rat. Egipatski predsjednik Gamal Abdel Naser, podržao je jemenske republikance s čak 70.000 egipatskih vojnika i hemijskim oružjem. Maja 1967. godine Naser je zatvorio tjesnac Tiran za prolaz izraelskih brodova. 26. maja Naser je izjavio: "Bitka će biti opća i naš osnovni cilj će biti uništiti Izrael".<ref>Samir A. Mutawi (18. juli 2002). Jordan in the 1967 War. Cambridge University Press. str. 95. {{ISBN|978-0-521-52858-0}}. "On 26 May he declared, "The battle will be a general one and our basic objective will be to destroy Israel"</ref> Izrael je zatvaranje tjesnaca Tiran smatrao kao ''[[casus belli]]'' tj. povod za rat. U šestodnevnom ratu 1967. godine, Izrael je napao Egipat pri tome zauzevši Sinajsko poluostrvo i pojas Gaze, koji je bio pod egipatskom vlašću od arapsko-izraelskog rata iz 1948. godine. Tokom rata, donesen je zakon o vanrednom stanju koji je ostao na snazi ​​do 2012. godine, s izuzetkom jednog 18-mjesečnog prekida tokom 1980/81.<ref>"The Emergency Law in Egypt". International Federation for Human Rights. Pristupljeno 2. februara 2011.</ref> Prema ovom zakonu, policijske ovlasti su proširene, ustavna prava suspendirana i cenzura je legalizirana. Zemljišna reformu, dramatični rast univerzitetskog obrazovanju i državnoj pomoći nacionalnoj industriji uveliko je poboljšana društvena mobilnost i općenito stanje u Egiptu. 1970. godine, predsjednik Nasser je umro, a naslijedio ga je Anwar Sadat. 1973. godine Egipat je zajedno sa Sirijom, pokrenuo [[Jom Kipurski rat|Oktobarski rat]], iznenadni napad sa ciljem povrat dijela Sinaja, teritorije koje je Izrael okupirao prije šest godina. [[Datoteka:2011 Cairo 5339252807.jpg|mini|lijevo|250px|Kairo, grad izrastao u [[metropolitansko područje]] sa populacijom od preko 20 miliona stanovnika]] Sadat je u historijskom posjetu Izraelu 1977. godine, što je dovelo do mirovnog sporazuma 1979. u zamjenu za izraelsko povlačenja sa Sinaja. Sadatova je inicijativa izazvala ogromne kontroverze u arapskom svijetu i dovela do isključenja Egipta iz [[Arapska liga|Arapske lige]], ali je podržana od strane većine Egipćana. Međutim, Sadat je ubijen od strane islamskih ekstremista. Hosni Mubarak je došao na vlast nakon ubistva Sadatan na referendumu u kojem je on bio jedini kandidat. Hosni Mubarak je reafirmisao odnose s Izraelom. Na unutrašnjem planu, Mubarak je suočen s mnogim ozbiljnim problemima. Iako se broj farmi povećao i industrije ojačala, privreda nije mogla držati korak s velikim porastom stanovništva. Siromaštvo i nezaposlenost su doveli do migracije seoskog stanovništva u gradove poput Kaira. U 1980-ih, 1990-ih, 2000-ih i, teroristički napadi u Egiptu su postali brojni sa teškim posljedicama. Za vrijeme vladavine Mubaraka, političkom scenom je dominirala Nacionalna Demokratska stranka koju je stvorio Sadat 1978. godine. Krajem februara 2005. godine, Mubarak je najavio reformu predsjedničkog izbornog zakona, utirući put za izbore s više kandidata po prvi put nakon pokreta 1952. godine. Međutim, novi zakon je postavljao ograničenja kandidatima, što je dovelo do toga da Mubarak lahko ponovno izbori pobjedu. Odaziv birača bio je manji od 25%. === Revolucija === 25. januara 2011. godine proširili su se protesti protiv Mubarakove vlade. 11. februara iste godine, Mubarak je podnio ostavku i pobjegao iz Kaira nakon čega je nastupilo slavlje povodom toga na Tahrir trgu u Kairu.<ref>{{Cite news|url=https://www.huffingtonpost.com/2011/02/11/mubarak-red-sea-egypt_n_821812.html|title=Mubarak Resigns As Egypt's President; Armed Forces To Take Control|last=Post/AP|first=The Huffington|date=11. 2. 2011|newspaper=Huffington Post|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Egipatska vojska je preuzela vlast.<ref>{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/2011/02/12/world/middleeast/12egypt.html?pagewanted=all|title=Egypt Erupts in Jubilation as Mubarak Steps Down|last=Kirkpatrick|first=David D.|date=11. 2. 2011|newspaper=The New York Times|language=en-US|issn=0362-4331|access-date=10. 11. 2017}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12433045|title=Egypt's Mubarak resigns as leader|date=12. 2. 2011|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Mohamed Hussein Tantawi, predsjednik Vrhovnog vijeća oružanih snaga Egipta, postao je [[de facto]] privremeni šef države.<ref>{{Cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/wikileaks/8326225/WikiLeaks-Egypts-new-man-at-the-top-was-against-reform.html|title=WikiLeaks: Egypt’s new man at the top 'was against reform'|last=Hope|first=Christopher|date=15. 2. 2011|language=en-GB|issn=0307-1235|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 13. februara 2011. godine vojska je raspustila parlament i suspendovala egipatski ustav.<ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12443678|title=Egypt's army dissolves parliament|date=13. 2. 2011|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Referendum o ustavu održan je 19. marta 2011. godine a 28. novembra 2011. u Egipatu su održani prvi parlamentarni nakon što je prethodni režim zbačen s vlasti. Izlaznost je bila visoka, a nije bilo izvještaja o velikim nepravilnostima ili nasilju.<ref>{{Cite news|url=http://www.npr.org/blogs/thetwo-way/2011/11/28/142840895/egypts-historic-day-begins-peacefully-turnout-high-for-elections|title=Turnout High For Egyptian Elections|newspaper=NPR.org|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref> [[Muhammed Mursi]] je izabran za predsjednika 24. juna 2012. godine.<ref>{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2012/06/25/world/africa/egypt-politics|title=Egypt's new president moves into his offices, begins choosing a Cabinet - CNN|last=Staff|first=By the CNN Wire|newspaper=CNN|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 2. augusta 2012. egipatski premijer Hisham Kandil najavio je da njegov kabinet čine 35 člana, 28 novih, uključujući i četiri iz muslimanskog bratstva.<ref>"Egypt unveils new cabinet, Tantawi keeps defence post"</ref> Liberali i sekularisti su se povukli iz Ustavotvorne skupštine, jer su vjerovali da će ustav nametnuti strogu islamsku praksu, a Muslimansko bratstvo je pružilo podršku Mursiju. 22. novembra 2012., predsjednik Mursi izdao deklaraciju i tražio da se zaštiti rad Ustavotvorne skupštine. Taj potez je doveo do masovnih protesta i nasilnih demonstracija u Egiptu.<ref>{{Cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/news/9699801/Violence-breaks-out-across-Egypt-as-protesters-decry-Mohammed-Morsis-constitutional-coup.html|title=Violence breaks out across Egypt as protesters decry Mohammed Morsi's constitutional 'coup'|last=Spencer|first=Richard|date=23. 11. 2012|language=en-GB|issn=0307-1235|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 5. decembra 2012. godine desetine hiljada pristalica i protivnika predsjednika Mursija se sukobilo, a sukob je opisan kao najveći sukob između islamista i njihovih neistomišljenika.<ref>{{Cite web|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424127887324640104578160902530961768|title=Egypt Sees Largest Clash Since Revolution|last=Bradley|first=Charles Levinson And Matt|website=WSJ|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Muhammed Mursi je ponudio "nacionalni dijalog" s liderima opozicije, ali je odbio da poništi decembarski referendum o ustavu.<ref>{{Cite news|url=http://articles.latimes.com/2012/dec/06/world/la-fg-egypt-morsi-20121207|title=Morsi refuses to cancel Egypt's vote on constitution|last=Fleishman|first=Jeffrey|date=6. 12. 2012|newspaper=Los Angeles Times|language=en-US|issn=0458-3035|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Dana 30. juna 2013. organizovani su masovni protesti širom Egipta protiv Mursijeve vladavine, što je dovelo do svrgavanja Mursija u državnom puču 3. jula 2013. i instaliranja privremene vlade. 4. jula 2013. egipatski sudija Adly Mansour je položio zakletvu kao predsjednik nove vlade nakon uklanjanja Mursija. Vojska koja je svrgla Mursija ugušila je Muslimansko bratstvo i njegove pristalice, zatvaranjem na hiljade i ubijajanjem na stotine demonstranata sa ulica. Mnogi od lidera i aktivisti Muslimanskog bratstva su osuđeni ili na smrt ili na doživotni zatvor u nizu masovnih suđenja. Dana 18. januara 2014. godine, privremena vlada institucionalizirala je novi ustav nakon referenduma u kojem je 98,1% glasača dalo podršku novom ustavu. Izlaznost je bila mala i iznosila je samo 38,6% registrovanih birača ali je ipak bila veća od 33% koliko ih je glasalo na referendumu za vrijeme Mursijevog mandata. 26. marta 2014. godine, Abdel Fattah el-Sisi komandant egipatskih Oružanih snaga, koji je u to vrijeme kontrolisao vlast u zemlji, dao je ostavku na mjesto komandanta vojske i najavio da će se kandidovati na predsjedničkim izborima 2014. Na izborima održanim od 26. do 28. maja 2014. glatku pobjedu je odnio el-Sisi. Sisi je položila zakletvu kao predsjednik Egipta 8. juna 2014. godine. Muslimansko bratstvo i neke liberalne i sekularne aktivističke grupa su bojkotovale predsjedničke izbore.<ref>{{Cite web|url=http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2014/05/sisi-wins-egypt-elections-landslide-2014529134910264238.html|title=Sisi elected Egypt president by landslide|website=www.aljazeera.com|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Iako je vlast podržana od vojne hunte produžila glasanje na treći dan, izlaznost od 46% od ukupnog broja registrovanih birača je ipak bila manja od izlaznosti od 52% na prethodnim izborima 2012. godine.<ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.com/news/world-middle-east-27614776|title=Egypt's Sisi secures landslide win|date=29. 5. 2014|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> == Geografija == {{Glavni|Geografija Egipta}} [[Datoteka:Margem esquerda do Nilo.jpg|mini|desno|350px|Nil]] Egipat se nalazi u suptropskom pojasu, obuhvata istočni dio Sahare, sa nizijama zapadno od [[Nil]]a i planinskim uzvišenjima na istoku, u primorju [[Crveno more|Crvenog mora]]. [[Ljeto|Ljeti]] vlada velika vrućina, koja raste kako se ide prema jugu, gdje praktično i nema padavina. One su rijetke već u delti, gdje iznose oko 50&nbsp;mm godišnje. Dolina Nila, mjestimice široka 3 – 15&nbsp;km, ima izuzetan značaj zbog racionalnog korištenja poplava, koje povećavaju plodnost zemljišta. Asuanska brana je regulisala navodnjavanje, obezbjeđujući istovremeno najveći dio električne energije, omogućila je dobijanje novih plodnih površina, te povećala godišnji broj žetvi (ponekad i 4 godišnje). Egipat uvozi polovinu hrane koja mu je potrebna. Gotovo polovina stanovništva još uvijek živi od poljoprivrede, ali egzodus sa sela doprinosi bujanju gradova, u prvom redu [[Kairo|Kaira]] i [[Aleksandrija|Aleksandrije]],u kojima živi više od 50% stanovništva. Industrija je slabo razvijena, izuzev tekstilne, šećerne, metalurgije i naftne. Nafta je zauzela prvo mjesto na listi najznačajnijih izvoznih proizvoda. Veliki deficit u vanjskotrgovinskoj razmjeni ne može u potpunosti da se pokrije doznakama radnika na privremenom radu u inostranstvu, prihodom od [[Sueski kanal|Sueskog kanala]] i [[turizam|turizma]], koji je veoma razvijen. On povećava teret vanjskog duga zemlje, koja ima nizak životni standard i u kojoj demografski rast i dalje predstavlja ključni problem. Gotovo istovremeno s pojavom paleolitskog čovjeka u Evropi, nalazimo tragove ljudi i u porječju Nila na egipatskoj visoravni koja je omeđena Libijskom pustinjom na zapadu, Arapskim poluostrom na istoku, Sredozemnim morem na sjeveru i prvim kataraktom Nila na jugu. Nil je druga rijeka po dužini na zemlji a proteže se od izvora riječice Kagera koja se ulijeva u jezero Viktorija-Nyanza iz kojeg dalje istječe Viktorijin Nil. Ukupna dužina te čudesne rijeke iznosi 6497&nbsp;km. === Klima === U Egiptu preovladava suptropska pustinjska klima, ali u uskom obalnom pojasu i na sjeveru preovladava sredozemna. Tu zimi padne oko 150 do 200&nbsp;mm godisnje. U drugim dijelovima padavine su vrlo rijetke, manje od 50&nbsp;mm godišnje i pojavljuju se u obliku kratkotrajnih pljuskova. Od marta do septembra čest je hamsin, vruć vjetar iz Libijske pustinje. == Politika == {{Glavni|Politika Egipta}} [[Datoteka:Supreme Constitutional Court of Egypt.JPG|mini|desno|250px|Vrhovni ustavni sud Egipta]] Predstavnički dom, čiji su članovi izabrani da služe u petogodišnjem mandatu, predstavlja zakonodovanu vlast.<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2101.html|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=11. 10. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171011021137/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2101.html|url-status=dead}}</ref> Izbori su zadnji put održani od novembra 2011. do januara 2012. godine. Egipatski predsjednički izbori održani su 26. do 28. maja 2014. godine. Službeni podaci govore o odazivu od 47,5%. Abdel Fattah el-Sisi je došao do pobjede sa osvojena 23.780.000 glasa ili 96,91% u odnosu na 757.511 glasa ili 3,09% koliko je osvojio Hamdeen Sabahi.<ref>{{Cite web|url=http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/102841/Egypt/Politics-/BREAKING-PEC-officially-announces-AbdelFattah-ElSi.aspx|title=El-Sisi wins Egypt's presidential race with 96.91% - Politics - Egypt - Ahram Online|website=english.ahram.org.eg|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=31. 7. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140731100838/http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/102841/Egypt/Politics-/BREAKING-PEC-officially-announces-AbdelFattah-ElSi.aspx|url-status=dead}}</ref> 3. jula 2013. godine milioni demonstranata širom Egipta demonstrirali su protiv Morsija u jednim od najvećih protesta u historiji.<ref>{{Cite news|url=http://www.thewire.com/global/2013/06/heres-what-todays-massive-anti-morsi-protests-egypt-looked/66728/|title=What Sunday's Massive Anti-Morsi Protests in Egypt Looked Like|last=Ohlheiser|first=Abby|newspaper=The Atlantic|language=en-US|access-date=10. 11. 2017|archive-date=18. 1. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160118222156/http://www.thewire.com/global/2013/06/heres-what-todays-massive-anti-morsi-protests-egypt-looked/66728/|url-status=dead}}</ref> Tada na scenu stupa general Abdul Fatah Al-Sisi koji uklanja predsjednika Morsija sa vlasti i suspendira ustav. Formirana je 50-člana komisija za izmjenu ustava za čije se usvajanje odlučivalo [[referendum]]om. Ustav je usvojen 18. januara 2014. godine.<ref>{{Cite web|url=http://english.ahram.org.eg/News/80519.aspx|title=Who's Who: Members of Egypt's 50-member constitution committee - Politics - Egypt - Ahram Online|website=english.ahram.org.eg|language=en|access-date=10. 11. 2017|archive-date=3. 9. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130903224524/http://english.ahram.org.eg/News/80519.aspx|url-status=dead}}</ref> Egipat ima najstariju kontinuiranu parlamentarnu tradiciju u arapskom svijetu.<ref name="UNDP">{{Cite web|url=http://www.undp-pogar.org/publications/governance/nbrown/potential.html|title=UNDP-POGAR: Mechanisms of Accountability in Arab Governance|date=5. 6. 2012|access-date=10. 11. 2017|archive-date=5. 6. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120605005203/http://www.undp-pogar.org/publications/governance/nbrown/potential.html|url-status=dead}}</ref> Prva popularna Skupština je osnovana 1866. godine. Raspuštena je kao rezultat britanske okupacije 1882. godine, a britanci su dozvolili rad samo savjetodavnom tijelu. 1923. godine, nakon što je Egipat proglasio nezavisnost, novi ustav je predvidio parlamentarnu monarhiju.<ref name="UNDP" /> === Pravo === Pravni sistem je zasnovan na islamskom i građanskom pravu. Islamska sudska praksa je glavni izvor zakonodavstva. Šerijatski sudovi i qadis rade i licencirani su od strane Ministarstva pravde. Zakon ličnog statusa koji uređuje pitanja, kao što su brak, razvod i starateljstvo je uređen prema [[šerijat]]u. U porodičnom sudu, svjedočenje žene vrijedi kao polovina svjedočenja muškarca. 26. decembra 2012. godine Muslimansko bratstvo je pokušalo institucionalizirati kontroverzni novi ustav. Taj ustav je odobren od stanovništva referendumom koji je održan od 15. do 22. decembar 2012. sa 64% podrške, ali sa izlaznošću na referendum od samo 33% biračkog tijela. Zamijenjen je privremenim Ustavom Egipta iz 2011. koji je usvojen nakon revolucije. Kazneni zakon je jedinstven i dopušta smrtnu kaznu, uključujući i slučaj kada se sudi u odsustvu. 18. januara 2014. godine, privremena vlada uspješno je institucionalizirala sekularniji ustav koji uspostavlja predsjednika i parlament.<ref name="BBC">{{Cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-25796110|title=Egypt constitution 'backed by 98%'|date=2014|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Predsjednik se bira na mandat od četiri godine a ta funkcija se može obnašati 2 puta.<ref name="BBC" /> Parlament može da smijeni predsjednika.<ref name="BBC" /> Prema ustavu,%ji garancija ravnopravnosti spolova i apsolutna sloboda misli.<ref name="BBC" /> Vojska zadržava privilegiju da imenuje nacionalnog ministra odbrane za narednih 8 godina.<ref name="BBC" /> Prema ustavu, političke stranke se ne mogu zasnivati ​​na "vjerim, rasnim, spolnim ili geografskim" osnovama.<ref name="BBC" /> === Vojska === [[Datoteka:Egyptian Air Force F-16.JPEG|mini|desno|200px|Avion [[F-16]] egipatskih zračnih snaga za vrijeme dosipanja goriva tokom Operacije Sjajna zvijezda]] Egipatske oružane snage se sastoje od 468.500 aktivnih pripadnika i 1.000.000 rezervista što ukupno čini 1.468.500 pripadnika.<ref>{{Cite web|url=http://www.globalfirepower.com/country_detail.asp?country_id=12|title=Egypt Military Strength Statistics|date=13. 9. 2008|access-date=10. 11. 2017|archive-date=13. 9. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080913013502/http://www.globalfirepower.com/country_detail.asp?country_id=12|url-status=dead}}</ref> Prema bivšem šefu Kneseta za vanjske poslove i odbora za odbranu Izraela, Yuvalu Steinitzu, egipatske zračne snage imaju otprilike isti broj modernih borbenih aviona kao i izraelske i daleko veći broj zapadnjačkih tenkova, artiljerije, protivavionskih baterija i ratnih brodova od izraelskih odbrambenih snaga. Također Izrael nagađa da Egipat nastoji da bude druga sila u regiji s špijunskim satelitima, osim EgyptSat 1,<ref>{{Cite news|url=http://www.jpost.com/MiddleEast/Article.aspx?id=48099|title=Egypt to launch first spy satellite|newspaper=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 16. aprila 2014. lansiran je i EgyptSat 2. Egipatska vojna industrija ima na desetine fabrika za proizvodnju oružja, kao i robe široke potrošnje. Oprema Oružanih snaga "uključuje opremu iz različitih zemalja širom svijeta. Vojna oprema iz bivšeg Sovjetskog Saveza se postepeno zamjenjenuje onom modernijom iz SAD-a, Francuske, Britanije i značajanog dijela opreme izrađene pod licencom u Egiptu, kao što je tenk M1 Abrams. Egipatska mornarica je najveća mornarica u Africi i na Bliskom istoku i općenito u arapskom svijetu, te je sedma po veličini u svijetu, mjereno po broju brodova.<ref>{{Cite news|url=http://www.globalfirepower.com/navy-ships.asp|title=Total Naval Strength by Country|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> SAD pruža Egiptu vojnu pomoć, koja je u 2009. godini iznosila 1,3 milijarde američkih dolara. Vojska ima dosta uticaja u političkom životu Egipta, kao i privreda i izuzima se od zakona koji se primjenjuju na druge sektore. Također uživa značajnu moć, prestiž i samostalnosti u okviru države i naširoko se smatra kao dio egipatske "države u državi".<ref name="Cambanis">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/09/12/world/middleeast/12egypt.html|title=Succession Gives Army a Stiff Test in Egypt|last=Cambanis|first=Thanassis|date=11. 9. 2010|newspaper=The New York Times|language=en-US|issn=0362-4331|access-date=10. 11. 2017}}</ref><ref name="Cambanis"/> === Ljudska prava === Egipatska organizacija za ljudska prava je jedno od najstarijih tijela za odbranu ljudskih prava u Egiptu.<ref>{{Cite web|url=http://en.eohr.org/|title=The Egyptian Organization for Human Rights|website=en.eohr.org|access-date=10. 11. 2017|archive-date=22. 6. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180622123124/http://en.eohr.org/|url-status=dead}}</ref> 2003. godine vlada je osnovala Nacionalno vijeće za ljudska prava. Vijeće je glasno kritikovano od strane lokalnih aktivista, koji su tvrdili da je Vijeće propagandno vladino sredstvo<ref>{{Cite web|url=http://www.eohr.org/PRESS/2003/6-3.HTM|title=The Egyptian Organization for Human Rights|date=1. 7. 2003|access-date=10. 11. 2017|archive-date=1. 7. 2003|archive-url=https://web.archive.org/web/20030701015847/http://www.eohr.org/PRESS/2003/6-3.HTM|url-status=dead}}</ref> i da daje legitimitet represivnim zakonima kao što je Zakon o hitnim slučajevima.<ref>{{Cite web|url=http://anhri.net/en/discussion/2004/ehrc.shtml|title=الشبكة العربية لمعلومات حقوق الإنسان - بوابة حرية التعبير في العالم العربي|website=الشبكة العربية لمعلومات حقوق الإنسان|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> === Međunarodni odnosi === Stalno sjedište [[Arapska liga|Arapske lige]] se nalazi u Kairu kao i generalni sekretarijat ovog tijela. Ova poziciju trenutno drži bivši ministar vanjskih poslova Nabil el-Araby. Sjedište Arapske liga je nakratko premještena iz Egipta u Tunis 1978. godine u znak protesta zbog egipatsko-izraelskog mirovnog sporazuma, ali se kasnije ponovo vratilo u Kairo 1989. godine. Nakon rata 1973. i kasnijeg mirovnog sporazuma, Egipat je postao prva arapska nacija koja je uspostavila diplomatske odnose s Izraelom. Bez obzira na to, Izrael se i dalje od velikog broja Egipćana smatra neprijateljskom državom.<ref>"Massive Israel protests hit universities" (Egyptian Mail, 16 March 2010) "According to most Egyptians, almost 31 years after a peace treaty was signed between Egypt and Israel, having normal ties between the two countries is still a potent accusation and Israel is largely considered to be an enemy country"</ref> Egipat je igrao historijsku ulogu kao posrednik u rješavanju različitih sporova na Bliskom istoku, prije svega zbog svoje reakcije na izraelsko-palestinski sukob i mirovni proces.<ref>Maddy-Weitzmann, Bruce (1997). Middle East Contemporary Survey: 1995, Volume 19; Volume 1995. Moshe Dayan Center. p. 265. {{ISBN|9780813334110}}.</ref> Veze između Egipta i drugih nearapskih država Bliskog Istoka, među kojima Irana i Turske, su često bili napeti. Iran, dijelom zbog svog rivalstva s Saudijskom Arabijom, UAE i drugim zalivskim zemaljama<ref>Shama, Nael (2013). Egyptian Foreign Policy: Against the National Interest. Routledge. pp. 129–131.</ref> koje tradicionalno održavaju jake veze sa Egiptom, i Turska zbog podrške turske vlade za sada zabranjenoj Muslimanskoj braći u Egiptu.<ref>{{Cite news|url=http://www.ibtimes.co.uk/boycott-turkey-movement-grows-egypt-after-erdogans-inflammatory-un-speech-1467938|title=Boycott Turkey Movement Grows in Egypt After Erdogan's Inflammatory UN Speech|last=Mezzofiore|first=Gianluca|date=30. 9. 2014|newspaper=International Business Times UK|language=en|access-date=10. 11. 2017}}</ref> 1989. godine, Egipat je označen kao glavni saveznik SAD-a izvan [[NATO]]-a. Egipat je jedan od osnivača [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]] i [[Ujedinjeni narodi|Ujedinjenih nacija]]. Bivši egipatski potpredsjednik Vlade Boutros Boutros-Ghali je služio kao generalni sekretar Ujedinjenih nacija u periodu 1991. do 1996. godine. Egipat je priznao nezavisnost [[Republika Bosna i Hercegovina|Republike Bosne i Hercegovine]] [[16. april]]a [[1992]]. godine a puni diplomatski odnosi između ove dvije države uspostavljeni su [[17. april]]a 1993.<ref>{{cite web|last1=Vanjska politika Bosne i Hercegovine|title=Datumi priznanja i uspostave diplomatskih odnosa|url=http://www.mvp.gov.ba/vanjska_politika_bih/bilateralni_odnosi/datumi_priznanja_i_uspostave_diplomatskih_odnosa/?id=6|publisher=mvp.gov.ba|access-date=27. 12. 2017}}</ref> U 21. stoljeću, Egipat se susreće s velikim problemom imigracije, milioni ljudi iz drugih afričkih zemalja bježe od siromaštva i rata. == Administrativna podjela == {{Glavni|Egipatski guvernorati}} [[Datoteka:Egypt, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|mini|desno|300px|Guvernorati Egipta]] Egipat je administrativno podijeljen na 27 guvernorata. Guvernorati se dalje dijele na regije. Regije se sastoje od gradova i sela. Svaki guvernorat ima glavni grad koji ponekad nosi naziv guvernorata. Egipatski guvernorati su: {{columns-list|3| * [[Matrouh (guvernorat)|Matrouh]] * [[Aleksandrija (guvernorat)|Aleksandrija]] * [[Beheira (guvernorat)|Beheira]] * [[Kafr el-Sheikh (guvernorat)|Kafr el-Sheikh]] * [[Dakahlia (guvernorat)|Dakahlia]] * [[Damietta (guvernorat)|Damietta]] * [[Port Said (guvernorat)|Port Said]] * [[Sjeverni Sinaj (guvernorat)|Sjeverni Sinaj]] * [[Gharbia (guvernorat)|Gharbia]] * [[Monufia (guvernorat)|Monufia]] * [[Qalyubia (guvernorat)|Qalyubia]] * [[Sharqia (guvernorat)|Sharqia]] * [[Ismailija (guvernorat)|Ismailija]] * [[Giza (guvernorat)|Giza]] * [[Faiyum (guvernorat)|Faiyum]] * [[Kairo (guvernorat)|Kairo]] * [[Suez (guvernorat)|Suez]] * [[Južni Sinaj (guvernorat)|Južni Sinaj]] * [[Beni Suef (guvernorat)|Beni Suef]] * [[Minya (guvernorat)|Minya]] * [[Nova Dolina (guvernorat)|Nova Dolina]] * [[Asyut (guvernorat)|Asyut]] * [[Crveno more (guvernorat)|Crveno more]] * [[Sohag (guvernorat)|Sohag]] * [[Qena (guvernorat)|Qena]] * [[Luxor (guvernorat)|Luxor]] * [[Asuan (guvernorat)|Asuan]] }} == Privreda == Egipatska ekonomija uglavnom zavisi o poljoprivrednoj proizvodnji, izvozu nafte i prirodnog plina i vrlo razvijenom turizmu. Osim toga, više od tri miliona Egipćana je na privremenom radu u inostranstvu, uglavnom u Saudijskoj Arabiji, zemljama Perzijskog zaliva i Evropi što utiče na ekonomiju ove zemlje. Završetak brane u Aswanu 1970. godine što je rezultiralo nastankom jezera na rijeci Nil, je u velikoj mjeri uticalo na razvoj poljoprivrede i stanje po pitanju ekologije Egipta. Brzo rastuće stanovništvo, ograničeno obradivo zemljište i zavisnost o Nilu i dalje opterećuje resurse i utiče na stres u ekonomiji. Egipatska ekonomija se uglavnom oslanja na izvore prihoda koji dolaze od turizma, doznaka Egipćana koji rade u inostranstvu i prihoda od Sueckog kanala. Egipat ima razvijeno tržište energije zasnovano na hidropotencijalu i energiji dobivenoj iz uglja, nafte i prirodnog plina. Značajna nalazišta uglja na sjeveroistoku [[Sinaj]]a obezbjeđuju oko 600.000 tona godišnje. Nafta i plin se eksploatišu u zapadnim pustinjskim regionima, zalivu Suez i delti Nila. Egipat ima ogromne rezerve plina, procjenjene na oko 1.940 kubnih km. Ekonomski uslovi u zemlji su počeli da se značajno poboljšavaju, nakon perioda stagnacije, uglavnom zbog usvajanja liberalnijih ekonomski politika od strane vlade kao i povećanju prihoda od turizma i procvatu berzi. U svom godišnjem izvještaju, [[Međunarodni monetarni fond]] (MMF) je ocijenio Egipat kao jednu od vodećih zemalja u svijetu po preduzimanju ekonomskih reformi. Neke velike ekonomske reforme koje je pokrenula vlada od 2003. uključuju dramatično kresanje carina i tarifa. Novi zakon oporezivanja implementiran u 2005. godini o smanjenju korporativnih poreza sa 40% do 20% je rezultiralo povećanjem prihoda od poreza za 100%. Direktna strana ulaganja u Egiptu su bila u znatnom porastu prije uklanjanja sa vlasti Hosnija Mubaraka, prelazeći iznos od 6 milijardi dolara za 2006. godinu, zbog mjera ekonomske liberalizacije i privatizacije koje je poduzeo ministar za investicije Mahmoud Mohieddin. Od pada Hosnija Mubaraka 2011. godine, Egipat je doživio drastičan pad i stranih investicija i prihoda od turizma, nakon čega slijedi pad deviznih rezervi od 60% i pad BDP-a od 3% kao i brze devalvacije egipatske funte. Iako je jedna od glavnih prepreka u razvoju egipatske ekonomije ograničenost resursa u odnosu na prosjek populacije, mnogi Egipćani kritiziraju svoju vladu za veće cijene osnovnih dobara dok njihov životni standard i kupovna moć i dalje relativno stagniraju. Egipćani kao glavnu prepreku za dalji ekonomski rast navode korupciju. Vlada je obećala veliku obnovu infrastrukture u zemlji, koristeći novac dobijen od Etisalata za licencu trećeg mobilnog operatera (oko 3 milijarde dolara). Prema indeksu korupcije u 2013. godini Egipat je zauzeo 114. mjesto u rangu od ukupno posmatranih 177 država. === Turizam=== [[Datoteka:San Stefano Grand Plaza, Alexandria, Egypt.jpg|mini|desno|200px|Velika plaža u San Stefanu, Aleksandrija]] [[Datoteka:Flickr - archer10 (Dennis) - Egypt-2A-007.jpg|mini|lijevo|200px|Pogled na Kairo]] Turizam je jedan od najvažnijih privrednih sektora Egipta. U 2008. godini, Egipat je posjetilo više od 12,8 miliona turista pri čemu je ostvaren prihod od gotovo 11 milijardi $. U ovom sektoru je zaposleno oko 12% radne snage Egipta.<ref>{{Cite news|url=http://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE59J0PG20091020?sp=true|title=Egypt tourism numbers to fall less than feared|last=Editorial|first=Reuters|newspaper=AF|language=en-US|access-date=10. 11. 2017|archive-date=14. 11. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111114161401/http://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE59J0PG20091020?sp=true|url-status=dead}}</ref> Ministar turizma Hisham Zaazou je izjavio da je turizam generirao oko 9,4 milijarde dolara u 2012. godini s blagim porast u odnosu na 9 milijardi $ iz 2011. godine. Nekropola Gize je egipatska turistička ikona. To je najpopularnija turistička destinacija u Egiptu još od antičkog doba, a popularizirana je u helenističko doba puta kada je Velika piramida naveden od strane Antipatera kao jedno od sedam svjetskih čuda. Danas je to jedino od sedam čuda koje još uvijek%ji. Egipat ima širok spektar plaža koje se nalaze na obalama Sredozemnog i Crvenog mora a koje se prostiru na više od 3.000&nbsp;km. Crveno more se karakteriše mirnim vodama, boje koralnih grebena, rijetkim ribama uz prekrasne planine. Plaže Akba zaliva pružaju mogućnosti za mnoge sportova na moru. Safaga na kraju Crvenog mora se odlikuje svojom prekrasnom lokacijom unutar Suezkog kanala. Posljednje, ali ne i najmanje važno, Sharm el-Sheikh, Hurghada, Luxor (poznat i kao najveći svjetski muzej na otvorenom ili grad sa 1/3 svjetskih spomenika), Dahab, Ras Siðr, Marsa Alam, Safaga na sjevernoj obali Mediterana su glavne turističke destinacije rekreativnog turizma. === Transport === Prijevoz u Egiptu je uglavnom skoncentrisan na glavni grad Kairo i dolinu rijeke Nil. ==== Željeznica ==== Glavna linija nacionalne željezničke mreže, duge 40.800 kilometara, je druga najstarija željeznička mreža u historiji Egipta i povezuje Aleksandriju sa Aswanom. Željeznicama u Egiptu upravlja Nacionalna egipatska željeznica a sastoji se 28 linija, 796 željezničkih stanica a broji ovo 1800 vozova koji pokrivaju dolinu i deltu Nila, obale Sredozemnog i Crvenog more kao i područja Sinaja i zapadnih oaza. ==== Metro ==== [[Datoteka:Metro-1-l.jpg|mini|desno|250px|Kairski metro (linija 2)]] Kairski metro je prvi od samo dva punopravna metro sistema u Africi i arapskom svijetu. Smatra se jednim od najvažnijih nedavnih projekata u Egiptu koji je koštao oko 12 milijardi egipatskih funti. Sistem se sastoji od tri operativne linije s četvrtom linijom koja je u planu. ==== Zračni saobraćaj ==== Egipat se smatra jednim od zemalja pionira u korištenju zračnog prometa nakon što je osnovan egipatski najvažniji i glavni avioprijevoznik, Egyptair, 1932. godine u 100% vlasništvu egipatske vlade. Avioprevoznička tvrtka ima sjedište na međunarodnom aerodromu u Kairu, glavnom aviočvorištu Egipta, koji je povezan sa više od 75 destinacija na Bliskom istoku, Evropi, Africi, Aziji i Americi. Trenutna flota Egyptaira obuhvata 80 aviona. ==== Sueski kanal ==== [[Datoteka:Capesize bulk carrier at Suez Canal Bridge.JPG|mini|lijevo|250px|Most na Sueskom kanalu]] [[Sueski kanal]] je umjetni kanal u Egiptu koji se smatra najvažnijim središtem pomorskog prometa na Bliskom istoku a povezuje Sredozemno more i Crveno more. Otvoren je novembra 1869. godine, nakon 10 godina gradnje a omogućava prijelaz brodovima između Evrope i Azije, bez plovidbe oko Afrike. Na sjevernom kraju kanala je Port Said dok je na jugu luka Tawfiq u gradu [[Suez]]. Ismailia leži na zapadnoj obali, 3&nbsp;km od sredine kanala. Kanal je dug 193,30&nbsp;km, dubok 24 m i širok oko 205 metara. Sastoji se od sjevernog pristupnog kanala dužine 22&nbsp;km, samog kanala dužine 162,25&nbsp;km i južnog pristupnog kanala dužine 9&nbsp;km. Kanal je jednosmjerni sa mjestima za prolaske "Ballah by-pass" i ''Great Bitter Lake''. Ne sadrži ustave, morska voda teče slobodno kroz kanal. Općenito, sjeverno od ''Great Bitter Lakea'' voda teče sjeverno zimi i južno ljeti. == Stanovništvo == S oko 84 miliona stanovnika (2013. godina), Egipat je najmnogoljudnija zemlja Bliskog istoka i treća najmnogoljudnija afrička država.<ref>{{Cite web|url=http://www.capmas.gov.eg/?lang=2|title=الجهاز المركزي للتعبئة العامة والإحصاء|website=www.capmas.gov.eg|access-date=10. 11. 2017}}</ref> [[Egipćani|Stanovništvo Egipta]] se ubrzano povećavalo u periodu između 1970. i 2010. prvenstveno zbog medicinskih dostignuća i povećanja poljoprivredne produktivnosti što je omogućilo zelenu revoluciju.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/6496585.stm|title=The limits of a Green Revolution?|date=29. 3. 2007|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> U doba [[Napoleon I, car Francuske|Napoleonove]] invazije Egipta 1798. godine, po procjenama u Egiptu je tada živjelo 3 miliona stanovnika.<ref>{{Cite web|url=http://countrystudies.us/egypt/55.htm|title=Egypt - Population|website=countrystudies.us|access-date=10. 11. 2017}}</ref> [[Datoteka:Egypt 2010 population density1.png|mini|lijevo|220px|Gustoća stanovništva u Egiptu]] Egipatsko stanovništvo je visokourbanizovano i uglavnom skoncentrisano duž rijeke Nil (posebno u najvećim gradovima Kairu i Aleksandriji) i u njenoj [[Riječna delta|delti]] kao i u blizini [[Suecki kanal|Sueckog kanala]]. Egipćani su demografski podijeljeni na one koji žive u većim urbanim centrima i fellahine, ili poljoprivrednike, tj. one koji žive u ruralnim područjima. Etnički Egipćani su daleko najveća etnička grupa u državi i čine 91% od ukupnog broja stanovnika. Etničke manjine uključuju Abazase, Turce, Grke, beduinska arapska plemena koji žive u istočnom pustinjama i Sinajskom poluostrvu, Berbere koji govore Siwis jezikom i Nubijce čija je zajednica grupisana duž rijeke Nil. Osim ovih naroda u Egiptu su prisutne i plemenske zajednice naroda Beja koncentrisane uglavnom na jugoistoku zemlje, kao i brojni klanovi naroda Dom uglavnom u delti Nila i gradu Faiyumu koji se progresivno asimiliraju sa ubrzanom urbanizacijom. Prema Međunarodnoj organizaciji za migracije, procjenjuje se da oko 2,7 miliona Egipćana živi u inostranstvu. Oko 70% od egipatskih imigranata živi u arapskim zemljama (923.600 u Saudijskoj Arabiji, 332.600 u Libiji, 226.850 u Jordanu, 190.550 u Kuvajtu a ostatak drugdje u regiji) dok preostalih 30% živi uglavnom u Evropi i Sjevernoj Americi (318.000 u SAD, 110.000 u Kanadi i 90.000 u Italiji). Egipat je dom nepoznatom broju izbjeglica i tražitelja [[azil]]a a procjenjuje se da je taj broj između 500.000 i 3.000.000. Trenutno (2014.) u Egiptu živi oko 70.000 palestinskih i oko 150.000 iračkih izbjeglica.<ref>{{Cite web|url=http://www.forcedmigration.org/guides/fmo029/fmo029-3.htm|title=FMO Research Guide:|date=21. 3. 2005|access-date=10. 11. 2017|archive-date=21. 3. 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20050321055911/http://www.forcedmigration.org/guides/fmo029/fmo029-3.htm|url-status=dead}}</ref> === Jezik === Službeni jezik u Egiptu je moderna verzija standardnog arapskog jezika. Jezici koji se govore su: egipatski arapski jezik (68%), sa'idi arapski jezik (29%), istočnoegipatski arapski Bedawi jezik (1,6%), sudanski arapski (0,6%), [[domari jezik]] (0,3%), [[nobiin jezik]] (0,3%), [[beja jezik]] (0,1%) i dr. Pored toga, grčki, armenski i italijanski su glavni jezici imigranata. U Aleksandriji je u 19. vijeku postojala velika zajednica italijanskih Egipćana te je italijanski jezik "lingua franca" za ovaj grad. Strani jezici koji se uče u školama su engleski, francuski, njemački i italijanski. Historijski egipatski jezik, također poznat i kao kopto-egipatski, sastojao se od drevnog egipatskog i koptskog jezika i formiran je kao poseban ogranak unutar afro-azijske jezičke skupine. "Koinè" dijalekt grčkog jezika, mada ne porijeklom iz Egipta, bio je u helenističkom dobu važan u gradu Aleksandriji. Taj jezik se u velikoj mjeri koristio u filozofiji i nauci. Kasniji prevodi sa grčkog na arapski postali su predmetom proučavanja arapskih učenjaka. === Religija === [[Datoteka:Mohamed Ali Mosque HDR.jpg|mini|desno|250px|Džamija Muhammed Ali sagrađena u periodu između 1828. i 1848. godine od strane otomanskog [[Valija|valije]], egipćanina Muhammeda Ali-paše, koji ju je dao izgraditi kao znak sjećanja na svog sina Tosun pašu]] Egipat je uglavnom nastanjem muslimanima [[suniti]]ma sa [[islam]]om kao državnom religijom. Procenat pristalica različitih religija je kontroverzna tema u Egiptu. Procjenjuje se da se 90% ukupnog stanovništva zemlje identificira kao muslimani, 9% kao koptski kršćani dok je 1% pripadnika ostalih kršćanskih religija. Nakon što je islam stigao na ove prostore u 7. vijeku, Egipat postaje političko i kulturno središte muslimanskog svijeta. Za vrijeme Anwara Sadata (1970. do 1981.), islam je postao službena državna religija a [[šerijat]] glavni izvor prava. Procjenjuje se da 15 miliona Egipćana slijedi [[tarikat]]<ref>{{Cite news|url=http://www.worldaffairsjournal.org/article/sufis%E2%80%99-choice-egypt%E2%80%99s-political-wild-card|title=The Sufis’ Choice: Egypt’s Political Wild Card|last=|first=|date=|work=|newspaper=World Affairs Journal|archive-url=https://web.archive.org/web/20130724235845/http://www.worldaffairsjournal.org/article/sufis%E2%80%99-choice-egypt%E2%80%99s-political-wild-card|archive-date=24. 7. 2013|access-date=10. 11. 2017|via=|url-status=dead}}</ref><ref>Hoffman, Valerie J. (1995). Sufism, Mystics, and Saints in Modern Egypt. University of South Carolina Press</ref> dok sufijske vođe tvrde da je taj broj mnogo veći, jer mnogi nisu zvanično registrovano kao pripadnici sufizma. Također postoji i [[Šiitski islam|ši'itska]] manjina. Jerusalemski centar za javne poslove procjenjuje da je ši'ita u Egiptu od jednog do 2,2 miliona.<ref>{{Cite news|url=http://jcpa.org/article/egypts-shiite-minority-between-the-egyptian-hammer-and-the-iranian-anvil/|title=Egypt’s Shiite Minority: Between the Egyptian Hammer and the Iranian Anvil {{!}} Jerusalem Center For Public Affairs|newspaper=Jerusalem Center For Public Affairs|language=en-US|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Procjenjuje se da je Ahmedija ne manje od 50.000, dok je broj pripadnika selefija procjenjen na 5 do 6 miliona. Glavni grad Egipta, Kairo, je poznat po svojim brojnim [[džamija]]ma i [[minaret]]ima te ga zovu i "grad sa 1.000 minareta".<ref>{{Cite news|url=http://www.independent.co.uk/travel/africa/cairo-welcome-to-the-city-of-1000-minarets-692635.html|title=US|newspaper=The Independent|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017|archive-date=25. 9. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150925234721/http://www.independent.co.uk/travel/africa/cairo-welcome-to-the-city-of-1000-minarets-692635.html|url-status=dead}}</ref> === Najveći gradovi === {{Glavni|Spisak gradova u Egiptu}} {{Najveći gradovi | ime = Najveći gradovi Egipta | ime_države_u_lokativu = Egiptu | drž_ref = | list_by_pop = Spisak gradova u Egiptu | class = | int_ime = Administrativna podjela Egipta | int_link = Guvernorati Egipta | grad_1 = Kairo | int_1 = Kairo (guvernorat)| stan_1 = 8.105.071 | img_1 = View_from_Cairo_Tower_31march2007.jpg | grad_2 = Aleksandrija | int_2 = Aleksandrija (guvernorat) | stan_2 = 4.388.219 | img_2 = View_from_Montaza.jpg | grad_3 = Giza | int_3 = Giza (guvernorat)| stan_3 =3.348.401 | img_3 = PyramidsofGiza_at_night.jpg | grad_4 = Shubra El-Kheima | int_4 = Qalyubia (guvernorat) | stan_4 = 1.072.951 | img_4 = ShubraPalaceFacade.jpg | grad_5 = Port Said| int_5 = Port Said (guvernorat)| stan_5 = 607.353| | grad_6 = Suez| int_6 = Suez (guvernorat)| stan_6 = 547.352| | grad_7 = Luxor | int_7 = Luxor (guvernorat)| stan_7 = 487.896| | grad_8 = Mansoura | int_8 = Dakahlia (guvernorat)| stan_8 = 480.494| | grad_9 = El-Mahalla El-Kubra | int_9 = Gharbia (guvernorat) | stan_9 = 458.297| | grad_10 = Tanta| int_10 = Gharbia (guvernorat)| stan_10 = 437.793 | | grad_11 = Asyut | int_11 = Asyut (guvernorat)| stan_11 = 403.202| | grad_12 = Ismailia | int_12 = Ismailija (guvernorat)| stan_12 = 352.411 | grad_13 = Faiyum | int_13 = Faiyum (guvernorat)| stan_13 = 338.959 | grad_14 = Zagazig | int_14 = Sharqia (guvernorat)| stan_14 = 314.331 | grad_15 = Damietta | int_15 = Damietta (guvernorat)| stan_15 = 299.296 | grad_16 = Asuan | int_16 = Asuan (guvernorat) | stan_16 = 281.891| | grad_17 = Minya | int_17 = Minya (guvernorat)| stan_17 = 253.767 | grad_18 = Damanhour | int_18 = Beheira (guvernorat)| stan_18 = 252.017 | grad_19 = Beni Suef | int_19 = Beni Suef (guvernorat)| stan_19 = 223.789| | grad_20 = Hurgada| int_20 = Crveno more (guvernorat) | stan_20 =223.124 | }} == Kultura == [[Datoteka:Azhar Park Cairo View.jpg|mini|lijevo|250px|Al-Azhar Park proglašen od strane Projekta za javne prostore kao jedan od 60 najvećih svjetskih javnih prostora]] Egipat je prepoznat i kao kulturni trendseter u svijetu arapskog govornog područja i savremene arapske i bliskoistočne kulture su pod snažnim utjecajem egipatske literature, muzike, filma i televizije. Egipat je preuzeo regionalnu vodeću ulogu tokom 1950-ih i 1960-ih godina, što dodatno utiče na položaj egipatske kulture u arapskom svijetu. Egipatski identitet se razvio u toku dugog perioda i primanja islama, kršćanstva i judaizma. Egipatski renesansni vrhunac je dostignut krajem 19. i početkom 20. vijeka kroz rad ljudi poput [[Muhammad Abduh|Muhameda Abduhua]], Ahmeda Lutfi el-Sayeda, Muhammad Loutfi Goumah, [[Tawfiqa el-Hakim]]a, Louisa Awada, Qasima Amina, Salama Moussa, Taha Huseina i Mahmouda Mokhtara. Oni su utrli liberalni put za Egipat izražen kroz obavezu za ličnu slobodu, sekularizam i vjeru a u cilju napretka.<ref>Jankowski, James. Egypt, A Short History. str. 130</ref> === Umjetnost === [[Datoteka:BD Hunefer.jpg|mini|desno|300px|Scena vaganja srca iz ''[[Knjiga mrtvih|Knjige mrtvih]]'']] Egipćani su bili jedna od prvih civilizacija koja je kodifikovala elemente dizajna u [[umjetnost]]i i [[Arhitektura|arhitekturi]]. Egipatska plava, također poznata kao silikat kalcija i bakra je pigment koji su Egipćani koristili hiljadama godina. Smatra se da je to prvi sintetički pigment. Egipatska civilizacija je poznata po svojim kolosalnim piramidama, hramovima i monumentalnim grobnicama. Najpoznati primjerci su: [[Džozerova piramida]], koju je dizajnirao arhitekt i graditelj [[Imhotep]], Sfinga, i hram Abu Simbela. Moderna i savremena egipatska umjetnost je raznolika od vernakularne arhitekture Hassane Fathyja i Ramsesa Wissa Wassefa preko skulptura Mahmouda Mokhtara, do osebujne Koptske ikonografije Isaaca Fanousa. Kairska kuća opere služi kao glavno mjesto izvođenja umjetničkih djela i sastajalište umjetnika u egipatskom glavnom gradu. === Književnost === Egipatska književnost vuče korijene još iz Starog Egipta. Egipčani su bili jedna od prva kultura koja je razvila književnost u današnjem obliku.<ref>{{Cite web|url=http://digital.library.upenn.edu/women/edwards/pharaohs/pharaohs-6.html|title=The Literature and Religion of Ancient Egypt.|website=digital.library.upenn.edu|access-date=10. 11. 2017|archive-date=20. 10. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071020082547/http://digital.library.upenn.edu/women/edwards/pharaohs/pharaohs-6.html|url-status=dead}}</ref> Egipatski pisci i pjesnici su bili među prvima koji su eksperimentisali sa modernim stilovima arapske književnosti i u tome su imitirani širom Bliskog istoka.<ref>{{Cite web|url=http://www.sis.gov.eg/En/EgyptOnline/Culture/000001/0203000000000000000567.htm|title=Egypt State Information Service- Culture - Global influence of Egyptian culture|date=24. 11. 2007|access-date=10. 11. 2017|archive-date=24. 11. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071124223643/http://www.sis.gov.eg/En/EgyptOnline/Culture/000001/0203000000000000000567.htm|url-status=dead}}</ref> Prvi moderni egipatski roman ''Zaynab'' [[Muhammed Husein Haykal|Muhammeda Huseina Haykala]] je objavljen 1913. godine na egipatskom dijalektu arapskog jezika.<ref>Vatikiotis, P.J. (1991). The history of modern Egypt: from Muhammad Ali to Mubarak (4. ed.). London: Weidenfeld and Nicolson. p. 486. {{ISBN|978-0-297-82034-5}}.</ref> Egipatski romanopisac [[Naguib Mahfouz]] je prvi pisac na arapskom jeziku koji je dobio [[Nobelova nagrada za književnost|Nobelovu nagradu za književnost]]. Egipatske književnice uključujući [[Nawal El Saadawi]], poznatu po feminističkom aktivizmu, i [[Alifa Rifaat]] su književnice koje pišu o ženama i tradiciji. Književnost na egipatskom arapskom je najpopularniji književni žanr među Egipćanima, zastupana od strane Ahmeda Fouada Negma (Fagumi), Salaha Jaheena i Abdela Rahman el-Abnudija. === Kinematografija === Egipatska kinematografija je regionalni lider još od pojave zvuka. 1936. godine, Studio Misr, finansiran od industrijalca Talaata Harba, pojavljuje se kao vodeći egipatski studio i tu ulogu je zadržao tri desetljeća. Za više od 100 godina, u Egiptu je producirano više od 4000 filmova što čini oko tri četvrtine ukupne arapske produkcije. Egipat se smatra vodećom zemljom u oblasti kinematografije na Bliskom istoku. Glumci iz cijelog arapskog svijetu nastoje se pojaviti u egipatskoj kinematografiji kako bi se proslavili. Međunarodni filmski festival u Kairu je od strane Međunarodne federacije udruženja filmskih producenata ocijenjen kao jedan od 11 festivala u svijetu uz vrhunski svjetski rejting. === Muzika === Egipatska [[muzika]] je bogata mješavina autohtonih, mediteranskih, afričkih i zapadnjačkih elemenata. Sastavni je dio egipatske kulture još od antičkog doba. Drevnim Egipćanima je za muziku zaslužan jedan od njihovih bogova Hathor koji je pronašao muziku, dok ju je Oziris s druge strane koristio kao dio svog napora da civilizuje svijet. Egipćani još od tada koriste muzičke instrumente. Savremena egipatska muzika svoje početke vuče od tragova kreativnog rada ljudi kao što su: Abdu-l Hamuli, Almaz i Mahmud Osman, koji su uticali na kasnija stvaralaštva Sayeda Darwisha, Umme Kulsum, Mohammeda Abdel Wahaba i Abdela Halim Hafeza čija se doba smatraju zlatnim dobima egipatske muzike. U istaknute savremene egipatske [[pop]] pjevače ubrajaju se Amr Diab i Mohamed Mounir. === Muzeji === [[Datoteka:The Egyptian Museum.jpg|mini|lijevo|250px|[[Egipatski muzej]]]] Egipatska civilizacija je jedna od najstarijih civilizacija na svijetu. Zahvaljujući milenijskoj tradiciji, ova civilizacija je tokom svog%janja dolazila u kontakte s mnogim drugim civilizacijama i nacijama te je kroz mnogo epoha, počevši od prahistorijskog do modernog doba, prolazila kroz mnoge periode kao što su: faraonski, romanski, grčki, islamski i mnoge druge. Upravo zbog ovih velikih vremenskih razlika u svom%janju, kontinuiranih kontakta s drugim narodima i kulturama u današnjem Egiptu%ji najmanje 60 [[muzej]]a koji uglavnom pokrivaju navedene periode egipatske civilizacije. Tri glavna muzeja u Egiptu su: [[Egipatski muzej]] koji ima više od 120.000 muzejskih eksponata, [[Egipatski nacionalni vojni muzej]] i [[Ratni panoramni muzej 6. oktobar]], muzej izgrađen u sjećanje na oktobarski rat iz 1973. godine. Veliki egipatski muzej (GEM), poznat i kao Giza muzej, je planirani muzej artefakata drevnog Egipta. Opisan kao najveći arheološki muzej u svijetu, muzej će zvanično biti otvaren 2015. godine. Muzej će biti smješten na površini od 50 [[hektar]]a a nalazit će se oko 2&nbsp;km od nekropole Giza i dio je novog master plana platoa. === Festivali === Egipat proslavlja mnoge festivale i vjerske karnevale, također poznate i kao mulid. Oni su obično povezani s određenim koptskim svecima ili sufijskim historijskim ličnostima i često ih proslavljaju Egipćani bez obzira na vjeru. Tokom mjeseca [[Ramazan]]a osjeća se poseban doživljaj u Egiptu, proslavlja se sa mnoštvom zvuka, svjetala (lokalni lampioni poznati kao fawaneesi) i baklji tako da se mnogi muslimanski turisti iz regije tokom Ramazana okupljaju upravo u Egiptu kako bi svjedočili tim dešavanjima. Drevni festival proljeća ''Sham en Nisima'' egipćani proslavljaju hiljadama godina, obično između egipatskih mjeseci Paremoude (aprila) i Pashonsa (maja), nakon Vaskrsa. === Kuhinja === [[Datoteka:Cairo koshary.jpg|mini|lijevo|250px|Koshari, egipatsko nacionalno jelo]] Egipatska kuhinja je posebno pogodna za vegetarijansku dijetu, jer se u velikoj mjeri oslanja na jela od povrća. Iako kuhinja u Aleksandriji i priobalnom dijelu Egipta ima tendenciju korištenja ribe i drugih morskih plodova, ipak se većina egipatske kuhinje temelji na namirnicama koje rastu iz zemlje. Posmatrajući kroz historiju, meso je bilo vrlo skupo za većinu Egipćana, tako da razvijen veliki broj vegetarijanskih jela. Neki smatraju da je ''koshari'' (mješavina [[Riža|riže]], [[leća|leće]], i makarona) nacionalno jelo. Ovom jelu se može dodati i prženi [[luk]]. Osim toga, ''ful medames'' (jelo od boba, jedne vrste mahunarki) je jedno od najpopularnijih jela. Bob se također koristi i za pripremanje ''falafela'' (poznat i kao "ta'meyya"), jela koje je izvorno nastalo u Egiptu i proširilo se na druge dijelove Bliskog Istoka. Prženi [[bijeli luk]] sa [[korijander]]om se dodaje ''mulukhiyyau'', popularnoj zelenoj supi od sitno sjeckanog lišća jute ili korkore, ponekad sa dodatkom pilećeg ili zečijeg mesa. === Sport === Nogomet je najpopularniji [[sport]] u Egiptu. Kairski derbi je jedan od najkrvavijih derbija u Africi. [[BBC]] je ovaj derbi svrstao kao sedmi u svijetu po štetama koje se nanesu tokom njegovog održavanja.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/sportacademy/hi/sa/football/features/newsid_2299000/2299305.stm|title=Al-Ahly v Zamalek|date=5. 10. 2002|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Upravo zbog tih nemira koji se dešavaju tokom nogometnog derbija dva najveća egipatska kluba, već duže vrijeme derbiji se odigravaju na neutralnom stadionu u Kairu. Nogometni klub Al Ahly je najuspješniji klub 20. vijeka u Africi prema Afričkoj konfederaciji nogometnih saveza (CAF) a kojeg u stopu prati njegov rival Zamalek SC. Od iste konfederacije, klub Al Ahly je 2000. godine proglašen kao afrički klub 20 vijeka. Osim toga, Al Ahly je trenutno uz klubove Boca Juniors i [[AC Milan]] najuspješniji svjetski klub po broju osvojenih međunarodnih trofeja (ukupno osvojenih 18 trofeja). Egipatska nogometna reprezentacija, poznata pod nazivom ''Faraoni'' je osvajala afričko prvenstvo 7 puta od čega triput uzastopno 2006., 2008. i 2010. godine. Smatrana kao najbolja afrička reprezentacija jedna je od rijetkih koja je dostigla 9. mjesto na [[FIFA]]-inoj rang listi iako se samo u dva navrata kvalifikovala na svjetsko nogometno prvenstvo. Mlada egipatska nogometna reprezentacija ''Mladi faraoni'', je na svjetskom prvenstvu u Argentini 2001. godine osvojila bronzanu medalju. Pored nogometa, u Egiptu su popularni i [[skvoš]] i [[tenis]]. Egipatska skvoš reprezentacija je poznata kao nezgodna reprezentacija na međunarodnim takmičenjima još od 1930-tih. Amr Shabana i Ramy Ashour su najbolji egipatski igrači skvoša i obojica su bili najbolji skvoš igrači svijeta. Od svih afričkih košarkaških reprezentacija, egipatska drži rekord za najbolji nastup na Svjetskom košarkaškom prvenstvu i [[Olimpijske igre|Olimpijskim igrama]]. Osim toga, košarkaška reprezentacija Egipta je osvojila rekordan broj titula (16) na afričim prvenstvima. 1999. godine Egipat je bio domaćin Svjetskog rukometnog prventsva za rukometaše a 2001. godine nacionalna rukometna reprezentacija ostvarila je svoj najbolji rezultat na prvenstvu osvajanjem četvrtog mjesta. Na kontinentalnom prvenstvu rukometni reprezentativci su po pet puta osvajali prvo i drugo i četiri puta treće mjesto. Od 1912. godine Egipat učestvuje na [[Ljetne olimpijske igre|Ljetnim olimpijskim igrama]] a bio je i domaćin prvih [[Mediteranske igre|Mediteranskih igara]] održanih 1951. godine u Aleksandriji. == Telekomunikacije == Prvi početci žične i bežične telekomunikacijske u Egiptu su počeli 1854. godine puštanjem u rad prve [[telegram]]ske liniji koja je povezivala Kairo i Aleksandriju dok je prva telefonska linija između ova dva grada uspostavljena 1881. godine.<ref>"Historical synopsis of Telecom Egypt's developments".</ref> U septembru 1999. godine, nacionalni projekt za tehnološki napredak je objavio da Egipatska vlada odražava interes za potrebe razvoja informatičke industrije u Egiptu. === Mobilne komunikacije === Prva GSM usluga u Egiptu je puštena 1996. godine a trenutno se na ovom polju nude 2G/3G usluge, dok je usluga LTE u probnom radu.<ref>{{Cite news|url=http://www.telecoms.com/29712/lte-network-plans-middle-east-and-africa/|title=LTE network plans: Middle East and Africa|last=James|first=Middleton,|date=23. 6. 2011|newspaper=Telecoms.com|language=en-GB|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Egipat ima 3 operatera koja nude usluge mobilne telefonije: * ''Mobinil'' u vlasništvu Global Telecom Holdinga i Orange S.A. * ''Vodafone Egypt'' u vlasništvu Vodafone i Telecom Egypt. * ''Etisalat'' u vlasništvu Emirates Telecommunication Corporation. === Pošta === Egipatska pošta je osnovana 1865. godine i jedna je od najstarijih institucija u Egiptu. Egipat se smatra jednom od zemalja koje su pridonijele uspostavljanju [[Svjetska poštanska unija|Svjetske poštanske unije]] zajedno s još 21 zemljom, organizacije koja se u početku zvala "Generalna poštanska unija", kao rezultat Ugovora u Bernu koji je potpisan 9. oktobra 1874. godine. Egipat je također pridonio osnivanju Arapske poštanske unije kao i Afričke poštanske unije. Egiptska pošta prelazi brojku od 15 miliona korisnika. Egipatska pošta je i ekonomska organizacija koja direktno doprinosi ostvarivanju plana zemlje za postizanjem razvoja na ovom polju. == Obrazovanje == [[Datoteka:Al Azhar1.jpg|mini|desnoo|250px|[[Univerzitet Al Azhar]] u Kairu]] Procijenjena stopa pismenosti odraslih u Egiptu u 2010. godini je procjenjena na 72,0%.<ref>{{Cite web|url=http://data.uis.unesco.org/?ReportId=210|title=UIS Statistics|last=UIS|website=data.uis.unesco.org|access-date=10. 11. 2017}}</ref> Sistem obrazovanja u evropskom stilu je prvi put predstavljen u Egiptu od strane Turaka u ranom 19. stoljeću. Pod britanskom okupacijom ulaganja u obrazovanje su se drastično smanjila a svjetovne državne škole, koje su prethodno bile besplatne, počele su se naplaćivati. 1950-ih godina, predsjednik Naser je u fazama uveo besplatno obrazovanje za sve Egipćane. Egipatski plan i program su pod utjecajem drugih arapskih obrazovnih sistema, odakle dolazi mnogo egipatskih nastavnika. Broj onih koji pohađaju škole odnedavno je nadmašio nivo raspoloživih državnih resursa u oblasti obrazovanja, što uzrokuje pogoršavanje kvalitete javnog obrazovanja. Danas ovaj trend kulminira u omjera nastavnika u odnosu na broj studenata (često oko jedan nastavnik na oko pedeset učenika) kao i u neravnopravnosti spolova. Osnovno obrazovanje, koja obuhvata šest godina osnovne i tri godine pripremne škole, je prava stvar za egipatsku djecu u dobi od šest godina. Nakon osnovne škole, učenici mogu upisati srednju školu općeg ili tehničkog smjera. Opće srednje obrazovanje priprema učenike za daljnje obrazovanje i diplomanti na tom putu obično se upisuju na visokoškolske ustanove na osnovu analiza ''Thanaweya Amma'' s polaganjem državne mature. Tehničke srednje škole se dijele na one trogodišnje i one naprednije koje traju 5 godina. Nakon završetka ovih škola, učenici mogu nastaviti visokoškolsko obrazovanju na temelju ostvarenih rezultata na završnom ispitu, ali to je općenito rjeđe. Prema ''Webometrics''onovom rangiranje svjetskih univerziteta, najbolje rangiran egipatski univerzitet je [[Univerzitet u Kairu]] (1203. mjesto), [[Američki univerzitet u Kairu]] (1306. mjesto) i [[Mansoura univerzitet]] (1712. mjesto).<ref>{{Cite web|url=http://www.webometrics.info/en/aw/Egypt|title=Egypt {{!}} Ranking Web of Universities|website=www.webometrics.info|access-date=10. 11. 2017}}</ref> S druge strane prema ''QS World University Rankingsu'' za 2013. godinu najbolje egipatski rangirani univerzitet je Američki univerzitet u Kairu (348. u svijetu), [[Univerzitet u Kairu]] (na mjestu između 551. i 600.) i Ain Shams univerzitet (601-650).<ref>{{Cite news|url=http://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2013#sorting=rank+region=+country=21+faculty=+stars=false+search=|title=QS World University Rankings 2013-2014|date=27. 8. 2013|newspaper=Top Universities|access-date=10. 11. 2017}}</ref> == Zdravstvo == U 2010. godini izdaci za zdravstvenu zaštitu činili su 4,66% BDP-a zemlje. U 2009. godini bilo je 16,04 liječnika i 33,80 medicinski sestara na 10.000 stanovnika. Očekivana životna dob bila je 73,20 godina u 2011. odnosno 71,30 godina za muškarce i 75,20 godina za žene. Egipat troši 3,7% svog bruto domaćeg proizvoda na zdravstvo, uključujući troškove liječenja od 22 % koji su nastali od strane građana, a ostatak od strane države.<ref>{{Cite web|url=http://www.sesrtcic.org/oic-member-countries-infigures.php?c_code=17&cat_code=7|title=SESRIC - Statistical, Economic and Social Research and Training Centre for Islamic Countries|last=|first=|date=|website=www.sesrtcic.org|publisher=|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20130622090849/http://www.sesrtcic.org/oic-member-countries-infigures.php?c_code=17&cat_code=7|archive-date=22. 6. 2013|access-date=10. 11. 2017|url-status=bot: unknown}}</ref> === Zdravstveno osiguranje === Država želi da poveća broj onih koji su zdravstveno osigurani i da u tu kategoriju uključi i nove kategorije zdravstveno neosiguranih. Ukupan broj osiguranih korisnika dostigao je 37,3 miliona, od kojih je oko 27,92 miliona u skladu sa zakonima i 11,208 miliona djece osiguranika, što pokazuje stopu osiguranja od oko 51,6% egipatskog stanovništva. == Također pogledajte == * [[Egipćani]] * [[Historija starog Egipta]] * [[Egipat za vrijeme Osmanlijske vladavine]] * [[Protesti u Egiptu (2011)]] * [[Muslimanska braća]] * [[Muhammed Mursi]] == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Egypt}} {{wikiatlas|Egypt}} * {{službeni website|http://www.eip.gov.eg}} * {{službeni website|http://www.egypt.gov.eg}} Vlade Egipta * {{CIA World Factbook link|eg|Egipat}} * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/middle_east/country_profiles/737642.stm Egipat] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Države Azije}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Mediteranska unija}} {{OIS}} {{Istaknuti članak}} [[Kategorija:Egipat|*]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1922.]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države u Africi]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] mkdbohr76qayffoyrhkb52c02pe53p6 Afganistan 0 815 3734191 3674167 2025-07-11T06:53:57Z Panasko 146730 3734191 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| |izvorno_ime = افغانستان اسلامي امارت<br /><small>(Də Afġānistān Islāmī Imārat)</small><br />امارت اسلامی افغانستان <br /><small>(Emārat-e Eslāmi-ye Afghānestān)</small> |zvanično_ime = Islamski Emirat Afganistan |ime_genitiv = Afganistana |zastava = Flag of Taliban.svg |grb = Arms of the Islamic Emirate of Afghanistan.svg |mapa = Afghanistan in its region.svg |službeni_jezik = [[Paštu jezik|Paštu]], [[Dari jezik|Dari]] |glavni_grad = [[Kabul]] |državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]] [[Predsjednički sistem|predsjednička]] [[Republika|islamska republika]] |vrsta_prve_vlasti = [[Spisak predsjednika Afganistana|Predsjednik]] |vladar_prva_vlast = [[Muhammed Ashraf Ghani]] |vrsta_druge_vlasti = [[Spisak potpredsjednika Afganistana|Potpredsjednik]] |vladar_druga_vlast = [[Yunus Qanuni]],<br />[[Karim Khalili]] |po_površini_na_svijetu = 41 |površina = 652.864 |procenat_vode = |po_broju_stanovnika_na_svijetu = |stanovnika = 38.934.848<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |title=Arhivirana kopija |access-date=19. 9. 2014 |archive-date=20. 9. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170920072213/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |url-status=dead |archive-date=20. 9. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170920072213/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html }}</ref> <small>(2014.)</small> |gustoća = 43,5 |nezavisnost = [[19. august]] [[1919]]. od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] |valuta = [[Afgani]] (AFN) |vremenska_zona = [[UTC]]+4:30 |himna = "[[Mili Tarana]]"<br />("Državna himna") |internetski_nastavak = [[.af]] |pozivni_broj = +93 |}} '''Afganistan''' ([[Dari jezik|dari]]: ''Afqânestân''; [[paštu jezik|paštu]]: ''Afganistan''), zvanično '''Islamski Emirat Afganistan''', jest [[Suverena država|suverena]] [[Kontinentalna država|kontinentalna]] država koja se nalazi u [[Srednja Azija|srednjoj Aziji]]. Ima populaciju od oko 39 miliona stanovnika, što je čini 42. najnaseljenijom državom svijeta. Graniči se sa [[Pakistan]]om na jugu i istoku, [[Iran]]om na zapadu, [[Turkmenistan]]om, [[Uzbekistan]]om i [[Tadžikistan]]om na sjeveru i [[Kina|Kinom]] na dalekom sjeveroistoku. Sa površinom od 652.864 kvadratnih kilometara, Afganistan je 41. najveća zemlja na svijetu. Prvi tragovi života u Afganistanu datiraju iz [[Srednji paleolit|srednjeg paleolita]]. Kroz vijekove Afganistan je bio dom različitih naroda i svjedok mnogih vojnih pohoda, od [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Makedonskog]], [[Maurijsko carstvo|Maurijskog carstva]], [[Muslimansko osvajanje Afganistana|Arapa]], [[Mongolsko osvajanje Horezma|Mongola]], [[Prvi Anglo-afganistanski rat|Britanaca]] i [[Sovjetsko-afganistanski rat|Sovjetskog saveza]] do današnjih [[Rat u Afganistanu (2001–2014)|zapadnih sila]]. Teritorija današnjeg Afganistana je također služila kao mjesto u kojem su [[Kušansko carstvo|Kušani]], [[Heftalitsko carstvo|Heftaliti]], [[Samanidsko carstvo|Samanidi]], [[Safaridsko carstvo|Safaridi]], [[Gaznavidsko carstvo|Gaznavidi]], [[Guridski sultanat|Guridi]], [[Hiljitski sultanat|Hilji]], [[Mogulsko carstvo|Moguli]], [[Hotakijsko carstvo|Hotaki]] i [[Duransko carstvo|Durani]] formirali velika carstva. Historija modernog Afganistana počinje padom Duranskog carstva u 19. stoljeću. Krajem 19. stoljeća, Afganistan je postao [[tampon država]] u "[[Velika igra|Velikoj igri]]" između [[Britanska Indija|Britanske Indije]] i [[Rusko carstvo|Ruskog carstva]]. Nakon [[Treći Anglo-afganistanski rat|Trećeg Anglo-afganistanskog rata]] 1919. godine, kralj [[Amanulah Kan|Amanulah]] je bezuspješno pokušao modernizaciju zemlje. Tokom četrdesetogodišnje vladavine [[Muhamed Zahir Šah|Zahira Šaha]] došlo je do perioda mira. Nakon državnog udara 1973. godine, došlo je do [[Afganistanski građanski rat|niza građanskih ratova]] koji su devastirali zemlju i koji traju i dan danas. Afganistan je jedna od najsiromašnijih država u svijetu. Član je [[UN|Ujedinjenih nacija]], [[Međunarodni monetarni fond|Međunarodnog monetarnog fonda]] i [[Svjetska banka|Svjetske banke]]. Afganistan je i partner za saradnju sa Organizacijom za evropsku bezbjednost i saradnju. Također radi i na pristupanju u [[Svjetska trgovačka organizacija|Svjetsku trgovinsku organizaciju]] i trenutno ima status zemlje posmatrača. ==Historija== {{Glavni|Historija Afganistana}}[[Arheologija|Arheološka]] istraživanja tokom 20. stoljeća ukazuju na to da je teritorija Afganistana bila usko povezana kulturom i trgovinom sa susjedima. U Afganistanu su pronađeni artefakti tipični za period [[paleolit]]a, [[mezolit]]a, [[neolit]]a, [[Bronzano doba|bronzanog]] i [[Željezno doba|željeznog doba]]. Vjeruje se da je urbana civilizacija započela 3000. godine p.n.e. kada je grad [[Mundigak]] (u blizini [[Kandahar]]a) bio kolonija obližnje [[Civilizacija doline Inda|civilizacije doline Inda]]. Novija otkrića na rijeci [[Amu Darja]] kod [[Šortugaj]]a su potvrdila da se civilizacija doline Inda prostirala od sjeveroistočnog Afganistana do sjeverozapadne Indije. Nakon 2000. godine p.n.e. došlo je do seobe polunomadskog stanovništva iz srednje Azije koji su migrirali u južnu i zapadnu Aziju preko [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]] pa se cijela regija nazivala [[Arijana]]. Neki vjeruju da je [[zoroastrizam]] nastao na teritoriji današnjeg Afganistana između 1800. i 800. godine p.n.e., jer je njegov osnivač [[Zaratustra]] živio i umro u gradu [[Belh]]u. Sredinom 6. stoljeća p.n.e., [[Ahemenidsko carstvo|Ahemenidi]] su svrgnuli [[Medijci|Medijce]] i zauzeli [[Arahozija|Arahoziju]], [[Arija|Ariju]] i [[Baktrija|Baktriju]]. [[Aleksandar Veliki]] i njegova vojska su stigli na teritoriju današnjeg Afganistana 330. godine p.n.e. nakon pobjede nad perzijskim kraljem [[Darije III|Darijem III]] u [[Bitka kod Gaugamele|bici kod Gaugamele]]. Nakon Aleksandrove smrti, [[Seleučko carstvo]] je kontrolisalo ovaj region do 305. godine p.n.e. kada su ga predali [[Maurijsko carstvo|Maurijskom carstvu]] kao dio savezničkog sporazuma. Oni su kontrolirali područje južno od [[Hindukuš]]a do 185. godine p.n.e. kada ga osvaja helenističko [[Grčko-Baktrijsko kraljevstvo]]. Veliki dio ovog regiona se kasnije odvojio i postao [[Indo-grčko kraljevstvo]]. Oni su poraženi i uništeni od strane [[Indo-Skiti|Indo-Skita]] krajem 2. stoljeća p.n.e. Tokom 1. stoljeća p.n.e., [[Partsko carstvo]] je pokorilo ovaj region ali ga je kasnije izgubilo od [[Indo-partsko kraljevstvo|Indo-partskog kraljevstva]]. Sredinom 1. stoljeća p.n.e., ogromno [[Kušansko carstvo]] je postalo veliki zaštitnik budističke kulture. Kušani su svrgnuti od strane [[Sasanidsko Carstvo|Sasanida]] u 3. stoljeću p.n.e. kada su ih naslijedili [[Kidariti]] i [[Heftalitsko carstvo|Heftaliti]]. === Islamizacija i mongolska invazija === {{Glavni|Muslimansko osvajanje Afganistana|Mongolska invazija u Srednju Aziju}}[[Arapi|Arapski]] [[musliman]]i su 642. godine prenijeli islam u [[Herat]] i [[Zaranj]], da bi kasnije [[Safaridsko carstvo|Safaridsko]] i [[Samanidsko carstvo]] proširilo islam južno od [[Hindukuš]]a. Do 11. stoljeća, [[Mahmud Gazni]] je pobjedio preostale hinduističke vladare i islamizirao cijelu regiju osim [[Kafiristan]]a. [[Gaznavidsko carstvo]] su srušili [[Guridski sultanat|Guridi]] koji su kontrolirali Afganistan manje od jednog stoljeća prije nego što ga je 1215. godine osvojilo [[Horezmijsko carstvo]]. [[Džingis-kan]] i njegova vojska su 1219. godine pregazili ovu regiju i uništili horasanske gradove [[Herat]], [[Belh]] i [[Bamijan]]. Mongolsko razaranje je prisililo mnoge mještane da se vrate u agrarno ruralno društvo. Oni su stvorili [[Ilhanidsko carstvo]] koje je upravljalo afganistanskim plemenima južno od Hindukuša sve do invazije [[Timuridsko carstvo|Timuridskog carstva]] 1370. godine. Početkom 16. stoljeća, mongolski car [[Babur]] je zauzeo Kabul od [[Arhunsko carstvo|Arhunskog carstva]] i uništio [[Delhi sultanat]] u Indiji. Između 16. i 18. stoljeća, teritorija Afganistana je bila podijeljena između [[Buharski kanat|Buharskog kanata]] na sjeveru, [[Safavidsko carstvo|Safavidskog carstva]] na zapadu i [[Mogulsko Carstvo|Mogulskog carstva]] na istoku. ===Marksistička revolucija i Sovjetski rat=== [[Datoteka:Day after Saur revolution.JPG|mini|desno|320px|Dan nakon [[Saur revolucija|Saur revolucije]]]] U aprilu [[1978.]] godine, komunistička [[Narodna demokratska partija Afganistana]] (NDPA) je preuzela vlast u Afganistanu putem [[Saur revolucija|Saur revolucije]]. U roku od par mjeseci, protivnici komunističke vlade su pokrenuli ustanak u istočnom Afganistanu, koji je veoma brzo prerastao u građanski rat vođen između gerilaca mudžahedina i vladinih snaga širom zemlje. Pakistanska vlada je ovim pobunjenicima pružila obuku u tajnim centrima, dok je [[Sovjetski Savez]] poslao na hiljade vojnih savjetnika u znak podrške vladi NDPA-a.<ref name="Husejn, Rizvan 2005">Husejn, Rizvan (2005). Pakistan i važnost islamskog militantizma u Afganistanu. Ashgate Publishing. str. 108–109.</ref> U međuvremenu, sve veća netrpeljivost između dvije frakcije NDPA-a i ''Parčam'' franckije, rezultirala je raspuštanjem ''parčamskih'' članova kabineta i hapšenjem njihovih oficira pod izgovorom prijetnje od ''parčamskog'' ustanka. U septembru [[1979.]] godine, izvršen je atentan na halkskog predsjednika ''Nur Muhameda Tarakija'' tokom ustanka u okviru NDPA-a, pod vodstvom ''Hafizulaha Amina'', koji je zatim preuzeo predsjedništvo. S obzirom da nije ulijevao povjerenje Sovjetima, na Amina je izvršen atentat od strane sovjetskih specijalnih jedinica u decembru [[1979]]. Vlada organizovana od strane Sovjeta, pod vođstvom ''parčami'' člana ''Barbaka Karmala'', mada je uključivala obje frakcije, popunila je prazninu. Sovjetske trupe su u velikom broju bile raspoređene da bi stabilizovale Afganistan pod Karmalom, mada se od njih nije očekivalo da vode sve bitke vođene u to vrijeme u Afganistanu. Međutim, kao rezultat toga, Sovjeti su sada bili direktno uključeni u ono što je postalo građanski rat u Afganistanu.<ref name="Husejn, Rizvan 2005"/> NDPA je zabranila [[lihvarstvo]], i dala izjave o ženskim pravima proglasivši jednakost polova, te je uključila žene u politički život.<ref>Coll, Ghost Wars (New York: Penguin, 2005), 14.</ref> Desetogodišnji Sovjetski rat u Afganistanu je rezultirao smrću preko milion Afganistanaca, većinom civila,<ref>https://web.archive.org/web/20070614032620/http://physiciansforhumanrights.org/library/documents/reports/talibans-war-on-women.pdf</ref> kao i stvaranjem više od šest miliona izbjeglica koje su napustile Afganistan i u većini slučajeva otišle u [[Pakistan]] ili [[Iran]]. Suočeni sa sve većim međunarodnim pritiskom i velikim brojem žrtava, Sovjeti su se povukli iz Afganistana [[1989.]] godine, mada su nastavile da podržavaju afganistanskog predsjednika Muhameda Nadžibulaha sve do [[1992]].<ref>{{Cite web |url=http://www.unhcr.org/refworld/country,,IRBC,,AFG,,3ae6aab050,0.html |title=Arhivirana kopija |access-date=20. 1. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130120032353/http://www.unhcr.org/refworld/country,,IRBC,,AFG,,3ae6aab050,0.html |archive-date=20. 1. 2013 |url-status=live }}</ref> Međutim i nakon povlačenja Sovjeta borbe se nastavljaju, ovaj put među mudžahedinskim fakcijama. Tako dolazi do podjeljenja teritorije među različitim grupama i nastaju [[Talibani]]. Najkrvavija svih borbi je [[1994.]] kada u [[Kabul]]u umire 40.000 ljudi. Uz pomoć [[Pakistan]]a Talibani preuzimaju vlast [[1996]]. ===Moderno doba=== [[Datoteka:Osama bin Laden portrait.jpg|mini|lijevo|200px|[[Osama bin Laden]], bivši vođa Talibana]] Vojna intervencija [[SAD]]-a, zvanično kao reakcija na terorističke napade [[11. septembar|11. septembra]], ruši talibanski režim. Na kraju [[2001.]] godine najvažnije vođe talibanskih neprijatelja i dijaspore se sastaju u [[Bonn]]u da urede buduću strukturu države i nominiraju [[Hamid Karzai|Hamida Karzaia]] kao predsjednika u decembru [[2001.]] Talibani su počeli da se regrupišu u [[Pakistan]]u, dok je sve više koalicionih snaga ulazilo u Afganistan i počelo obnovu ratom razorene zemlje.<ref>Fosler, Džuli. "USAID Afghanistan". Afghanistan.usaid.gov. Pregledani original: 17. oktobar 2010. Pristupljeno: 14. novembar 2010.</ref> Ubrzo nakon njihovog pada sa vlasti, Talibani su započeli pobunu da bi povratili kontrolu nad Afganistanom. Tokom naredne decenije, Međunarodne snage za bezbjednosnu pomoć i afganistanske trupe vodile su mnoge ofanzive protiv Talibana, ali nisu uspeli da ih u potpunosti poraze. Afganistan je ostao jedna od najsiromašnijih zemalja na svijetu, zbog nedostatka stranih investicija, korumpirane vlade i pobune Talibana. U međuvremenu, afganistanska vlada je uspjela da izgradi određene demokratske strukture, te je [[7. decembar|7. decembra]] [[2004.]] zemlja promijenila ime u "Islamska Republika Afganistan". Pokušano je, često uz podršku stranih zemalja-donatora, da se poboljša privreda, zdravstvo, obrazovanje, transport i poljoprivreda. Međunarodne snage za bezbjednosnu pomoć su započele obuku afganistanskih oružanih snaga i policije. Naredne decenije je preko pet miliona afganistanskih izbjeglica vraćeno u zemlju, uključujući i mnoge koji su nasilno deportovani sa Zapada. Do [[2009.]] godine, pod vodstvom Talibana je počela da se formira tajna vlada u mnogim dijelovima zemlje.<ref>Vajte, Grif (8. decembar 2009). "Zvaničnici koje nadgledaju Talibani nude konkretnu alternativu". The Washington Post. Pristupljeno: 30. mart 2010.</ref> Američki predsjednik [[Barack Obama]] je najavio da će SAD razmjestiti još 30.000 američkih vojnika u zemlju [[2010.]] na period od dvije godine. [[2010.]] Karzai je pokušao da održi mirovne pregovore sa Talibanima i drugim grupama, ali ove grupe su odbile da prisustvuju, te su se bombaški napadi, ubistva i zasjede pojačale. Nakon smrti [[Osama bin Laden|Osame bin Ladena]] u maju [[2011.]] godine u Pakistanu, na mnoge istaknute ličnosti Afganistana su izvršeni atentati, i afganistansko-pakistanski pogranični okršaji su učestali, a mnogi napadi velikih razmjera od strane pakistanske ''Hakani'' mreže su počele da se događaju širom Afganistana. [[SAD|Sjedinjene Američke Države]] su upozorile pakistansku vladu na moguću vojnu akciju u slučaju da vlada odbije da napadne ove snage koje se nalaze u plemenskim oblastima pod federalnom upravom, s obzirom da su SAD okrivile pobunjenike u okviru pakistanske vlade za pojačane napade. Pakistanska vojska je počela da pojačava svoje napade na ove grupe u okviru rata na sjeverozapadu Pakistana. U očekivanju povlačenja [[NATO]] trupa [[2014.]] godine, i kasnijeg pokušaja Talibana da se vrate na vlast, grupe anti-talibanskog ''Ujedinjenog fronta'' (Južna alijansa) su počele da se regrupišu pod pokroviteljstvom ''Nacionalne koalicije Afganistana'' i ''Nacionalnog fronta Afganistana''. Rat dug 21 godinu između vlade i Talibana je završen talibanskom ofanzivom 2021. i padom Kabula, što je na kraju rezultiralo dolaskom Talibana na vlast. Kao posljedica svih ratova, Afganistan je danas zemlja prepuna socijalnih i ekonomskih problema, ipak zemlja se nada da je našla dugo traženu političku stabilizaciju. ==Zastava i grb== Zastava Afganistana sastoji se od tri vertikalne pruge koje su [[crna|crne]], [[crvena|crvene]] i [[zelena|zelene]] boje. U centru se nalazi stari amblem Afganistana sa [[džamija|džamijom]] i [[mihrab]]om okrenutim prema [[Mekka|Mekki]]. Ova zastava usvojena je u periodu od [[2002.]] do [[2004.]] za vrijeme Prelazne Islamske Države Afganistana. Slična je zastavi iz perioda od [[1930.]] do [[1973]], s razlikom da na novoj zastavi na grbu ima još i [[šehadet]] (u centru zlatne/zelene boje). Nova zastava usvojena je [[4. januar]]a [[2004]]. Grb Afganistana sastoji se od šehadeta ispisanog na arapskom jeziku na vrhu, ispod kojeg se nalazi džamija s mihrabom. Sa džamije se viore dvije zastave koje predstavljaju zastave Afganistana. Ispod džamije je napisan naziv nacije. Cijeli grb je bijele boje na crvenoj pozadini. ==Geografija== [[Datoteka:Afghan topo en.jpg|mini|lijevo|350px|Topografija Afganistana]] Afganistan se nalazi u jugo-centralnom dijelu [[Azija|Azije]] i geografske koordinate Afganistana su: 33 º N (sjever) i 65º E (istok). Površina Afganistana iznosi oko 652.000&nbsp;km<sup>2</sup>. Afganistan se graniči sa [[Turkmenistan]]om, [[Uzbekistan]]om i [[Tadžikistan]]om na sjeveru, [[Iran]]om na zapadu, [[Kina|Kinom]] na sjeveroistoku i sa [[Pakistan]]om na istoku i jugu. ===Reljef=== Planinski lanac [[Hindukuš]] dominira Afganistanom i diktira osnovne geografske karakteristike, dijeleći zemlju na tri geografske oblasti: centralna visija, jugozapadni plato i sjeverne ravnice. Upravo najveći dio zemlje zauzima Hindukuš i gotovo 50% teritorije Afganistana se nalazi iznad 2.000 m nadmorske visine. Najvećí dio centralnih visoravni predstavlja produžetak [[Himalaji|Himalajskih]] planina, tj. Hindukuš planina i ova regija je obilježena dubokim dolinama i visokim planinama. Značajan dio planina centralne visoravni Afganistana prelazi visinu od 6.000 m nadmorske visine. U ovom dijelu Afganistana se nalazi nekoliko značajnih prevoja poput ''Kajber'' prelaza koji predstavlja historijski značajan put prema indijskom podkontinentu. Južni plato je dio Afganistana obilježen visokim platoima i pješčanim pustinjama. Zemljište u ovom dijelu zemlje je izrazito neplodno, izuzev duž obala rijeka poput rijeke [[Helmand]]. Prosječna nadmorska visina u ovom dijelu Afganistana je oko 900 m nadmorske visine. Sjeverne ravnice se prostiru sjeverno od centralnih visoravni i ovu regiju karakterišu plodne ravnice, a najveći dio poljoprivredne proizvodnje u Afganistanu se obavlja upravo u ovom dijelu zemlje. Rijeka [[Amu Darija]] teče kroz ovaj dio zemlje duž oboda granice sa visijama Centralne visoravni. Pored poljoprivrednog bogatstva ova regija je bogata i mineralnim rezervama i izvorima prirodnog gasa. ===Klima=== Afganistan spada u zemlje sa suhom i polusuhom stepskom klimom, sa hladnim zimama i toplim ljetima. Planinski lanci na sjeveru i sjevero-istoku imaju podartičke zimske uslove, dok su južni dijelovi Afganistana prema pakistanskoj granici, pod uticajem [[monsun]]a sa indijskog podkontinenta i imaju tokom godine više padavina i više temperature. Temperaturne razlike su izrazite i u planinskim lancima [[Hindukuš]]a se kreću od prosječnih – 15&nbsp;°C, dok temperature ljeti u nekim gradovima Afganistana dostižu i 49&nbsp;°C. ==Politika== [[Datoteka:Hamid Karzai in August 2009 cropped.jpg|mini|desno|220px|[[Hamid Karzai]], bivši predsjednik Afganistana]] Prema Ustavu, Afganistan je unitarna, nezavisna i nedjeljiva republika. Ustav Afganistana definiše Afganistan kao islamsku republiku, a islam ima položaj zvanične religije države, sa tim da pripadnici ostalih religija imaju slobodu da ispovjedaju svoju vjeru. U Afganistanu je uspostavljena trodijelna podjela vlasti. Na čelu [[Izvršna vlast|izvršne vlasti]] nalazi se predsjednik zemlje. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] vrši dvodomni Parlament, koji se sastoji od ''Doma Naroda'' (Wolesi Jirge) - Donji dom, i ''Doma Starješina'' (Mesherano Jirga) koji predstavlja Gornji dom. [[Sudska vlast]] čini treću granu vlasti. Oblik vladavine po Ustavu Afganistana je predsjednički sistem, po kome je predsjednik šef države, a njemu u obavljanju funkcije pomažu dva potpredsjednika. Predsjednik se bira na slobodnim i neposrednim izborima na petogodišnji mandat i isto lice može obavljati dužnost predsjednika najviše dva mandata. Predsjednik Afganistana ima široka ovlaštenja. On je vrhovni zapovjednik oružanih snaga zemlje. Uz odobrenje nacionalnog parlamenta, predsjednik određuje pravac opće politike zemlje, predlaže vladu imenujući ministre u svoj kabinet i sam predstavlja ujedno i premijera, a izbor ministara potvrđuje Donji dom parlamenta - Dom Naroda. Vlada je za svoj rad odgovorna predsjedniku i parlamentu. Također uz potvrdu Donjeg doma parlamenta, predsjednik imenuje Republičkog javnog tužioca, sudije Vrhovnog Suda, guvernera Narodne banke. Predsjednik ima ovlaštenje da raspiše referendum o važnim nacionalnim, političkim, socijalnim ili ekonomskim pitanjima. Također, predsjednik imenuje potpredsjednike koji u slučaju smrti ili druge spriječenosti obavljaju dužnosti predsjednika.<ref name="apc-cza.org">http://www.apc-cza.org/fr/avganistan-pozadina-zemlje.html</ref> ===Pravosudni sistem=== Pravosudni sistem u Afganistanu se sastoji od ''Osnovnih sudova'', ''Apelacionih sudova'' i ''Vrhovnog suda''. Također na preporuku Vrhovnog suda i uz odobrenje predsjednika, moguće je formiranje ''Putujućih sudova''. Sudske odluke moraju biti zasnovane na zakonu i ustavu, a u slučaju da postoji pravna praznina (situacija kada ne postoji konkretan propis koji rješava spor koji se našao pred sudom) sud će spor riješiti na najpravedniji način tumačenjem ostalih pravnih pravila, a u skladu s [[šerijat]]skim pravom. U slučajevima da se radi o privatno pravnom sporu između lica koja pripadaju šiitskom ogranku islama, tada će se spor riješiti u duhu [[šiitski islam|šiitskih]] pravnih škola islamskog prava. Vrhovni sud je najviši organ sudske vlasti, koji broji devet sudija koje imenuje predsjednik uz odobrenje Donjeg doma parlamenta. Sudije se biraju na period od 10 godina, s tim da je dozvoljen izbor samo za jedan mandat. U svakoj provinciji u Afganistanu postoji po jedan Apelacioni sud, koji je nadležan da ispituje pravilnost prvostepene sudske odluke. Apelacioni sudovi mogu da potvrde, isprave, dopune, odbace ili da vrate na ponovno suđenje odluku prvostepenog suda. Ovi sudovi su organizirani u sljedeća vijeća: Opće krivično vijeće, Vijeće javne bezbjednosti, Građansko-porodično vijeće, Javno-pravno vijeće, Privredno vijeće i Vijeće za maloljetnike. Apelacioni sudovi su nadležni za rješavanje sukoba nadležnosti među dva osnovna suda u krivičnom slučaju, kada su oba ova suda nadležna. Sistem Osnovnih sudova u Afganistanu se sastoji od sudova posebne nadležnosti: suda za maloljetnike, Privrednog suda, i Porodičnog suda, i sudova opće nadležnosti: Centralnog provincijskog suda i Okružnog suda. ===Administrativna podjela=== Afganistan je administrativno podijeljen na 34 provincije ([[vilajet]]a), a svaka provincija ima svoj glavni grad i pokrajinsku administraciju. Pokrajine su dalje podijeljene na oko 398 manjih pokrajinskih okruga, od kojih svaki obično pokriva grad ili više sela. Svaki okrug predstavlja guverner okruga. Pokrajinske guvernere imenuje predsjednik Afganistana, a okružni guverneri su izabrani od strane pokrajinskih guvernera. Pokrajinski guverneri su predstavnici centralne vlade u [[Kabul]]u, i odgovorni su za sva administrativna i formalna pitanja u okviru svojih pokrajina. {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Badakhshan (provincija)|Badakhshan]] # [[Badghis (provincija)|Badghis]] # [[Baghlan (provincija)|Baghlan]] # [[Belh (provincija)|Belh]] # [[Bamyan (provincija)|Bamyan]] # [[Daykundi (provincija)|Daykundi]] # [[Farah (provincija)|Farah]] # [[Faryab (provincija)|Faryab]] # [[Ghazni (provincija)|Ghazni]] # [[Ghor (provincija)|Ghor]] # [[Helmand (provincija)|Helmand]] # [[Herat (provincija)|Herat]] || <ol start="13"> <li>[[Jowzjan (provincija)|Jowzjan]] <li>[[Kabul (provincija)|Kabul]] <li>[[Kandahar (provincija)|Kandahar]] <li>[[Kapisa (provincija)|Kapisa]] <li>[[Khost (provincija)|Khost]] <li>[[Kunar (provincija)|Kunar]] <li>[[Kunduz (provincija)|Kunduz]] <li>[[Laghman (provincija)|Laghman]] <li>[[Logar (provincija)|Logar]] <li>[[Nangarhar (provincija)|Nangarhar]] <li>[[Nimruz (provincija)|Nimruz]] ||| <ol start="24"> <li>[[Nurestan (provincija)|Nurestan]] <li>[[Oruzgan (provincija)|Oruzgan]] <li>[[Paktia (provincija)|Paktia]] <li>[[Paktia (provincija)|Paktia]] <li>[[Panjshir (provincija)|Panjshir]] <li>[[Parvan (provincija)|Parvan]] <li>[[Samangan (provincija)|Samangan]] <li>[[Sare Pol (provincija)|Sare Pol]] <li>[[Takhar (provincija)|Takhar]] <li>[[Wardak (provincija)|Wardak]] <li>[[Zabul (provincija)|Zabul]] ||[[Datoteka:Afghanistan provinces numbered.png|250px|right|Pokrajine Afganistana]] |} == Gradovi == {{Center|{{Najveći gradovi | ime = Najveći gradovi u Afganistanu | ime_države_u_lokativu = Afganistanu | drž_ref = | list_by_pop = Najveći gradovi u Afganistanu | class = nav | int_ime = Provincija | int_link = Provincije u Afganistanu | grad_1 = Kabul | int_1 = Kabul (provincija){{!}}Kabul | stan_1 = 3.289.000 | img_1 = Wazir_Akbar_Khan_neighborhood.jpg | grad_2 = Kandahar | int_2 = Kandahar (provincija){{!}}Kandahar | stan_2 = 491.500 | img_2 = Aerial_photograph_of_Kandahar_Province_in_2011.jpg | grad_3 = Herat | int_3 = Herat (provincija){{!}}Herat | stan_3 = 436.300 | img_3 = Friday_Mosque_in_Herat,_Afghanistan.jpg | grad_4 = Mazar-i-Sharif | int_4 = Belh (provincija){{!}}Belh | stan_4 = 368.100 | img_4 = | grad_5 = Kunduz | int_5 = Kunduz (provincija){{!}}Kunduz | stan_5 = 304.600 | grad_6 = Taloqan | int_6 = Takhar (provincija){{!}}Takhar | stan_6 = 219.000 | grad_7 = Jalalabad | int_7 = Nangarhar (provincija){{!}}Nangarhar | stan_7 = 206.500 | grad_8 = Puli Khumri | int_8 = Baghlan (provincija){{!}}Baghlan | stan_8 = 203.600 | grad_9 = Charikar | int_9 = Parvan (provincija){{!}}Parvan | stan_9 = 171.200 | grad_10 = Sheberghan | int_10 = Jowzjan (provincija){{!}}Jowzjan | stan_10 = 161.700 }}}} ==Privreda== [[Datoteka:Afghan women at a textile factory in Kabul.jpg|mini|desno|200px|Tekstilna proizvodnja, [[Kabul]]]] Afganistanska privreda se polahko oporavlja od štete nanijete usljed decenija sukoba. Ekonomija Afganistana se znatno oporavila od pada talibanskog režima [[2001.]] godine, uglavnom zbog obimnog priliva međunarodne pomoći, oporavka poljoprivrednog sektora i rasta sektora usluga. Uprkos napretku u posljednjih nekoliko godina, Afganistan je i dalje veoma siromašan i visoko zavisan od inostrane pomoći. Afganistanski životni standard je među najnižima u svijetu. Procijenjeni nacionalni bruto domaći proizvod (BDP) za [[2011.]] iznosi oko 30 milijardi dolara, a BDP po glavi stanovnika je do 1.000 dolara. Oko 35% stanovništva Afganistana je nezaposleno i živi ispod granice siromaštva. Veliki dio stanovništva i dalje pati od nestašice čiste vode, struje, medicinske njege, kao i nedostatka stambenog prostora i radnih mjesta.<ref name="apc-cza.org"/> ===Ekonomija=== [[Datoteka:2006Afghan exports.PNG|mini|lijevo|250px|Izvoz u [[2006.]] godini]] Bankarski sistem Afganistana je propao tokom građanskog rata početkom 1990-ih. Od [[2002.]] Vlada Afganistana otpočinje oporavak formalnog bankarskog sistema. Novi bankarski zakoni usvojeni su [[2003.]] godine, a banke iz [[Velika Britanija|Velike Britanije]], [[Indija|Indije]] i [[Pakistan]]a otvorile su svoje filijale u [[Kabul]]u. Sredinom [[2004.]] [[Afganistanska Internacionalna Banka]] (AIB) počela je sa radom uz podršku [[Azijska Razvojna Banka|Azijske Razvojne Banke]] i 75% vlasništva od strane afganistanskih biznismena. Međutim, ogroman skandal koji je nastao oko prevare Kabulske banke [[2010.]] doveo je do gubitka povjerenja međunarodne zajednice u afganistanske finansijske institucije. Velika kabulska banka skoro je propala, usljed gubitaka zbog prevara sa kreditima njenih najvećih akcionara. Međunarodni monetarni fond je krajem [[2010.]] suspendovao kreditni program Afganistanu. Tek krajem naredne godine [[MMF]] je priznao dovoljan napredak u otklanjanju štete nastale bankarskim skandalom i odobrio novi dogovor sa Vladom Afganistana. Vlada Afganistana sprovela je [[30. juni|30. juna]] [[2011.]] godine hapšenje dva bivša rukovodioca kabulske banke – Šerhan Farhud-a i Kalilulah Frouzi-a, koji su navodno odobravali koncesione zajmove uticajnim ljudima Afganistana i njihovim rođacima. Procjenjena stopa inflacije za [[2011.]] iznosila je 7,7%. ===Poljoprivreda=== Glavna privredna aktivnost stanovništva je poljoprivreda, kojom se bavi oko 80% ljudi, kako za sopstvene potrebe tako i u komercijalne svrhe. Od ukupne površine Afganistana, samo je oko 12% zemlje obradivo. Od toga je tek polovina, tj. 6% obradive zemlje zasijano. Poljoprivredna proizvodnja je ograničena skoro potpunom zavisnošću od otapanja snjegova i proljećnih kiša. Sistemi navodnjavanja su primitivni i poljoprivredna mehanizacija, đubrivo i pesticidi se rijetko koriste. Glavni tradicionalni legalni usjevi su [[žitarice]], [[riža]], [[voće]] i [[povrće]]. Od industrijskog bilja gaje se: [[pamuk]], [[duhan]] i [[šećerna repa]]. Afganistan je vodeći proizvođač opijumskog maka u svijetu. Prema podacima [[EU]], Afganistan je i glavni evropski snabdjevač [[heroin]]a već više od 10 godina. Manje od 0,2 % od ukupnog obradivog zemljišta u Afganistanu se koristi za uzgoj opijumskog maka. Međutim, potencijalna vrijednost prihoda od izvoza opijata iznosila je 700 miliona dolara, tj. 4% BDP-a ove zemlje za [[2012.]] godinu. Proizvodnja opijuma je [[2012.]] godine u Afganistanu porasla za 18% u odnosu na [[2011.]] godinu, ali je usljed biljne bolesti ukupna količina proizvodenog opijuma opala za 38% u odnosu na prethodnu godinu i iznosi 3.600 tona. ===Industrija i rudarstvo=== Industrijska proizvodnja je malog obima i obuhvata ručni rad, izdradu tekstila, tepiha i u malom obimu preradu hrane. U okviru stočarstva, gaje se goveda, ovce i koze. A ovčija i jagnjeća koža predstavljaju poljoprivredni proizvod. Od rudno-mineralnog bogatstva Afganistan posjeduje rezerve prirodnog gasa, [[ugalj|uglja]], [[željezo|željeza]], [[bakar|bakra]], [[cink]]a, rude soli i u malim količinama dijamanata i poludragog kamenja. ==Stanovništvo== [[Datoteka:Afghan musicians in Farah.jpg|mini|lijevo|250px|Afganistanski muzičari, [[Farah]]]] Prema procjenama za [[2012.]] godinu, ukupan broj stanovnika Afganistana iznosi oko 30 miliona. Međutim, potpuni popis stranovništva nije izvršen decenijama unazad. Prvi djelimični popis stanovništva je obavljen [[1979.]] godine, ali nije okončan. Drugi popis je obavljen tokom [[2010.]] godine, ali njime nisu bili obuhvaćeni dijelovi zemlje koji su bili zahvaćeni intenzivnim sukobima. Etnička struktura Afganistana je izrazito raznovrsna i nekoliko naroda čine afganistansku naciju. Najbrojnija etnička grupa su [[Paštuni]] koji čine 42% stanovništva, zatim slijede [[Tadžici]] 27%, [[Hazare]] 9%, [[Uzbeci]] 9%, [[Aimaci]] 4%, [[Turkmeni]] 3%, [[Balohi]] 2% i drugi narodi čine 4% stanovništva, među koje spadaju [[Arapi]], [[Mongoli]], [[Hindusi]], [[Kohistani]], [[Gujarsi]] i [[Siki]]. Paštuni uglavnom naseljavaju dio Afganistana južno od planine [[Hindukuš]]. Tadžici naseljavaju sjevero-istočni dio – sjeverno od [[Kabula]] i provinciju Badakhshan. Hazari uglavnom žive u centralnom dijelu Afganistana, a Uzbeci i Turkmeni sjeverno od Hindukuša, u okolini rijeke [[Amu Darja]]. ===Religija=== [[Datoteka:Abdul Rahman Mosque in March 2010.jpg|mini|desno|250px|Džamija Abdul Rahman, [[Kabul]]]] Prema Ustavu Afganistana zvanična državna religija je [[islam]]. Također, Ustavom Afganistana je predviđeno da "nijedan zakon ne može biti u suprotnosti sa uvjerenjima i odredbama svete religije islama". Pripadnicima drugih religija Ustav Afganistana proklamuje slobodu da "sprovode svoju vjeru i vrše vjerske obrede, u granicama odredaba zakona". Islam je preovladavajuća religija kojoj pripada 99% stanovništva, od čega približno 80% pripada [[sunitski islam|sunitskom]] ogranku islama, a oko 19% pripada [[šiitski islam|šiitskom]] ogranku islama. Druge religije kao što su [[sikizam]], [[hinduizam]] i [[kršćanstvo]] čine manje od 1%. Pripadnici tih religija broje se u stotinama ili nekoliko hiljada. Registrovan je samo jedan afganistanski [[Jevrej]]. ===Jezik=== Ustav Afganistana određuje da su [[paštu jezik|paštu]] i [[dari jezik|dari]] (farsi, tj. [[perzijski jezik]]) zvanični jezici u Afganistanu.<ref>{{Cite web |url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html |title=Arhivirana kopija |access-date=28. 10. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131028065437/http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html |archive-date=28. 10. 2013 |url-status=dead |archive-date=28. 10. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131028065437/http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html }}</ref> Oba jezika pripadaju indoevropskoj grupi jezika. Procjena je da približno 35% stanovništva Afganistana govori paštu jezik, oko 50% govori dari jezik, dok turske jezike (najčešće [[uzbečki jezik|uzbečki]] i [[turkmenski jezik|turkmenski]]) govori približno 11% stanovništva. S obzirom na veliku etničku raznovrsnost Afganistana, u upotrebi su još brojni manje zastupljeni jezici kao što su baluči, pašai i nuristani. Dvojezičnost je vrlo rasprostranjena u Afganistanu. I paštu i dari primarno se pišu arapskim pismom. Brojni Afganistanci govore i razumiju i [[urdu jezik]]. ==Reference== {{Refspisak}} ==Vanjski linkovi== * [http://president.gov.af/en Ured predsjednika] {{Države Azije}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Centralne Azije]] [[Kategorija:Afganistan]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1709.]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1747.]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1919.]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Islamske republike]] 22ic8z08s5x7n4buxixnjsdxbkmbq0n 3734294 3734191 2025-07-11T09:48:29Z Panasko 146730 3734294 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| |izvorno_ime = افغانستان اسلامي امارت<br /><small>(Də Afġānistān Islāmī Imārat)</small><br />امارت اسلامی افغانستان <br /><small>(Emārat-e Eslāmi-ye Afghānestān)</small> |zvanično_ime = Islamski Emirat Afganistan |ime_genitiv = Afganistana |zastava = Flag of Taliban.svg |grb = Arms of the Islamic Emirate of Afghanistan.svg |mapa = Afghanistan in its region.svg |službeni_jezik = [[Paštu jezik|Paštu]], [[Dari jezik|Dari]] |glavni_grad = [[Kabul]] |državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]] [[Predsjednički sistem|predsjednička]] [[Republika|islamska republika]] |vrsta_prve_vlasti = [[Spisak predsjednika Afganistana|Predsjednik]] |vladar_prva_vlast = [[Muhammed Ashraf Ghani]] |vrsta_druge_vlasti = [[Spisak potpredsjednika Afganistana|Potpredsjednik]] |vladar_druga_vlast = [[Yunus Qanuni]],<br />[[Karim Khalili]] |po_površini_na_svijetu = 41 |površina = 652.864 |procenat_vode = |po_broju_stanovnika_na_svijetu = |stanovnika = 38.934.848<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |title=Arhivirana kopija |access-date=19. 9. 2014 |archive-date=20. 9. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170920072213/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |url-status=dead |archive-date=20. 9. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170920072213/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html }}</ref> <small>(2014.)</small> |gustoća = 43,5 |nezavisnost = [[19. august]] [[1919]]. od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] |valuta = [[Afgani]] (AFN) |vremenska_zona = [[UTC]]+4:30 |himna = "[[Mili Tarana]]"<br />("Državna himna") |internetski_nastavak = [[.af]] |pozivni_broj = +93 |}} '''Afganistan''' ([[Dari jezik|dari]]: ''Afqânestân''; [[paštu jezik|paštu]]: ''Afganistan''), zvanično '''Islamski Emirat Afganistan''', jest [[Suverena država|suverena]] [[Kontinentalna država|kontinentalna]] država koja se nalazi u [[Srednja Azija|srednjoj Aziji]]. Ima populaciju od oko 39 miliona stanovnika, što je čini 42. najnaseljenijom državom svijeta. Graniči se sa [[Pakistan]]om na jugu i istoku, [[Iran]]om na zapadu, [[Turkmenistan]]om, [[Uzbekistan]]om i [[Tadžikistan]]om na sjeveru i [[Kina|Kinom]] na dalekom sjeveroistoku. Sa površinom od 652.864 kvadratnih kilometara, Afganistan je 41. najveća zemlja na svijetu. Prvi tragovi života u Afganistanu datiraju iz [[Srednji paleolit|srednjeg paleolita]]. Kroz vijekove Afganistan je bio dom različitih naroda i svjedok mnogih vojnih pohoda, od [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Makedonskog]], [[Maurijsko carstvo|Maurijskog carstva]], [[Muslimansko osvajanje Afganistana|Arapa]], [[Mongolsko osvajanje Horezma|Mongola]], [[Prvi Anglo-afganistanski rat|Britanaca]] i [[Sovjetsko-afganistanski rat|Sovjetskog saveza]] do današnjih [[Rat u Afganistanu (2001–2014)|zapadnih sila]]. Teritorija današnjeg Afganistana je također služila kao mjesto u kojem su [[Kušansko carstvo|Kušani]], [[Heftalitsko carstvo|Heftaliti]], [[Samanidsko carstvo|Samanidi]], [[Safaridsko carstvo|Safaridi]], [[Gaznavidsko carstvo|Gaznavidi]], [[Guridski sultanat|Guridi]], [[Hiljitski sultanat|Hilji]], [[Mogulsko carstvo|Moguli]], [[Hotakijsko carstvo|Hotaki]] i [[Duransko carstvo|Durani]] formirali velika carstva. Historija modernog Afganistana počinje padom Duranskog carstva u 19. stoljeću. Krajem 19. stoljeća, Afganistan je postao [[tampon država]] u "[[Velika igra|Velikoj igri]]" između [[Britanska Indija|Britanske Indije]] i [[Rusko carstvo|Ruskog carstva]]. Nakon [[Treći Anglo-afganistanski rat|Trećeg Anglo-afganistanskog rata]] 1919. godine, kralj [[Amanulah Kan|Amanulah]] je bezuspješno pokušao modernizaciju zemlje. Tokom četrdesetogodišnje vladavine [[Muhamed Zahir Šah|Zahira Šaha]] došlo je do perioda mira. Nakon državnog udara 1973. godine, došlo je do [[Afganistanski građanski rat|niza građanskih ratova]] koji su devastirali zemlju i koji traju i dan danas. Afganistan je jedna od najsiromašnijih država u svijetu. Član je [[UN|Ujedinjenih nacija]], [[Međunarodni monetarni fond|Međunarodnog monetarnog fonda]] i [[Svjetska banka|Svjetske banke]]. Afganistan je i partner za saradnju sa Organizacijom za evropsku bezbjednost i saradnju. Također radi i na pristupanju u [[Svjetska trgovačka organizacija|Svjetsku trgovinsku organizaciju]] i trenutno ima status zemlje posmatrača. ==Historija== {{Glavni|Historija Afganistana}}[[Arheologija|Arheološka]] istraživanja tokom 20. stoljeća ukazuju na to da je teritorija Afganistana bila usko povezana kulturom i trgovinom sa susjedima. U Afganistanu su pronađeni artefakti tipični za period [[paleolit]]a, [[mezolit]]a, [[neolit]]a, [[Bronzano doba|bronzanog]] i [[Željezno doba|željeznog doba]]. Vjeruje se da je urbana civilizacija započela 3000. godine p.n.e. kada je grad [[Mundigak]] (u blizini [[Kandahar]]a) bio kolonija obližnje [[Civilizacija doline Inda|civilizacije doline Inda]]. Novija otkrića na rijeci [[Amu Darja]] kod [[Šortugaj]]a su potvrdila da se civilizacija doline Inda prostirala od sjeveroistočnog Afganistana do sjeverozapadne Indije. Nakon 2000. godine p.n.e. došlo je do seobe polunomadskog stanovništva iz srednje Azije koji su migrirali u južnu i zapadnu Aziju preko [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]] pa se cijela regija nazivala [[Arijana]]. Neki vjeruju da je [[zoroastrizam]] nastao na teritoriji današnjeg Afganistana između 1800. i 800. godine p.n.e., jer je njegov osnivač [[Zaratustra]] živio i umro u gradu [[Belh]]u. Sredinom 6. stoljeća p.n.e., [[Ahemenidsko carstvo|Ahemenidi]] su svrgnuli [[Medijci|Medijce]] i zauzeli [[Arahozija|Arahoziju]], [[Arija|Ariju]] i [[Baktrija|Baktriju]]. [[Aleksandar Veliki]] i njegova vojska su stigli na teritoriju današnjeg Afganistana 330. godine p.n.e. nakon pobjede nad perzijskim kraljem [[Darije III|Darijem III]] u [[Bitka kod Gaugamele|bici kod Gaugamele]]. Nakon Aleksandrove smrti, [[Seleučko carstvo]] je kontrolisalo ovaj region do 305. godine p.n.e. kada su ga predali [[Maurijsko carstvo|Maurijskom carstvu]] kao dio savezničkog sporazuma. Oni su kontrolirali područje južno od [[Hindukuš]]a do 185. godine p.n.e. kada ga osvaja helenističko [[Grčko-Baktrijsko kraljevstvo]]. Veliki dio ovog regiona se kasnije odvojio i postao [[Indo-grčko kraljevstvo]]. Oni su poraženi i uništeni od strane [[Indo-Skiti|Indo-Skita]] krajem 2. stoljeća p.n.e. Tokom 1. stoljeća p.n.e., [[Partsko carstvo]] je pokorilo ovaj region ali ga je kasnije izgubilo od [[Indo-partsko kraljevstvo|Indo-partskog kraljevstva]]. Sredinom 1. stoljeća p.n.e., ogromno [[Kušansko carstvo]] je postalo veliki zaštitnik budističke kulture. Kušani su svrgnuti od strane [[Sasanidsko Carstvo|Sasanida]] u 3. stoljeću p.n.e. kada su ih naslijedili [[Kidariti]] i [[Heftalitsko carstvo|Heftaliti]]. === Islamizacija i mongolska invazija === {{Glavni|Muslimansko osvajanje Afganistana|Mongolska invazija u Srednju Aziju}}[[Arapi|Arapski]] [[musliman]]i su 642. godine prenijeli islam u [[Herat]] i [[Zaranj]], da bi kasnije [[Safaridsko carstvo|Safaridsko]] i [[Samanidsko carstvo]] proširilo islam južno od [[Hindukuš]]a. Do 11. stoljeća, [[Mahmud Gazni]] je pobjedio preostale hinduističke vladare i islamizirao cijelu regiju osim [[Kafiristan]]a. [[Gaznavidsko carstvo]] su srušili [[Guridski sultanat|Guridi]] koji su kontrolirali Afganistan manje od jednog stoljeća prije nego što ga je 1215. godine osvojilo [[Horezmijsko carstvo]]. [[Džingis-kan]] i njegova vojska su 1219. godine pregazili ovu regiju i uništili horasanske gradove [[Herat]], [[Belh]] i [[Bamijan]]. Mongolsko razaranje je prisililo mnoge mještane da se vrate u agrarno ruralno društvo. Oni su stvorili [[Ilhanidsko carstvo]] koje je upravljalo afganistanskim plemenima južno od Hindukuša sve do invazije [[Timuridsko carstvo|Timuridskog carstva]] 1370. godine. Početkom 16. stoljeća, mongolski car [[Babur]] je zauzeo Kabul od [[Arhunsko carstvo|Arhunskog carstva]] i uništio [[Delhi sultanat]] u Indiji. Između 16. i 18. stoljeća, teritorija Afganistana je bila podijeljena između [[Buharski kanat|Buharskog kanata]] na sjeveru, [[Safavidsko carstvo|Safavidskog carstva]] na zapadu i [[Mogulsko Carstvo|Mogulskog carstva]] na istoku. ===Marksistička revolucija i Sovjetski rat=== [[Datoteka:Day after Saur revolution.JPG|mini|desno|320px|Dan nakon [[Saur revolucija|Saur revolucije]]]] U aprilu [[1978.]] godine, komunistička [[Narodna demokratska partija Afganistana]] (NDPA) je preuzela vlast u Afganistanu putem [[Saur revolucija|Saur revolucije]]. U roku od par mjeseci, protivnici komunističke vlade su pokrenuli ustanak u istočnom Afganistanu, koji je veoma brzo prerastao u građanski rat vođen između gerilaca mudžahedina i vladinih snaga širom zemlje. Pakistanska vlada je ovim pobunjenicima pružila obuku u tajnim centrima, dok je [[Sovjetski Savez]] poslao na hiljade vojnih savjetnika u znak podrške vladi NDPA-a.<ref name="Husejn, Rizvan 2005">Husejn, Rizvan (2005). Pakistan i važnost islamskog militantizma u Afganistanu. Ashgate Publishing. str. 108–109.</ref> U međuvremenu, sve veća netrpeljivost između dvije frakcije NDPA-a i ''Parčam'' franckije, rezultirala je raspuštanjem ''parčamskih'' članova kabineta i hapšenjem njihovih oficira pod izgovorom prijetnje od ''parčamskog'' ustanka. U septembru [[1979.]] godine, izvršen je atentan na halkskog predsjednika ''Nur Muhameda Tarakija'' tokom ustanka u okviru NDPA-a, pod vodstvom ''Hafizulaha Amina'', koji je zatim preuzeo predsjedništvo. S obzirom da nije ulijevao povjerenje Sovjetima, na Amina je izvršen atentat od strane sovjetskih specijalnih jedinica u decembru [[1979]]. Vlada organizovana od strane Sovjeta, pod vođstvom ''parčami'' člana ''Barbaka Karmala'', mada je uključivala obje frakcije, popunila je prazninu. Sovjetske trupe su u velikom broju bile raspoređene da bi stabilizovale Afganistan pod Karmalom, mada se od njih nije očekivalo da vode sve bitke vođene u to vrijeme u Afganistanu. Međutim, kao rezultat toga, Sovjeti su sada bili direktno uključeni u ono što je postalo građanski rat u Afganistanu.<ref name="Husejn, Rizvan 2005"/> NDPA je zabranila [[lihvarstvo]], i dala izjave o ženskim pravima proglasivši jednakost polova, te je uključila žene u politički život.<ref>Coll, Ghost Wars (New York: Penguin, 2005), 14.</ref> Desetogodišnji Sovjetski rat u Afganistanu je rezultirao smrću preko milion Afganistanaca, većinom civila,<ref>https://web.archive.org/web/20070614032620/http://physiciansforhumanrights.org/library/documents/reports/talibans-war-on-women.pdf</ref> kao i stvaranjem više od šest miliona izbjeglica koje su napustile Afganistan i u većini slučajeva otišle u [[Pakistan]] ili [[Iran]]. Suočeni sa sve većim međunarodnim pritiskom i velikim brojem žrtava, Sovjeti su se povukli iz Afganistana [[1989.]] godine, mada su nastavile da podržavaju afganistanskog predsjednika Muhameda Nadžibulaha sve do [[1992]].<ref>{{Cite web |url=http://www.unhcr.org/refworld/country,,IRBC,,AFG,,3ae6aab050,0.html |title=Arhivirana kopija |access-date=20. 1. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130120032353/http://www.unhcr.org/refworld/country,,IRBC,,AFG,,3ae6aab050,0.html |archive-date=20. 1. 2013 |url-status=live }}</ref> Međutim i nakon povlačenja Sovjeta borbe se nastavljaju, ovaj put među mudžahedinskim fakcijama. Tako dolazi do podjeljenja teritorije među različitim grupama i nastaju [[Talibani]]. Najkrvavija svih borbi je [[1994.]] kada u [[Kabul]]u umire 40.000 ljudi. Uz pomoć [[Pakistan]]a Talibani preuzimaju vlast [[1996]]. ===Moderno doba=== [[Datoteka:Osama bin Laden portrait.jpg|mini|lijevo|200px|[[Osama bin Laden]], bivši vođa Talibana]] Vojna intervencija [[SAD]]-a, zvanično kao reakcija na terorističke napade [[11. septembar|11. septembra]], ruši talibanski režim. Na kraju [[2001.]] godine najvažnije vođe talibanskih neprijatelja i dijaspore se sastaju u [[Bonn]]u da urede buduću strukturu države i nominiraju [[Hamid Karzai|Hamida Karzaia]] kao predsjednika u decembru [[2001.]] Talibani su počeli da se regrupišu u [[Pakistan]]u, dok je sve više koalicionih snaga ulazilo u Afganistan i počelo obnovu ratom razorene zemlje.<ref>Fosler, Džuli. "USAID Afghanistan". Afghanistan.usaid.gov. Pregledani original: 17. oktobar 2010. Pristupljeno: 14. novembar 2010.</ref> Ubrzo nakon njihovog pada sa vlasti, Talibani su započeli pobunu da bi povratili kontrolu nad Afganistanom. Tokom naredne decenije, Međunarodne snage za bezbjednosnu pomoć i afganistanske trupe vodile su mnoge ofanzive protiv Talibana, ali nisu uspeli da ih u potpunosti poraze. Afganistan je ostao jedna od najsiromašnijih zemalja na svijetu, zbog nedostatka stranih investicija, korumpirane vlade i pobune Talibana. U međuvremenu, afganistanska vlada je uspjela da izgradi određene demokratske strukture, te je [[7. decembar|7. decembra]] [[2004.]] zemlja promijenila ime u "Islamska Republika Afganistan". Pokušano je, često uz podršku stranih zemalja-donatora, da se poboljša privreda, zdravstvo, obrazovanje, transport i poljoprivreda. Međunarodne snage za bezbjednosnu pomoć su započele obuku afganistanskih oružanih snaga i policije. Naredne decenije je preko pet miliona afganistanskih izbjeglica vraćeno u zemlju, uključujući i mnoge koji su nasilno deportovani sa Zapada. Do [[2009.]] godine, pod vodstvom Talibana je počela da se formira tajna vlada u mnogim dijelovima zemlje.<ref>Vajte, Grif (8. decembar 2009). "Zvaničnici koje nadgledaju Talibani nude konkretnu alternativu". The Washington Post. Pristupljeno: 30. mart 2010.</ref> Američki predsjednik [[Barack Obama]] je najavio da će SAD razmjestiti još 30.000 američkih vojnika u zemlju [[2010.]] na period od dvije godine. [[2010.]] Karzai je pokušao da održi mirovne pregovore sa Talibanima i drugim grupama, ali ove grupe su odbile da prisustvuju, te su se bombaški napadi, ubistva i zasjede pojačale. Nakon smrti [[Osama bin Laden|Osame bin Ladena]] u maju [[2011.]] godine u Pakistanu, na mnoge istaknute ličnosti Afganistana su izvršeni atentati, i afganistansko-pakistanski pogranični okršaji su učestali, a mnogi napadi velikih razmjera od strane pakistanske ''Hakani'' mreže su počele da se događaju širom Afganistana. [[SAD|Sjedinjene Američke Države]] su upozorile pakistansku vladu na moguću vojnu akciju u slučaju da vlada odbije da napadne ove snage koje se nalaze u plemenskim oblastima pod federalnom upravom, s obzirom da su SAD okrivile pobunjenike u okviru pakistanske vlade za pojačane napade. Pakistanska vojska je počela da pojačava svoje napade na ove grupe u okviru rata na sjeverozapadu Pakistana. U očekivanju povlačenja [[NATO]] trupa [[2014.]] godine, i kasnijeg pokušaja Talibana da se vrate na vlast, grupe anti-talibanskog ''Ujedinjenog fronta'' (Južna alijansa) su počele da se regrupišu pod pokroviteljstvom ''Nacionalne koalicije Afganistana'' i ''Nacionalnog fronta Afganistana''. Rat dug 21 godinu između vlade i Talibana je završen talibanskom ofanzivom 2021. i padom Kabula, što je na kraju rezultiralo dolaskom Talibana na vlast. Kao posljedica svih ratova, Afganistan je danas zemlja prepuna socijalnih i ekonomskih problema, ipak zemlja se nada da je našla dugo traženu političku stabilizaciju. ==Zastava i grb== Zastava Afganistana sastoji se od tri vertikalne pruge koje su [[crna|crne]], [[crvena|crvene]] i [[zelena|zelene]] boje. U centru se nalazi stari amblem Afganistana sa [[džamija|džamijom]] i [[mihrab]]om okrenutim prema [[Mekka|Mekki]]. Ova zastava usvojena je u periodu od [[2002.]] do [[2004.]] za vrijeme Prelazne Islamske Države Afganistana. Slična je zastavi iz perioda od [[1930.]] do [[1973]], s razlikom da na novoj zastavi na grbu ima još i [[šehadet]] (u centru zlatne/zelene boje). Nova zastava usvojena je [[4. januar]]a [[2004]]. Grb Afganistana sastoji se od šehadeta ispisanog na arapskom jeziku na vrhu, ispod kojeg se nalazi džamija s mihrabom. Sa džamije se viore dvije zastave koje predstavljaju zastave Afganistana. Ispod džamije je napisan naziv nacije. Cijeli grb je bijele boje na crvenoj pozadini. ==Geografija== [[Datoteka:Afghan topo en.jpg|mini|lijevo|350px|Topografija Afganistana]] Afganistan se nalazi u jugo-centralnom dijelu [[Azija|Azije]] i geografske koordinate Afganistana su: 33 º N (sjever) i 65º E (istok). Površina Afganistana iznosi oko 652.000&nbsp;km<sup>2</sup>. Afganistan se graniči sa [[Turkmenistan]]om, [[Uzbekistan]]om i [[Tadžikistan]]om na sjeveru, [[Iran]]om na zapadu, [[Kina|Kinom]] na sjeveroistoku i sa [[Pakistan]]om na istoku i jugu. ===Reljef=== Planinski lanac [[Hindukuš]] dominira Afganistanom i diktira osnovne geografske karakteristike, dijeleći zemlju na tri geografske oblasti: centralna visija, jugozapadni plato i sjeverne ravnice. Upravo najveći dio zemlje zauzima Hindukuš i gotovo 50% teritorije Afganistana se nalazi iznad 2.000 m nadmorske visine. Najvećí dio centralnih visoravni predstavlja produžetak [[Himalaji|Himalajskih]] planina, tj. Hindukuš planina i ova regija je obilježena dubokim dolinama i visokim planinama. Značajan dio planina centralne visoravni Afganistana prelazi visinu od 6.000 m nadmorske visine. U ovom dijelu Afganistana se nalazi nekoliko značajnih prevoja poput ''Kajber'' prelaza koji predstavlja historijski značajan put prema indijskom podkontinentu. Južni plato je dio Afganistana obilježen visokim platoima i pješčanim pustinjama. Zemljište u ovom dijelu zemlje je izrazito neplodno, izuzev duž obala rijeka poput rijeke [[Helmand]]. Prosječna nadmorska visina u ovom dijelu Afganistana je oko 900 m nadmorske visine. Sjeverne ravnice se prostiru sjeverno od centralnih visoravni i ovu regiju karakterišu plodne ravnice, a najveći dio poljoprivredne proizvodnje u Afganistanu se obavlja upravo u ovom dijelu zemlje. Rijeka [[Amu Darija]] teče kroz ovaj dio zemlje duž oboda granice sa visijama Centralne visoravni. Pored poljoprivrednog bogatstva ova regija je bogata i mineralnim rezervama i izvorima prirodnog gasa. ===Klima=== Afganistan spada u zemlje sa suhom i polusuhom stepskom klimom, sa hladnim zimama i toplim ljetima. Planinski lanci na sjeveru i sjevero-istoku imaju podartičke zimske uslove, dok su južni dijelovi Afganistana prema pakistanskoj granici, pod uticajem [[monsun]]a sa indijskog podkontinenta i imaju tokom godine više padavina i više temperature. Temperaturne razlike su izrazite i u planinskim lancima [[Hindukuš]]a se kreću od prosječnih – 15&nbsp;°C, dok temperature ljeti u nekim gradovima Afganistana dostižu i 49&nbsp;°C. ==Politika== [[Datoteka:Hamid Karzai in August 2009 cropped.jpg|mini|desno|220px|[[Hamid Karzai]], bivši predsjednik Afganistana]] Prema Ustavu, Afganistan je unitarna, nezavisna i nedjeljiva republika. Ustav Afganistana definiše Afganistan kao islamsku republiku, a islam ima položaj zvanične religije države, sa tim da pripadnici ostalih religija imaju slobodu da ispovjedaju svoju vjeru. U Afganistanu je uspostavljena trodijelna podjela vlasti. Na čelu [[Izvršna vlast|izvršne vlasti]] nalazi se predsjednik zemlje. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] vrši dvodomni Parlament, koji se sastoji od ''Doma Naroda'' (Wolesi Jirge) - Donji dom, i ''Doma Starješina'' (Mesherano Jirga) koji predstavlja Gornji dom. [[Sudska vlast]] čini treću granu vlasti. Oblik vladavine po Ustavu Afganistana je predsjednički sistem, po kome je predsjednik šef države, a njemu u obavljanju funkcije pomažu dva potpredsjednika. Predsjednik se bira na slobodnim i neposrednim izborima na petogodišnji mandat i isto lice može obavljati dužnost predsjednika najviše dva mandata. Predsjednik Afganistana ima široka ovlaštenja. On je vrhovni zapovjednik oružanih snaga zemlje. Uz odobrenje nacionalnog parlamenta, predsjednik određuje pravac opće politike zemlje, predlaže vladu imenujući ministre u svoj kabinet i sam predstavlja ujedno i premijera, a izbor ministara potvrđuje Donji dom parlamenta - Dom Naroda. Vlada je za svoj rad odgovorna predsjedniku i parlamentu. Također uz potvrdu Donjeg doma parlamenta, predsjednik imenuje Republičkog javnog tužioca, sudije Vrhovnog Suda, guvernera Narodne banke. Predsjednik ima ovlaštenje da raspiše referendum o važnim nacionalnim, političkim, socijalnim ili ekonomskim pitanjima. Također, predsjednik imenuje potpredsjednike koji u slučaju smrti ili druge spriječenosti obavljaju dužnosti predsjednika.<ref name="apc-cza.org">http://www.apc-cza.org/fr/avganistan-pozadina-zemlje.html</ref> ===Pravosudni sistem=== Pravosudni sistem u Afganistanu se sastoji od ''Osnovnih sudova'', ''Apelacionih sudova'' i ''Vrhovnog suda''. Također na preporuku Vrhovnog suda i uz odobrenje predsjednika, moguće je formiranje ''Putujućih sudova''. Sudske odluke moraju biti zasnovane na zakonu i ustavu, a u slučaju da postoji pravna praznina (situacija kada ne postoji konkretan propis koji rješava spor koji se našao pred sudom) sud će spor riješiti na najpravedniji način tumačenjem ostalih pravnih pravila, a u skladu s [[šerijat]]skim pravom. U slučajevima da se radi o privatno pravnom sporu između lica koja pripadaju šiitskom ogranku islama, tada će se spor riješiti u duhu [[šiitski islam|šiitskih]] pravnih škola islamskog prava. Vrhovni sud je najviši organ sudske vlasti, koji broji devet sudija koje imenuje predsjednik uz odobrenje Donjeg doma parlamenta. Sudije se biraju na period od 10 godina, s tim da je dozvoljen izbor samo za jedan mandat. U svakoj provinciji u Afganistanu postoji po jedan Apelacioni sud, koji je nadležan da ispituje pravilnost prvostepene sudske odluke. Apelacioni sudovi mogu da potvrde, isprave, dopune, odbace ili da vrate na ponovno suđenje odluku prvostepenog suda. Ovi sudovi su organizirani u sljedeća vijeća: Opće krivično vijeće, Vijeće javne bezbjednosti, Građansko-porodično vijeće, Javno-pravno vijeće, Privredno vijeće i Vijeće za maloljetnike. Apelacioni sudovi su nadležni za rješavanje sukoba nadležnosti među dva osnovna suda u krivičnom slučaju, kada su oba ova suda nadležna. Sistem Osnovnih sudova u Afganistanu se sastoji od sudova posebne nadležnosti: suda za maloljetnike, Privrednog suda, i Porodičnog suda, i sudova opće nadležnosti: Centralnog provincijskog suda i Okružnog suda. ===Administrativna podjela=== Afganistan je administrativno podijeljen na 34 provincije ([[vilajet]]a), a svaka provincija ima svoj glavni grad i pokrajinsku administraciju. Pokrajine su dalje podijeljene na oko 398 manjih pokrajinskih okruga, od kojih svaki obično pokriva grad ili više sela. Svaki okrug predstavlja guverner okruga. Pokrajinske guvernere imenuje predsjednik Afganistana, a okružni guverneri su izabrani od strane pokrajinskih guvernera. Pokrajinski guverneri su predstavnici centralne vlade u [[Kabul]]u, i odgovorni su za sva administrativna i formalna pitanja u okviru svojih pokrajina. {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Badakhshan (provincija)|Badakhshan]] # [[Badghis (provincija)|Badghis]] # [[Baghlan (provincija)|Baghlan]] # [[Belh (provincija)|Belh]] # [[Bamyan (provincija)|Bamyan]] # [[Daykundi (provincija)|Daykundi]] # [[Farah (provincija)|Farah]] # [[Faryab (provincija)|Faryab]] # [[Ghazni (provincija)|Ghazni]] # [[Ghor (provincija)|Ghor]] # [[Helmand (provincija)|Helmand]] # [[Herat (provincija)|Herat]] || <ol start="13"> <li>[[Jowzjan (provincija)|Jowzjan]] <li>[[Kabul (provincija)|Kabul]] <li>[[Kandahar (provincija)|Kandahar]] <li>[[Kapisa (provincija)|Kapisa]] <li>[[Khost (provincija)|Khost]] <li>[[Kunar (provincija)|Kunar]] <li>[[Kunduz (provincija)|Kunduz]] <li>[[Laghman (provincija)|Laghman]] <li>[[Logar (provincija)|Logar]] <li>[[Nangarhar (provincija)|Nangarhar]] <li>[[Nimruz (provincija)|Nimruz]] ||| <ol start="24"> <li>[[Nurestan (provincija)|Nurestan]] <li>[[Oruzgan (provincija)|Oruzgan]] <li>[[Paktia (provincija)|Paktia]] <li>[[Paktia (provincija)|Paktia]] <li>[[Panjshir (provincija)|Panjshir]] <li>[[Parvan (provincija)|Parvan]] <li>[[Samangan (provincija)|Samangan]] <li>[[Sare Pol (provincija)|Sare Pol]] <li>[[Takhar (provincija)|Takhar]] <li>[[Wardak (provincija)|Wardak]] <li>[[Zabul (provincija)|Zabul]] ||[[Datoteka:Afghanistan provinces numbered.png|250px|right|Pokrajine Afganistana]] |} == Gradovi == {{Center|{{Najveći gradovi | ime = Najveći gradovi u Afganistanu | ime_države_u_lokativu = Afganistanu | drž_ref = | list_by_pop = Najveći gradovi u Afganistanu | class = nav | int_ime = Provincija | int_link = Provincije u Afganistanu | grad_1 = Kabul | int_1 = Kabul (provincija){{!}}Kabul | stan_1 = 3.289.000 | img_1 = Wazir_Akbar_Khan_neighborhood.jpg | grad_2 = Kandahar | int_2 = Kandahar (provincija){{!}}Kandahar | stan_2 = 491.500 | img_2 = Aerial_photograph_of_Kandahar_Province_in_2011.jpg | grad_3 = Herat | int_3 = Herat (provincija){{!}}Herat | stan_3 = 436.300 | img_3 = Friday_Mosque_in_Herat,_Afghanistan.jpg | grad_4 = Mazar-i-Sharif | int_4 = Belh (provincija){{!}}Belh | stan_4 = 368.100 | img_4 = | grad_5 = Kunduz | int_5 = Kunduz (provincija){{!}}Kunduz | stan_5 = 304.600 | grad_6 = Taloqan | int_6 = Takhar (provincija){{!}}Takhar | stan_6 = 219.000 | grad_7 = Jalalabad | int_7 = Nangarhar (provincija){{!}}Nangarhar | stan_7 = 206.500 | grad_8 = Puli Khumri | int_8 = Baghlan (provincija){{!}}Baghlan | stan_8 = 203.600 | grad_9 = Charikar | int_9 = Parvan (provincija){{!}}Parvan | stan_9 = 171.200 | grad_10 = Sheberghan | int_10 = Jowzjan (provincija){{!}}Jowzjan | stan_10 = 161.700 }}}} ==Privreda== [[Datoteka:Afghan women at a textile factory in Kabul.jpg|mini|desno|200px|Tekstilna proizvodnja, [[Kabul]]]] Afganistanska privreda se polahko oporavlja od štete nanijete usljed decenija sukoba. Ekonomija Afganistana se znatno oporavila od pada talibanskog režima [[2001.]] godine, uglavnom zbog obimnog priliva međunarodne pomoći, oporavka poljoprivrednog sektora i rasta sektora usluga. Uprkos napretku u posljednjih nekoliko godina, Afganistan je i dalje veoma siromašan i visoko zavisan od inostrane pomoći. Afganistanski životni standard je među najnižima u svijetu. Procijenjeni nacionalni bruto domaći proizvod (BDP) za [[2011.]] iznosi oko 30 milijardi dolara, a BDP po glavi stanovnika je do 1.000 dolara. Oko 35% stanovništva Afganistana je nezaposleno i živi ispod granice siromaštva. Veliki dio stanovništva i dalje pati od nestašice čiste vode, struje, medicinske njege, kao i nedostatka stambenog prostora i radnih mjesta.<ref name="apc-cza.org"/> ===Ekonomija=== [[Datoteka:2006Afghan exports.PNG|mini|lijevo|250px|Izvoz u [[2006.]] godini]] Bankarski sistem Afganistana je propao tokom građanskog rata početkom 1990-ih. Od [[2002.]] Vlada Afganistana otpočinje oporavak formalnog bankarskog sistema. Novi bankarski zakoni usvojeni su [[2003.]] godine, a banke iz [[Velika Britanija|Velike Britanije]], [[Indija|Indije]] i [[Pakistan]]a otvorile su svoje filijale u [[Kabul]]u. Sredinom [[2004.]] [[Afganistanska Internacionalna Banka]] (AIB) počela je sa radom uz podršku [[Azijska Razvojna Banka|Azijske Razvojne Banke]] i 75% vlasništva od strane afganistanskih biznismena. Međutim, ogroman skandal koji je nastao oko prevare Kabulske banke [[2010.]] doveo je do gubitka povjerenja međunarodne zajednice u afganistanske finansijske institucije. Velika kabulska banka skoro je propala, usljed gubitaka zbog prevara sa kreditima njenih najvećih akcionara. Međunarodni monetarni fond je krajem [[2010.]] suspendovao kreditni program Afganistanu. Tek krajem naredne godine [[MMF]] je priznao dovoljan napredak u otklanjanju štete nastale bankarskim skandalom i odobrio novi dogovor sa Vladom Afganistana. Vlada Afganistana sprovela je [[30. juni|30. juna]] [[2011.]] godine hapšenje dva bivša rukovodioca kabulske banke – Šerhan Farhud-a i Kalilulah Frouzi-a, koji su navodno odobravali koncesione zajmove uticajnim ljudima Afganistana i njihovim rođacima. Procjenjena stopa inflacije za [[2011.]] iznosila je 7,7%. ===Poljoprivreda=== Glavna privredna aktivnost stanovništva je poljoprivreda, kojom se bavi oko 80% ljudi, kako za sopstvene potrebe tako i u komercijalne svrhe. Od ukupne površine Afganistana, samo je oko 12% zemlje obradivo. Od toga je tek polovina, tj. 6% obradive zemlje zasijano. Poljoprivredna proizvodnja je ograničena skoro potpunom zavisnošću od otapanja snjegova i proljećnih kiša. Sistemi navodnjavanja su primitivni i poljoprivredna mehanizacija, đubrivo i pesticidi se rijetko koriste. Glavni tradicionalni legalni usjevi su [[žitarice]], [[riža]], [[voće]] i [[povrće]]. Od industrijskog bilja gaje se: [[pamuk]], [[duhan]] i [[šećerna repa]]. Afganistan je vodeći proizvođač opijumskog maka u svijetu. Prema podacima [[EU]], Afganistan je i glavni evropski snabdjevač [[heroin]]a već više od 10 godina. Manje od 0,2 % od ukupnog obradivog zemljišta u Afganistanu se koristi za uzgoj opijumskog maka. Međutim, potencijalna vrijednost prihoda od izvoza opijata iznosila je 700 miliona dolara, tj. 4% BDP-a ove zemlje za [[2012.]] godinu. Proizvodnja opijuma je [[2012.]] godine u Afganistanu porasla za 18% u odnosu na [[2011.]] godinu, ali je usljed biljne bolesti ukupna količina proizvodenog opijuma opala za 38% u odnosu na prethodnu godinu i iznosi 3.600 tona. ===Industrija i rudarstvo=== Industrijska proizvodnja je malog obima i obuhvata ručni rad, izdradu tekstila, tepiha i u malom obimu preradu hrane. U okviru stočarstva, gaje se goveda, ovce i koze. A ovčija i jagnjeća koža predstavljaju poljoprivredni proizvod. Od rudno-mineralnog bogatstva Afganistan posjeduje rezerve prirodnog gasa, [[ugalj|uglja]], [[željezo|željeza]], [[bakar|bakra]], [[cink]]a, rude soli i u malim količinama dijamanata i poludragog kamenja. ==Stanovništvo== [[Datoteka:Afghan musicians in Farah.jpg|mini|lijevo|250px|Afganistanski muzičari, [[Farah]]]] Prema procjenama za [[2012.]] godinu, ukupan broj stanovnika Afganistana iznosi oko 30 miliona. Međutim, potpuni popis stranovništva nije izvršen decenijama unazad. Prvi djelimični popis stanovništva je obavljen [[1979.]] godine, ali nije okončan. Drugi popis je obavljen tokom [[2010.]] godine, ali njime nisu bili obuhvaćeni dijelovi zemlje koji su bili zahvaćeni intenzivnim sukobima. Etnička struktura Afganistana je izrazito raznovrsna i nekoliko naroda čine afganistansku naciju. Najbrojnija etnička grupa su [[Paštuni]] koji čine 42% stanovništva, zatim slijede [[Tadžici]] 27%, [[Hazare]] 9%, [[Uzbeci]] 9%, [[Aimaci]] 4%, [[Turkmeni]] 3%, [[Balohi]] 2% i drugi narodi čine 4% stanovništva, među koje spadaju [[Arapi]], [[Mongoli]], [[Hindusi]], [[Kohistani]], [[Gujarsi]] i [[Siki]]. Paštuni uglavnom naseljavaju dio Afganistana južno od planine [[Hindukuš]]. Tadžici naseljavaju sjevero-istočni dio – sjeverno od [[Kabula]] i provinciju Badakhshan. Hazari uglavnom žive u centralnom dijelu Afganistana, a Uzbeci i Turkmeni sjeverno od Hindukuša, u okolini rijeke [[Amu Darja]]. ===Religija=== [[Datoteka:Abdul Rahman Mosque in March 2010.jpg|mini|desno|250px|Džamija Abdul Rahman, [[Kabul]]]] Prema Ustavu Afganistana zvanična državna religija je [[islam]]. Također, Ustavom Afganistana je predviđeno da "nijedan zakon ne može biti u suprotnosti sa uvjerenjima i odredbama svete religije islama". Pripadnicima drugih religija Ustav Afganistana proklamuje slobodu da "sprovode svoju vjeru i vrše vjerske obrede, u granicama odredaba zakona". Islam je preovladavajuća religija kojoj pripada 99% stanovništva, od čega približno 80% pripada [[sunitski islam|sunitskom]] ogranku islama, a oko 19% pripada [[šiitski islam|šiitskom]] ogranku islama. Druge religije kao što su [[sikizam]], [[hinduizam]] i [[kršćanstvo]] čine manje od 1%. Pripadnici tih religija broje se u stotinama ili nekoliko hiljada. Registrovan je samo jedan afganistanski [[Jevrej]]. ===Jezik=== Ustav Afganistana određuje da su [[paštu jezik|paštu]] i [[dari jezik|dari]] (farsi, tj. [[perzijski jezik]]) zvanični jezici u Afganistanu.<ref>{{Cite web |url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html |title=Arhivirana kopija |access-date=28. 10. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131028065437/http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html |archive-date=28. 10. 2013 |url-status=dead |archive-date=28. 10. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131028065437/http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html }}</ref> Oba jezika pripadaju indoevropskoj grupi jezika. Procjena je da približno 35% stanovništva Afganistana govori paštu jezik, oko 50% govori dari jezik, dok turske jezike (najčešće [[uzbečki jezik|uzbečki]] i [[turkmenski jezik|turkmenski]]) govori približno 11% stanovništva. S obzirom na veliku etničku raznovrsnost Afganistana, u upotrebi su još brojni manje zastupljeni jezici kao što su baluči, pašai i nuristani. Dvojezičnost je vrlo rasprostranjena u Afganistanu. I paštu i dari primarno se pišu arapskim pismom. Brojni Afganistanci govore i razumiju i [[urdu jezik]]. ==Reference== {{Refspisak}} ==Vanjski linkovi== * [http://president.gov.af/en Ured predsjednika] {{Države Azije}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Centralne Azije]] [[Kategorija:Afganistan]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1709.]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1747.]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1919.]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Islamske republike]] 3hji8kod0qdlpxc03z6cqmhj0l5nvrc Albanija 0 880 3734259 3713981 2025-07-11T09:38:35Z Panasko 146730 3734259 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| |izvorno_ime = {{jezik|sq|Republika e Shqipërise}} |zvanično_ime = Republika Albanija |ime_genitiv = Albanije |zastava = Flag_of_Albania.svg |grb = Coat of arms of Albania.svg |karta = Location Albania Europe.png |širina_karte = 200px |službeni_jezik = [[Albanski jezik|albanski]] |glavni_grad = [[Tirana]] |glavni_grad_koordinate = {{coord|41|19|N|19|49|E|type:city}} |državno_uređenje = Unitarna parlamentarna ustavna republika |vrsta_prve_vlasti = [[Spisak predsjednika Albanije|Predsjednik]] |vladar_prva_vlast = Bajram Begaj<ref name="novi-predsjednik"/> |vrsta_druge_vlasti = [[Spisak premijera Albanije|Premijer]] |vladar_druga_vlast = [[Edi Rama]] |nezavisnost = od [[Osmanlijsko carstvo|Osmanlijskog carstva]] |nezavisnost_priznato = [[28. novembar]] [[1912]]. |površina = 28.748 |po_površini_na_svijetu = 143. |procenat_vode = 4,7 |stanovnika = {{povećanje}} 2.876.591 <ref name="popis2011"/> |stanovnika_godina = 2017. |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 130. |gustoća = 98 |po_broju_gustoće_na_svijetu = 63. |bdp_ukupno = $38,315 milijardi US$<ref name="mmf1" /> |bdp_godina = 2018. |po_broju_bdp_na_svijetu = |bdp_per_capita = $13.330<ref name="mmf1" /> |hdi = {{povećanje}} 0,785<ref name="hdi" /> |hdi_godina = 2018. |hdi_nivo = visok |po_broju_hdi_na_svijetu = 85. |gini = 34,5<ref name="ginicoef" /> |gini_godina = 2013. |po_broju_gini_na_svijetu = |valuta = [[Albanski lek|Lek]] (ALL) |vremenska_zona = [[CET]] ([[UTC]]+1) |ljetno_računanje_vremena = [[CEST]] (UTC+2) |himna = "[[Himni i Flamurit]]"<br>{{Center|[[Datoteka:Hymni i Flamurit instrumental.ogg]]}} |internetski_nastavak = [[.al]] |pozivni_broj = +355 }} '''Albanija''' ({{jez-sq|Shqipëri|Shqipëria}}), zvanično '''Republika Albanija''' ({{jez-sq|Republika e Shqipërisë|linkovi=ne}}), država je u [[Jugoistočna Evropa|Jugoistočnoj Evropi]] odnosno na [[Balkan|Balkanskom poluostrvu]]. Graniči sa [[Crna Gora|Crnom Gorom]] i [[Kosovo]]m na sjeveru, [[Sjeverna Makedonija|Makedonijom]] na istoku i [[Grčka|Grčkom]] na jugu. Na zapadu prirodnu granicu čine obale [[Jadransko more|Jadranskog]] i [[Jonsko more|Jonskog mora]], zbog čega se ona ubraja u sredozemne države. Zemlja je članica [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]], [[NATO]] saveza, [[CEFTA|CEFTE]], ekonomske kooperacije crnomorskih država, [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske konferencije]], Regionalnog vijeća za saradnju u Jugoistočnoj Evropi (SEECP), [[Organizacija za evropsku sigurnost i saradnju|OSCE]]-a te kandidat za pristupanje [[Evropska unija|Evropskoj uniji]]. [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad Albanije je [[Tirana]]. == Geografija == {{Glavni|Geografija Albanije}} {{Karta sa gradovima Albanije}} Sa površinom 28.748&nbsp;km<sup>2</sup>, Albanija je nešto manja od [[Belgija|Belgije]], a sa 2,82 miliona stanovnika ima približno kao tri četvrtine stanovništva [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]]. Albanija ima 362&nbsp;km<ref name="ciacoast"/> dugu obalu [[Jadransko more|Jadranskog]] i [[Jonsko more|Jonskog mora]], sa brojnim pjeskovitim i kamenitim plažama. Među poznatijim turističkim mjestima su [[Velipoja]], [[Shëngjin]], [[Drač]] i [[Vlora]] na Jadranskoj obali te [[Dhërmi]], [[Himara]] i [[Saranda]] na Jonskoj obali. Na najužem mjestu Jadranskog mora, [[Otrantska vrata|Otrantskim vratima]], albanska obala je udaljena od [[Italija|Italije]] samo 73&nbsp;km, a mjesto [[Ksamil]] udaljeno je samo 2&nbsp;km od [[Grčka|grčkog]] ostrva [[Krf]]a. === Prirodna podjela === [[Datoteka:Lake Komani1 (shadows).jpg|thumb|lijevo|170px|Jutro na vještačkom jezeru Koman na sjeveru Albanije]] [[Datoteka:Ag.Saranda - Panorama View.jpg|thumb|lijevo|170px|Kamenita plaža kod mjesta [[Saranda]]]] [[Datoteka:Colourful Buildings in Tirana.jpg|thumb|lijevo|170px|Zgrade u rubnom dijelu Tirane. Glavni grad Albanije je zabilježio udvostručenje broja stanovnika u posljednjih 20 godina.]] Oko polovine površine Albanije zauzima brdovito područje sa nadmorskim visinama iznad 600 m. Manji dio od toga su područja visokih planina.<ref name="shsh12"/> Od jezera [[Skutari]] na sjeveru pa sve do grada [[Vlora]] na jugu proteže se duž obale vrlo uski pojas aluvijalnog tla koji je ponegdje širok samo par kilometara. Taj pojas se u centralnom dijelu Albanije širi u veliku Muzakijsku niziju (''Myzeqeja''). Na obali se nalaze brojne lagune i močvarna, vlažna područja. Pošto samo doline, brežuljkasto područje, dijelovi primorskih ravnica i neke visoravni omogućavaju gušću naseljenost stanovništa, u takvim regijama je ona relativno visoka, dok su drugi dijelovi zemlje relativno slabo naseljeni. Na sjeveru Albanije nalaze se [[Prokletije]] (Albanske Alpe), koje pripadaju planinskom lancu [[Dinaridi]]. Najviši vrh Albanije sa 2.764 m [[nadmorska visina|nadmorske visine]] je [[Maja e Korabit|Korab]], koji se nalazi sjeveroistočno od [[Peshkopia]] i čini granicu sa [[Sjeverna Makedonija|Makedonijom]]. Osim njega također je poznata i planina [[Jezerca]]. Ona je sa 2.694 m n.v. najviša planina koja se u potpunosti nalazi u Albaniji. === Hidrografija === Sve veće rijeke Albanije ulijevaju se u Jadransko more. Sa 282&nbsp;km, [[Drim]] je najduža rijeka ove zemlje. ''Crni Drim'' otiče iz [[Ohridsko jezero|Ohridskog jezera]]. Kod sjeveroalbanskog grada [[Kukës]]a spaja se sa ''Bijeli Drimom'' koji izvire na [[Kosovo|Kosovu]]. Rijeka Drim teče prema zapadu kroz više većih vještačkih jezera i kod [[Skadar|Skadra]] se ulijeva u Jadransko more. Druge veće rijeke u Albaniji su [[Mat (rijeka)|Mat]], [[Shkumbin]], [[Seman]] sa [[Devoll]]om i [[Vjosa|Vjosom]] koje više ili manje direktno teku u zapadnom pravcu prema Jadranskom moru, pri čemu prolaze kroz brojne planinske lance. Preko kratke rijeke [[Bojana (rijeka)|Bojane]] ({{Jez-sq|Bunë}}) odlijeva se [[Skadarsko jezero]] prema moru a jednim dijelom ona čini i granicu prema [[Crna Gora|Crnoj Gori]]. === Klima === U Albaniji preovladava suptropsko-[[sredozemna klima]] sa prosječnim godišnjim temperaturama od 16&nbsp;°C i prosječnom količinom padavina nešto manjom od 1200&nbsp;mm. U Tirani, naprimjer, dva ljetna mjeseca su izuzetno sušna. Sjeverni i istočni brdsko-planinski krajevi imaju prilično jake zime. U tim područjima, često i [[ljeto]] bude relativno hladno. Zimi su mnoga mjesta u planinskim područjima odsječena od svijeta zbog velike količine [[snijeg]]a i sniježnih nanosa. Na jugu na obalama Jonskog mora klima je znatno blaža, što je primjetno i zimi koje su tamo obično vrlo blage. U priobalnim područjima zimske količine padavina su dosta veće.<ref name="reiseinfos"/> U obalnom gradu [[Saranda]] godišnje bude gotovo 300 sunčanih dana. === Gradovi === {{Glavni|Spisak gradova u Albaniji}} Nešto više od polovine stanovnika Albanije (54%) živi u gradovima.<ref name="popis2011"/> Najveći gradovi u zemlji nalaze se u zapadnim priobalnim nizijama. U većim gradovima posljednjih godina je zabilježen snažan porast broja stanovnika, dok manja mjesta pokazuju smanjenje stanovništva. Naročito se Tirana proširila u okolna područja te danas sa svojim predgrađima i gradom Drač čini metropolsku regiju. {{Najveći gradovi | ime = Najveći gradovi u Albaniji | ime_države_u_lokativu = Albaniji | drž_ref = | list_by_pop = Spisak gradova u Albaniji | class = nav | int_ime = Okrug | int_link = | grad_1 = Tirana | int_1 = Tirana (regija){{!}}Tirana | stan_1 = 610.070 | img_1 = Tirana View from Sky Tower 3.JPG | grad_2 = Drač | int_2 = Drač (regija){{!}}Drač | stan_2 = 299.989 | img_2 = Durres view.jpg | grad_3 = Vlorë | int_3 = Vlorë (regija){{!}}Vlorë | stan_3 = 194.147 | img_3 = Vlora.jpg | grad_4 = Elbasan | int_4 = Elbasan (regija){{!}}Elbasan | stan_4 = 120.703 | img_4 = Elbasan 1.jpg | grad_5 = Skadar | int_5 = Skadar (regija){{!}}Skadar | stan_5 = 77.075 | grad_6 = Fier | int_6 = Fier (regija){{!}}Fier | stan_6 = 55.845 | grad_7 = Korçë | int_7 = Korçë (regija){{!}}Korçë | stan_7 = 51.152 | grad_8 = Berat | int_8 = Berat (regija){{!}}Berat | stan_8 = 32.606 | grad_9 = Lushnjë | int_9 = Fier (regija){{!}}Fier | stan_9 = 31.105 | grad_10 = Kavajë | int_10 = Tirana (regija){{!}}Tirana | stan_10 = 20.192 }} == Historija == {{glavni|Historija Albanije}} [[Datoteka:Illyricum (Imperium Romanum).png|thumb|200px|lijevo|Rasprostranjenost [[Iliri|Ilira]] na [[Balkan]]u prije oko 3000 godina]] Na području današnje Albanije u antičko doba su živjeli [[Iliri]], [[Indoevropski jezici|indoevropski]] narod koji se pojavio otprilike oko 1000. p. n. e. Njihov glavni grad bio je [[Skadar]] u sjevernozapadnoj Albaniji koji i danas postoji. [[Rimsko Carstvo|Rimljani]] osvajaju područje 9. n. e, a teritorija moderne Albanije je podjeljena između rimskih provincija [[Makedonija (rimska provincija)|Makedonije]], [[rimska provincija Dalmacija|Dalmacije]] i [[rimska provincija Epirus|Epirusa]]. Tokom većeg dijela srednjeg vijeka, Albanija pripada [[Bizantijsko Carstvo|Bizantu]]. Albanci se prvi put spominju 1043. kao ''Albanic''. Godine 1204. zbog pomoći u ratovanju protiv [[Venecija|Mletaka]], Bizant uspostavlja nezavisnu albansku kneževinu [[kneževina Epirus|Epirus]]. Godine 1478, teritoriju današnje albanske države osvaja [[Osmansko Carstvo]], ali tek nakon što je slomljen otpor Albanaca pod vodstvom čuvenog [[Skenderbeg]]a. U Osmanlijskom carstvu, Albanci postepeno prelaze na [[islam]]. Albanska islamska zajednica je bila podjeljena među [[Sunitski islam|sunitima]] i [[Bektašijski tarikat|bektašima]]. U drugoj polovini 19. vijeka počinje albanski nacionalni pokret. Godine 1878. osnovan je [[Prizrenska liga|Prizrenski savez]] sa ciljem da se napravi [[Velika Albanija|nezavisna Albanska država]]. U to doba napravljena je moderna abeceda [[Albanski jezik|albanskog jezika]]. {{Historija Albanije}} Albanija 1912. dobija svoju nezavisnost od Osmanlijskog carstva. Godine 1928. Ahmed-beg Zogu, sin vođe jednog albanskog plemena, uspijeva nagovoriti parlament da pretvori Albaniju u kraljevinu, a da on postane kralj. [[Kralj Zogu]] vlada Albanijom do 1939, kad je osvaja [[fašistička Italija]]. Nakon [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]], Albanija postaje [[Komunizam|komunistička]] država. Njom vlada [[Enver Hoxha]] koji prvo pokušava preuzeti [[Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija|jugoslavenski]] komunizam, pa onda [[Sovjetski Savez|sovjetski]] i konačno [[Kina|kineski]]. Nakon kraja kineske izolacije prema zapadu, Hoxha prekida odnose između Albanije i Kine te upostavlja politiku izolacije Albanije. Ova politika uzrokuje propast albanske privrede. Enver Hoxha umire 1985. a reforme prema [[Demokratija|demokratiji]] počinju 1991. nakon pada komunizma širom svijeta. Novi, demokratski [[Ustav Albanije|ustav]] usvojen je 1998. Također pogledati: ''[[Kastrioti]]'' == Simboli == === Zastava === [[Zastava Albanije]] ([[Albanski jezik|alb.]] ''Flamuri i Shqipërisë'') je crvena [[zastava]] s crnim dvoglavim orlom u sredini, koja predstavlja suverenu državu Albaniju na [[Balkan]]u. Vodi porijeklo od sličnog grba (pečata) [[Skenderbeg|Gjergja Kastriotija Skenderbega]], vođe pobune protiv [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]] iz 15. vijeka koja je rezultirala kratkom nezavisnošću Albanije od 1443. do 1478. U čast Skenderbega, koji se je protiv Osmanlija borio 25 godina i za to vrijeme vodio 25 bitaka, dvoglavi orao je ukrašen sa 25 perki. U godini 1911. Dede Gjon Luli je na vrhu brda Deçic u sjevernoalbanskim Alpama proglasio nezavisnost Albanaca, dok je sa svojom vojskom - Malisorima - učestvovao u ratu na dva fronta, protiv Srba i Turaka. To je bilo prvi put poslije 500 godina da je ponovo uzdignuta nacionalna zastava Albanaca. U novembru 1912. u Vlori po drugi put biva proglašena albanska nezavisnost. Sadašnja zastava službeno je usvojena 7. aprila 1992, ali su i prijašnje albanske države – Kraljevina Albanija i poslijeratna [[Komunizam|komunistička]] država – koristile gotovo istu zastavu; prva je imala "Skenderbegovu kacigu" iznad orla, a druga crvenu petokraku zvijezdu sa žutim okvirom. Ista zastava biva privatno korištena od strane Albanaca na Kosovu, Makedoniji i Crnoj Gori kao nacionalni simbol. Zastava Albanije možda je inspirisala zastavu izmišljene zemlje Sildavije u crtanim filmovima Tintin. === Grb === [[Grb Albanije]] ([[Albanski jezik|albanski]]: ''Stema e Shqipërisë'') je adaptacija [[Zastava Albanije|albanske zastave]]. Načinjen je po uzoru na grb (pečat) [[Skenderbeg]]a. Amblem iznad glave dvoglavog [[Orao|orla]] predstavlja Skenderbegovu kacigu. Grb ima proporcije 1:1.5. === Himna === [[Himni i Flamurit]] ([[Bosanski jezik|bosanski]]: Himna Zastavi) jest nacionalna himna Albanije. Riječi za himnu je napisao albanski pjesnik Aleksander Stavre Drenova. Himna je prvi put objavljena 1912. u albanskim novinama "''Liri e Shqipërisë''" koje su izdavane u [[Bugarska|Bugarskoj]]. Muziku za tekst je komponovao [[Rumunija|rumunski]] kompozitor Ciprian Porumbescu. == Politika == {{glavni|Politika Albanije}}'''Albanija''' je [[parlament]]arna [[Demokratija|demokratska]] [[republika]], a [[Vlada|vladu]] predvodi [[premijer]]. Zastupljen je višestranački sistem. Vlada ima ulogu izvršne vlasti. Zakonodavnu vlast imaju i vlada i [[Skupština Republike Albanije|parlament]] ({{Jez-sq|Kuvendi i Republikës së Shqipërisë}}). Od 1991. i uvođenja pluralizma dominantne su [[Demokratska stranka Albanije|Demokratska]] i [[Komunizam|postkomunistička]] [[Socijalistička stranka Albanije|Socijalistička stranka]]. {{Izbori za Albansku skupštinu 2013.}} {{Izbori za Albansku skupštinu 2013. (mandati)}} === Predsjednik === {{Glavni|Predsjednik Albanije}} Izvršnu vlast, tj. [[Spisak predsjednika Albanije|predsjednika države]] bira parlament na period od pet godina. === Skupština === {{Glavni|Skupština Albanije}} Zakonodavac je [[Skupština Albanije]], čijih se 140 zastupnika bira za mandat od četiri godine. === Vlada === {{Glavni|Vlada Albanije|Premijer Albanije}} [[Vlada Albanije]], na čelu s [[Spisak premijera Albanije|premijerom]], također odgovara parlamentu za svoj rad. === Ustav === Albanije je 2000. osnovala Ustavni sud po uzoru na Njemačku, koji se u nedavnim političkim krizama pokazao kao stabilizirajući faktor. Aktualni Ustav usvojen je 28. novembra 1998. nakon referenduma. === Izbori === Na ranijim demokratskim izborima, naročito onim prije 2007, dešavale su se razne nepravilnosti, koje su međunarodni posmatrači vrlo negativno ocijenili. Tek su [[Parlamentarni izbori u Albaniji 2013.|parlamentarni izbori 2013.]] bili prvi koji su prošli bez većih neregularnosti te na kojima su stranke gubitnice priznale izborni poraz, što se ranije nikad nije desilo, a za organizaciju tih izbora Albanija je pohvaljena na međunarodnom nivou. Na parlamentarnim izborima održanim 3. jula 2005. pobijedila je tada opozicijska [[Demokratska stranka Albanije]] (PDSh), na čijem je čelu bio bivši predsjednik [[Sali Berisha]], ali nisu uspjeli osvojiti apsolutnu većinu u parlamentu. Zbog brojnih prigovora i neophodnih ponavljanja brojanja u tri izborna okruga, zvanični rezultat izbora potvrđen je i objavljen tek početkom septembra 2005. Berisha je tada postao premijer Albanije. Međutim, na lokalnim izborima 18. februara 2007. Berishina Demokratska stranka zabilježila je poraz. Na općinskim izborima 2011. Berisha i Demokratska stranka ponovno su ostvarili pobjedu. Između ostalih, njegova stranka dobila je većinu u općinskom vijeću i mjesto gradonačelnika Tirane, gdje je od 2000. vladao [[Edi Rama]]. Prije parlamentarnih izbora 2013. u aprilu je LSI (Socijalistički pokret za integraciju) napustio koaliciju s Demokratama formiranu 2009. te se pridružio Socijalistima. Na tim izborima pobjedu je odnijela koalicija pod vodstvom Socijalista sa glavnim kandidatom [[Edi Rama|Edijem Ramom]], koji je postao Berishin nasljednik na mjestu premijera. === Političke stranke === Politika u Albaniji obilježena je djelovanjem dvije velike stranke: ''Demokratske stranke Albanije'' (PD) i ''Socijalističke stranke Albanije'' (PS). PD je nastala 1990. iz protivkomunističkih studentskih pokreta, dok je PS stanka nasljednica Stranke rada Albanije, koja je zemljom vladala gotovo 50 godina tokom socijalističke diktature njenog predsjednika [[Enver Hoxha|Envera Hoxhe]]. Danas, da bi neka stranka došla do apsolutne većine u parlamentu, po pravilu bira koalicijskog partnera, pri čemu pojedine manje stranke političkog centra već bile uključene u demokratske i socijalističke vlade. Političke stranke, uz izuzetak Kršćansko-demokratske stranke, ne zastupaju niti jednu religiju. Demokrate imaju pretežnu većinu u gegijskom dijelu sjeverne Albanije, dok Socijalisti imaju više pristalica uglavnom u toskijskom jugu. Grčka i makedonska manjina formirale su zajedničku Ujedinjenu stranku za ljudska prava (PBDNJ). Druge manje stranke su nastale pretežno izdvajanjem raznih struja iz dvije najveće stranke. === Vojska === [[Datoteka:Patrol Boat Iliria.jpg|thumb|180px|Patrolni brod ''Iliria'' Albanske obalne straže]] Albanska vojska se gotovo raspala nakon pobune i nemira u zemlji 1997. godine. Zbog tih događaja, vlada je 2001. započela desetogodišnji program reformi, kako bi vojsku dovela na tehnološki viši nivo te je profesionalno usavršila. Nova albanska vojska sastoji se iz 14.500 aktivnih vojnika i 5.000 u rezervnom sastavu. Novost je i da je Albanija ukinula obavezu služenja vojnog roka te danas raspolaže isključivo sa ''profesionalnim'' vojnicima.<ref name="jonilda"/> Izdaci za odbranu 2011. bili su u visini 1,52% BDP-a.<ref name="CSIS"/> == Administrativna podjela == {{glavni|Administrativna podjela Albanije}} Albanija je podijeljena u 12 okruga (''qark'' na albanskom). Regije su dalje podijeljene u 36 [[Oblasti Albanije|oblasti]] („rrethe“ na Albanskom). Glavni grad, [[Tirana]], ima specijalan status. {{Političke podjele Albanije}} == Privreda == {{glavni|Privreda Albanije}} {| class="wikitable" align="right" style="margin: 0 0 1em 1em; width: auto; line-height: 1.1em;" |+ Struktura bruto domaćeg proizvoda<ref name="cia_factbook" /> |- ! Sektor ! Udio sektora u BDP-u ! Udio zaposlenih |- | [[poljoprivreda]] | 21,4 % | 58 % |- | [[industrija]] | 19,4 % | 15 % |- | uslužni sektor | 59,2 % | 27 % |- |} [[Datoteka:Korce, bazaar 3.jpg|thumb|desno|180px|Tipične tezge na pijaci (bazaru) u gradu [[Korça]]]] Već cijeli niz godina Albanija se nalazi u jednom teškom procesu privredne transformacije sa ranije centralno-planske socijalističke u modernu, otvorenu tržišnu ekonomiju. Nakon teške krize 1990tih, privreda je postepeno bilježila oporavak: mnoga država preduzeća su [[privatizacija|privatizirana]], izgrađeni pravni okviri poslovanja, stopa [[inflacija|inflacije]] stabilizirana, smanjena je stopa nezaposlenosti a bruto nacionalni proizvod i prosječni mjesečni dohoci radnika povećani. Sektor [[turizam|turizma]] je zabilježio snažan porast prihoda. Infrastruktura je značajno poboljšana. Nacionalna ekonomija raste iz godine u godinu, a tokom [[Svjetska finansijska kriza od 2007.|finansijske krize 2007.]] Albanija je, za razliku od većine drugih evropskih država, čak zabilježila i rast privrede.<ref name="wirtsch"/> Broj građana koji žive ispod granice siromaštva je smanjen, a od 2008. uvedena je proporcionalna (jedinstvena) stopa [[porez]]a od 10%, koja je među najnižim u Evropi. Ipak, u Albaniji još uvijek postoje brojni strukturalni problemi. Stopa [[nezaposlenost]]i je još uvijek relativno visoka, tako naprimjer u periodu juli-septembar 2010. iznosila je 13,5%. Iz ove stope izuzete su osobe koje rade u poljoprivredi, jer se ne smatraju nezaposlenim. Prema podacima [[Svjetska banka|Svjetske banke]] 2008. bilo je 12,4% albanskog stanovništva koji su se smatrali ''siromašnim''.<ref name="WWD"/> U 2006. prosječna mjesečna primanja iznosila su 28.322 [[Albanski lek|leka]] (približno 225 [[euro|eura]]).<ref name="publikime"/> Jedan od većih problema u zemlji je i slaba infrastruktura. Iako su glavne saobraćajne veze znatno obnovljene i izgrađene, veći dio transportnih puteva u planinskim krajevima je i dalje u veoma lošem stanju. U tim područjima opskrba vodom je također ograničena na nekoliko sati dnevno, a česti su i prekidi napajanjem [[električna energija|električnom energijom]]. Zbog ovih problema u ruralnim područjima, mnogi stanovnici su napustili sela i odselili bilo u gradove ili čak u inostranstvo. U 2010. [[bruto domaći proizvod]] iznosio je oko 11,955 milijardi [[američki dolar|US$]], po tekućim cijenama. Sve do 2008. BDP je rastao izuzetno brzo u pojedinim periodima daleko iznad 5% (po realnim cijenama).<ref name="iwfbip"/> Rast privrede u tim godinama zasivao se na velikoj aktivnosti u oblasti [[građevinarstvo|građevinarstva]], ali i sitnih preduzeća i uslužnih djelatnosti. Međutim, zbog izražene energetske krize, poljoprivreda, rudarstvo i industrija su zabilježili smanjenje proizvodnje, te su vrlo sporo napredovale. === Trgovina === U 2011. izvoz je iznosio 1,954 milijardu US$ dok je uvoz iste godine iznosio 5,076 milijarde US dolara. Iz ovog proizilazi trgovački deficit od 3,122 milijarde US dolara odnosno 24,3% BDP-a. Najvažniji izvozni partneri Albanije u 2010. bili su [[Italija]] (48,8 %), [[Kina]] (8,4 %), [[Turska]] (6,7 %), [[Grčka]] (5,6%), [[Španija]] (5,4%) i [[Indija]] (4,9%). Najviše se uvozila roba iz Italije (34,8 %), Grčke (12,9 %), Kine (6,2%), Turske (6,0%) i [[Njemačka|Njemačke]] (4,6%). Iz Albanije se najviše izvozi [[hrana]], [[hrom]], tekstilni proizvodi, sirova [[nafta]], asfalt i [[pamuk]]. U uvozu također dominiraju prehrambeni proizvodi, mašine, hemikalije, tekstil i druga potrošna roba.<ref name="cia_factbook" /> === Budžet === [[Budžet]] Albanije 2009. obuhvatio je izdatke u vrijednosti od oko 4,1 milijarde US dolara, dok su budžetski prihodi iznosili oko 3,36 milijarde US dolara. Iz toga proizilazi budžetski deficit u visini oko 6,3% BDP-a.<ref name="cia_factbook" /> Javni dug u 2009. iznosio je 6,44 milijarde US dolara odnosno 54,9 % BDP-a.<ref name="cia_factbook" /> Plan budžeta za 2012. predviđao je izdatke u visini od 28,7% BDP-a te prihode u visini od 25,7% BDP-a. Prema tome, budžetski deficit je iznosio oko 3% BDP-a.<ref name="eucomm"/> Te godine udio javnih izdataka u budžetu (u %) bio je raspoređen, između ostalih, u sljedeće oblasti:<ref name="shsh12" /> * zdravstvo: 9,71 % * obrazovanje: 11,70 % * odbrana: 3,31 % == Međunarodne integracije == {{Glavni|Pristupanje Albanije Evropskoj uniji}} Albanija je podnijela zahtjev za članstvo u Evropskoj uniji 28. aprila 2009.6. novembra 2009. Vijeće Evropske unije poslalo je [[Evropska komisija|Evropskoj komisiji]] relevantnu dokumentaciju pozivajući da predloži mišljenje o njoj.16. decembra, [[Evropska komisija|Evropska Komisija]] je poslala upitnik Vladi Tirane, a odgovori su dostavljeni 14. aprila 2010. Dana 8. novembra 2010. Vijeće je odobrilo ukidanje režima viza cirkuliranje zraka u [[Šengenski sporazum|Šengenskom prostoru]] albanske državljane; ova se odluka primjenjuje počevši od 15. decembra. 10. oktobra 2012. [[Evropska komisija]] preporučila je Albaniji da dobije ''status kandidata'' čim provede neke temeljne reforme. U martu 2015, tokom petog "''sastanka dijaloga na visokoj razini''", povjerenik za proširenje Johannes Hahn naglasio je albanskim vlastima da prije pregovora mogu započeti određivanje datuma za pristupanje, Vlada mora ponovo otvoriti dijalog uz oporbu i provode se značajne reforme u svih pet prethodno identificiranih kritičnih područja, a to su javna uprava, pravna organizacija i državna služba (''vladavina zakona''), [[korupcija]], organizirani kriminal, temeljna prava. Ovaj službeni stav u cijelosti je dijelio [[Evropski parlament]] u aprilu 2015 Putem rezolucije kao komentara na predstavljanje izvješća Komisije o napretku Albanije u 2014. od strane [[Evropska komisija|Komisije]]. Temeljni korak ka otvaranju pristupnih pregovora bilo je jednoglasno odobravanje Skupštine ustavne reforme pravosudnog sustava održanog 21. juna 2016, koju su politički čelnici [[Evropska unija|Evropske unije]] smatrali neophodnom za borbu protiv korupcije bijesan u zemlji. U aprilu 2018, visoki predstavnik Evropske unije i povjerenik za proširenje objavljuju svoje pozitivno mišljenje o otvaranju pregovora o pristupanju, s obzirom na ostvareni napredak. U junu iste godine čelnici 28 zemalja članica odobrili su sporazum o početku pregovora o pristupanju od lipnja 2019. 29. maja 2019, visoki predstavnik i povjerenik za proširenje ponovili su svoje pozitivno mišljenje prilikom otvaranja pregovora o pristupanju, s obzirom na ostvareni napredak, posebno u pogledu "masovne reforme pravosudnog sustava.Međutim, iako su i [[Sjeverna Makedonija]] i Albanija ispunile svoja obećanja, [[Evropsko vijeće]] nije uputilo zeleno svjetlo za pregovore o pristupanju. Sjeverna Makedonija je u povoljnijem položaju u odnosu na Albaniju. Obećana potvrda pregovora o pristupanju trebala bi se dogoditi u [[Oktobar|oktobru]] 2019, no 18.oktobra čelnici zemalja članica Evropske unije nisu se suglasili oko prijedloga da se otpočnu pristupni pregovori sa Sjevernom Makedonijom i Albanijom i nakon duge i burne rasprave protekle noći nisu usvojili nikakve zaključke o proširenju. == Demografija == {{glavni|Demografija Albanije}} {| class="wikitable" align="right" style="margin: 0 0 1em 1em; width: auto; line-height: 1.1em;" !align="right" bgcolor="#d2d2d2" colspan="5"|Popis stanovništva<br /><ref name="popis2011"/><ref name="shsh12" /><ref name="cia_factbook" /><ref name="instattreg"/><ref name="king"/> |- ! Godina ! Broj |- |align="center"| 2012 |align="right" | 2.815.749 |- |align="center" | 2011 |align="right" | 2.800.138 |- |align="center" | 2001 |align="right" | 3.069.275 |- |align="center" | 1989 |align="right" | 3.182.400 |- |align="center" | 1979 |align="right" | 2.590.600 |- |align="center" | 1969 |align="right" | 2.068.200 |- |align="center" | 1960 |align="right" | 1.626.300 |- |align="center" | 1950 |align="right" | 1.218.900 |- |align="center" | 1945 |align="right" | 1.122.000 |- |align="center" | 1930 |align="right" | 833.600 |- |align="center" | 1923 |align="right" | 814.400 |- |} [[Datoteka:Pyramide Albanie.PNG|desno|thumb|Starosna piramida stanovništva 2005.]] Prema popisu stanovništva koji je proveden u Albaniji u oktobru 2011, zemlja je imala 2.800.138 stanovnika. To predstavlja smanjenje broja stanovništa za preko 8% u periodu od 2011, što je pravdano velikim iseljavanjem stanovnika. Prvi put u njenoj historiji, manje od polovine stanovnika živjelo je na selu (46,5%).<ref name="popis2011"/> Ministarstvo unutrašnjih poslova Albanije objavilo je u decembru 2015. da je u registru stanovnika upisano više od 4,4 miliona osoba. Međutim, većina tih osoba živi u inostranstvu.<ref name="punete"/> U doba [[Komunizam|komunističke]] vlasti u zemlji, ona je stalno vršila procese [[industrijalizacija|industrijalizacije]] i urbanizacije zemlja, ali i pored toga velika većina Albanaca je prije 1990. i dalje živjela na selu. To i danas obilježava mentalitet mnogih ljudi i u gradovima, čak i onih koji nisu doselili u grad, već njihovi roditelji ili, u svakom slučaju, neko od rođaka još i dalje živi na selu. Tradicionalna srednja klasa stanovništva u Albaniji je i dalje rijetka. Moderna građanska kultura postojala je početkom 20. vijeka samo u većim gradovima poput Skadra, [[Korça|Korçe]], [[Drač]]a i [[Đirokaster|Đirokastra]]. Tek od 1920tih njima se pridružuje nova albanska prijestonica [[Tirana]]. Komunisti su odbijali građansku samosvijest ovih gradova te su nakon 1945. značajno uništili građanska kulturna dostignuća. Vrijeme nakon prekretnice 1990. donijelo je velike ''demografske promjene''. S jedne stane, stotine hiljade Albanaca je bilo legalno ili ilegalno otišlo u Italiju, Grčku, druge zemlje [[Evropska unija|EU]] ili [[Sjeverna Amerika|Sjevernu Ameriku]], dok je s druge strane uslijedila velika unutrašnja migracija, "bijeg" sa sela u gradove, u kojem su stanovnici planinskih naselja i sela doselili u gradske centre. Albanska vlada je 2004. objavila podatak da se broj emigranata popeo na jedan milion za manje od 15 godina.<ref name="king" /> Međutim, i pored odseljavanja broj stanovništva u glavnom gradu Tirani i lučkom gradu Draču zabilježio je ogroman porast zbog unutrašnjeg doseljavanja. Tirana je sa 250 hiljada stanovnika 1990. porasla na 600.000 danas. Sela i mali gradovi su gotovo pusti. U brdima i na jugu zemlje postoje brojna sela u kojima niko ne živi.<ref name="heller"/> Iako su Albanci prije 1990. imali najvišu stopu prirodnog prirasta u Evropi (kontracepcijska sredstva su bila zabranjena), danas su sa 1,32 rođena djeteta po jednoj ženi daleko ispod evropskog prosjeka od 1,5 djeteta po ženi. Glavni grad ima čak i niži prosjek od oko 1 djeteta po ženi, što je daleko najniža vrijednost među većim evropskim gradovima. Ova okolnost zajedno sa nezaustavljivim odseljavanjem stanovništva doveli su do brzog starenja albanskog stanovništva, koje, zbog još uvijek velikog udjela mlađe populacije od 15 do 30 godina starosti, nije značajnije izraženo. U međuvremenu prosječna starost stanovništva porasla je na 35,3 godine.<ref name="popis2011"/> === Etničke grupe === U etničkom smislu, Albanija ima prilično ujednačeno (homogeno) stanovništvo. [[Albanci]], prema podacima s popisa 2011, predstavljaju najveći etničku grupu sa 82,58% stanovništva. Na istom popisu 13,96% stanovništva nije dalo odgovor u smislu etničke pripadnosti. Ostalih 1,58% stanovništva dalo je nevaljan ili neodređen odgovor. Na osnovu velikog udjela ovako nedorečenih odgovora, čije uzroke treba tražiti u brojnim pozivima na bojkot od strane organizacija etničkih manjina, ovi podaci, prema riječima Dhimitëra Doke,<ref name="freund"/> ''ne predstavljaju jasnu i nedvosmislenu sliku etničke strukture stanovništva Albanije''. Prema odgovorima datim na popisu stanovništva, [[Grci]] sa 0,87% stanovništva predstavljaju najveću etničku manjinu a žive pretežno na jugu zemlje. [[Romi]] i Vlasi (Arumuni) također žive u Albaniji, obje grupe sa po 0,3% stanovništva zemlje. Međutim njihovi pripadnici žive u cijeloj zemlji, vrlo raspršeno, a veće zajednice su koncentrirane u većim gradovima te u južnim dijelovima zemlje. Poslije njih slijede etnički [[Makedonci]] sa 0,2% stanovništva Albanije, koji žive u nekim selima duž državne granice prema Makedoniji. Kao ''Balkanski Egipćani'' izjasnilo se 0,12% stanovništva. Ova zajednica uglavnom živi u većim gradovima, a u etničkom smislu su se izdvojili iz Roma. Relativno mala manjina je 0,01% Crnogoraca. Oni žive uglavnom na sjeverozapadu Albanije prema granici sa Crnom Gorom. Pored navedenih, sve ostale etničke grupe u zemlji sačinjavaju ukupno 0,09% stanovništva. [[Bošnjaci]] sa oko 10.000 pripadnika također predstavljaju jednu od manjina u Albaniji. Njih oko 3.000 živi u regiji između Drača i Tirane, tačnije u naseljima Borak i Šijak. Oni su tamo i dalje zadržali svoj nacionalni identitet i jezik.<ref name="botasot"/> Međutim, na popisu stanovništva 2011. njihov broj nije iskazan zasebno.<ref name="popis2011"/> == Flora i fauna == [[Datoteka:Steinadler Aquila chrysaetos closeup2 Richard Bartz.jpg|thumb|lijevo|180px|[[Suri orao]] (''Aquila chrysaetos'', alb. ''Shqiponja'') – simbol Albanije]] Albanija se nalazi u području gdje je, između ostalog, prisutan i veliki broj biljnih vrsta. Albanska flora ima 3.221 poznatu vrstu, od čega je 489 [[endem]]a karakterističnih za Balkansko poluostrvo, dok 40 vrsta raste samo u Albaniji. U obalnom pojasu rastu palme, [[Naranča|naranče]] i [[limun]]. U dubokim riječnim dolinama koji protiču kroz gorje rastu velike šume oraha i badema. U šumama na sjeveru zemlje rastu između ostalih jele, smrče, hrastovi, bukve i [[javor]]. Za Albaniju su naročito karakteristične hrastove šume koje čine oko petinu svih šuma u zemlji. Na toplijem jugu države i u priobalnim nizijama rastu borovi, [[Lipa (biljka)|lipe]] i masline. Sredozemni grmovi (''makija'') rasprostranjeni su sve do nadmorske visine od 800 m, a osim njih i lovor, eukaliptus i smokva.<ref name="albantur"/> U velike površine netaknute okoline, Albanija čini životni prostor velikom broju rijetkih ptica kao i drugim životinjama, koje su u ostalim područjima ovog dijela Evrope već nestale. U zabačenim planinskim područjima žive [[vuk]]ovi, euroazijski ris, lisice, jeleni, divlje koze i divlje svinje. Broj smeđih medvjeda je krajem 1990ih znatno opao.<ref name="Eckehard"/> Osim toga u Albaniji živi više od 350 vrsta ptica, između ostalih to su jastrebovi, orlovi i lunje. Vlažna i močvarna područja duž obale i jezera su važne stanice za mnoge ptice selice. U albanskim vodama i moru živi oko 260 ribljih vrsta kao i neke rijetke vrste kornjača poput velike želve (''Chelonia mydas'') i glavate želve (''Caretta caretta'').<ref name="medasset"/> Međutim, u Albaniji je u posljednjih 25 godina zabilježen pad [[Biološka raznolikost|biološke raznolikosti]]. Dvije biljne i četiri životinjske vrste su već izumrle. Kod 27 vrsta sisara, 89 vrsta ptica, šest vrsta riba i 4 biljne vrste zabilježen je pad broja jedinki za više od polovine.<ref name="medasset" /> === Prirodna okolina === Albanija je dom velikom broju biljnih i životinjskih vrsta, ali se istovremeno bori sa cijelim nizom ekoloških problema, između ostalih nelegalnim lovom i ribolovom, prekomjernim izlovom ribe, nelegalnom sječom šuma i njihovim krčenjem te prekomjernom ispašom pašnjaka. Prema podacima iz 2002, 3,6% površine zemlje je bilo zaštićeno u okvirima rezervata ili nacionalnih parkova dok je 2010. taj postotak narastao na 9,9.<ref name="projectAl008"/> Albanija pripada takozvanom "Zelenom pojasu Evrope" te se nalazi u "[[Plavo srce Evrope|Plavom srcu Evrope]]".<ref name="GREEN_BELT"/><ref name="BLUE_HEART"/> === Nacionalni parkovi === U Albaniji postoji 14 [[Nacionalni parkovi u Albaniji|nacionalnih parkova]], koji zauzimaju oko 6,9% površine zemlje, te pomorski nacionalni park Karaburun-Sazan. Najveći po površini su nacionalni park Prespansko jezero, nacionalni park Šebenik-Jablanica i nacionalni park planine Dajtit. Parkovi su mjesta gdje rastu brojne ugrožene biljne vrste i utočište za brojne ugrožene životinjske vrste, a smatraju se mjestima netaknute prirode. Međutim, nedostaje efektivan i praktičan način zaštite tih područja. Pojedini nacionalni parkovi su također i omiljena turistička odredišta. == Kultura == {{glavni|Kultura Albanije}} === Sport === Najpopularniji sport u zemlji je [[nogomet]]. U najvišem rangu nogmetnog takmičenja, ''Kategoria Superiore'', takmiči se 12 klubova. Do danas najviše titula šampiona ostvario je klub iz Tirane [[KS Dinamo Tirana]]. [[Nogometna reprezentacija Albanije]] ostvarila je najvišu pobjedu u Balkanskom kupu 1946. godine. Također, po prvi put se 2015. [[Kvalifikacije za Evropsko prvenstvo u nogometu 2016 - grupa I|kvalificirala]] na [[Evropsko prvenstvo u nogometu 2016.|Evropsko prvenstvo u nogometu]]. Osim nogometa, u zemlji su popularna košarka, odbojka i [[streljaštvo]]. Posljednjih godina, automobilske utrke također dobijaju na popularnosti. Albanija je članica [[UEFA]], [[FIFA]] i Međunarodnog olimpijskog komiteta. Tek 2013. u Tirani je održano neko značajnije međunarodno takmičenje i to Evropsko prvenstvo u dizanju tegova. === Filatelija === {{glavni|Filatelija u Albaniji}} Prva poštanska marka Albanije izašla je 5. maja 1913, gotovo šest mjeseci nakon proglašenja nezavisnosti. Tiskana je jedna marke sa [[Nominalna vrijednost|nominalnom vrijednošću]] od 1 groša, odnosno 1 [[Turska pjastra|turske pjastre]] Marke su bile zapravo službeni okrugli pečat Ministarstva pošte Albanije, sa albanski dvoglavim orlom kao grbom, tekstom <tt>''MINISTERIA E POST-TELEG E TELEFONËVET'' </tt>u crnoj boji i bez naznačene nominalne vrijednosti. Ukupno je tiskano 2232 komada. Drugo izdanje izašlo je 1. juna, a varijacija te marke 14. oktobra 1913. Radi se ponovo o pečatu, ali bez grba sa nominalnom vrijednošću od jednog groša. Varijanta iz juna je tiskana u [[karnet]]ima od 45 komada, a na poštanskim šalterima je rezana u približno kvadratične marke, a marke su zbog teksta zarotiranog za 45° lijepljene tako da je zarotirani vrh kvadrata bio dolje. Postoje varijante u crnoj i plavoj boji. Drugo izdanje je perforirano iglom šivaće mašine, a perforacije su obilježavane grafitnom olovkom. Tiraž junske serije bio je 1643 komada, a oktobarske oko 800. Petnaest dana kasnije 16. juna izlazi serija od 8 maraka, koje su marke [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]] iz 1908, 1909. i 1911, na kojima je ručno utisnut crni pečat u obliku albanskog dvoglavog orla. Nominalna vrijednost je od 2, 5, 10 i 20 para, 1, 2, 2½, 5, 10, 25 i 50 pjastri. Marke su u raznim bojama, a pored orla u donjem dijelu marke je polukružno utisnuto albansko ime Albanije ''Shqipёria''. Tiraž ove serije bio je od 11.375 komada za marku sa nominalnom vrijednošću od 1 pjastre (plave boje), do 16 komada za najvrijedniju marku sa nominalnom vrijednošću od 50 pjastri u naranđastosmeđoj boji. Ova serija je jedna od najvrijednijih albanskih maraka, te vrijednost na tržištu za visoke nominalne vrijedosti, u zavisnosti od kvaliteta, prelazi nekoliko desetina hiljada [[euro|eura]]. <gallery mode="packed"> Datoteka:Shqipenia 16 June 1913-2.jpg|Marka br. 5 iz serije od 16. juna 1913.{{efn|name=MI|Redni broj poštanske marke je po njemačkom katalogu izdavača [[Michel]].}} Datoteka:Shqipenia 16 June 1913.jpg|Marka br. 6 iz serije od 16. juna 1913.{{efn|name=MI}} Datoteka:Te Shqipenies 25 October 1913.jpg|Marka br. 18 iz serije od 25. oktobra 1913.{{efn|name=MI}} Datoteka:Te Shqipenies 25 October 1913-1.jpg|Marka br. 21 iz serije od 25. oktobra 1913.{{efn|name=MI}} Datoteka:Shqipenia E Lire 1 December 1913.jpg|Marka br. 29 iz serije od 1. decembra 1913.{{efn|name=MI}} </gallery> Sve do uvođenja nove albanske valute [[Albanski franak|albanskog franka]], albanske marke su imale nominalne vrijednosti u turskoj pjastri ili u manjim jedinicama [[Turska pjastra|para]]ma. U decembru 1913. izlazi serija od 6 maraka sa motivom [[Skenderbeg]]a sa nominalnim vrijednostima od 2, 5, 10, 25, 50 [[Albanski franak|qintar]]a, kao stotog dijela franka i 1 franka. Marke imaju štamparsku grešku jer je ime Skenderbega umjesto <tt>Skanderbegu</tt> oštampano <tt>Skanderbe'''<big>r'''</big>gu</tt>. Ova serija je poznata u manjoj količini (oko 50 kompleta) sa pečatom <tt>Shkoder</tt> i <tt>Lezkë</tt> u zlatnoj boji. Tiraž je bio 500.000 sa niže vrijednosti, a 100.000 za marku od 1 franka.<ref>MICHEL Südeuropa 2001/2002, Schwanberger Verlag München, ISBN 387-858-659-0 {{Simboli jezika|de|njemački}}</ref> === Praznici i blagdani === * Nova godina (''Festat e Vitit të Ri'') – 1. i 2. januar * "Dan ljeta" (''Dita e Verës'', paganski praznik) – 14. mart * [[Uskrs]] / Vaskrs (''Dita e Pashkës'') – varijabilan datum * Praznik rada (''Dita Ndërkombëtare e Punëtoreve'') – 1. maj * Bajram (Kurban i Ramazanski) (''Dita e Bajramit'') – varijabilni datumi * Dan [[beatifikacija|beatifikacije]] Majke Tereze (''Dita e Lumturimit të Nënë Terezës'') – 19. oktobar * Dan nezavisnosti i dan zastave (''Dita e Pavarësisë dhe Festa e Flamurit'') – 28. novembar * Dan oslobođenja (''Dita e Çlirimit'') – 29. novembar * Nacionalni dan mladosti (''Dita Kombëtare e Rinisë'') – 8. decembar (povodom pada komunističkog režima) * Božić (''Krishtlindjet'') – 25. decembar == Napomene == {{Spisaknapomena}} == Reference == {{Refspisak|refs= <ref name="novi-predsjednik">{{Cite web | url =https://avaz.ba/globus/region/760363/novi-predsjednik-albanije-bajram-begaj-polozio-zakletvu| title =Novi predsjednik Albanije Bajram Begaj položio zakletvu| publisher =Dnevni avaz| date =24. 7. 2022}}</ref> <ref name="popis2011">[http://www.instat.gov.al/en/themes/population/publications/books/2012/main-results-of-population-and-housing-census-2011.aspx Popis stanovništva i domaćinstava 2011.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170803171148/http://www.instat.gov.al/en/themes/population/publications/books/2012/main-results-of-population-and-housing-census-2011.aspx |date=3. 8. 2017 }}, podaci INSTAT (Albanski institut za statistiku)</ref> <ref name="mmf1">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=96&pr.y=19&sy=2014&ey=2019&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=914&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= "Report for Selected Countries and Subjects"]. Imf.org, 14. septembar 2006, pristupljeno 15. decembar 2015.</ref> <ref name="hdi">[http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf "Human Development Report 2015"] (PDF). Ujedinjene nacije, 2015, pristupljeno 14. decembra 2015.</ref> <ref name="ginicoef">[http://hdr.undp.org/en/content/income-gini-coefficient "Income Gini coefficient"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100610232357/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html |date=10. 6. 2010 }}. Svjetska banka, UNDP pristupljeno 15. decembar 2015.</ref> <ref name="ciacoast">[http://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2060.html Dužina obale] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151228181044/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2060.html |date=28. 12. 2015 }}, CIA World Factbook, pristupljeno 16. decembar 2015.</ref> <ref name="shsh12">{{Cite book| publisher=Instituti i Statistikës| title=Shqipëria në Shifra / Albania in Figures 2012| location=Tirana| year=2013| url=http://www.instat.gov.al/media/212757/shqiperia_ne_shifra_2013.pdf| access-date=16. 12. 2015| archive-url=https://web.archive.org/web/20150924035537/http://www.instat.gov.al/media/212757/shqiperia_ne_shifra_2013.pdf| archive-date=24. 9. 2015| url-status=dead}}</ref> <ref name="reiseinfos">[http://www.online-reiseinfos.de/klima/albanien.php Klima u Albaniji i klimatske temperature u Korci, Tirani i Vlori]{{Mrtav link}}</ref> <ref name="jonilda">{{Cite web | url=http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2008/08/21/feature-03 | title=Albania to abolish conscription by 2010 | language=en | access-date=18. 12. 2012 | date=21. 8. 2008 | publisher=Southeast European Times | author=Jonilda Koci}}</ref> <ref name="CSIS">{{Cite web | url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/080424-chao-europeandefense.pdf | title=Center for strategic & International Studies; „Trends in European Defense Spending, 2001–2006“ | format=PDF | page=13- | access-date=23. 12. 2015 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090418142045/http://www.csis.org/media/csis/pubs/080424-chao-europeandefense.pdf | archive-date=18. 4. 2009 | url-status=dead }}</ref> <ref name="cia_factbook">[http://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/al.html The World Factbook - Albania] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304104519/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/al.html |date=4. 3. 2016 }}, CIA, pristupljeno 19. decembar 2015.</ref> <ref name="wirtsch">{{Cite web |url=http://www.ost-ausschuss.de/albanien-trotzt-der-wirtschaftskrise |title=Albanien trotzt der Wirtschaftskrise |access-date=11. 8. 2010}}</ref> <ref name="WWD">Svjetska banka: [http://www.undp.org.al/index.php?page=WWD/p_red United Nations Development Programme in Albania (engl.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130613085145/http://www.undp.org.al/index.php?page=WWD%2Fp_red |date=13. 6. 2013 }}</ref> <ref name="publikime">{{Cite web | url=http://www.instat.gov.al/graphics/doc/downloads/publikime/Tregues%20sipas%20qarqeve2006.pdf | title=INSTAT: ''Tregues sipas qarqeve/Indicators by Prefectures 2005/06'', Tirana 2007 | access-date=20. 12. 2015 | archive-date=11. 2. 2012 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120211235905/http://www.instat.gov.al/graphics/doc/downloads/publikime/Tregues%20sipas%20qarqeve2006.pdf | url-status=bot: unknown }}</ref> <ref name="iwfbip">Procjena Međunarodnog monetarnog fonda: [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=25&pr.y=9&sy=2011&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=914&s=NGDP_R%2CNGDP_RPCH%2CNGDP%2CNGDPD%2CNGDP_D%2CNGDPRPC%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CPPPEX%2CNID_NGDP%2CNGSD_NGDP&grp=0&a= World Economic Outlook Database (BDP 2013 po državama)], stanje: oktobar 2013. Pristupljeno 6. januara 2014.</ref> <ref name="eucomm">{{Cite web|url=http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/occasional_paper/2012/pdf/ocp97_en.pdf|publisher= European Commission|title =''2012 Economic and Fiscal Programmes of Albania, Bosnia and Herzegovina: EU Commission’s overview and country assessments'' |date= 1. 6. 2012|language=en| access-date=15. 9. 2014}}</ref> <ref name="instattreg">{{cite web | url=http://www.instat.gov.al/graphics/doc/tabelat/Treguesit%20Sociale/Popullsia/POP%202006/pop2.xls | title=Instituti i Statistikës: Popisi stanovništva 2001-2008 | access-date=19. 12. 2015 | archive-date=14. 10. 2011 | archive-url=https://web.archive.org/web/20111014174433/http://www.instat.gov.al/graphics/doc/tabelat/Treguesit%20Sociale/Popullsia/POP%202006/pop2.xls | url-status=bot: unknown }}</ref> <ref name="king">{{Cite book|author=Russell King, Nicola Mai|title=Out of Albania – From risis migration to social inclusion in Italy|url=https://archive.org/details/outofalbaniafrom0000king|publisher=Berghahn Books|location=New York|year=2008|isbn=978-1-84545-544-6}}</ref> <ref name="punete">{{Cite web | url=http://www.punetebrendshme.gov.al/al/te-rejat/lajme/prezantohet-projekti-per-regjistrimin-e-shqiptareve-qe-jetojne-jashte-vendit-video | title=Prezantohet projekti për regjistrimin e shqiptarëve që jetojnë jashtë vendit | work=Ministria e Punëve të Brendshme | date=11. 12. 2015 | access-date=17. 12. 2015 | language=sq | archive-date=19. 12. 2015 | archive-url=https://web.archive.org/web/20151219060343/http://www.punetebrendshme.gov.al/al/te-rejat/lajme/prezantohet-projekti-per-regjistrimin-e-shqiptareve-qe-jetojne-jashte-vendit-video | url-status=dead }}</ref> <ref name="heller">{{Cite book|publisher=Wilfried Heller| title=Abwanderungsraum Albanien - Zuwanderungsziel Tirana; Praxis Kultur- und Sozialgeographie| volume=H. 27| location=Potsdam| year=2003| ISBN=3-935024-68-1}}</ref> <ref name="freund">{{Cite book|author=Dhimitër Doka|title=Die ethnischen Minderheiten in Albanien im Licht der Volkszählung 2011|publisher=Deutsch-Albanische Freundschaftsgesellschaft; Albanische Hefte |number=4 |location=Bochum |year=2013 |pages=14–16|ISSN=0930-1437}}</ref> <ref name="botasot">[http://botasot.info/shqiperia/111770/7qjTyaH/ ''Shqipëria, ndërtimorja më e madhe në Evropë''], Bota Sot, pristupljeno 20. decembra 2015.</ref> <ref name="albantur">{{Cite web | url=http://www.albaniantourism.com/?crd=0,8,2,0,0,40&ln=1 | title=National Tourism Agency of Albania: Flora and Fauna | access-date=27. 9. 2013 | archive-date=27. 9. 2013 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130927133520/http://www.albaniantourism.com/?crd=0,8,2,0,0,40&ln=1 | url-status=bot: unknown }}</ref> <ref name="Eckehard">{{Cite book|author=Eckehard Pistrick| title=In der archaischen Bergwelt Albaniens| date=6. 7. 2010| pages=22}}</ref> <ref name="medasset">{{Cite web |url=http://www.medasset.org/cms/index.php?option=com_content&view=article&id=36%3Aalbania&catid=6%3Aactivities&Itemid=30&lang=en |title=Mediterranean Association to Save the Sea Turtles |access-date=18. 12. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120403211130/http://www.medasset.org/cms/index.php?option=com_content&view=article&id=36%3Aalbania&catid=6%3Aactivities&Itemid=30&lang=en |archive-date=3. 4. 2012 |url-status=dead }}</ref> <ref name="projectAl008">{{Cite web | url=http://mediterranean.panda.org/about/projects/index.cfm?uProjectID=AL0008 | title=Protecting Biodiversity in Albania through promotion of Natura 2000 | language=en | publisher=WWF | access-date=17. 12. 2015 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160305064433/http://mediterranean.panda.org/about/projects/index.cfm?uProjectID=AL0008 | archive-date=5. 3. 2016 | url-status=dead }}</ref> <ref name="GREEN_BELT">[http://www.europeangreenbelt.org/fileadmin/content/downloads/maps/08Romania%20Serbia%20Montenegro.pdf Biro za ekološke studije (2007): ''Karte 8 zum Grünen Band Europas''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140628210143/http://www.europeangreenbelt.org/fileadmin/content/downloads/maps/08Romania%20Serbia%20Montenegro.pdf |date=28. 6. 2014 }} [PDF]</ref> <ref name="BLUE_HEART">U. Schwarz: [http://www.balkanrivers.net/sites/default/files/BalkanRiverAssessment29032012web.pdf ''Balkan Rivers – The Blue Heart of Europe, Hydromorphological Status and Dam Projects.''] izvještaj 2012. (PDF)</ref> }} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Albania}} {{wikiatlas|Albania}} * {{službeni sajt|https://kryeministria.al/en}} Vlade Albanije {{sq simbol}}{{en simbol}} * [http://www.albania.al/ Nacionalna turistička organizacija] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150705085533/http://www.albania.al/ |date=5. 7. 2015 }}, zvanična stranica Albanije za informacije o putovanju i turizmu. {{en simbol}} * [http://worldpics.com.au/Albania/index.html Slike svijeta: Albanija] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120321064514/http://www.worldpics.com.au/Albania/index.html |date=21. 3. 2012 }}, mjesta koja se trebaju posjetiti u Albaniji {{en simbol}} * {{CIA World Factbook link|al|Albanija}} {{en simbol}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=AL Albanija] na "International Futures" {{en simbol}} * [http://www.bbc.com/news/world-europe-17679574 Albanija] na [[BBC|BBC News]] {{en simbol}} {{Države Evrope}} {{Mediteranska unija}} {{NATO}} {{OIS}} {{Vijeće Evrope}} {{Balkanske države}} {{Mediteranske države}} {{Normativna kontrola}} {{Istaknuti članak}} [[Kategorija:Albanija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1912.]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države albanskog govornog područja]] 5cpo4b1400lyj23l9b9svc4kdfiurnz Alžir 0 881 3734293 3693554 2025-07-11T09:48:21Z Panasko 146730 3734293 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Narodna Demokratska Republika Alžir | izvorno_ime = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبي {{Simboli jezika|ar|arapski}}<br />ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ {{Simboli jezika|ber|Tamazight}} | ime_genitiv = Alžira | zastava = Flag of Algeria.svg | grb = National Emblem of Algeria.svg | uzrečica = بالشعب وللشعب <br /> ([[bosanski|bs]]: ''Od naroda i za narod'') | himna = [[Kassaman]] | mapa = Location Algeria.svg | glavni_grad = [[Alžir (grad)|Alžir]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|36|46|N|3|03|E|type:city}} | najveći_grad = [[Alžir (grad)|Alžir]] | službeni_jezik = [[arapski]], [[tamazight]] | državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]], [[Polupredsjednička republika|polupredsjednička]], narodna [[republika]] | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak predsjednika Alžira|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Abdelmadjid Tebboune]] | vrsta_druge_vlasti = [[Spisak predsjednika vlada Alžira|Predsjednik vlade]] | vladar_druga_vlast = [[Nadir Larbaoui]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = [[Alžirski rat za nezavisnost|od Francuske]] | nezavisnost_priznato = [[5. juli]] [[1962]]. | površina = 2.381.740 | po_površini_na_svijetu = 11. na svijetu | procenat_vode = -% | stanovnika = 37.100.000<ref name ="ons">{{cite web|title=Demografija Alžira|url=http://www.ons.dz/-Demographie-.html|website=Nacionalni zavod za statistiku Alžira|publisher=ons.dz|access-date=9. 1. 2018|archive-date=6. 3. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html|url-status=bot: unknown}}</ref> | stanovnika_godina = januar 2012. | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 33. na svijetu | gustoća = 14,5 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 168. na svijetu | bdp_ukupno = $233 milijardi | bdp_godina = 2008 | po_broju_bdp_na_svijetu = 38. na svijetu | bdp_per_capita = $4,588 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 0.782<ref>{{cite web|title=Human Development Report - 2015.|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf|publisher=hdr.undp.org|access-date=9. 1. 2018}}</ref> (83) | hdi_godina = 2015. | hdi_nivo = <span style="color:#FF8C00;">medijum</span> | po_broju_hdi_na_svijetu = 104. na svijetu | gini = 35.3 | gini_godina = 1995 | po_broju_gini_na_svijetu = ?. na svijetu | valuta = [[Alžirski dinar]] ([[DZD]]) | vremenska_zona = ([[UTC]]+1) | najveća_tačka_ime = [[Tahat]] | najveća_tačka_metara = 3.003 | najveće_jezero_ime = nema | najveće_jezero_površina = - | najveća_rijeka_ime = [[Chelif]] | najveća_rijeka_dužina = 690 | nacionalni_dan = [[1. novembar]] | internetski_nastavak = [[.dz]] | pozivni_broj = +213 | komentar = |}} '''Alžir''' ([[arapski jezik|arapski]]: '''الجزائر''' al-Jazā'ir; [[Tamazight]]: '''ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ'''; [[Francuski jezik|francuski]]: Algérie), službeno '''Narodna Demokratska Republika Alžir''', je [[suverena država|zemlja]]<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Algeria|title=Algeria {{!}} Flag, Capital, Population, Map, & Language {{!}} Britannica|date=13. 6. 2023|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2. 7. 2023}}</ref> koja se nalazi u [[Sjeverna Afrika|sjevernoj Africi]] na [[Sredozemno more|obali Sredozemnog mora]]. Sa površinom od 2.381.741&nbsp;km<sup>2</sup>, Alžir je [[Spisak država po površini|deseta najveća država na svijetu]] i nakon osamostaljenja [[Južni Sudan|Južnog Sudana]] od Sudana najveća država Afrike. Graniči se sa [[Tunis]]om na sjeveroistoku, sa [[Libija|Libijom]] na istoku, [[Maroko]]m na zapadu, [[Demokratska Arapska Republika Sahara|Zapadnom Saharom]], [[Mali]]jem i [[Mauritanija|Mauritanijom]] na jugozapadu i [[Niger]]om na jugoistoku, dok na sjeveru izlazi na [[Sredozemno more]]. Od [[Antika|antičkih vremena]], teritorija današnjeg Alžira je bila u sastavu mnogih carstava, među kojima su [[Numidija]], [[Fenicija]], [[Kartaga]], [[Rimsko carstvo]], [[Vandali]], [[Bizantijsko carstvo]], [[Emevije|Emevijski halifat]], [[Abasidski halifat]], [[Idrisidski sultanat]], [[Aglabidski emirat]], [[Rustamidsko carstvo]], [[Fatimidski halifat]], [[Ziridski emirat]], [[Hamadidsko carstvo]], [[Almoravidsko carstvo]], [[Almohadski halifat]], [[Osmanlijsko carstvo]] i [[Francuski Alžir|Francusko kolonijalno carstvo]]. [[Berberi]] se smatraju autohtonim stanovnicima Alžira. Nakon [[Muslimansko osvajanje sjeverne Afrike|muslimanskog osvajanja sjeverne Afrike]], većina autohtonih stanovnika je prešla na [[islam]]. Stoga, iako je većina Alžiraca berberskog porijekla, većina se identifikuje [[Arabizacija|arapskim identitetom]]. Masovno, Alžirci su mješavina Berbera i [[Arapi|Arapa]], [[Turci|Turaka]], Afrikanaca i Andaluzijaca. Alžir je [[Regionalna sila|regionalna]] i [[srednja sila]]. Ova afrička država snabdjeva Evropu velikim količinama [[Prirodni plin|prirodnog plina]], pa joj je izvoz energije okosnica ekonomije. Prema [[OPEC]]-u, Alžir je [[Spisak država po dokazanim rezervama nafte|17. država u svijetu po rezervama nafte]] i druga u Africi, dok je [[Spisak država po dokazanim rezervama plina|9. država u svijetu po rezervama plina]]. Alžirska naftna kompanija [[Sonatrach]] je najveća kompanija u Africi. Alžir ima jednu od najvećih vojsci u Africi i najveći vojni budžet na kontinetu. Većina alžirskog oružja se uvozi iz [[Rusija|Rusije]], sa kojom je bliski saveznik. Alžir je članica [[Afrička unija|Afričke unije]], [[Arapska liga|Arapske lige]], [[OPEC|OPEC-a]], [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] i jedan od osnivača [[Arapska magrebska unija|Arapske magrebske unije]]. Prema podacima iz januara 2012. godine u Alžiru je živjelo 37,1 milion stanovnika.<ref name ="ons">{{cite web|title=Demografija Alžira|url=http://www.ons.dz/-Demographie-.html|website=Nacionalni zavod za statistiku Alžira|publisher=ons.dz|access-date=9. 1. 2018|archive-date=6. 3. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Administrativno se sastoji od 48 pokrajina, 553 distrikta (daïras) i 1.541 općine. [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad države je [[Alžir (grad)|Alžir]]. == Etimologija == Naziv za državu potiče od naziva glavnog grada Alžira. Naziv za glavni grad potiče od arapskog termina ''al-Jazā'ir'' (الجزائر) što u prijevodu na [[bosanski jezik]] znači ''ostrva'' i skraćena je verzija starijeg naziva ''Jazā'ir Banī Mazghanna'' (جزائر بني مزغنة) što znači ''Ostrva Mazghanna plemena'' zabilježenog od strane [[Srednji vijek|srednjovjekovnog]] [[Geografija|geografa]] i [[Kartografija|kartografa]] [[Muhamed El-Idrisi|Muhameda El-Idrisija]]. == Historija == {{Glavni|Historija Alžira}} === Antičko doba === [[Datoteka:Timgad rue.jpg|lijevo|275p|mini|Antičke [[Rimsko carstvo|rimske]] ruševine ulice grada [[Timgad]]a koje vode do lokalnog [[slavoluk]]a u čast rimskog cara [[Trajan]]a]] [[Datoteka:GM_Djemila_Roman_Theatre02.jpg|desno|275p|mini|Antičko rimsko pozorište u gradu [[Džemila (grad)|Džemila]]]] [[Datoteka:GM Massinissa.png|lijevo|200p|mini|Kovani novac sa likom kralja [[Masinisa]]]] [[Mlađe kameno doba|Neolitska]] [[civilizacija]] na području [[Sahara|Sahare]] i [[Sredozemno more|mediteranskog]] dijela [[Magrib]]a javlja se još u periodu od 11.000 godina prije nove ere ili najkasnije između 6.000 i 2.000 godina p.n.e. Taj period ljudske [[Historija|historije]] koji je naročito bogato prikazan na slikama [[Tasili n'Adžer]]a, dominirao je na području današnjeg Alžira sve do [[Antika|klasičnog perioda]]. Mješavina različitih naroda Sjeverne Afrike se tokom vremena ujedinila u posebnu rodnu populaciju koja se zove [[Berberi]] a koji su [[autohtoni narodi]] sjevernog dijela Afrike. Iz svog glavnog centra moći u [[Kartaga|Kartagi]], Kartaginjani su se proširili i uspostavili mala naselja duž sjevernoafričke obale. Do 600. godine prije nove ere [[Fenicija|Feničani]] su se već nalazili u Tipasi, istočno od današnjeg alžirskog grada [[Cherchell]]a, Hiponu (današnjem [[Annab]]u) i Rusicadeu (današnjoj Skikdi). Ta naselja su im služila kao sidrišta i gradovi za trgovinu. S obzirom na porast moći Kartage, njen uticaj na urođeničko stanovništvo se dramatično povećao. Berberska civilizacija se nalazila u fazi u kojoj je [[poljoprivreda]], [[proizvodnja]], [[trgovina]] i politička organizacija funkcionisala u nekoliko država. Trgovinske veze između Kartage, čiji su se posjedi nalazili na obali Sredozemnog mora, i Berbera u unutrašnjosti su se intezivirali ali je teritorijalna ekspanzija Kartage rezultirala i porobljavanjem ili vojnim zapošljavanjem Berbera. Do početka [[4. vijek]]a prije nove ere, Berberi su činili najbrojniji dio vojske Kartage. U periodu od 241. do 238. p.n.e. berberski vojnici su se [[Najamnički rat|pobunili]] jer nisu bili plaćeni za svoje usluge nakon što je Kartaga izgubila od Rimljana u [[Prvi punski rat|Prvom punskom ratu]]. Nakon što su se pobunili, Berberi su uspjeli su da steknu kontrolu nad većinom Kartaginine sjevernoafričke teritorije te su čak i kovali novac koji je nazvan Libijan, što je na grčkom označavao narode Sjeverne Afrike. Moć Kartage je povremeno opadala uglavnom zbog stalnih ratova i poraza od Rimskog carstva tokom [[Punski ratovi|Punskih ratova]] Grad Kartaga je konačno uništena 146. p.n.e od strane Rimskog carstva. Kako je opadala moć Kartage tako su Berberi širili svoju vlast u zaleđu. Do 2. vijeka p.n.e pojavilo se nekoliko velikih ali ipak slabo administrativno razvijenih berberskih kraljevstava. Dva kraljevsta su osnovana u [[Numidija|Numidiji]], na području koje se nalazilo iza priobalnih područja koje je kontrolisala Kartaga. Zapadno od Numidije nalazila se [[Mauritanija (regija)|Mauritanija]], koja se protezala preko rijeke [[Muluja]], u današnjem [[Maroko|Maroku]] do [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]]. Najvišu tačku civilizacije, do dolaska [[Almohadi|Almohada]] i [[Almoravidi|Almoravida]] više od 1.000 godina poslije, Berberi su postigli za vrijeme vladavine [[Masinisa|Masinise]] tokom 2. vijeka prije nove ere. Poslije smrti Masinise 148. p.n.e. Berbersko kraljevstvo je dijeljeno i ujedinjavano nekoliko puta. Te teritorije su se održale nezavisnim do 24. godine nove ere kada ih je pokorilo Rimsko carstvo. Tokom sljedećih nekoliko vijekova područjem današnjeg Alžira vladali su Rimljani, koji su osnovali mnoge kolonije u regiji. Kao i ostatak Sjeverne Afrike, Alžir je bio jedno od područja koja su hranila Carstvo jer su se sa područja Alžira izvozile [[žitarice]] i drugi poljoprivredne proizvodi u Rimsko carstvo. [[Aurelije Augustin]] bio je biskup Hippona (danas Alžira), koji se nalazio u tadašnjoj rimskoj provinciji Afrike. Germanski [[Vandali]] pod vodstvom [[Gajzeriha]]a su 429. godine sa [[Pirinejsko poluostrva|Pirinejskog poluostrva]] prešli na afričko tlo i 435. godine zagospodarili priobalnim područjem Numidije. Nisu uspjeli u namjeri osnivanja nijednog značajnijeg naselja na osvojenom području jer su u toj namjeri osujećeni od strane lokalnih plemena. U stvari, do trenutka dolaska [[Bizantijsko carstvo|Bizantijaca]], Lepcis Magna je napuštena, a regija Mselata je okupirana od strane autohtonog Laguatana koji su nastojali da ostvare politički, vojni i kulturni preporod. === Srednji vijek === {{Glavni|Srednovjekovni muslimanski Alžir}} [[Datoteka:Fatimid_Caliphate.PNG|desno|300p|mini|[[Fatimidski halifat]], period oko 960. – 1100.]] Nakon pojave islama i njegovog širenja prvo Arabijskim poluostrvom a zatim i Levantom, još za vrijeme [[Pravedni halifat|Pravednog halifata]] muslimani prelaze na područje Sjeverne Afrike i osvajaju Egipat. Širenjem teritorije prema zapadu, uz zanemariv otpor lokalnog stanovništva, Emevije osvojaju Alžir sredinom 7. vijeka. U narednom periodu većina autohtonog stanovništva će prihvatiti islam. Padom emevijskog halifata, na području koje je obuhvatalo pojavit će se nekoliko lokalnih dinastija, uključujući Aglabide, Almohade, Zajanide, Ziride, Rustamide, Hamadide, Almoravide i [[Fatimidski halifat|Fatimide]]. U srednjem vijeku, tokom [[Zlatno doba islama|zlatnog doba islama]], Sjeverna Afrika je bila dom mnogih velikih naučnika, vjerskih autoriteta i vladara. Početkom ovog perioda Magrebom su vladali Fatimidi, dugotrajni halifat koji se teritorijalno protezao i na [[Levant]] i [[Hidžaz]]. Fatimidi su imali sekularnu unutrašnju vladu, kao i moćnu vojsku i mornaricu, sastavljenu prvenstveno od Arapa i stanovništva sa Levanta. Fatimidski halifat se počeo rušiti kada su [[Ziridi]], koji su bili pod vlašću Fatimida, počeli da jačaju svoju autonomiju unutar Fatimidskog halifata sve dok se nisu izdvojili iz halifata. U početku su Fatimidi slali vojsku protiv Zirida i uspjevali da zadrže primat nad tom teritorijom koju su naseljavali Ziridi. Usljed toga, Ziridi su prihvatili arapske običaje i kulture. Ostala autohtona berberska plemena koja su i dalje ostala u velikoj mjeri nezavisna i koja su u zavisnosti od plemena do plemena kontrolisala različite dijelove Magreba vremenom su se ujedinila (uglavnom za vrijeme Fatimida). Fatimidska država, poznata i kao Fatimidski halifat, vremenom je postala islamska imperija koja je u svom sastavu uključivala Sjevernu Afriku, [[Sicilija|Siciliju]], [[Palestina (država)|Palestinu]], [[Jordan]], [[Liban]], [[Sirija|Siriju]], [[Egipat]], afričku obalu [[Crveno more|Crvenog mora]], područje [[Tihamah]]a (područje na Arabijskom području, od [[Akapski zaliv|Akapskog zaliva]] do tjesnaca [[Bab-el-Mandeb]]a, između [[Afrički rog|Afričkog roga]] i [[Arabijsko poluostrvo|Arabijskog poluostrva]]), Hidžaz i [[Jemen]]. Fatimidski halifat je trgovao sa ostalim imperijama tog vremena, a formirana je i jedna vrsta konfederacije i uspostavljena trgovačka mreža sa drugim islamskim državama tokom islamskog doba. Kroz historiju, Berberi su se sastojali od nekoliko plemena. Dva glavna ogranka su činili Botri i Barnèsi koji su se dalje dijelili na različita plemena i podplemena. Svaka regija Magreba sadržavala je nekoliko plemena (npr. Sanhadja, Houara, Zenata, Masmuda, Kutama, Awarba i Berghwata). Sva ova plemena su donosila nezavisne teritorijalne odluke. U srednjem vijeku na području Magreba i u drugim obližnjim zemljama pojavilo se nekoliko berberskih dinastija. [[Ibn-Haldun]], arapski [[filozof]] i historičar, je izradio tabelu koja sadrži osnovne podatke o berberskim dinastijama regije Magreb kao što su Ziridi, Banu Ifran, Maghrawa, Almoravidi, Hammadidi, Almohadi, Merinidi, Abdalwadid, Wattasidi, Meknassa i Hafsidi. U ranom 16. vijeku, Španija je izgradila utvrđene ispostave na ili blizu alžirske obale i preuzela kontrolu nad nekoliko obalnih gradova poput Mers el Kebira 1505. Orana 1509. i Tlemcena, Mostaganema i Ténèsa 1510. godine. Iste godine, nekoliko trgovaca iz Alžira prepustilo je jedno od kamenitih ostrva sa lukom Španiji. Poslije se ispostavilo da su utvrđene ispostave (''Presidios'') u Sjevernoj Africi skupe i uglavnom predstavljaju neefikasne vojne napore koji nisu garantovali pristup španskoj trgovačkoj floti. {{Glavni|Banu Hilal}} [[Datoteka:Empire almohade.PNG|desno|275p|mini|[[Almohadski halifat]] na vrhuncu svoje moći, oko 1212. godine]] Na području [[Ifrikija|Ifrikije]], današnjeg Tunisa, vladala je berberska porodica Ziridu, koja je bila u statusu sizerena u odnosu na Fatmide čiji se centar nalazio u egipatskom [[Kairo|Kairu]]. Vladar Zirida el-Mu'izz odlučio je vjerovatno 1048. godine, okončati ovu zavisnost od Fatimidskog halifata. Fatimidska država je u to vrijeme bila suviše slaba da bi pokušala sa kaznenom ekspedicijom. Između [[Nil]]a i Crvenog mora živjela su beduinska plemena protjerana sa Arabijskog poluostrva, između ostalog Banu Hilal i Banu Sulaym. Njihovo prisustvo na području doline Nila su ometali česti upadi nomada. Tada tadašnji Fatimidski sizeren koji je vladao dijelom Magreba odriče se kontrole nad tim područjem u zamjenu za suverenost nad ostatkom teritorije. Ovaj sporazum ne samo da je doveo do preseljenja beduinskih plemena iz dolene Nila već ih je Fatimidska država i podsticala time što je iz državne kase davala i novčane naknade za preseljenje i popunjavanje tih područja. Cijela plemena sa ženama, djecom, životinjama i opremom za stanovanje su se preseljavali. Neki su se na tom putu zaustavili i na drugim područjima, pogotovo na području [[Kirenaika|Kirenaike]] ali većina ih je stigla do Ifrikije, uglavnom na područje današnjeg Gabesa. Ziridski vladar je pokušao da zaustavi ovo doseljavanje ali u svakom duelu, zadnjem odigranom pred zidinama grada [[Kairuan]]a, je poražen od Arapa koji su tokom vremena postali gospodari polja. Doseljavanje se i inteziviralo tako da su se Arapi 1057. godine proširili visokim ravnicama [[Constantine (grad)|Constantina]], gdje su postepeno ugušili grad [[Beni Hammad]] kao što su nekoliko decenija prije isto učinili i sa gradom Kairuanom. Vremenom su formirali gornjoalžirska i [[Oran]]ska poljoprivredna područja. Neka od područja su nasilno preuzeli Almohadi u drugoj polovini 12. vijeka. Sa sigurnošću se može tvrditi da su u 13. vijeku čitavom Sjevernom Afrikom, sa izuzetkom glavnih planinskih područja i nekih priobalnih regija, u potpunosti vladali Berberi. === Osmanlijski period === {{Glavni|Osmanlijski Alžir}} [[Datoteka:Barbarossa Hayreddin Pasha.jpg|lijevo|200p|mini|[[Hajrudin Barbarosa]]]] [[Datoteka:De_Engels-Nederlandse_vloot_in_de_Baai_van_Algiers_ter_ondersteuning_van_het_ultimatum_tot_vrijlating_van_blanke_slaven,_26_augustus_1816._Rijksmuseum_SK-A-1377.jpeg|desno|275p|mini|Prikaz [[Bombardovanje Alžira (1816)|bombardovanja Alžira]] od strane angloholandske flote]] [[Datoteka:Abd al-Qadir.jpg|desno|200p|mini|[[Abd el-Kader|Emir Abd el-Kader]], vođa alžirskog otpora francuskoj kolonizaciji, oko 1865.]] Pojedini dijelovi današnjeg Alžira nalazili su se pod vlašću Osmanlijskog carstva tokom perioda dužeg od tri vijeka, od 1516. do 1830. Godine 1516. turski plaćenici [[Oruk Barbarosa]] i [[Hajrudin Barbarosa]], koji su uspješno djelovali pod Hafsidima, bazu svojih operacija prebacili su u Alžir. Uspjeli su preuzeti Jijel i Alžir od Španaca, ali su na kraju preuzeli i potpunu kontrolu nad gradom i okolinom, prisiljavajući bivšeg vladara Abu Hamo Musu III, vladara dinastije Bani Zijad da napusti to područje. Kada je Oruk Barbarosa ubijen 1518. tokom invazije na Tlemcen, naslijedio ga je Hajrudin Barbarosa na položaju vojnog komandanta Alžira. Osmanski sultan promovisao ga je na položaj [[begler-beg]]a, pri čemu je dobio i kontigent od 2000 [[Janjičari|janjičara]]. Uz pomoć janjičara Hajrudin je osvojio cijelo područje između Konstantina i Orana iako je Oran ostao pod španskom kontrolom do 1791.<ref name="ApO">{{cite web|title=Alžir – period osmanlijske vladavine|url=http://countrystudies.us/algeria/16.htm|publisher=countrystudies.us|access-date=24. 1. 2018}}</ref> Sljedeći begler-beg bio je Hajrudinov sin [[Hasan-paša|Hasan]], koji je poziciju preuzeo 1544. Do 1587. područjem su upravljali službenici koji su vladali bez nekih ograničenja. Nakon toga, uz instituciju redovne osmanlijske administracije, područjem su upravljali službenici nazivani [[Paša|paše]], periodom koji je trajao tri godine. Paše su vladale uz pomoć janjičara, u Alžiru poznatih kao ‘’ojaq’’ a predvođeni su [[aga]]ma. Nezadovoljstvo među janjičarima je poraslo sredinom 1600-ih, zbog neredovnog plaćanja, a revolti su se ponovili i protiv paše. Kao rezultat toga, aga optužuje pašu zbog korupcije i nesposobnosti. Kuga je više puta zahvatala gradove Sjeverne Afrike. Alžir je izgubio od 30.000 do 50.000 stanovnika tokom perioda pojave kuge u periodu 1620–1621. i pretrpio visoku stopu smrtnosti stanovništva tokom perioda 1654–1657, 1665, 1691. i 1740–1742.<ref name="Davis">{{cite web|title=Robert Davis (2003) – Bijelo roblje Mediterana|url=https://books.google.ba/books?id=5q9zcB3JS40C&pg=&dq=&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=&f=false|access-date=25. 1. 2018}}</ref> === Francuska kolonizacija (1830–1962) === {{Glavni|Francuski Alžir|Alžirski rat za nezavisnost}} Kao tzv. ''[[Casus belli]]'' odnosno povod da se napadne Alžir Francuzima je poslužio događaj u kojem je uvrijeđen njihov konzul. Pod tim izgovorom, Francuzi su 1830. napali Alžir.<ref>{{cite web|title=Background Note: Algeria|url=https://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/8005.htm|work=U.S. Department of State}}</ref><ref>{{cite book |author =Horne, Alistair |title=A Savage War of Peace: Algeria 1954–1962 |url =https://archive.org/details/savagewarofpeace0000horn |publisher=NYRB Classics |location=1755 Broadway, New York, NY 10019 |year=2006 |pages=[https://archive.org/details/savagewarofpeace0000horn/page/29 29]–30 |isbn=978-1-59017-218-6}}</ref> Alžirska trgovina robljem i piraterija su prestali francuskim osvajanjem Alžira.<ref>Chisholm, Hugh, ed. (1911). "[https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Barbary_Pirates Barbary Pirates]". [[Encyclopædia Britannica]] (11th ed.). Cambridge University Press.</ref> Zauzimanje Alžira od strane francuske vojske potrajalo je duži vremenski period i dovelo do značajnog krvoprolića. Kombinacija francuskog nasilja i epidemija bolesti dovela je do toga da se populacija autohtonog alžirskog stanovništvo tokom perioda između 1830. i 1872. godine smanjila skoro za trećinu.<ref name="Ricoux1880">{{cite book|last=Ricoux|first=René|title=La démographie figurée de l'Algérie: étude statistique des... |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k103772b/f299.image|access-date=14. 2. 2013|year=1880|publisher=G. Masson|pages=260–261|trans-title=The figurative demographics of Algeria}}</ref> Historičar [[Ben Kiernan]] je o francuskom osvajanju Alžira napisao sljedeće: "Do 1875. završeno je francusko osvajanje Alžira. Od početka okupacije 1830, tokom rata stradalo je oko 825.000 autohtonih Alžiraca."<ref>{{cite book|last1=Kiernan|first1=Ben|title=Blood and Soil: A World History of Genocide and Extermination from Sparta to Darfur|page=374|url=https://books.google.com/books?id=XR91bs70jukC&q=374#v=snippet&q=374&f=false|isbn=0300100981|year=2007}}</ref> Populacija Alžira, koja je 1830. godine iznosila oko 1,5 miliona, dostigla je brojku od skoro 11 miliona 1960. godine.<ref>{{cite web|title=Algeria (Djazaïria) historical demographic data of the whole country|url=http://www.populstat.info/Africa/algeriac.htm|work=Population Statistics|publisher=populstat.info|access-date=9. 6. 2012|author=Lahmeyer, Jan|date=11. 10. 2003|archive-date=18. 7. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120718104037/http://www.populstat.info/Africa/algeriac.htm|url-status=dead}}</ref> Francuska politika okupacije Alžira se zasnivala na tzv. "civilizaciji" zemlje.<ref>{{cite book|author =Ruedy, John Douglas |title=Modern Algeria: The Origins And Development of a Nation |url=https://books.google.com/books?id=WIRWgrbE_fEC&pg=PA103 |year=2005 |publisher=Indiana University Press |isbn=978-0-253-21782-0 |page=103}}</ref> Tokom ovog perioda formirana je mala, ali uticajna francuska autohtona elita, sastavljena od Berbera, uglavnom [[Kabili|Kabila]]. Kao posljedica toga, francuska vlada je favorizovala Kabile.<ref>{{cite book|author1=Hargreaves, Alec G. |author2=McKinney, Mark |title=Post-Colonial Cultures in France |url=https://books.google.com/books?id=0xk6235fcNcC&pg=PA104 |year=1997 |publisher=Psychology Press |isbn=978-0-415-14487-2 |page=104}}</ref> Oko 80% svih izgrađenih škola u tom periodu izgrađeno je upravo za Kabile. Od 1848. do nezavisnosti Alžira, Francuska je upravljala čitavim mediteranskim dijelom Alžira kao svojim integralnim dijelom i jednim od departmana nacije. Kao jedna od najstarijih prekomorskih teritorija u Francuskoj, Alžir je postao odredište za stotine hiljada evropskih emigranata, koji su postali poznati kao colonsi, a kasnije i kao ''Pied-Noirs'' ili frankoalžirci. U periodu između 1825. i 1847. godine, u Alžir je iz Francuske emigriralo oko 50.000 ljudi.<ref>{{cite book|last=Randell|first=Keith|title=France: Monarchy, Republic and Empire, 1814–70|url=https://books.google.com/books?id=AvyGHAAACAAJ|year=1986|publisher=Hodder & Stoughton|isbn=978-0-340-51805-2}}</ref><ref>{{cite book|last1=Fisher|first1=Michael H.|title=Migration: A World History|date=2014|publisher=Oxford University Press|location=New York|isbn=0199764344|page=80}}</ref> Ovi naseljenici su imali koristi od konfiskacije zemlje od plemenskih naroda a što je podsticano od strane francuske vlade, uz primjenu savremenih poljoprivrednih tehnika koje su povećale količinu obradivog zemljište.<ref>{{cite book |author =Horne, Alistair |title=A Savage War of Peace: Algeria 1954–1962 (New York Review Books Classics) |url =https://archive.org/details/savagewarofpeace0000horn |publisher=NYRB Classics |location=1755 Broadway, New York, NY 10019 |year=2006 |isbn=978-1-59017-218-6 |page=[https://archive.org/details/savagewarofpeace0000horn/page/32 32]}}</ref> Mnogi Evropljani su se naselili u gradovima Oranu i Alžiru, a do početka 20. vijeka činili su većinski dio stanovništva u oba grada.<ref>Albert Habib Hourani, Malise Ruthven (2002). "''[https://books.google.com/books?id=egbOb0mewz4C&pg=PA323&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false A history of the Arab peoples]''". Harvard University Press. p.323. {{ISBN|0-674-01017-5}}</ref> Krajem 19. i početkom 20. vijeka udio Evropljana u stanovništvu Alžira iznosio je skoro petinu ukupnog stanovništva. Ovim naseljavanjem cilj francuske vlade bio je da Alžir postane asimilovani dio Francuske, a to je uključivalo i značajne investicije u obrazovanju posebno nakon 1900. godine. Domaće stanovništvo je u velikoj mjeri pružalo otpor kulturološkoj i vjerskoj asimilaciji i za razliku od drugih kolonizovanih zemalja u centralnoj Aziji i [[Kavkaz]]u, Alžir je zadržao svoje individualne vještine i relativno intenzivnu poljoprivredu zasnovanu na ljudskom radu.<ref>{{cite book|author=Baten, Jörg |title=A History of the Global Economy. From 1500 to the Present.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|page=220|isbn=9781107507180}}</ref> Postepeno, nezadovoljstvo muslimanskog stanovništva, koje nije imalo politički i ekonomski status u kolonijalnom sistemu, dovelo je do zahtjeva za većom političkom autonomijom i eventualnom nezavisnosti od Francuske. U maju 1945, ustanak protiv okupacionih francuskih snaga je ugušen od strane francuske vlasti pri čemu je nad pobunjenicima počinjen [[Masakr u Sétifu i Guelmu]]. Tenzije između dvije grupe stanovništva su se nastavile a poslije i kulminirale 1954. godine, kada su se desili i prvi događaji procesa koji će se kasnije nazvati alžirski rat za nezavisnost. U ratu je stradalo nekoliko stotina hiljada Alžiraca. Historičari, poput Alistair Horne i Raymond Arona, tvrde da je stvarni broj alžirskih žrtava daleko veći od podataka [[Front za nacionalno oslobođenje|Fronta za nacionalno oslobođenje]] i zvaničnih francuskih procjena, ali je manji od 1 miliona smrtnih slučajeva koje je potvrdila alžirska vlada nakon nezavisnosti. Horne procjenjuje da su alžirske žrtve tokom razdoblja od osam godina bile oko 700.000. ljudi.<ref>{{cite book|first=Alistair|last=Horne|page=[https://archive.org/details/savagewarofpeace00horn/page/538 538]|title=A Savage War of Peace|isbn=0-670-61964-7|url=https://archive.org/details/savagewarofpeace00horn/page/538}}</ref> Rat protiv Francuske vlasti završen je 1962. godine, kada je Alžir nakon sporazuma iz Éviana iz marta 1962. i [[Referendum o nezavisnosti Alžira|referenduma o samoopredjeljenju]] u julu 1962. godine ostvario potpunu nezavisnost od Francuske. === Period od 1962. do 1991. === Nakon što je izborena nezavisnost, prvi predsjednik Alžira bio je [[Ahmed Ben Bella]]. Nakon što je Maroko proglasio pravo na zapadni dio Alžira došlo je do [[Alžirsko-marokanski pogranični rat|Alžirsko-marokanskog pograničnog rata]]. Rat je potrajao nekoliko mjeseci, bez pobjednika s tim da Maroko nije ostvario proklamovano pravo na spornu teritoriju. Predsjednik Ben Bella je svrgnut 1965. od strane Houarija Boumediene, bivšeg saveznika i ministra odbrane. Pod prethodnim predsjednikom, vlada je postala u velikoj mjeri socijalistička i autoritarna dok Boumédienne nastavlja isti trend. Međutim, tokom vladanja predsjednik Houari Boumediene se mnogo više oslanja na vojsku koja mu pruža podršku dok se minimizira uloga partije i njena uloga svodi na simboličku ulogu. Kolektivizirao je poljoprivredu i pokrenuo masovnu [[Industrijalizacija|industrijalizaciju]]. Objekti za ekploataciju nafte su nacionalizovani. Ovaj potez je bio posebno koristan za rukovodstvo Alžira nakon međunarodne naftne krize iz 1973. godine. Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina pod predsjednikom Houarijem Boumediene, Alžir je sproveo program industrijalizacije unutar socijalističke privrede koja se nalazila pod kontrolom države. Nasljednik Boumediena, Šadli Bendjedid, predstavio je neke liberalne ekonomske reforme. Promovisao je politiku arabizacije u alžirskom društvu i javnom životu. Nastavnici arapskog jezika, koji su dovedeni iz drugih muslimanskih zemalja, širili su konvencionalnu islamsku misao u školama. Alžirska privreda postajala je sve više zavisna od nafte, što je dovelo do poteškoća tokom perioda kada je cijena ovog energenta bila niska. Ekonomska recesija izazvana padom svjetskih cijena nafte dovela je do alžirskih društvenih nemira tokom osamdesetih godina prošlog vijeka. Do kraja decenije, Bendjedid je uveo višestranački sistem. Razvile su se političke stranke, poput Islamskog fronta spasa (FIS), široke koalicije muslimanskih grupa. === Građanski rat (1991-2002) i period nakon toga === U decembru 1991. godine, Islamski front spasa dominirao je prvim od dva kruga parlamentarnih izbora. U strahu od izbora islamske vlade, vlasti su intervenisale 11. januara 1992. godine, poništavajući izbore. Tadašnji Predsjednik Alžira Bendjedid je podnio ostavku, a Visoko državno vijeće je postavljeno kao zamjena za predsjednika. Visoko državno vijeće je zabranilo Islamski front spasa usljed čega dolazi do pobune oružanog krila ove partije. U sukobu između ovog krila i vladinih oružanih snaga po procjenama stradalo je više od 100.000 ljudi. Islamski militanti su sproveli nasilnu kampanju uperenu protiv civilnog stanovništva.<ref>"[https://www.nytimes.com/1997/08/30/world/98-die-in-one-of-algerian-civil-war-s-worst-massacres.html 98 Die in One of Algerian Civil War's Worst Massacres ]". ''The New York Times''. 30 August 1997.</ref> Sukob u Alžiru izazvao je međunarodnu intervenciju, naročito tokom krize u vezi sa [[Air France]]ovim letom br. 8969, otmice koju je izvršila Oružana islamska grupa. Oružana islamska grupa proglasila je primirje oktobra 1997. Naredni predsjednički izbori u Alžiru održani su 1999. godine na kojima je mandat predsjednika Alžira osvojio Abdelaziz Bouteflika. Izbori su od strane međunarodnih posmatrača i većine opozicionih grupa smatrani pristrasnim<ref>{{cite web|url = http://freedomhouse.org/report/freedom-world/2013/algeria#.Ut_5Aig4m2w|title = Freedom in the World 2013: Algeria|publisher = Freedom House|author = "Freedom House"|access-date = 12. 2. 2018|archive-date = 2. 2. 2014|archive-url = https://web.archive.org/web/20140202094239/http://freedomhouse.org/report/freedom-world/2013/algeria#.Ut_5Aig4m2w|url-status = dead}}</ref> a predsjednik je akcenat stavio na obnovu političke stabilnosti u državi. Mnogi politički zatvorenici su pomilovani a oslobođeno je i nekoliko hiljada pripadnika oružanih grupa od krivičnog gonjenja i u nekoj mjeri su i amnestirani. Bouteflika je ponovo izabran na predsjedničkim izborima u aprilu 2004, nakon kampanje zasnovane na programu nacionalnog pomirenja. Program je obuhvatao i ekonomske, institucionalne, političke i socijalne reforme sa ciljem modernizacije Alžira i povećanja životnog standarda. Ovim programom je obuhvaćena i druga inicijativa za amnestiju, Povelja o miru i nacionalnom pomirenju, koja je odobrena na referendumu u septembru 2005. godine. Povelja je ponudila amnestiju većini gerilaca i vladinih snaga bezbjednosti.<ref name="faco" /> Nakon glasanja u Parlamentu Alžira, u novembru 2008. je izmjenjen i alžirski Ustav pri čemu je ukinuto ograničenje na više od dva mandata Predsjednika Alžira. Ova promjena omogućila je Boutefliki da se kandidira za treći mandat predsjednika što je i učinio i bio izabran na izborima 2009. godine. Protesti koji su počeli 28. decembra 2010. godine, inspirisani sličnim protestima širom Bliskog istoka i sjeverne Afrike, označili su početak tzv. [[Arapsko proljeće|Arapskog proljeća]] u ovom dijelu svijeta. Vlada je 24. februara 2011. ukinula vanredno stanje u državi koje je trajalo 19 godina.<ref>{{cite news |url=http://articles.cnn.com/2011-02-24/world/algeria.emergency_1_islamist-party-algerian-press-service-emergency-declaration?_s=PM:WORLD |title=Algeria Officially Lifts State of Emergency |publisher=CNN |date=24. 2. 2011 |access-date=27. 2. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110301134330/http://articles.cnn.com/2011-02-24/world/algeria.emergency_1_islamist-party-algerian-press-service-emergency-declaration?_s=PM%3AWORLD |archive-date=1. 3. 2011 |url-status=dead }}</ref> Osim toga, Vlada je donijela zakone koji se odnose na političke partije, izborni kodeks i zastupljenost žena u izabranim tijelima. Aprila 2011. godine, Bouteflika je obećao daljnje ustavne i političke reforme.<ref name="faco">{{cite web|title=Country Profile: Algeria |url=http://www.fco.gov.uk/en/travel-and-living-abroad/travel-advice-by-country/country-profile/middle-east-north-africa/algeria/?profile=all |publisher=Foreign and Commonwealth Office |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213054455/http://www.fco.gov.uk/en/travel-and-living-abroad/travel-advice-by-country/country-profile/middle-east-north-africa/algeria/?profile=all |archive-date=13. 12. 2010 }}</ref> Međutim, opozicione grupe rutinski nastavljaju sa kritikama izbora kao nepravičnih dok međunarodne grupe za zaštitu ljudskih prava tvrde da se u Alžiru nastavlja sa cenzurom medija i ograničavanjem prava političkih protivnika. == Geografija == {{Glavni|Geografija Alžira}} <gallery> Datoteka:Kabylie-neige.jpg|[[Djurdjura]] planinski masiv pod snijegom Datoteka:Tadrart Rouge.jpg|[[Tadrart]] u blizini grada [[Djanet]]a. Datoteka:Ouarsenis 2012, Wilaya de Tissemsilt (Algérie).jpg|Planinski masiv [[Ouarsenis]] u sjeverozapadnom dijelu Alžira (1985 m) Datoteka:Les Aiguades.jpg|Pogled na more iz grada [[Bejaïa]] |Nacionalni park [[Tassili n'Ajjer]] |[[Edough]] Nacionalni park [[Annaba]] Datoteka:Lagh-Algeria-SM.jpg|Dolina u blizini grada Laghouat </gallery> Alžir se nalazi na sjeveru Afrike i najveća je država u Africi i [[Sredozemlje|Mediteranskom bazenu]]. U njegovom južnom dijelu nalazi se značajan dio Sahare. Na sjeveru, [[Mali Atlas]] zajedno sa [[Saharanski Atlas|Saharanskim Atlasom]], dalje na jugu, formiraju dva paralelna skupa reljefa između kojih se nalaze prostrane ravnice i visoravni. Oba Atlasa se spajaju u istočnom dijelu Alžira. Ogromne planine [[Aures (Alžir)|Auresa]] i [[Tebessa]] zauzimaju cijeli sjeveroistočni Alžir i ocrtavaju granicu sa susjednim Tunisom. Najviša tačka države je planina [[Tahat]] (3.003 metara). Alžir leži uglavnom između 19° i 37° [[sjever]]ne [[Geografska širina|geografske širine]] i 9° [[zapad]]ne i 12° [[istok|istočne]] [[Geografska dužina|geografske dužine]]. Većina obalnog područja je brdovita, ponekad čak i planinska, a postoji i nekoliko prirodnih luka. Oblast od obale do Malog Atlasa je plodna. U tim ravnicama se nalaze najveće površine za proizvodnju pšenice, žitarica, agruma, te brojni privredni centri. Pošto je to najrazvijeniji dio zemlje, on je i najnaseljeniji. Južno od Malog Atlasa je područje [[stepa]] koje se završava Saharskim Atlasom dok se na jugu prostire Sahara. Ahagarske planine (arapski: جبال هقار), poznate i kao Hoggar, su planinska oblast u centralnom dijelu Sahare, u južnom Alžiru. Nalaze se oko 1.500&nbsp;km južno od glavnog grada Alžira i nedaleko zapadno od grada [[Tamanrasset]]a. Alžir, Oran, Konstantin i Annaba su najveći gradovi Alžira. === Klima === [[Datoteka:Algeria_map_of_K%C3%B6ppen_climate_classification.svg|desno|275p|mini|Prikaz klime Alžira prema [[Köppenova klasifikacija klime|Köppenovoj klasifikaciji klime]]]] U pustinjskom području Alžira srednje temperature zraka mogu biti izuzetno visoke. Međutim, nakon zalaska sunca, čist, suh zrak omogućava brz gubitak toplote do rezultira hladnim noćima. Usljed toga, visok je raspon temperature unutar 24 sata. Kiša je prilično obilna duž obalnog dijela Malog Atlasa a količina kišnih padavina se kreče u rasponu od 400 do 670&nbsp;mm godišnje pri čemu se količina padavina povećava sa zapada ka istoku države. Padavina je najviše u sjevernom dijelu istočnog Alžira, gdje u pojedinim godinama dostiže čak i količinu do 1.000&nbsp;mm. Dalje u unutrašnjosti, padavina je manje. Alžirom se, između planina, prostiru i [[erg]]ovi ili pješčane dine. U tim područjima, u ljetnim periodima kada su vjetrovi jaki i česti, temperature mogu dostići i do 43,3&nbsp;°C. === Biljni i životinjski svijet === [[Datoteka:C%C3%A8dre_du_Ch%C3%A9lia_13_(Algeria).jpg|lijevo|300p|mini|[[Cedar]] u regiji [[Aures]]]] Raznolika vegetacija Alžira obuhvata priobalne, planinske i travnate dijelove pustinjske regije a u sklopu koje se nalazi raznolik spektar divljih životinja. Mnoge divlje životinje koje nastanjuju alžirsku teritoriju žive u neposrednoj blizini naseljenih mjesta. Najčešće divlje životinje uključuju divlje svinje, šakale i gazele, iako nisu rijetke ni lisice i jerboe, jedna vrsta [[glodari]]. Također, na teritoriji Alžira egzistira i mali broj afričkih leoparda i [[Sjeverozapadni gepard|sjeverozapadnhi geparda]], koje je teko vidjeti u prirodi. Barbary stag, vrsta jelena, naseljava guste vlažne šume sjeveroistočnog Alžira. Raznovrsne vrste ptica čine Alžir svojevrsnom atrakcijom za posmatrače ptica. [[Berberski makaki]] su jedini predstavnici primata. Zmije, varani i brojni drugi gmizavci mogu se naći u područjima gdje vlada stepska klima. Mnogo je vrsta životinja koje su nekada naseljavale područje Alžira ali su izumrle, uključujući [[Berberski lav|Berberske lavove]], [[Atlaski medvjedi|Atlaske medvjede]] i [[Zapadnoafrički krokodil|krokodile]].<ref>"[http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0014734 Crocodiles in the Sahara Desert: An Update of Distribution, Habitats and Population Status for Conservation Planning in Mauritania]". ''[[PLOS ONE]]''. 25 February 2011.</ref> Na sjeveru države, neke od autohtonih predstavnika biljnog svijeta su [[makija]] pšenica, [[masline]], [[hrast]]ovi, [[cedar]]i i drugi četinari. Planinske regije sadrže velike zimzelene šume od ([[alepski bor]], [[kleka]] i [[zimzeleni hrast]]) i nekoliko vrsta listopadne šume. [[Smokva]], [[eukaliptus]], [[agava]] i razne vrste palmi rastu u toplijim područjima. Vinova loza je autohtona biljka u priobalnim područjima. U regiji Sahare, u nekim oazama rastu i palme. [[Akacija]] sa divljim maslinama je preovladavajuća flora u ostatku Sahare. == Politika == [[Datoteka:H%C3%A9micycle_de_l%27assembl%C3%A9e_populaire_nationale_(Alg%C3%A9rie).jpg|thumb|desno|upright=1.50|[[Nacionalna narodna skupština Alžira]]]] Alžir je po uređenju [[unitarna država]], [[Polupredsjednički sistem|polupredsjednička]] narodna [[republika]]. Pored regularno izabranih predstavnika, dio uticaja na alžirsko društvo ostvaruje i nekolicina civilnih i vojnih predstavnika "desiderata", kao tzv. vlast iz sjene poznata i kao "le pouvoir" a zapravo ta neformalna vlast rukovodi zemljom čak odlučuje i kod izbora predsjednika Alžira. Prema tome, neformalno najmoćniji čovjek države je Muhammed Medinen, šef vojne obaveštajne službe.<ref>{{cite news|title=Still waiting for real democracy|url=http://www.economist.com/node/21554565|publisher=The Economist|date=12. 5. 2012}}</ref> Nakon smrti generala Larbia Belkheira, [[predsjednik Alžira]] [[Abdelaziz Bouteflika]] je postavio sebi odane ljude na ključne položaje u državi, naročito u [[Sonatrach]]u, državnoj kompaniji za eksploataciju nafte i zemnog plina i obezbjedio ustavne amandmane koji mu omogućavaju kandidaturu na mjesto predsjednika na neograničeni broj puta.<ref>{{cite news|title=The president and the police|url=http://www.economist.com/node/15612455|publisher=The Economist|date=4. 5. 2010}}</ref> Šef države je predsednik Alžira, koji se bira na petogodišnji mandat. Predsednik je ranije bio ograničen na dva petogodišnja mandata, ali ustavni amandman koji je Parlament izglasao 11. novembra 2008. ukinuo je ovo ograničenje.<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm |title= Algeria Deputies Scrap Term Limit |publisher=BBC News |date=12. 11. 2008 |access-date=24. 11. 2008| archive-url= https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm| archive-date= 14. 11. 2008 |url-status=live}}</ref> Svi stanovnici Alžira stariji od 18 godina imaju pravo glasa. Predsjednik Alžira je i civilni šef vojske, Vijeća ministara i Vijeća za nacionalnu sigurnost. On postavlja premijera koji je i šef vlade.<ref name="president">Articles: 85, 87, 77, 78 and 79 of the Algerian constitution {{cite web|last=Algerian government|title=Constitution|url=http://www.conseil-constitutionnel.dz/Constitution08_6.htm|access-date=25. 9. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120422193224/http://www.conseil-constitutionnel.dz/Constitution08_6.htm|archive-date=22. 4. 2012|url-status=dead}}</ref> [[Alžirski parlament]] je dvodomni parlament. Sastoji se od Donjeg doma, [[Nacionalna narodna skupština Alžira|Nacionalne narodne skupštine Alžire]] koja broji 462 članova koji se direktno biraju na petogodišnji mandat, dok se Gornji dom, [[Vijeće naroda Alžira|Vijeće naroda]] sastoji od 144 predstavnika sa šetsogodišnjim mandatom. 96 članova Gornjeg doma biraju lokalne skupštine a 48 predstavnika u ovom domu imenuje Predsjednik Alžira. Prema ustavu, nijedna politička asocijacija se ne može formirati ako se ista "zasniva na razlikama u religiji, jeziku, rasi, spolu, profesiji ili regionalnoj pripadnosti". Pored toga, političke kampanje se ne mogu zasnivati na pomenutim temama.<ref>Article 42 of the Algerian constitution – {{cite web|last=Algerian Government|title=Algerian constitution الحـقــوق والحــرّيـات|url=http://www.conseil-constitutionnel.dz/Constitution08_4-1.htm|access-date=25. 9. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120914044119/http://www.conseil-constitutionnel.dz/Constitution08_4-1.htm|archive-date=14. 9. 2012|url-status=dead}}</ref> === Međunarodni odnosi === Alžir je uključen u [[Evropska politika susjedstva|Evropsku politiku susjedstva]] [[Evropska unija|Evropske unije]] (ENP), čiji je cilj približavanje EU-a i njenih susjednih država. Podsticanje i nagrađivanje najboljih kandidata uz određena financijska sredstva koja su dostupna na brži i fleksibilniji način, glavna su dva načela u osnovi Instrumenta evropskog susjedstva (ENI) koja su stupila na snagu 2014. godine. Budžet ove politike iznosi 15,4 milijardi [[euro|eura]] i osigurava finansiranje niza programa. Francuska vlada je 2009. godine pristala da nadoknadi štetu žrtvama nuklearnih testiranja obavljenih na teritoriji Alžira. Ministar odbrane Herve Morin je pri predstavljanju nacrta zakona o isplatama izjavio sljedeće: "Vrijeme je da naša zemlja uspostavi mir sa samom sobom, mir zahvaljujući sistemu nadoknade i reparacije". Alžirski zvaničnici i aktivisti vjeruju da je ovo dobar prvi korak te se nadaju da će ovaj potez podstaći širu reparaciju. Napetosti između Alžira i Maroka a vezano za [[Zapadna Sahara|Zapadnu Saharu]] predstavljaju svojevrsnu pooštravanje međunarodnih odnosa ove dvije članice [[Arapska magrebska unija|Arapske magrebske unije]], nominalno osnovane 1989. godine ali sa malo praktične koristi od njenog osnivanja. === Vojska === {{Glavni|Oružane snage Alžira}} Alžirske oružane snage sastoje se od tri roda: [[Narodna armija Alžira|Narodne armije Alžira]] (ANP), [[Alžirska nacionalna mornarica|Alžirske nacionalne mornarice]] (MRA) i [[Alžirske zračne snage|Alžirskih zračnih snaga]] (QJJ) sa protivzračnom odbranom.<ref name="AlgeriaFactbook">{{cite web|title="The World Factbook – Alžir".|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ag.html|access-date=2. 2. 2018|archive-date=30. 9. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120930183539/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ag.html|url-status=dead}}</ref> Oružane snage Alžira su direktni nasljednik [[Nacionalna oslobodilačka armija (Alžir)|Nacionalne oslobodilačke armije]], oružanog krila [[Nacionalnooslobodilački front (Alžir)|Nacionalnooslobodilačkog fronta]] koja je kao vojno krilo dalo doprinos oslobođenju Alžira od francuske kolonijalne vlasti, tokom alžirskog rata za nezavisnosti (1954-62). Ukupno brojno stanje uključuje 147.000 aktivnih, 150.000 pripadnika u rezervi i 187.000 pripadnika paravojnih formacija (procjena za 2008. godinu).<ref name=IISS_TMB>{{cite book |title=The Military Balance 2008 |author =Hackett, James (ed.)|others= [[International Institute for Strategic Studies]] |date=5. 2. 2008|publisher=Europa |isbn=978-1-85743-461-3| url=http://www.zawya.com/printstory.cfm?storyid=v51n20-1TS05&l=134200080519|access-date=16. 7. 2008}}</ref> Služenje vojnog roka u Alžiru je obavezno za muškarce uzrasta od 19-30 godina i to u trajanju od ukupno 12 mjeseci.<ref>"Loi 14-06 relative au service national", JORADP 48, August, 10th 2014</ref> Vojni izdaci su iznosili 4,3% od BDP-a za 2012. godinu.<ref name="AlgeriaFactbook"/> Alžirske oružane snage su druge najveće oružane snage Sjeverne Afrike (nakon egipatskih oružanih snaga) i oružane snage sa najvećim izdacima u Africi (10 milijardi [[Američki dolar|američkih dolara]]).<ref name="AlgeriaSpending">{{cite web|title=Alžir nabavlja vojnu opremu|url=https://www.upi.com/Business_News/Security-Industry/2013/03/11/Algerias-military-goes-on-an-arms-spree/UPI-89581363031700/|publisher=www.upi.com/|access-date=2. 2. 2018}}</ref> Predstavnici Alžirskih oružanih snaga su 2007. godine za potrebe Alžirskih zračnih snaga sa Ruskim predstavnicima potpisali sporazum o nabavci 49 [[MiG-29|MiG-29SMT]] i 6 [[MiG-29|MiG-29UBT]] po procjenjenoj cijeni od 1,9 milijardi američkih dolara. Rusija takođe gradi dvije [[Podmornice klase Kilo|podmornice tipa 636]] za potrebe alžirske nacionalne mornarice.<ref>{{cite news| url=http://www.warandpeace.ru/en/news/view/12214/| title=Venezuela's Chavez To Finalise Russian Submarines Deal|agency=[[Agence France-Presse]]|date=14. 6. 2007| access-date=31. 8. 2011}}</ref> === Ljudska prava === ''Freedom House'' je otkada vrši rejtinge o slobodi i ljudskim pravima (1972) uglavnom svrstavao Alžir kao "neslobodnu zemlju", sa izuzetkom 1989, 1990. i 1991. godine, kada je zemlja označena kao "država sa djelimičnim slobodama". U decembru 2016. Euromediteranski monitor za ljudska prava objavio je izveštaj o kršenju slobode medija u Alžiru. U izvještaju se navodi da alžirska vlada nameće ograničenje slobode štampe, izražavanja i prava na mirne demonstracije i proteste kao i da intenzivira cenzuru medija i vebsajtova. Zbog činjenice da novinari i aktivisti kritikuju vladu, neke medijske organizacije su zatvorene. Homoseksualnost je zakonom zabranjena u Alžiru. Pokazivanje homoseksualne prirode u javnosti se prema alžirskom zakonu kažnjava kaznom i do dvije godine zatvora. == Administrativna podjela == {{Glavni|Pokrajine Alžira}} Alžir se administrativno dijeli na 48 pokrajina, 553 distrikta (daïras) i 1.541 općine. Svaka pokrajina je nazvana prema svom glavnom gradu. Po površina najveća je Tamanraset pokrajina sa 556.185&nbsp;km<sup>2</sup> što čini 23,35% ukupne površine Alžira. Prema podacima iz 2008. najmnogoljudnija je pokrajina Alžir sa 2.988.145 stanovnika ili 8,76% stanovništva države a ujedno je i najgušće naseljena sa 2.511 stanovnika po km<sup>2</sup>. Dvije su pokrajine sa najvećim brojem distrikta, Tizi Ouzou i Batna sa po 21 distriktom, odnosno 67 i 61 općinom, respektivno. Nasuprot njih, Pokrajina Tindouf se sastoji samo od jednog distrikta koje se sastoji od dvije općine. == Privreda == {{Glavni|Privreda Alžira}} [[Datoteka:Algeria_Export_Treemap.jpg|thumb|desno|upright=1.50|Grafički prikaz roba koje se izvoze iz Alžira, pri čemu dominantan udio predstavljaju nafta i zemni plin]] [[Datoteka:Theatre d'oran.jpg|thumb|lijevo|upright=1.50|Alžirski lučki grad [[Oran]]]] Najrazvijenije privredne grane su rudarstvo i industrija a manje [[poljoprivreda]]. Alžirska država se razvija u obliku socijalizma ali se postepeno preobražava u kapitalističko društvo. Izvršena je nacionalizacija osnovnih grana kao i većine francuskih posjeda. Poljoprivreda: agrumi, voće, pšenica, žitarice, uljane palme, [[pamuk]]. Alžir ima sljedeće industrijske grane: industriju vađenja nafte, i u okviru toga rafinerije nafte; termoelektrane, metalnu industriju, tekstilnu industriju, hemijsku industriju, prehrambenu industriju, proizvodnju čelika i željeza, prerada nafte i prirodnog gasa. U rudarstvu su zastupljene proizvodnje ruda bakra, gvožđa, [[cink]]a, [[mangan]]a, olova, uranova ruda,; zatim: kameni ugalj, [[dijamant]]i, [[sumpor]]. Svjetska grupa banaka klasifikuje Alžir kao državu sa višim srednjim prihodom.<ref>{{cite web |url=http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/CLASS.XLS |title=World Bank list of economies |date=januar 2011 |publisher=World Bank |access-date=27. 5. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522153925/http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/CLASS.XLS |archive-date=22. 5. 2011 |url-status=dead }}</ref> Alžirska valuta je [[Alžirski dinar]] (DZD). Privreda je i dalje u dominantnom državnom vlasništvu, kao naslijeđe socijalističkog modela razvoja zemlje uspostavljenog nakon nezavisnosti Alžira. Posljednjih godina, alžirska vlada je zaustavila privatizaciju državnih preduzeća i nametnula ograničenja na uvoz i ograničila udio stranog vlasništva u alžirskim preduzećima.<ref name="AlgeriaFactbook"/> Ova ograničenja se tek nedavno ukidaju ali još uvijek ostaje pitanju o dovoljnoj diverzifikaciji alžirske privrede. Trendovi u alžirskoj privredi se zasnivaju na razvoju industrije izvan dominantne industrije vezane za eksploataciju i preradu nafte i zemnog plina, najvećeg prirodnog resursa Alžira a koja je pod opterećenjem visokih troškova i inertne državne birokratije. Međutim, nastojanja vlade da se izvrši diverzifikacija privrede i omogući porast stranog i domaćeg ulaganja u druge privredne grane izvan energetskog sektora nisu rezultirale pozitivnim privrednim kretanjima tako da nije došlo do smanjenja visoke stope nezaposlenosti mladih.<ref name="AlgeriaFactbook"/> Alžir se suočava sa nizom kratkoročnih i srednjoročnih problema, uključujući potrebu diverzifikacije privrede, jačanje političkih, ekonomskih i finansijskih reformi, poboljšanje poslovne klime i ujednačavanje stepena ekonomske razvijenosti među regijama. Val ekonomskih protesta u februaru i martu 2011. godine podstakao je alžirsku vladu da ponudi više od 23 milijarde dolara javnih grantova i retroaktivno poveća plate i naknade. Usljed toga, javna potrošnja se povećala za 27% godišnje tokom proteklih pet godina. Program javnih investicija za period 2010-14. iznosi 286 milijardi [[Američki dolar|američkih dolara]], od čega 40% ide na ljudski razvoj.<ref name="Alžir-ekonomija">{{cite web|title=Alžir - ekonoski podaci|url=http://www.africaneconomicoutlook.org/en/news-events|access-date=5. 3. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180304062523/http://www.africaneconomicoutlook.org/en/news-events|archive-date=4. 3. 2018|url-status=dead}}</ref> U toku 2011. privreda Alžira je narasla za 2,6%, uglavnom usljed porasta javne potrošnje, posebno u sektoru građevinarstva i javnih radova i povećanja unutrašnje potražnje. Bez efekata ekonomskog rasta koji se odnose na eksploataciju i preradu nafte i zemnog plina rast u ostalim sektorima privrede je iznosio 4,8%. Stopa inflacije u istoj godini je bila 4% a budžetski deficit 3% BDP-a. Suficit tekućeg računa procjenjuje se na 9,3% BDP-a (kraj decembra 2011. godine) dok su zvanične rezerve iznosile 182 milijarde američkih dolara.<ref name="Alžir-ekonomija"/> [[Inflacija]], najniža u regiji, u periodu između 2003. i 2007. iznosila je u prosjeku 4%.<ref name="MFW4A">{{cite web |url=http://www.mfw4a.org/algeria/algeria-financial-sector-profile.html |title=Algeria: Financial Sector Profile |publisher=Making Finance Work for Africa |access-date=17. 1. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130725141517/http://www.mfw4a.org/algeria/algeria-financial-sector-profile.html |archive-date=25. 7. 2013 |url-status=dead }}</ref> Alžir je za 2011. godinu imao vanskotrgovinski suficit od 26,9 milijardi dolara, što je povećanje od 62% u odnosu na suficit iz prethodne godine. Generalno, Alžir je u 2011. godini izvezao roba u vrijednosti od 73 milijarde dok je uvoz za isti period iznosio 46 milijardi dolara.<ref>{{cite web |url=http://english.nuqudy.com/General_Overview/North_Africa/Algeria_Non-Oil_Exp-676 |title=Algeria Non-Oil Exports Surge 41% |publisher=nuqudy.com |date=25. 1. 2012 |access-date=17. 1. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170614142316/http://english.nuqudy.com/General_Overview/North_Africa/Algeria_Non-Oil_Exp-676 |archive-date=14. 6. 2017 |url-status=dead }}</ref> Zahvaljujući velikim prihodima od nafte i zemnog plina, Alžir ima 173 milijarde dolara u deviznim rezervama i veliki fond za stabilizaciju poslova vezanih za eksploataciju i preradu nafte i zemnog plina. Vanjski dug Alžira je izuzetno niske vrijednosti i iznosi oko 2% BDP-a.<ref name="AlgeriaFactbook"/> Privreda Alžira ostaje u velikoj mjeri zavisna od nafte i zemnog plina i uprkos visokim deviznim rezervama rast tekućih rashoda čini budžet Alžira podložnijim riziku zbog, dugoročno gledano, smanjenu prihoda od nafte i zemnog plina.<ref name="Alžir-2011">{{cite web|title=Alžir - 2011.|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|access-date=5. 3. 2018}}</ref> U 2011. godini, poljoprivredni sektor i sektor usluga zabilježili su rast od 10% i 5,3% respektivno a oko 14% radne snage je zaposleno u poljoprivrednom sektoru.<ref name="AlgeriaFactbook"/> Fiskalna politika u 2011. godini i dalje je bila ekspanzionistička i omogućila je održavanje tempa javnih investicija a zadržala je snažnu potražnju za poslovima i stambenim kapacitetima. Uprkos pregovorima koje vodi godinama, Alžir još uvijek nije član [[Svjetska trgovinska organizacija|Svjetske trgovinske organizacije (WTO)]]. U martu 2006. godine, Rusija je pristala na otpis alžirskog duga od 4,74 milijardi dolara iz perioda bivšeg [[SSSR]]-a.<ref>{{cite web|url=http://www.brtsis.com/ |title=Brtsis, Brief on Russian Defence, Trade, Security and Energy |publisher=Brtsis.com |access-date=24. 11. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080219035941/http://www.brtsis.com/ |archive-date=19. 2. 2008}}</ref> Dogovor je postignut tokom posjete ruskog predsjednika [[Vladimir Putin|Vladimira Putina]] Alžiru, prve posjete nekog od ruskih lidera Alžiru u posljednjih pola stoljeća. Zauzvrat, alžirski predsjednik Abdelaziz Bouteflika pristao je da od Rusije nabavi borbene avione, protuzračne sisteme i drugo oružje u vrijednosti od 7,5 milijardi dolara.<ref>{{cite news |title=Russia Agrees Algeria Arms Deal, Writes Off Debt |agency=Reuters |date=11. 3. 2006 |url=http://www.sauress.com/en/spaen/338083}}</ref><ref>{{cite news |author =Marsaud, Olivia | title=La Russie efface la dette algérienne| language = French | publisher=[[Radio France Internationale]] |date=10. 3. 2006 |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/075/article_42379.asp | access-date=31. 8. 2011| archive-url= https://web.archive.org/web/20110721020655/http://www.rfi.fr/actufr/articles/075/article_42379.asp| archive-date= 21. 7. 2011 |url-status=live}}</ref> === Nafta i zemni plin === [[Datoteka:Algeria_pipelines_map.jpg|thumb|desno|upright=1.00|Trase naftovoda i plinovoda kroz teritoriju Alžira]] Alžir, čija se privreda zasniva na ekploataciji i preradi nafte, članica je [[OPEC|Organizacije zemalje izvoznica nafte]] od 1969. godine. Proizvodnja sirove nafte iznosi oko 1,1 milion barela dnevno, ali je takođe veliki proizvođač i izvoznik gasa, sa mrežom naftovoda i plinovoda važnim za Evropu.<ref name=opb15>{{cite web|title=OPEC Bulletin 8-9/12|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|page=15}}</ref> [[Ugljovodonik|Ugljovodonici]] su dugo bili okosnica privrede, čineći oko 60% budžetskih prihoda, 30% BDP-a i preko 95% prihoda od izvoza. Alžir je 10. po rezervama prirodnog gasa i šesti najveći izvoznik istog na svijetu. Američka uprava za informacije o energetici izvijestila je da je Alžir 2005. godine imao 4,5 triliona m<sup>3</sup> provjerenih rezervi prirodnog gasa.<ref name="ciawfb">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|title=Country Comparison: Natural Gas – Proved Reserves|publisher=Cia.gov|access-date=17. 1. 2013|archive-date=7. 3. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170307234405/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|url-status=dead}}</ref> Po rezervama nafte Alžir je 16. na svijetu.<ref name="AlgeriaFactbook"/> Prihodi od nafte i gasa porasli su u 2011. godini kao rezultat nastavka rasta cijena nafte, iako je trend obima proizvodnje manji. Proizvodnja iz sektora nafte i gasa po obimu nastavlja da opada, smanjivši se sa 43,2 na 32 miliona tona u periodu između 2007. i 2011. godine. Ipak, sektor je činio 98% ukupnog obima izvoza u 2011. godini, u odnosu na 48% koliko je iznosio 1962. godine<ref>{{cite web|url=http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules |title=Le temps des crapules&nbsp;– Tout sur l'Algérie |publisher=Tsa-algerie.com |date=27. 5. 2013 |author =Benchicou, Mohamed |archive-url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules |archive-date=11. 3. 2014 }}</ref> i 70% ukupnih budžetskih prihoda tj. 71,4 milijarde dolara. Alžirska nacionalna naftna kompanija je Sonatrach i ima ključnu ulogu u svim aspektima sektora nafte i prirodnog gasa u Alžiru. Svi inostrani operateri su dužni da rade u partnerstvu sa Sonatrachom, koji obično ima većinsko vlasništvo u sporazumima o dijeljenju proizvodnje.<ref>{{cite web|title=Country Analysis Briefs&nbsp;– Algeria |url=http://www.eia.gov/cabs/Algeria/pdf.pdf |publisher=Energy Information Administration |archive-url=https://web.archive.org/web/20130531053812/http://www.eia.gov/cabs/Algeria/pdf.pdf |archive-date=31. 5. 2013 }}</ref> === Istraživanje alternativnih izvora energija === Posljednjih godina Alžir je uložio oko 100 milijardi alžirskih dinara u razvoj istraživačkih objekata vezanih za [[Alternativnaenergija|alternativne izvore energije]]. Ovaj razvojni program je namijenjen unapređenju proizvodnje alternativne energije, naročito iskorištenju [[Sunčeva energija|solarne]] i [[Energija vjetra|energije vjetra]].<ref>{{cite web|url=http://portail.cder.dz/spip.php?article1571 |title=Archived copy |access-date=31. 10. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161101101749/http://portail.cder.dz/spip.php?article1571 |archive-date=1. 11. 2016 }}</ref> Procjenjuje se da Alžir ima najveći potencijal solarne energiju na Mediteranu, tako da je vlada finansirala kreiranje solarnog naučnog parka u Hassi R'Melu. Trenutno, Alžir ima 20.000 istraživača na različitim univerzitetima i više od 780 naučnoistraživačkih laboratorija. Broj naučnoistraživačkih insitucija iz oblasti istraživanja alternativnih izvora energija se planira povećati na 1000 takvih. Pored solarne energije, oblasti istraživanja u Alžiru uključuju svemirsku i satelitsku telekomunikaciju, [[Nuklearna energija|nuklearnu energiju]] i medicinska istraživanja. === Tržište rada === Uprkos smanjenju stope nezaposlenosti trenutna nezaposlenost mladih i žena u Alžiru je visoka. Nezaposlenost je naročito izražena u populaciji mlađih osoba (period životne dobi između 15-24 godine) i iznosi 21,5%. Ukupna stopa nezaposlenosti u 2011. godini iznosila je 10%. Vlada je tokom 2011. ojačala programe koji se tiču programa rada uvedenih 1988. godine, posebno u okviru programa koji pomaže onima koji traže posao. === Turizam === [[Datoteka:Autoroute_est_ouest_ghomri2.JPG|thumb|desno|upright=1.20|Glavni alžirski autoput koji spaja Maroko sa Tunisom i dio je budućeg projekta [[Autoput Kairo-Dakar|autoputa Kairo-Dakar]]]] Razvoj turističkog sektora u Alžiru prethodno je bio ometen slabom promocijom turističkog potencijala ali se takvo stanje promijenilo od 2004. godine. Naime, kada je sprovedena široka strategija razvoja turizma koja je rezultirala izgradnjom mnogih hotela visokog standarda. U Alžiru postoji nekoliko lokacija koje su uvrštene na spisak [[Svjetska baština|Svjetske baštine]] [[UNESCO]]-a, između ostalih i utvrđeni grad [[Beni Hammad]], prva prijestolnica [[Hamadidsko carstvo|Hamadidskog carstva]], [[Tipasa]], feničanski a kasnije i rimski grad, [[Djémila]] i [[Timgad]], ostaci rimskih ruševina, dolina [[M'Zab]], dolina krečnjaka unutar koje se nalazi velika urbanizovanu oazu kao i [[Kazba]], važna alžirska citadela. Jeina prirodna lokacija sa spiska Svjetske baštine je [[Tasili n'Adžer]], planinski masiv kopji se nalazi na jugoistoku države. === Promet === Alžirska mreža cesta je najgušća u Africi. Sastoji se procjenjenih 180.000&nbsp;km autoputeva, sa više od 3.756 objekata. Ova mreža će dodatno biti proširena [[Alžirski autoput ''Istok-zapad''|autoputem ''Istok-zapad'']], glavnim infrastrukturni projektom koji je u fazi realizacije i pružat će se priobalnim područjem, od istoka ka zapadu države. Dužina autoputa će iznositi 1.216 kilometara. Alžirom prolazi i predložena trasa [[Transsaharski autoput|Transsaharskog autoputa]], autoputa koji prolazi postojećom rutom koja se planira proširiti i dodatno izgraditi. Projekat Transsaharskog autoputa podržava alžirska vlada kako bi povećala trgovinu između šest država kroz koje bi autoput prolazio: Alžir, Mali, Niger, Nigerija, Čad i Tunis. == Stanovništvo == Prema procjeni iz januara 2016. godine u Alžiru je živjelo 40,4 miliona stanovnika, uglavnom berberskog etniciteta. Poređenja radi, na početku [[20. vijek]]a u državi je živjelo oko 4 miliona stanovnika. Oko 90% stanovništva živi na sjeveru Alžira, u priobalnom području. Stanovnici iz unutrašnjosti su uglavnom skoncetrisani u [[oaza]]ma iako još uvijek oko 1,5 miliona stanovnika živi nomadskim ili pretežno tim načinom života. Stanovništvo je vrlo vitalno jer je više od četvrtine stanovništva (28,1%) mlađe od 15. godina. Žene su dominantne u sektoru medicine kao i u oblasti pravosuđa jer oko 70% sudija i advokata su žene. U novije vrijeme, žene u sve većoj mjeri dopinose domaćinstvu. Prema istraživanjima vezanim za univerzitetsko obrazovanje, oko 60% studenata su žene. Između 90.000 i 165.000 saharaca zapadne [[Sahara|Sahare]] žive u izbjegličkim kampovima. Također, oko 4.000 izbjeglica iz [[Palestina (država)|Palestina]] su se integrisale u društvo i ne traže pomoć od [[UN]]-ovog komiteta za izbjeglice (UNHCR-a). U 2009. godini je zabilježeno 35.000 [[Kina|kineskih]] migranata koji rade u Alžiru. Najveća koncentracija alžirske dijaspore je prisutna u [[Francuska|Francuskoj]] gdje je zabilježeno oko 1,7 miliona Alžiraca prve i druge generacije. === Jezik === [[Tamazight|Berberski jezik]] i moderna verzija standardnog [[Arapski jezik|arapskog]] su službeni jezici u Alžiru. [[Alžirski arapski]] (Darja) je jezik koji koristi većina stanovništva. U kolokvijalnom alžirskom arapskom nalazi se mnogo posuđenica iz francuskog i berberskog. Berberski jezik je priznat kao "nacionalni jezik" ustavnim amandmanom od 8. maja 2002. [[Kabilski jezik]], predominantni berberski jezik, se podučava i djelimično je službeni jezik (sa nekoliko ograničenja) u dijelovima [[Kabilija|Kabilije]], historijske i kulturološke regije na sjeveru Alžira. U februaru 2016. u alžirski ustav uvršten je amandman kojim je osiguran status berberskog jezika kao jednog od dva službena jezika Alžira (pored arapskog jezika). === Religija === [[Datoteka:Djama%C3%A2_el_Kebir.jpg|desno|275p|mini|[[Džamija el Kebir|Velika džamija u Alžiru]]]] {{Glavni|Religija u Alžiru}} Islam je dominantna [[religija]] u Alžiru, pri čemu [[Suniti]] prema pojedinim izvorima čine skoro 99% muslimanske polupacije (procjena CIA World Factbooka za 2012. godinu)<ref name="AlgeriaFactbook"/> odnosno 97,9% prema Pew Researchu (2010).<ref name="pew">{{cite web|title=Alžir nabavlja vojnu opremu|url=http://www.globalreligiousfutures.org/countries/algeria/religious_demography#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2010|publisher=|access-date=7. 2. 2018|archive-date=16. 12. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131216182816/http://www.globalreligiousfutures.org/countries/algeria/religious_demography#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2010|url-status=dead}}</ref> Po pitanju religije drugu najbrojniju grupu u Alžiru čine stanovnici koji su [[Ireligija|ireligijski]] orjentisani i njih je prema Pew Researchu u 2010. bilo oko 1,8%.<ref name="pew"/> Procjene broja krišćana u Alžiru variraju. Studija Pew Research centra iz 2010. godine procijenjuje taj broj na 60.000 kršćana<ref>{{cite web|url=http://www.globalreligiousfutures.org/countries/algeria#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2010&region_name=All%20Countries&restrictions_year=2014|title=The Global Religious Landscape: Algeria|publisher=Pew Research Center|date=|access-date=29. 4. 2017|archive-date=4. 1. 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230104131115/http://www.globalreligiousfutures.org/countries/algeria#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2010&region_name=All%20Countries&restrictions_year=2014|url-status=dead}}</ref> dok studija Federalnog i istraživačkog biroa američke [[Kongresna biblioteka|Kongresne biblioteke]] iz 1993. godine taj broj procjenjuje na 45.000 katolika<ref>Deeb, Mary Jane. "Religious minorities" ''[[iarchive:algeriacountryst00metz 0|Algeria (Country Study)]]''. Federal Research Division, Library of Congress; Helen Chapin Metz, ed. December 1993. ''This article incorporates text from this source, which is in the [[public domain]].[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/about.html]''</ref> i 50.000 do 100.000 protestanata. Alžir je podario muslimanskom svijetu brojne istaknute mislioce i ličnosti, među kojima su [[Abd el-Kader]], [[Abdelhamid Ben Badis]], [[Mouloud Kacem Naît Belkacem]], [[Malek Bennabi]] i [[Muhammed Arkoun]]. == Kultura == Moderna alžirska književnost, podijeljena između arapskog, berberskog i francuskog jezika, bila je pod uticajem nedavne historije zemlje. Najpoznati pisci 20. vijeka su [[Muhammed Dib]], [[Albert Camus]], [[Kateb Yacine]] i [[Ahlam Mosteghanemi]], dok je [[Assia Djebar]], alžirska književnica koja je mnogo prevođena na strane jezike. Među važnim piscima 1980ih bili su [[Rachid Mimouni]], kasnije potpredsjednik [[Amnesty International]]a i [[Tahar Djaout]], koji je 1993. ubijen od strane jedne islamističke grupa zbog svojih sekularnih stavova. Malek Bennabi i Franz Fanon su poznati zbog svojih stajališta o dekolonizaciji, [[Augustine of Hippo]] je rođen u Tagasteu a [[Ibn-Kaldun]], iako je rođen u Tunisu, [[Mukadima|Mukadimu]], svoje poznato djelo je napisao dok je boravio u Alžiru. Djela porodice Sanusi u predkolonijalnom i emira [[Abd el-Kader]]a i šejha [[Ben Badis]]a tokom kolonijalnog perioda, nadaleko su poznati. Latinski autor Apuleius je rođen u Madaurua koji je kasnije postao dijelom države Alžir. === Književnost === Historijski korijeni alžirske književnosti mogu se naći još u vremenu numidijanske i rimsko-afričke ere, kada je [[Apulej]] napisao [[Metamorfoza (Apulej)|Metamorfozu]], jedini latinski roman koji je u cjelosti opstao. Iz ovog perioda između ostalih su i Augustin Hippo, Nonius Marcellus i Martianus Capella. Tokom srednjeg vijeka bilo je mnogo arapskih pisaca koji su ostavili trag na svjetsku književnost, poput autora [[Ahmed el-Buni|Ahmeda el-Bunija]], [[Ibn Manzur]] i Ibn-Halduna, koji je napisao Muqaddimu tokom boravka u Alžiru i mnogi drugi pisci. Albert Camus bio je francuski pisac iz Alžira. Godine 1957. dobio je [[Nobelova nagrada za književnost|Nobelovu nagradu za književnost]]. === Sport === Različite vrste igara u Alžiru se praktikuju još od antičkog dioba. Na području Auresa, ljudi su igrali nekoliko igara, između ostalih El Kherdbu (varijantu šaha). Igraće karte, [[Dama (igra)|dama]] i šahovske igre su dio alžirske kulture. Utrke i [[streljaštvo]] su dio kulturne rekreacije Alžiraca.<ref>{{cite web | url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/15001/Algeria/220546/Sports-and-recreation | title=Sports and recreation | access-date=9. 12. 2012}}</ref> Prvu alžirsku zlatnu medalju na nekoj od olimpijada osvojio je [[Boughera El Ouafi]] kada je na [[Olimpijske igre 1928.|Olimpijadi u Amsterdamu]] 1928. godine pobijedio u utrci [[maraton]]a. Drugo olimpijsko zlato za Alžir osvojio je [[Alain Mimoun]] na [[Olimpijske igre 1956.|ljetnim olimpijskim igrama iz 1956.]] održanim u [[Melbourne]]u. Tokom 90tih godina 20. vijeka nekoliko atletičara i atletičarki iz Alžira je postalo prvakom u srednje dugim trkačkim disciplinama kao što su [[Noureddine Morceli]], [[Hassiba Boulmerka]], [[Nouria Merah-Benida]] i [[Taoufik Makhloufi]].<ref>{{cite web | url=https://www.bbc.com/sport/olympics/2012/countries/algeria/athletes | title=Algeria | access-date=9. 12. 2012}}</ref> [[Nogomet]] je najpopularniji sport u Alžiru. U historiji ovog sporta ostala su zapamćena neka od imena kao što su: [[Lakhdar Belloumi]] (najveći broj nastupa za reprezentaciju, 101 nastup u period između 1978. i 1989. i 29 postignutih golova), [[Abdelhafid Tasfaout]], [[Rachid Mekhloufi]], [[Hassen Lalmas]], [[Rabah Madjer]], [[Salah Assad]] i [[Djamel Zidane]]. [[Nogometna reprezentacija Alžira]] učestvovala je na nekoliko svjetskih prvenstava u nogometu. Osim toga, nekoliko nogometnih klubova osvajalo je kontinentalne i međunarodne trofeje kao što su [[ES Sétif]] i [[JS Kabylie]] koji su dvostruki [[CAF Liga prvaka|afrički prvci]]. == Obrazovanje == {{Glavni|Univerzitet u Alžiru}} Od sedamdesetih godina [[20. vijek]]a, u Alžiru je sistem obrazovanja centralizovan sa ciljem smanjenja stope nepismenosti. Osim toga, alžirska vlada je uvela dekret kojim je pohađanje škole postalo obavezno za svu djecu uzrasta od 6 do 15 godina. Trenutna stopa pismenosti stanovništva Alžira iznosi 78,7%.<ref name="illit"/> Od 1972. arapski jezik se koristi kao jezik na kojem se obavlja nastava tokom prvih devet godina školovanja. Od treće godine osnovne škole podučava se i francuski jezik. Studenti takođe mogu učiti i [[Engleski jezik|engleski]], [[Italijanski jezik|italijanski]], [[Španski jezik|španski]] i [[njemački jezik]]. 2008. godine na snagu je stupio novi zakon o osnovnom obrazovanju prema kojem osnovno školovanje počinje sa 5 a ne kao do tada sa 6 godina.<ref>{{cite web |url=http://www.presse-dz.com/revue-de-presse/version-imprimable/1045-les-verites-de-benbouzid.html |title=Ecoles privées, Tamazight, enseignement du Français, syndicats&nbsp;... – Les vérités de Benbouzid |publisher=Presse-dz.com |access-date=18. 1. 2013 |archive-date=15. 11. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121115130310/http://www.presse-dz.com/revue-de-presse/version-imprimable/1045-les-verites-de-benbouzid.html |url-status=dead }}</ref> Osim na 122 privatne škole, obrazovanje na državnim školama i univerzitetima je besplatno. Nakon završenih devet godina osnovne škole, učenici mogu pohađati srednju školu. Ovaj vid školovanja nudi dva programa: opći ili tehnički smjer.<ref>{{cite web|url=http://www.algerie-dz.com/article10808.html |title=Le taux d'analphabétisme en Algérie est de 21,3% |publisher=Algerie-dz.com |access-date=18. 1. 2013}}</ref> Na kraju treće godine srednje škole, polaznici polažu maturu koja im omogućava nastavak školovanja na [[univerzitet]]ima ili [[institut]]ima. U 2008. stopa nepismenosti osoba starijih od 10 godina iznosila je 22,3%, i to 15,6% za muškarce i 29,0% za žene. Pokrajina sa najnižom stopom nepismenosti bila je [[Pokrajina Alžir]] sa 11,6%, dok je pokrajina sa najvećom stopom bila [[Pokrajina Djelfa]] sa 35,5%.<ref name="illit">{{cite web|title=Taux d'Analphabétisme et taux d'Alphabétisation de la population âgée de 10 ans et plus selon le sexe et la wilaya de résidence|url=http://www.ons.dz/IMG/pdf/pop9_national.pdf|publisher=Office National des Statistiques}}</ref> U Alžiru postoji 26 univerziteta i 67 visokoškolskih ustanova na kojima prema podacima iz 2008. godine studira milion Alžiraca i 80.000 stranih studenata. [[Univerzitet u Alžiru]] najstariji je univerzitet u državi. osnovan je 1879. godine i nudi obrazovanje u različitim naučnim disciplinama (pravo, medicina, islamske nauke i dr). 25 univerziteta i gotovo sve visokoškolske ustanove osnovane su nakon nezavisnosti Alžira. Čak i ako neki od univerziteta nude studiranje na arapskom jeziku, kao što su studiji iz oblasti prava i ekonomije, većina drugih studija se obavlja na francuskom i engleskom jeziku. Među najvažnijim univerzitetima su [[Univerzitet nauke i tehnologije Houari Boumediene]], [[Univerzitet Mentouri]] u Constantineu i [[Univerzitet u Oranu]]. [[Univerzitet Abou Bekr Belkaïda]] u Tlemcenu i [[Univerzitet u Batni]] su rangirani kao 26. i 45. najbolji univerziteti u Africi, respektivno.<ref>{{cite web|url=http://webometrics.info/en/Africa/Algeria |title=Algeria &#124; Ranking Web of Universities |publisher=Webometrics.info |access-date=18. 1. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140208084507/http://webometrics.info/en/Africa/Algeria |archive-date=8. 2. 2014 }}</ref> == Također pogledajte == * [[Građanski rat u Alžiru]] * [[Ahmed Ben Bella]] * [[Spisak alžirskih pisaca]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Algeria}} {{wikiatlas|Algeria}} * {{službeni website|http://www.el-mouradia.dz}} Vlade Alžira * {{CIA World Factbook link|ag|Alžir}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=DZ Alžir] na "International Futures" * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14118852 Alžir] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIS}} {{OPEC}} [[Kategorija:Alžir|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1962.]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Mediteranske unije]] 0h60ekx0ud0kx58fk71znekf4wz3p0j Brazil 0 1109 3734170 3688906 2025-07-11T06:42:46Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734170 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime = República Federativa do Brasil | zvanično_ime = Savezna Republika Brazil | ime_genitiv = Brazila | zastava = Flag of Brazil.svg | grb = Coat of arms of Brazil.svg | mapa = BRA orthographic.svg | službeni_jezik = [[portugalski jezik|portugalski]] | glavni_grad = [[Brasília]] | glavni_grad_koordinate = {{coord|15|49|S|47|52|W}} | himna = "[[Hino Nacional Brasileiro]]"{{Center|[[Datoteka:Hino-Nacional-Brasil-instrumental-mec.ogg]]}} | uzrečica = Ordem e Progresso<br><small>''Red i napredak''</small> | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Brazila|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Luiz Inácio Lula da Silva]] | vrsta_druge_vlasti = [[Potpredsjednik Brazila|Potpredsjednik]] | vladar_druga_vlast = [[Geraldo Alckmin]] | po_površini_na_svijetu = 5. | površina = 8.514.877 | procenat_vode = 0.65 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 5. | stanovnika = 202.656.788 | gustoća = 23,7 | nezavisnost = [[7. septembar]] [[1822.]] | bdp_ukupno = 2,505 biliona US$ | bdp_godina = 2014 | po_broju_bdp_na_svijetu = 7. | bdp_per_capita = 12.526$ | hdi = 0.744 | hdi_godina = 2013 | hdi_nivo = {{Povećanje}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 79. | gini = 51.9 | gini_godina = 2012 | valuta = [[brazilski real]] | vremenska_zona = [[UTC]] -2 do -5 | internetski_nastavak = [[.br]] | pozivni_broj = +55 | komentar = | | vozačka strana = desna strana | državno uređenje = savezna republika sa predsjedničkim sistemom }} '''Brazil''' ({{jez-pt|Brasil}}), službeno '''Savezna Republika Brazil''' ({{jez-pt|República Federativa do Brasil|linkovi=ne}}), jest najveća i najmnogoljudnija [[država]] u [[Južna Amerika|Južnoj Americi]] i površinom zauzima polovinu ovog kontinenta. Ukupna površina iznosi 8.514.877&nbsp;km<sup>2</sup>. Po veličini površine [[Spisak država po površini|peta je u svijetu]], iza [[Rusija|Rusije]], [[Kanada|Kanade]], [[Kina|Kine]] i [[SAD]]. Proteže se na velikom području, obuhvatajući središte kontinenta i istočnu obalu [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]]. Graniči sa [[Urugvaj]]em, [[Argentina|Argentinom]] i [[Paragvaj]]em na jugu, [[Bolivija|Bolivijom]] i [[Peru]]om na zapadu, te [[Kolumbija|Kolumbijom]], [[Venecuela|Venecuelom]], [[Gvajana|Gvajanom]], [[Surinam]]om i [[Francuska Gvajana|Francuskom Gvajanom]]. Velik dio Brazila pripada slivu rijeke [[Amazon]] i prekriven je [[kišna šuma|kišnim šumama]]. Brazil je federacija koja se sastoji od [[Savezne države Brazila|26 država]] i Saveznog okruga glavnog grada [[Brasília|Brasílije]]. Većina stanovnika ove nacije su koncentrisani duž istočne obale. Iako se njen glavni grad Brazílija nalazi daleko u unutrašnjosti, sve veći broj migranata se također kreće ka unutrašnjosti. Razvijeni gradovi ove nacije, ogromne hidroelektrane i industrijski kompleksi, rudnici i plodno obradivo zemljište čine je jednom od glavnih svjetskih ekonomija. Međutim, Brazil se također bori sa izuzetno velikim socijalnim nejednakostima, zagađenjem prirodne okoline, povremenim finansijskim krizama, a ponekad i zastojem političkog sistema. Brazil je jedinstven u južnoameričkom kontinentu, jer se nakon nezavisnosti od Portugala nije podijelio u odvojene zemlje kao [[Britanska imperija|britanske]] i španske kolonije u regiji. Umjesto toga, zadržao je svoj ​​identitet kroz vijekove i razne oblike vlasti. Zbog te [[Hegemonija|hegemonije]], [[portugalski jezik]] je glavni govorni jezik osim među brazilskim Indijancima, posebno onima u udaljenijim prostranstvima amazonskog sliva. Na prijelazu u [[21. vijek]] Brazilci su obilježili 500. godišnjicu od dolaska [[Portugalci|Portugalaca]] sa mješavinom javne proslave i neodobravanja. <ref name="britannica.com">http://www.britannica.com/EBchecked/topic/78101/Brazil</ref> == Historija == === Brazil prije dolaska Evropljana === Stotine izvornih plemena naseljavala su Brazil u vrijeme dolaska Evropljana, od kojih su neka živjela unazad najmanje 10 000 godina u brdsko-planinskim područjima ''Minasa Geraisa''. Bili su podijeljeni u četiri jezičke grupe: ''Tupi-Guarani'', ''Ge'', ''Karib'', i ''Aravak''. ''Tupi-Guarani'' su uglavnom naseljavali područja duž atlantske obale, ''Ge'' narodi su živjeli na otvorenom središnjem platou. Karibs i Aravaks koji su bili napredniji u tehnologiji, a posebno u pravljenju [[Keramika|keramike]] i živjeli su u slivu rijeke Amazon. Najagresivniji su bili ''Karibs'' narodi koji su bili ratoborni, a ponekad su praktikovali [[kanibalizam]] kao i ''Tupi'' narodi koji su živjeli na morskoj obali. Većina brazilskih domorodačkih naroda obitavala je u privremenim naseljima. Nizine Južne Amerike imale su životinje koje se nisu mogle pripitomljavati kao [[Lama (životinja)|lame]] i [[Zamorac|zamorci]] sa [[Andi|Anda]], a samim tim i brazilska plemena su bila u neprestanom pokretu u potrazi za divljači. Sistem rijeke Amazon redovno je plavio okolna područja, čineći život na njegovim rubovima nesigurnim. Njegova zemljišta su bila slaba, obeshrabrujući sadnju [[Poljoprivreda|poljoprivrednih]] biljaka. Nije bilo pisanih jezika, tako da zabilježena historija indijanskih naroda datira samo od dolaska Evropljana, (neobučenih posmatrača u najboljem slučaju) koji su zapisali ono što su mogli razumjeti iz priča domaćih pripovjedača. Portugalski moreplovci koji su stigli u Novi svijet 22. aprila [[1500]]. godine bili su dugo vremena iskusni u poslovima pomorstva i putovanjima otkrivajući nove zemlje. Kao rezultat toga , nisu bili opsjednuti snovima o [[Zlato|zlatu]] i sjajnim narodima koji su motivisali manje iskusne istraživače, uključujući i [[Španci|Špance]].<ref name="Brazilski čitač">[http://books.google.com/books/about/The_Brazil_Reader.html?id=EYp6AAAACAAJ Brazilski čitač: historija, kultura, politika] u izdanju Robert E. Levine i John J. Criccitti, Duke univerzitet iz grada Durhama u Sjevernoj Karolini 1999. godine, {{ISBN|0-8223-2258-7}}, str. 11-12, 13, učitano 16.5.2014</ref> === Kolonizacija === [[Datoteka:Cabral voyage 1500.svg|thumb|400px|alt=A map showing the southern Atlantic and western Indian Ocean with two routes traced which go around the southern tip of Africa|Ruta kojom je Cabral plovio od Portugala do Indije 1500. godine (označena crvenom bojom), i povratna ruta (označena plavom bojom).]] Portugalski kralj je poslao impozantnu armadu u Indiju pod vođstvom [[Pedro Álvares Cabral|Pedra Álvaresa Cabrala]], čiji je pravac jedrenja sačinio sam [[Vasco da Gama]]. Da bi izbjegao mirni [[Gvinejski zaliv]], Cabral je odjedrio tako daleko na zapad da je 22. aprila 1500. godine ugledao kopno Južne Amerike. Portugal je novi posjed u početku zvao "Vera Cruz" ("Istinski krst"). Međutim, ubrzo je preimenovan u Brazil zbog obilne količine brazila, drva (Pau-Brasil) pronađenih na toj teritoriji, a za koje je utvrđeno da daju vrijednu crvenu boju. Portugalci nisu uspjeli otkriti plemenite metale u Brazilu i zato su usredsredili svoju pažnju na unosnu trgovinu sa [[Azija|Azijom]]. Brazil je postao neka vrsta ničije zemlje nad kojom je portugalska kruna imala samo površnu kontrolu. Evropski rivali brzo iskorištavaju to zanemarivanje. Posebno su [[Francuzi]] ulazili na ovaj portugalski posjed u Južnoj Americi i sami isporučivali brazil drva u [[Evropa|Evropu]]. Portugalska apatija se završava za vrijeme vladavine [[Joao III]], koji je postepeno pomakao pažnju u kolonijalnim poslovima iz Azije u Ameriku. Portugalska kruna je [[1533]]. godine napravila prvi sistematski napor da se uspostavi vlast u Brazilu. Podijelila je koloniju u 15 nasljednih kapetanija ili feuda, a svaka je se protezala oko 260&nbsp;km. duž obale i na neodređenoj udaljenosti ka unutrašnjosti. Samo dvije kapetanije su na kraju bile uspješne: São Vicente (u sadašnjoj državi São Paulo) i Pernambuco. Kapetanija Pernambuco je bila pretvorena u veliko područje za proizvodnju šećera, nudeći prvi primjer profitabilnog poljoprivrednog izvoza iz Novog svijeta u Evropu. Kralj Joao III je odlučio da ojača svoju vlast u Brazilu objedinjavanjem neefikasnih kapetanija ([[Portugalski jezik|portugalski]] donatários) pod centralnu administraciju. Za generalnog guvernera imenovan je Tomé de Sousa, portugalski plemić sa velikim iskustvom iz Afrike i [[Indija|Indije]]. Sousa je došao u Brazil 1549. godine i osnovao grad Salvador (današnji Bahia), glavni grad iz kojeg će se Brazilom upravljati u narednih 214 godina. Sousa također postavlja lokalne zvaničnike u kapetanijama i utvrđuje strateške tačke duž obale. U gradovima je osnovao opštinske organizacije slične onima u Portugalu. Brazil je tada počeo da privlači doseljenike u sve većem broju. Do [[1600]]. godine Bahia i Pernambuco su imali svaki po oko 2,000 evropljana i više nego dvostruki broj afričkih robova i domaćih indijanaca. Brazil jedva da je i doveden pod kraljevsku Portugalsku vlast prije nego što je [[Francuska]] napravila odlučan napor da se uspostavi stalna kolonija na tom području. Godine [[1555]]. francuski vojnici zauzimaju prekrasnu luku [[Rio de Janeiro]], koja neobjašnjivo nije bila okupirana od strane Portugalaca. Velike portugalske snage pod Memom de Sá, guvernerom-generalom blokirali su ulaz u luku i na kraju prisilili francuski garnizon na predaju. Osnovali su grad Rio de Janeiro [[1567]]. godine za odbranu od budućih napada. Portugal je bio ujedinjen sa Španijom od [[1580]]-[[1640]] godine, a Brazil je samim tim bio izložen napadima od strane neprijatelja Španije uključujući i novu nezavisnu [[Holandija|Holandiju]]. Holanđani su zauzeli i kratko držali Salvador od [[1624]]-[[1625]] godine. [[1630]]. godine ''[[Holandska zapadnoindijska kompanija]]'' je poslala flotu koja zauzima Pernambuco i koji ostaje pod holandskom kontrolom četvrt vijeka. Kompanija je za guvernera svog novog posjeda izabrala princa Johana Mauritsa od Nassau-Siegena, jednog od možda najsposobnijih administratora u Holandiji. Holanđani su također pozvali istaknute [[umjetnik]]e i naučnike da upoznaju Evropu sa resursima i ljepotama Brazila. Međutim, samo zaradom privučeni direktori društva odbili su da podrže prosvijećenu socijalnu politiku Johana Mauritsa, tako da on daje ostavku [[1644]]. João Fernandes Vieira, bogati vlasnik plantaže je potom pokrenuo pobunu kojom je postepeno uklonio nekompetentnog nasljednika Johana Mauritsa. Brazilci, koji su sami bez portugalske pomoći porazili i protjerali Holanđane [[1654]]. godine, ostvarili su dostignuće koje je pomoglo u rađanju brazilskih nacionalističkih osjećaja.<ref name="britannica.com"/> Tokom 18. vijeka privatni istraživači pronašli su [[zlato]] i [[dijamant]]e u državi ''Minas Gerais''. Zlato i dijamanti iz ovih rudnika se uglavnom koristilo za finansiranje dugova portugalskog kraljevskog dvora. Eksploatatorskim načinom istraživanja ovih rudnika kao i prekomjernim porezima opterećivana je kolonijalna vlast u Brazilu. Neki od popularnih pokreta za nezavisnost su protestvovali zbog nasilnog poreza od strane kolonijalne vlasti, ali su često bivali odbačeni nasiljem od strane Portugala. Proizvodnja zlata je opala krajem 18. vijeka, počevši period relativne stagnacije u brazilskom zaleđu. Domorodačka indijanska i afrička robovska radna snaga su se u velikoj mjeri koristile u Brazilu za razvoj kolonijalne ekonomije.<ref name="newworldencyclopedia">http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Brazil</ref> Pored proizvodnje šečera, zlata i dijamanata Brazil je u to vrijeme proizvodio znatne količine [[duhan]]a i [[pamuk]]a. Uzgoj stoke je također imao veliku važnost u ekonomiji kolonije. Portugalska kolonijalna politika se zasnivala na iskorištavanju Brazila, a ne na njegovom razvijanju. Zato je Portugal uveo trgovinski [[monopol]] zabranjivajući izgradnju industrije koja bi bila takmac onoj u Portugalu. Prvi glavni grad portugalske kolonije Brazil bio je grad [[Salvador (Bahía)|Salvador]] u današnjoj saveznoj državi Bahía, osnovan [[1549]]. Salvador je ostao glavni grad do [[1763]]., kad je [[Rio de Janeiro]] postao novi glavni grad. Portugal je povukao ovaj potez zbog svoje zabrinutosti radi spora sa Španijom oko granice koja razdvaja južnu granicu Brazila od španskih kolonija duž rijeke [[Rio de la Plata]]. Sa završetkom 18. vijeka Brazil je skoro dostigao svoju današnju veličinu.<ref name="The Brazilians">[http://books.google.com/books?id=_3ARToEZ7GkC&printsec=frontcover&dq=The+Brazilians,+Joseph+A.+Page&hl=en&sa=X&ei=Jit2U76nCKKd8QGt6IHQCg&ved=0CDYQ6AEwAA#v=onepage&q=The%20Brazilians%2C%20Joseph%20A.%20Page&f=false ''Brazilci'', Joseph A. Page] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140822130758/http://books.google.com/books?id=_3ARToEZ7GkC&printsec=frontcover&dq=The+Brazilians,+Joseph+A.+Page&hl=en&sa=X&ei=Jit2U76nCKKd8QGt6IHQCg&ved=0CDYQ6AEwAA#v=onepage&q=The%20Brazilians%2C%20Joseph%20A.%20Page&f=false |date=22. 8. 2014 }}, izdavačko preduzeće Addison-Wesley, prvo izdanje 1995. godine, {{ISBN|0-201-40913-5}}, str. 389-391-407, 47-53, učitano 13.7.2014</ref> === Imperija === [[Datoteka:Autor não identificado - Embarque da Família Real Portuguesa.jpg|desno|thumb|300px|Dolazak Joao-a VI i kraljevske porodice u Brazil 1810. godine.]] Godine [[1808]]. desio se najdramatičniji događaj u Brazilu od dolaska Cabrala. Vojska [[Napoleon Bonaparte|Napoleona Bonaparte]] ušla je u Portugal prisiljavajući cijeli kraljevski dvor da brzo pobjegne preko [[Atlantik]]a u Brazil. Portugalsko prisustvo u Brazilu je sada imalo sasvim drugačiju ulogu što će imati dalekosežne posljedice za Brazil i brazilstvo. Prebacivanje portugalskog kraljevskog dvora preko Atlantika nije bila nova ideja. Brazil je obezbjeđivao bolji strateški položaj za upravljanje carstvom koje se prostiralo širom svijeta, nego što bi to bio slučaj sa upravljanjem iz zapadnog ruba Evrope. Ipak, bilo je potrebno da Napoleonova vojska umaršira u Lisabon da bi ubrzala ovaj potez. [[Britansko carstvo|Britanci]] su pružili opkoljenoj naciji pomoć u vidu pomorske pratnje za 36 portugalskih brodova kojom je plovila kraljevska porodica s pratnjom od 15 000 ljudi. U zamjenu za podršku britanaca kralj Joao im je odobrio ekonomske povlastice u Brazilu. Za manje od sedmicu dana po dolasku u Brazil kralj Dom Joao je potpisao odluku o otvaranju brazilskih luka za trgovinu sa inostranstvom što će otvoriti novu eru u brazilskoj historiji. Nigdje ova promjena nije bila toliko vidljiva kao u Rio de Janeiro-u gdje se kraljevska porodica naselila. Dom Joao je odmah započeo mijenjati ovaj tropski zabačeni grad u evropsku metropolu dostojnu kraljevskog dvora. On je uspostavio nacionalnu [[Biblioteka|biblioteku]], akademiju [[Slikarstvo|likovnih umjetnosti]], kraljevsku školu [[Medicina|medicine]], [[štamparija|štampariju]], nacionalnu banku, kovačnicu za kovanje [[Novac|novca]] i [[Botanički vrtovi|botaničke vrtove]]. Nadgledao je izgradnju ogromnog [[akvadukt]]a kojim su doticale velike količine svježe vode u grad. Prisustvo kraljevske porodice dao je veliki psihološki poticaj Brazilcima. To je prvi (i jedini) put da je bilo koji evropski vladar "utabao tlo" svojih američkih posjeda. Godine [[1816]]. krunisao se kao [[Joao VI Portugalski|Joao VI]] kralj Brazila i Portugalije dovodeći Brazil politički u istu ravan sa Portugalom. Kralj je također uspostavio više centralizovanu vlast sa [[birokratija|birokratijom]] u Rio de Janerio-u koja je uglavnom bila sastavljena od Portugalaca. Osim toga, kraljevski dvor donio je strast za sve što je francusko, a to će se uskoro proširiti na gornju i intelektualnu klasu u Brazilu. Ova zaljubljenost u francusku kulturu će razviti čvrste korijene i imaće značajan uticaj na razvoj brazilske kulture. Nakon što su portugalska i britanska vojska pod komandom [[Arthur Wellesley|vojvode od Wellingtona]] istjerali Francuze iz Portugala, vlast u zemlji je preuzelo kraljevsko upravno vijeće. Kralj se vraća u Lisabon, a 1821. godine za upravitelja Brazila ostavlja [[Pedro I. Brazilski|Princa Pedra]]. U Portugalu kralj Joao VI morao se suočiti sa [[Revolucija|revolucionarnim]] pokretom koji je osnovao zakonodavnu skupštinu (Côrtez) u nastojanju da ograniči moć [[Monarhija|monarhije]]. Portugalci su pokušali da vrate Brazil u njegov prethodni položaj podaničke kolonije. Pismom iz [[1822]]. godine naredili su Princu Pedru da se vrati u Portugal, što je on odbio uz opšte odobravanje brazilske elite. [[Datoteka:Antônio Joaquim Franco Velasco_-_Dom Pedro I, Imperador do Brasil.jpg|thumb|200px|lijevo|Pedro I kad je imao 27 godina tokom njegovog putovanja u Salvador, država Bahia, Mart 1826. godine.]] Duh nezavisnosti je zahvatio brazilsku elitu, a tokom skupa u oktobru 1822. godine Princ Pedro je proglašen imperatorom Brazila. Iste godine 1. decembra krunisan je za ustavnog monarha nove nacije. Za godinu dana portugalska vojska se povlači iz Brazila. Novi monarh iako je rođen u Portugalu bio je u svakom pogledu mnogo više Brazilac nego Portugalac. Godine 1824. podržao je [[ustav]] koji mu kao imperatoru daje velika zakonska prava. Ovo će dovesti do mnogobrojnih borbi sa zakonodavnom skupštinom sastavljenom od zemljoposjednika i predstavnika urbanih ekonomskih interesa. Njegova tvrdoglavost i stalno oslanjanje na portugalske savjetnike samo će povećavati broj njegovih političkih protivnika.<ref name="The Brazilians"/> Njegova vlada je smatrana ekonomski i administrativno neefikasnom, a politički pritisci su ga na kraju prisilili da odstupi sa vlasti [[1831]]. godine. Vratio se u Portugal, ostavljajući iza svog petogodišnjeg sina [[Pedro II Brazilski|Pedra II]]. Dok Pedro II nije dostigao zrelost, Brazilom su upravljali zamjenici (regenti). Ovaj period je bio nemiran i obilježen brojnim lokalnim pobunama uključujući i "''Male pobunu''", najveću urbanu pobunu robova u Americi, koja se desila u Bahia [[1835]]. godine. Godine [[1840]]. Pedro II je krunisan za cara. Njegova vladavina je istaknuta po značajnom porastu izvoza [[Kahva|kahve]] i kraj trgovine robljem iz [[Afrika|Afrike]] [[1850]]. godine, iako će [[ropstvo]] u Brazilu biti ukinuto tek [[1888]]. godine. Kad je konačno ukinuto ropstvo, desio se veliki priliv imigranata iz Evrope. Do [[1870]]. godine uticaj cara na domaću politiku je počeo da opada zbog kriza sa Rimokatoličkom crkvom, vojskom, i robovlasnicima. Republikanski pokret je polahko stekao snagu. Na kraju je carstvo palo zbog toga što ga dominantne klase više nisu trebale da bi zaštitili svoje interese. Imperijalna centralizacija je bila u suprotnosti s njihovom željom za lokalnom autonomijom. I zbog toga je do [[1889]]. godine Pedro II odstupio sa vlasti, a usvojen je republikanski sistem.<ref name="newworldencyclopedia"/> === Republika === [[Datoteka:Henrique Bernardelli - Retrato do General Deodoro da Fonseca.jpg|thumb|150px|lijevo|Proglašenje Republike Brazil 1889. godine. Na slici, general Deodoro da Fonseca kao prvi predsjednik Brazila.]] Pedro II je bio svrgnut 15. novembra 1889. godine od republičkog vojnog udara na čelu sa generalom [[Deodoro da Fonseca|Deodorom da Fonsecom]], koji je postao prvi predsjednik zemlje kroz vojno uzdizanje. Ime zemlje postalo je Republika sjedinjenih brazilskih država (promijenjeno [[1967]]. godine u Federativna republika Brazil). Od 1889-1930, dominantne države Sao Paulo i Minas Gerais smenjivale su se u kontroli predsjedništva. Vojna hunta je preuzela kontrolu 1930. godine. [[Getúlio Vargas]] je preuzeo dužnost ubrzo nakon toga će ostati kao [[diktator]]ski vladar (sa kratkim [[Demokratija|demokratskim]] periodom između) do [[1945]]. godine. On je ponovno izabran [[1951]]. godine i ostaje na dužnosti do njegovog samoubistva [[1954]]. godine. Naredne vlade su nastavile industrijski i poljoprivredni rast i razvoj ogromne unutrašnjosti Brazila. [[Datoteka:Revolução de 1930.jpg|thumb|250px|desno|Getulio Vargas sa drugim vođama revolucije iz 1930. godine.]] Vojska je preuzela vlast u Brazilu u puču [[1964]]. godine i ostaje na vlasti do marta [[1985]]. godine kada padaju u nemilost zbog političkih borbi između režima i brazilske elite. Baš kao što je brazilske promjene režima 1889, 1930, i 1945. godine pokrenule konkurentske političke snage i izazvale podjele unutar vojske, isto tako to je učinilo promjenu režima 1964. godine. [[Tancredo Neves]] je izabran za predsjednika na indirektnim izborima 1985. godine, što je Brazilu vratilo civilnu vlast. Umro je prije preuzimanja dužnosti, a potpredsjednik, [[José Sarney]], je položio zakletvu kao predsjednik umjesto njega. Demokratija je ponovno uspostavljena [[1988]]. godine, kada je donesen današnji savezni ustav. [[Fernando de Mello Collor]] je bio prvi predsjednik koji se istinski birao glasanjem nakon vojnog režima. Collor je preuzeo dužnost marta [[1990]]. godine. U septembru [[1992]]. godine, Nacionalnog kongres je glasao za opoziv Collora nakon niza skandala otkrivenih od strane medija. Potpredsednik, [[Itamar Franco]], preuzima predsjedavanje. Uz pomoć ministra finansija, Fernanda Henriquea Cardosa, administracija Itamara Franca provodi tzv. ''Plano Real'' ekonomski paket, koji je uključivao novu brazilsku valut ''[[Real (valuta)|real]]'' privremeno vezanu za [[američki dolar]]. Na izborima održanim 3. oktobra [[1994]]. godine Cardoso se kandidovao za predsjednika i pobijedio, a ponovo je izabran [[1998]]. godine. Nakon njega 27. oktobra [[2002]]. godine za predsjednika je izabran [[Luiz Inácio Lula da Silva]], a ponovo je izabran 29. oktobra [[2006]]. godine. <ref name="newworldencyclopedia"/> == Geografija == [[Datoteka:Brazil_topo.jpg|mini|desno|180px|Topografska karta Brazila]] {{Glavni|Geografija Brazila}} Brazil je 5. po veličini država na [[svijet]]u. Nalazi se u Južnoj Americi, i ujedno je najveća država na tom kontinentu. Nju većinom prekriva tropska šuma, a na istočnoj strani izlazi na Atlantski okean. Kroz Brazil protiče jedna od najvećih [[rijeka]] na svijetu [[Amazon]]. Amazon ima najveću količinu vode od svih rijeka na svijetu. Glavne rijeke koje protiču kroz Brazil su: Amazon, [[San Francisko (rijeka)|San Francisko]], [[Tokantins]]... Brazilski krajolik je ogroman i složen, prošaran rijekama, močvarama, planinama, i visoravnima zajedno sa drugim glavnim karakteristikama prelazeći granice drugih država i regija.<ref name="britannica.com"/> === Reljef === Brazil je pretežno tropska zemlja poznata po svojim velikim amazonskim nizinama. Međutim, visočja pokrivaju većinu nacionalne teritorije. Fizičke karakteristike Brazila mogu se svrstati u pet glavnih fiziografskih podjela: Gvajansko gorje na sjeveru, Amazonske nizine, Pantanal u središnjem i zapadnom Brazilu, brazilska visočja (uključujući i velike obalske planinske vijence) i obalske nizine.<ref name="britannica.com"/> === Klima === Brazil ima vlažnu tropsku i suptropsku klimu, osim u suhljim područjima na sjeveroistoku, koji se ponekad nazivaju sušni četverougao ili sušni poligon. Proteže se od sjevernog dijela države Bahia do obale između Natala i São Luísa. To područje prima oko 375–750&nbsp;mm padavina godišnje. Najveći dio Brazila prima 1,000-1,800&nbsp;mm godišnje, ali padavine su često mnogo obilnije u dijelovima amazonskog sliva i primorskom obodu Sierra do Mara. U središnjim dijelovima brazilsko gorje dobija najveći dio svojih padavina tokom ljetnih mjeseci (novembar-april), često u obliku bujnih kiša. Oluje i poplave mogu udariti na sjeveroistoku zemlje u to vrijeme, u zavisnosti od pravca kretanja vremenskih činilaca. Ovo područje može također doživjeti i duže periode suše. Ovi promjenljivi vremenski uslovi otežavaju život u kontinentalnim područjima sjeveroistoka (portugalski, Sertão), te su glavni razlog za iseljavanje izvan ovog područja. Ljetne temperature su uglavnom stalne za ovo doba godine. U januaru [[temperatura]] u najvećem dijelu nizina je u prosjeku oko 26&nbsp;°C, dok je na planinama nekoliko stepeni hladnije zavisno od nadmorske visine.<ref name="britannica.com"/> === Prirodna okolina === [[Datoteka:Amazon.A2002182.1405.1km.jpg|thumb|desno|230px|"U donjem desnom uglu i donjem srednjem dijelu slike, krčenje šuma i uzgoj su vidljivi sa pravilnim, pravougaonim oblicima koji ocrtavaju parcele"]] Veliki prostor Brazila se sastoji od različitih ekosistema, koji zajedno održavaju neke od najvećih svjetskih bioraznolikosti. Zbog intenzivnog ekonomskog i demografskog rasta, sposobnost Brazila da zaštiti prirodna životna staništa je sve više pod prijetnjom. Opsežna sječa šuma, posebno oko sliva rijeke Amazon, uništavanje područja veličine jedne male zemlje svake godine, i potencijalno brojnih vrsta biljaka i životinja. Između [[2002]]. i [[2006]]. godine površina amazonskih prašuma koja je potpuno desetkovana, u svrhu podizanja stoke i iskorištavanja drvne građe jednaka je po veličini sa američkom saveznom državom [[Južna Karolina]]. Do 2020. godine procjenjuje se da bi najmanje jedna polovina biljnih i životinjskih vrsta u Brazilu mogla izumrijeti. U brazilskom Pantanal području mnogi smatraju da je to najveći slatkovodni sistem i najveći sistem močvara na svijetu. To je jedan od nanetaknutijih i biološki najbogatije okruženje na planeti. Ovo područje također pruža mnoge ekonomske koristi, nudeći ogroman prostor za prečišćavanje vode i pražnjenja podzemnih voda i punjenje, stabilizaciju klime, vodovoda, smanjenje poplava i obiman transportni sistem, među brojnim drugim važnim funkcijama. Smatra se da Brazil ima najveći broj kopnenih [[Kičmenjaci|kičmenjaka]] i [[Beskičmenjaci|beskičmenjaka]] u odnosu na druge zemlje svijeta. Također, Brazil ima najveću raznolikost [[primat]]a, najveći broj [[Sisari|sisara]], drugi po broju [[Vodozemci|vodozemaca]] i [[Leptir (insekt)|leptira]], treći po broju [[Ptice|ptica]], i peti po broju [[Reptili|reptila]]. Postoji veliki broj ugroženih vrsta, mnogi od njih žive u ugroženim staništima kao što je atlantska šuma.<ref name="newworldencyclopedia"/> == Vlada == === Politički sistem === ==== Zakonodavna vlast ==== [[Datoteka:Brasilia Congresso Nacional 05 2007 221.jpg|thumb|left|Nacionalni kongres Brazila, sjedište zakonodavne vlasti.]] Zakonodavnu vlast vrši dvodomni nacionalni kongres (Congresso Nacional), koji se sastoji od Zastupničkog doma (Câmara dos Deputados) i Saveznog senata (Senado Federal). Kongres se sastaje svake godine u dvije sesije od četiri i pol mjeseca. Ustav daje Kongresu moć da odlučuje o pitanjima koja se odnose na saveznu vladu, posebno onih koji se odnose na fiskalnu politiku i administraciju sindikata. Kongres također potpisuje međunarodne ugovore po dogovoru od strane izvršne vlasti, ovlašćuje predsjednika da proglasi rat i odlučuje da li ili ne savezna vlada može intervenisati u poslovima države. Ako je predsjednik stavio veto na kongresnu odluku ili bilo koju od njegovih odredbi, Kongres ima 30 dana da nadvlada veto apsolutnom većinom glasova. Savezni Senat sa 81 sjedišta se sastoji od tri predstavnika iz svake države i saveznog okruga, koji služe osmogodišnje mandate. Senatorski izbori se održavaju svake četiri godine, a senatori se neposredno biraju od strane svakog stanovnika ove države.<ref name="britannica.com"/> ==== Izvršna vlast ==== [[Datoteka:Foto oficial de Luiz Inácio Lula da Silva (estreita).jpg|thumb|upright|[[Luiz Inácio Lula da Silva]], predsjednik Brazila.]] Izvršnu vlast vrši predsjednik, koji je šef države i vlade. Neposredno je izabran na četvorogodišnji mandat (i ima pravo na jedan reizbor), a imenuje kabinet raznih ministara državnih i nekoliko drugih šefova na nivou ministarskih odjela. Izvršna vlast ima široka ovlaštenja, posebno u ekonomskoj i vanjskoj politici, finansijama i unutrašnjoj sigurnosti. Predsjednik može podnijeti zakonske prijedloge Kongresu i tražiti zakonodavno odobrenja u roku od 30 dana. Ako Kongres ne postupi u ovom periodu, zakonski prijedlozi se smatraju odobrenim. Predsjednik može djelimično ili potpuno staviti veto na bilo koji zakonski prijedlog koji podnosi Kongres uz izdavanje privremenih mjera koje ostaju na snazi do ​​30 dana. On je također vrhovni komandant oružanih snaga.<ref name="britannica.com"/> ==== Sudstvo ==== [[Datoteka:Supremo Brasil.jpg|thumb|Savezni ustavni sud Brazila.]] Brazilski pravosudni sistem je podijeljen u dvije grane: obični sudovi, sastavljeni od državnih i saveznih sudova, i posebnih sudova, sastavljenih od radničkih, izbornih i vojnih sudova. Vrhovni Savezni sud (Supremo Tribunal Federal) je najviši sud u Brazilu. On se sastoji od 11 članova koje imenuje predsjednik uz odobrenje Saveznog senata. Sud daje konačne odluke o ustavnim pitanjima i razmatra predmete koji se odnose na predsjednika, potpredsjednika, Kongres, sudstvo, glavnog tužioca, ministre, diplomate, strane zemlje, kao i političke ili administrativne podjele Unije. Viši sud pravde (Superior Tribunal de Justiça) sastoji se od 33 sudija koje imenuje predsjednik uz odobrenje Senata. To je najviši sud u zemlji koji razmatra nekonstitucionalna pitanja i razmatraju slučajeve u koje su uključeni guverneri država i saveznog okruga. Obična sudska grana također uključuje žalbe saveznim sudovima poznatim kao Regionalni savezni sudovi. Svaka država ima državne i savezne sudovima sa kojima ostvaruje prvostepenu nadležnost. <ref name="britannica.com"/> === Političke podjele === {{Glavni|Države Brazila}} Brazil je savezna država koja se sastoji od 27 federalnih jedinica prvog nivoa: 26 saveznih država i federalnog (ili saveznog) distrikta, u kojem se nalazi glavni grad Brasília. === Vanjska politika === [[Datoteka:Fernando Henrique Cardoso (1994).jpg|thumb|Fernando Henrique Cardoso]] Brazil je politički i ekonomski najistaknutija zemlja u u Latinskoj Americi. Međutim, socijalni i ekonomski problemi sprečavaju je da postane efikasna zemlja sa globalnom moći. Između [[II svjetski rat|II svjetskog rata]] do 1990. godine, demokratske i vojne vlade pokušavale su da prošire uticaj Brazila u svijetu vođenjem državne industrijske politike i nezavisne spoljne politike. Još donedavno, ova zemlja je imala za cilj jačanje veza s drugim zemljama Južne Amerike i uključivanje u multilateralnoj diplomatiji preko [[UN|UN-a]] i Organizacije američkih država. Trenutna vanjska politika u Brazilu temelji se na poziciji ove zemlje kao regionalne sile u Latinskoj Americi, vodeća među zemljama u razvoju, i svjetska sila u nastajanju. Brazilska vanjska politika se uglavnom ogleda kroz multilateralizam, mirno rješavanje sporova, i nemiješanje u poslove drugih zemalja. Brazilski ustav također navodi da će ova zemlja težiti ka ekonomskoj, političkoj, socijalnoj i kulturnoj integraciji naroda Latinske Amerike. <ref name="newworldencyclopedia"/> === Oružane snage === [[Datoteka:US Navy 110422-N-ZI300-115 The Brazilian navy frigate Bosisio (F 48) fires at an unmanned aerial vehicle during a drone exercise (DRONEX) with ship.jpg|mini|300px|lijevo|Brazilske pomorske fregate tokom vojne vježbe.]] Brazil ima najveću vojsku, avijaciju i mornaricu u Južnoj Americi koja ima više od 300.000 vojnika, što je otprilike jedna trećina od ukupnog broja vojnog osoblja u regiji. Mnogo njenog naoružanja je napravljeno u Brazilu, uključujući dizel [[Podmornica|podmornice]], borbeni avioni, zračne transportne snage i vatreno oružje. U drugom dijelu [[20. vijek]]a, Brazil je postao vodeći izvoznik oružja. Međutim, njegova prodaja je opala u kasnim [[1980te|1980-im]] kada je prestao [[Iransko-irački rat|rat između Irana i Iraka]] i kad je počeo kolaps [[Varšavski pakt|sovjetskog bloka]]. Do sredine 1990-ih Brazil je postao uvoznik oružja. [[Datoteka:Eurocopter UH-14 Super Puma (AS-332F1) on the Minas Gerais Schleiffert-1.jpg|200px|mini|desno|Prvi brazilski nosač aviona Minas Gerais.]] Iako je brazilski predsjednik vrhovni komandant, nacija nema dugogodišnju tradiciju civilne kontrole nad vojskom. Mnogi visoki oficiri čije karijere su ukorijenjene u periodu od vojne vladavine [[1964]]-[[1985]] i dalje smatraju vojnu instituciju kao glavnog političkog faktora ove nacije i najviše posvećenog čuvara nacionalnih interesa. Međutim, mlađi oficiri su izgleda više spremni da prihvate ustavna ograničenja. Od 1985. godine Brazil je demokratski izabrana vlada koja predsjedava u relativno stabilnim i mirnim uslovima i postepeno ograničava politički uticaj vojske. Dugotrajna zabrinutost nad odbranom južne granice Brazila je u velikoj mjeri u opadanju zato što su Brazil i [[Argentina]] ojačali svoje ekonomske veze. [[Datoteka:Brazilian Army Parade.jpeg|200px|mini|lijevo|Brazilska pješadija na vojnoj paradi.]] Historijski, nacionalna strategija odbrane Brazila je bila usredsređena uglavnom ka kompaktnoj južnoj granici sa Argentinom i [[Urugvaj]]em. Međutim, [[1990]]. godine moguća argentinska vojna prijetnja je nestala nakon što su Brazil i Argentina razvili jače ekonomske veze. Vojska je dijelom preusmjerila svoje napore na neizgrađene sjeverne i zapadne granice, kojima su prijetili gerilci iz [[Kolumbija|Kolumbije]] i međunarodni trgovci [[Droga|drogom]] (posebno oni koji su krijumčarili [[kokain]]a iz [[Bolivija|Bolivije]] i [[Peru]]a u Kolumbiju). Od 1994. godine Brazil je uložio značajna sredstva u praćenju i kontroli zračnog saobraćaja i drugih kretanja u amazonskom području. Posebno je pažnja posvećena širokom pojasu duž sjeverne granice gdje se nalaze koordinirajući sistem satelita, kopneni i vazdušni radari, vremenski senzori i drugi uređaji koji imaju civilne i vojne vrijednosti. Povećan je broj uzletišta, garnizona, riječnih patrola, a manje vojne ispostave su također uspostavljene ili ojačane. Međutim, s obzirom na ogromna prostranstva u ovom području vojno prisustvo ostaje uglavnom simbolično. [[Datoteka:Brazilian Mirage 2000 Orange Air Base open day in May 2008 (2937788939).jpg|200px|mini|desn0|Brazilski Mirage 2000, borbeni avion i prva linija zračne odbrane.]] Većina službenika za provođenje zakona u Brazilu su pripadnici Vojne policije, čije su jedinice pod komandom na državnom nivou. Vojnom policijom se upravlja nezavisno od oružanih snaga počevši od [[1988]]. godine. Brazilska civilna policija je zadužena za kriminalni istraživački rad, dok tek nekoliko hiljada pripadnika Federalne policijske uprave pokušava da patrolira ogromna mora ove nacije, zračne i kopnene granice. To je zadatak za koji su se dugo oslanjali na vojnu pomoć. Nasilje i korupcija među policijskim snagama je uzrok ozbiljne zabrinutosti u Brazilu, pogoršanom niskim platama i niskom školskom spremom. Svake godine policija u Sao Paulo-u i Rio de Janeiro-u je umiješana u stotine vansudskih ubijanja kao i trgovinom droge, otmicama, krađama, i drugim zločinima. Pokušaji promjena su otežani zbog pukog broja takvih incidenata i čestim sukobima između policijskih agencija.<ref name="britannica.com"/> == Privreda == {{Glavni|Privreda Brazila}} [[Datoteka:Continental_Embraer_135.jpg|mini|lijevo|180px|Brazil je treći svjetski proizvođač [[avion]]a: na slici je Embraer ERJ-135, brazilski komercijalni mlazni avion.]] Brazil je država sa najrazvijenijom ekonomijom u latinskoj Americi, sedma po veličini u svijetu po berzovnoj razmjeni i sedma po [[Paritet kupovne moći|paritetu kupovne moći]], u skladu sa podacima Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke. Brazil ima miješanu ekonomiju sa velikim prirodnim bogastvima. U Brazilu se nalazi [[prašuma]] [[Amazon]]. Razvijena je posebno industrija i [[privreda]]. Trenutni [[BDP]] po stanovniku iznosi 10.200 US$, stavljajući Brazil na 64. mjesto u svijetu. Glavni izvozni proizvodi uključuju avione, električnu opremu, automobile, etanol, tekstilnu robu, obuću, željeznu rudu, čelik, kafu, narandžin sok, soju, i na kukuruzu uzgajanu govedinu. Brazil je deseti najveći potrošač energije u svijetu, važan proizvođač nafte i gasa, i drugi u svijetu proizvođač goriva iz etanola. Veliki udio imaju firme iz [[Sjedinjene Američke Države|SAD]], [[Švicarska|Švicarske]], [[Japan]]a, [[Francuska|Francuske]]. U posljednje vrijeme zabilježen je veliki [[Industrija|industrijski]] napredak. Svake godine se posijeku velike površine šume. Te se nove površine upotrebljavaju u [[Poljoprivreda|poljoprivredi]]. Najveći dio [[plantaža]] je u vlasništvu velikih [[feud]]alaca. Veliki uticaj imaju i strane [[Kompanija|kompanije]]. Brazil i dalje nastavlja sa industrijskim i poljoprivrednim rastom kao i razvojem unutrašnjosti svoje teritorije. Koristeći ogromna prirodna bogatstva i veliku radnu snagu, ova zemlja danas ima najveću ekonomsku moć u Južnoj Americi i regionalni je lider, jedna je od prvih zemalja u ovom području koja je započela ekonomski oporavak. Visoka nejednakost u prihodima i kriminal i dalje predstavljaju goruće probleme, kao i usporeni ekonomski rast u proteklih nekoliko godina.<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |title=Arhivirana kopija |access-date=7. 6. 2014 |archive-date=22. 12. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |url-status=dead }}</ref> == Stanovništvo == [[Datoteka:ARCHELLA E THERY Img 05.png|thumb|right|200px|Gustina naseljenosti po brazilskim općinama.]] Strukturu stanovništva u Brazilu čini mješavina bijelih doseljenika (uglavnom Portugalaca i Španaca koji su izvršili kolonizaciju "nove zemlje"), crnih potomaka bivših robova koje su bijeli doseljenici dovodili kako bi ih koristili za rad na [[plantaža]]ma, te [[Indijanci|indijanskih]] plemena koje su naseljavale Brazil prije dolaska bijelih doseljenika. === Jezik === [[Portugalski jezik|Portugalski]] je službeni [[jezik]], a jezik kojim Brazilci govore je dijalekt/vernakular kojeg [[Lingvistika|lingvisti]] nazivaju [[brazilski portugalski]]. Razlike između razgovornog brazilskog portugalskog jezika i razgovornog evropskog portugalskog jezika slične su razlikama između razgovornog švicarskog njemačkog i službenog njemačkog. Portugalski je maternji jezik ogromne većine Brazilaca, ali je nacionalni leksikon proširen brojnim stranim riječima. Ovaj jezik je prošao kroz mnoge izmjene, kako u Portugaliji tako i u svojoj bivšoj koloniji, jer je prvi put uveden u Brazilu u 16. vijeku. Te dvije zemlje su u velikoj mjeri standardizovale svoje pravopise, ali izgovori, riječnik i značenja riječi odstupaju toliko da je sada možda lakše za neke Brazilce da shvate [[Španski jezik]] iz filmova iz drugih zemalja Latinske Amerike od filmova iz Portugala. [[Italijani]], [[Nijemci]], [[Japanci]] i imigranti iz španskog govornog područja uveli su nove riječi i izraze u brazilski portugalski, kao što su sveprisutni izraz "čau" ([[bosanski]], zbogom), koji je usvojen od [[Italijanski jezik|italijanske]] riječi "ciao". Strani proizvodi i tehnologija uveli su dodatne izraze. Brazilski starosjedilački narodi govore desetine jezika, a neki stručnjaci ukazuju da se najveća razlika između brazilskog i portugalskog jezika može pratiti sve do prvog kontakta sa Indijancima. Jezička grupa Tupi-Guarani naroda je posebno uticala na brazilska imena mjesta i dodala možda hiljade riječi i izraza brazilskom portugalskom jeziku. Tupian je bio glavni jezik starosjedilačkih naroda u Brazilu prije evropskog kontakta. Postao je jezik sporazumijevanja između Indijanaca i portugalskih trgovaca, misionara, avanturista i administratora. Naširoko se koristio u amazonskom području i zapadnom Brazilu do 19. vijeka. <ref name="britannica.com"/> === Obrazovanje i zdravstvo === Savezna vlada, država, savezni distrikt, i opštine svaki upravljaju svojim obrazovnim sistemom. Prema novom ustavu 25 posto od državnih i općinskih poreza i 18 posto od saveznih poreza se usmjerava za obrazovanje. Privatni školski programi su dostupni kao dopuna javnom školstvu. U [[2003]]. godini stopa pismenosti je iznosila 88 posto stanovništva, a stopa pismenosti mladih (uzrasta 15-19 godina) bila je 93,2 posto. Međutim, prema [[UNESCO|UNESCO-u]] obrazovanje u Brazilu i dalje pokazuje vrlo nizak nivo efikasnosti za 15-godišnjeg učenika, posebno u javnoj školskoj mreži. [[Datoteka:Hospital Albert Einstein.jpg|thumb|Bolnica Albert Einstein u São Paulo-u je jedna od najpoznatijih zdravstvenih ustanova u Brazilu.]] Visoko obrazovanje počinje sa osnovnim ili obaveznim predmetima, koji mogu ponuditi različite izbore kao što su akademska ili stručna specijalizacija. Zavisno o izboru, studenti mogu poboljšati svoje obrazovanje s postdiplomskim kursevima. Sistemom javnog zdravstva se upravlja i obezbjeđuje od strane svih nivoa vlasti, dok privatna zdravstvena zaštita ispunjava dodatnu ulogu. Nekoliko problema otežava efikasnost brazilskog zdravstvenog sistema. U [[2006]]. godini najveći zdravstveni problemi su bili: smrtnost novorođenčadi, smrtnost djece, smrtnost majki, smrtnost uzrokovana nezaraznim bolestima i smrtnost uzrokovana vanjskim uzrocima (saobraćaj, nasilje i samoubistva).<ref name="newworldencyclopedia"/> === Religija === Oko dvije trećine Brazilaca se pridržavaju [[Rimokatoličanstvo|katoličanstva]], koja je prestala da bude zvanična religija nakon proglašenja republike [[1889]]. godine.<ref name="britannica.com"/> Brazilska biskupija je osnovana [[1551]]. godine. Da bi Indijance "pripitomio" i preveo na [[hrišćanstvo]] kralj je poslao [[Jezuiti|jezuite]] samo devet godina nakon osnivanja ovog katoličkog reda [[1540]]. godine. Međutim, prvi biskup se pokazao previše krut (protivio se jezuitskoj praksi učenja hrišćanstva bez nasilnog nametanja), i kao rezultat toga jezuiti su se preselili u unutrašnjost dalje od biskupove nadležnosti. Kada je vijest o biskupovom svadljivom ponašanju stigla u Lisabon, bio je opozvan 1556. godine. Međutim njegov brod se na putu za Portugal zbog nevremena slupao duž obale Brazila. On je zarobljen i živ pojeden "od strane Caeté Indijanaca koje je on tako strasno prezirao".<ref name="Brazilski čitač"/> Nakon nezavisnosti dolazi do popuštanja ranijih bliskih veza između crkve i države. Dominacija katolika među imigrantima u 19. i 20. vijeku doprinijela je trajnoj prisutnosti ove [[Religija|religije]]. Veći dio ostatka stanovništva su [[Protestantizam|protestanti]], uključujući fundamentalističke i [[Pentekostalizam|pentekostalske]] grupe. Evangeličke grupe su okupile veliku podršku tokom [[1990te|1990-ih]] prelaskom nekih članova iz katoličkih redova. Kao odgovor na ovo katolička grupa je pokrenula niz harizmatičnih [[misa]] i skupova. Brazil ima sve veći broj pristalica [[Pravoslavlje|pravoslavlja]], [[Budizam|budizma]], [[Šintoizam|šintoizma]], [[islam]]a i drugih religija. Sve one zajedno su brojčano skoro jednake onima koji obavljaju oblik duhovnosti ili spiritizam, koji se temelji na učenjima francuskog duhovnog učitelja [[Allan Kardec|Allana Kardeca]] iz 19. vijeka. Mnogi Brazilci također praktikuju [[Sinkretistizam|sinkretističke]] religije, kao što su Macumba, Candomble, Xangô i Umbanda koje su spoj hrišćanskog vjerovanja sa obredima uvezenim iz [[Afrika|Afrike]] ili spiritističkoj praksi. Candomble dominira u državi Bahia. Nago Candomble sekta, nastala iz vjere Joruba robova, posebno je raširena i utiče na obrede drugih sekti. Macumba i Umbanda imaju mnogo pristalica u državi Rio de Janeiro, dok je Xangô najuticajniji u Pernambuco-u. Sljedbenici ovih religijskih pravaca uglavnom identifikuju svoja božanstva sa rimokatoličkim svecima i vjeruju da će ova božanstva posredovati za njih kod vrhovnog bića. Sveštenici i sveštenice su uglavnom afričkog porijekla, ali pristalice se mogu naći iz svake etničke grupe i društvene klase, posebno u urbanim centrima. Možda desetine miliona brazilskih katolika povremeno učestvuju u ovim sinkretskim ili spiritualističkim gozbama i svečanostima.<ref name="britannica.com"/> == Kultura == Srž brazilske [[Kultura|kulture]] je izvedena iz portugalske kulture, zbog jakih [[Kolonijalizam|kolonijalnih]] veza sa portugalskom [[Imperija|imperijom]]. Između ostalih uticaja, portugalci su donijeli portugalski jezik, [[rimokatoličanstvo]] i kolonijalne [[Arhitektura|arhitektonske]] stilove. Kultura je, također pod jakim uticajem [[Afrika|afričkih]] naroda, starosjedilaca i neportugalskih [[Evropa|evropskih]] kultura i [[tradicija]]. [[Brazilski karneval]] je godišnja proslava koja se održava 40 dana prije [[Uskrs]]a koji obilježava početak posta. Brazilski karneval ima različite regionalne karakteristike. Drugi regionalni festivali su ''Boi Bumba'' i ''Festa Junina'' (junski festivali).<ref name="newworldencyclopedia"/> === Muzika === [[Datoteka:Carlos Gomes (fototipia).jpg|desno|200px| Brazilski kompozitor Antônio Carlos Gomes]] Brazilac Antônio Carlos Gomes (desno na slici) bio je prvi [[kompozitor]] iz "Novog svijeta" čije muzičko djelo je bilo prihvaćeno u Evropi. Jedini neevropljanin koji je bio uspješan kao [[Opera (muzika)|operski]] kompozitor u [[Italija|Italiji]], u vrijeme "zlatnog doba opere," savremenik [[Giuseppe Verdi|Verdija]] i [[Giacomo Puccini|Puccinija]]. Njegova opera [[Il Guarany (opera)|Il Guarany]] izvedena je premijerno u [[Milano|milanskoj]] [[La Scala (operska kuća)|La Scala-i]] [[1870]]. godine, a kasnije iste godine i u Rio de Janeiro-u za rođendan brazilskog cara. Sa ovim djelom je ostvario međunarodnu slavu, a Verdi je ovu operu nazvao djelom genija i izvedena je u većini evropskih muzičkih centara. Neke od njegovih opera pokazuju brazilski osjećaj sa elementima narodne [[Polifonija|polifonije]].<ref>http://www.answers.com/topic/ant-nio-carlos-gomes</ref> Klasični kompozitor [[Heitor Villa-Lobos]] je bio taj koji je napravio raskid sa tradicijom stvarajući izrazito brazilske kompozicije tkajući narodne teme i ritmove portugalskog, indijanskog i afričkog porijekla u njegovu muziku. U savremenoj muzici, [[João Gilberto]] i [[Antonio Carlos Jobim]] su predstavili svijetu [[bossa nova]] ritmove (uključujući poznatu pjesmu "Djevojka iz Ipaneme") miješajući [[samba]] ritmove sa [[jazz]] muzikom prijatnom uhu. Francisco Buarque de Hollanda komponovao je širok spektar popularne muzike, uključujući balade i društveno aktuelne lagahne [[Opera|opere]]. Pjesnik-tekstopisac [[Vinicius de Moraes]] obuhvatio je urbani brazilski duh u njegovim nezaboravnim tekstovima. Pjevač pop muzike [[Roberto Carlos Braga]] pridobio je značajan broj sljedbenika u cijeloj Latinskoj Americi u drugom dijelu 20. vijeka. Drugi interesantni muzički stilovi su ''Sertanejo'' veoma prisutni u južnom, središnjem i zapadnom dijelu Brazila. Tu su zatim ''Axé'' koja je spoj sambe i [[reggae]] muzike koja se često čuje u sjeveroistočnom Brazilu, i ''pagode'' koja je vrsta energične sambe razvijene u urbanim područjima. Muzički uticaji iz Brazila, [[Sjeverna Amerika|Sjeverne Amerike]] i Evrope su pomiješani stvarajući tzv ''Tropicalia'' stil. Veći Brazilski gradovi povremeno su domaćini savremenih muzičkih događaja, i besplatnih koncerata [[Klasična muzika|klasične muzike]] na otvorenom koji privlače mnoštvo slušalaca u Rio de Janeiro-u, Sao Paulo-u, [[Belo Horizonte]]u i drugim gradovima. Brazil također ima dugu tradiciju narodne muzike, kao što je na sjeveroistoku Brazila tzv. ''cantoria'' (pjevana [[poezija]]) takmičenja u kojima muzičari improvizovanjem pokušavaju osvojiti muzičke "dvoboje." <ref name="britannica.com"/> === Književnost === [[Brazilska književnost]] datira s kraja 16. vijeka, do radova prvih portugalskih istraživača u Brazilu, kao što je Pêro Vaz de Caminha, ispunjenih opisima faune i flore, i komentarima o autohtonom stanovništvu, što je očaravalo evropske čitaoce. Brazil je imao mnogo svjetski poznatih [[Književnost|književnih]] ličnosti čiji ukupni broj književnih djela je po mnogima bogatiji od onih iz Portugala zbog raznih etničkih i regionalnih tema. [[Joaquim Machado de Assis]], sin oslobođenog roba bio je vodeći glas tokom 19. vijeka sa svojim romantičnim romanima. U 20. vijeku na sjeveroistoku se stvara posebno širok spektar vrhunskog pisanja, uključujući i [[Gilberto Freyre|Gilberta Freyrea]] na temu života za vrijeme ropstva. Tu su i tragedije [[Graciliano Ramos|Graciliana Ramosa]] o velikoj suši, zatim [[João Guimarães Rosa]] sa pričama o preživljavanju i nasilju u unutrašnjosti, i [[Jorge Amado]] sa vedrim pričama postavljenim u području uzgajanja [[Kakaovac|kakao-a]], Bahia. Priče [[Éric Veríssimo|Érica Veríssima]] iz južnog Brazila su prevedena na mnoge jezike.<ref name="britannica.com"/> === Filmska umjetnost === [[Datoteka:Gangs all here trailer.jpg|thumb|left|180px||Brazilska glumica [[Carmen Miranda]] bila je zapažena van svoje zemlje.]] U roku od godinu dana od ''prvog eksperimenta'' [[Braća Lumière|braće Lumiere]] u [[Pariz]]u [[1896]]. godine pojavljuju se prvi kinematografi u Rio de Janeiro-u. Deset godina kasnije glavni grad se mogao pohvaliti sa 22 kino kuće i sa prvim prikazanim brazilskim filmom "''Davitelji''" (portug. ''Os Estranguladores'') od [[Antonio Leal|Antonia Leala]]. Od tada filmska industrija u Brazilu bilježi stalni napredak koji iako nikada nije bio veliki, svojim filmovima je tokom godina privukao međunarodnu pažnju. Zbog ogromne većine Brazilaca koji su u to vrijeme bili nepismeni, zvučni filmovi se pojavljuju već [[1910]]. godine kao dio muzičkog kina. Prevodioci i glumci smješteni iza ekrana obezbjeđivali su glasove u filmu praćeni muzikom. Godine [[1920]]. filmovi su bili sinhronizovani sa [[Gramofonska ploča|gramofonskim pločama]] tako da je "presnimavanje" bilo moguće. Tokom [[1920te|1920-ih]] i [[1930te|1930-ih]] godina [[Humbert Mauro]] je bio središnja ličnost u podizanju kvaliteta lokalnog filma na visoki nivo. U 1930. godine u doba nijemog filma u Brazilu, snimljen je film Maria Peixota [[Limite (film)|Limite]]. Smatra se jednim od najznačajnijih filmova u historiji brazilske kinematografije. Velike sovjetski režiser [[Sergej Eisenstein]] naziva film {{Citat|"izuzetno lijepim filmom kojem gledalac treba da se preda od prvih trenutaka, kao u agoniji akorda sintetičkog i čistog jezika kinematografije}}. Krajem 1[[1960te|960-ih]], tzv. ''tropski pokret'' je obuzeo umjetničku scenu u Brazilu, tako da je i filmska industrija potpala pod njene čari. Ovaj umjetnički pokret je naglašavao potrebu da se izmijene svih strani uticaji i pretope u brazilski nacionalni proizvod. Najbolji film koji predstavlja ovaj pokret bio je ''[[Macunaima (film)|Macunaima]]'' od [[Joaquim Pedro de Andrade|Joaquima Pedra de Andradea]]. Radeći u isto vrijeme kao i tropikalisti tu je i pokret ''marginalno kino'' (cinema marginal). Ovo je još jedna grupa režisera koji su se pojavili u Sao Paolo-u i Rio de Janeiro-u koji su također pravili filmove sa malo novca. Ova grupa je pravila filmove s temama koje su se odnosile na margine društva. Njihovi filmovi su smatrani "teškim". Godine [[1969]]. nastala je vladina filmska agencija ''[[Embrafilme (brazilska filmska agencija)|Embrafilme]]''. Oni su bili odgovorni za koprodukciju, novčanu podršku i distribuciju velikog broja filmova [[1970-e|1970-ih]] i [[1980te|1980-ih]]. Embrafilme je dodao komercijalnu dimenziju filmskoj industriji i omogućio joj je da pređe na više ambicioznih projekata. Tokom [[1980te|1980-ih]] kino dvorane nisu bile dobro posjećene. To je dijelom zbog popularnosti [[Televizija|televizije]]. Mnoge kino dvorane su bile zatvorene, a posebno u unutrašnjosti zemlje. Pa ipak, neki važni filmovi su napravljeni koji su obrađivali politička pitanja. Danas se savremeni brazilski filmovi prikazuju na televiziji i u kinima širom svijeta. Brazil je danas više svjestan bogatstva njegove tri različite kulture koje obogaćuju njegovu filmsku industriju. Savršen primjer za to je film [[O Quatrilho (film)|O Quatrilho]] snimljen [[1996]]. godine. Bio je jedan od pet kandidata za najbolji film na stranom jeziku na dodjeli [[Oscar za najbolji film|filmske nagrade Oscar]] 1996 godine. Saveznim zakonima za poticaj kulture federalna vlada potiče i podržava firme da doprinose sa postotkom [[porez]]a koji će se koristiti za podršku [[umjetnost]]i. Kao rezultat ovih zakona, imamo "oživljavanje brazilskog filma", sa povećanim prihodima od 80 miliona [[Brazilski real|brazilskih reala]] (brazilska valuta) [[1997]] godine. Tokom [[1990te|1990-ih]] [[Hector Babenco]] je postao prvi značajni brazilski režiser u [[Hollywood]]u.<ref>{{Cite web |url=http://www.filmbirth.com/brazil.html |title=Arhivirana kopija |access-date=12. 7. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130117081542/http://www.filmbirth.com/brazil.html |archive-date=17. 1. 2013 |url-status=dead }}</ref> == Sport == [[Datoteka:Brazil 1970.JPG|thumb|Brazilski pobjednički tim sa svjetskog prvenstva u nogometu 1970. godine.]] [[Nogomet]] je najpopularniji [[sport]] u Brazilu. [[Brazilska nogometna reprezentacija]] je prema službenom rangiranju [[FIFA]]-e među najboljima u svijetu, i s 5 osvojenih naslova svjetskih prvaka najtrofejnija. [[Košarka]], [[odbojka]], [[automobilizam]], i [[borilačke vještine]] također privlače veliku publiku. Brazilska odbojkaška reprezentacija trenutno drži naslove prvaka Svjetske lige, Svjetskog Grand Champions kupa, svjetskog prvenstva i Svjetskog kupa. Drugi sportovi sa sve brojnijim poklonicima su [[tenis]], [[rukomet]], [[plivanje]] i [[gimnastika]]. Varijacije nekih sportova porijeklom su iz Brazila: [[nogomet na plaži]], [[futsal (dvoranski nogomet)]] i "footvolley" pojavili su se kao varijacije nogometa. U borilačkim vještinama, brazilci su razvili [[Capoeira|capoeiru]], [[vale tudo]], i [[brazilski džiju-džicu]]. Brazil je jedna od najuspješnijih nacija u [[Automobilizam|automobilizmu]], te su brazilski vozači do sada osvojili 8 naslova svjetskih prvaka u [[Formula 1|Formuli 1]], 6 pobjeda na 500 [[milja]] [[Indianapolis]]a te naslove i pobjede u brojnim drugim kategorijama i prvenstvima. Brazil je bio domaćim mnogim istaknutim međunarodnim sportskim događajima, uključujući [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 1950]]. koje će se u Brazilu održati i [[2014]]. Automobilistička staza u [[São Paulo|São Paulu]], Autódromo José Carlos Pace, domaćin je godišnje [[Velika nagrada Brazila|Velike nagrade Brazila]]. São Paulo je organizovao [[IV. Pan Američke igre 1963]]., a Rio de Janeiro XV. [[Pan Američke igre 2007]]. Godine 2009., Rio de Janeiro je odabran kao domaćin [[Olimpijske igre 2016.|Olimpijskih igara]] 2016., prvih koje će se održati u Južnoj Americi. === Brazilska nogomentna groznica === Mornari iz [[Velika Britanija|Velike Britanije]] (gdje je nogometna igra nastala) prvi su igrali nogomet na brazilskom tlu. Mladić po imenu Charles Miller je taj kome pripada zasluga za upoznavanje Brazilaca sa ovim sportom. Godine [[1894]]. on je donio sa svog putovanja u [[Engleska|Englesku]] dvije nogometne lopte i pravilnik ove igre. Igrao je nogomet tokom svog putovanja u inostranstvo, a po povratku pomogao je organizovati nekoliko timova u Sao Paulo-u. Nogometaši su isprva bili uglavnom britanski radnici u firmama u britanskom vlasništvu. Zatim je ''Mackenzie univerzitet'' organizovao tim sastavljen prvenstveno od Brazilaca, prvi takav nogometni klub. Entuzijazam za ovu igru se proširio među imućnim mladim Brazilcima od kojih su mnogi bili izloženi nogometu prilikom njihovih posjeta [[Evropa|Evropi]], pa su počeli da organizuju svoje timove. Mnogi rani fudbalski timovi u Sao Paulo-u i Rio de Janeiro-u su bili pod pokroviteljstvom društava koja su bila za bogate, a igre su se igrale na poljima obezbijeđenim od strane ekskluzivnih klubova. U drugoj deceniji [[20. vijek]]a nogomet dobija još jedan poticaj s prilivom evropskih imigranata koji su počeli da osnivaju svoje timove. Za dugo vremena nogomet u Brazilu je ostao vrlo britanski. Siromašniji sloj Brazilaca ubrzo je razvio vlastitu fascinaciju nogometom. Za siromašne je to bio idealan sport koji je zahtijevao samo loptu i malo slobodnog prostora. Igra se pokazala idealnom za brazilski temperament i postala je savršen mehanizam za individualno i kolektivno samoizražavanje. Usvojili su ga kao svoj sport, identifikovali se s njim nastavljući mijenjati ga. Ono što su Brazilci unijeli u ovaj sport je bilo njihovo jako oslanjanje na individualnost i improvizaciju, vjera u magiju (objašnjena uvjerenjem da je u odnosima između ljudskog tijela i nogometne lopte sve moguće) i iznad svega osjećaj velike radosti podjednako kod igrača i navijača. Čini se da nogomet spaja sport i [[Samba|sambu]]. Tokom igre navijači često udaraju u [[Bubnjevi|bubnjeve]] od početka do kraja utakmice tako podstičući bolju igru kod igrača, koji preobražavaju driblinge na terenu u oblik plesa. Njihovi potezi uvijek zrače spontanost, jednu od karakteristika sambe. Antropolog Roberto da Matta i drugi su razvili drugo objašnjenje za popularnost nogometa. Oni smatraju da je postojanje stalnih pravila koji se poštuju ključ popularnosti ovog sporta kod brazilskih masa. U društvu u kojem zakoni koji su neprijatni za bogate i moćne ili ih ignorišu i lahko mijenjaju, nogomet se izdvaja kao aktivnost koja je upravljana pravilima s kojima su svi upoznati, a koji garantuju da talent, a ne novac ili lične veze preovladavaju. Ovaj sport tako pokazuje običnim ljudima u Brazilu da je socijalna pravda koju oni ne vide u svakodnevnom životu moguća, i njihova ljubav prema ovoj igri predstavlja njihovo prihvatanje te mogućnosti. Brazil ima više stadiona (pet) s kapacitetom od preko 100.000 sjedišta što je više od bilo koje druge zemlje. Nogometni tim ove zemlje je prvi koji je četiri puta osvojio svjetski kup i predstavlja predmet velikog nacionalnog ponosa. Osim toga, nogomet je proizveo trajnog i neprikosnovenog nacionalnog heroja Brazila, [[Pelé]]a, kao i možda još većeg idola [[Garrincha|Manéa Garrinchu]].<ref name="The Brazilians"/> == Također pogledajte == * [[Spisak brazilskih nogometnih klubova]] * [[Capoeira]] * [[BRICS]] * [[Brazilska samba]] * [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 2014.]] * [[Univerzitet Minas Gerais]] * [[José Ferraz de Almeida Júnior]] == Reference == {{refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{wikiatlas}} * [https://www.gov.br/ Zvanični sajt vlade] * [http://www.presidencia.gov.br Zvanični sajt predsjedništva] * [https://web.archive.org/web/20140615162624/http://www.senado.gov.br/ Zvanični sajt senata] * [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html Brazil] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |date=22. 12. 2015 }} na CIA World Factbook {{Države Južne Amerike}} {{CPLP}} {{Organizacija američkih država}} [[Kategorija:Brazil|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1822.]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] a7ccakltags12lyrlbsekpgdbjvaexd 3734252 3734170 2025-07-11T09:35:10Z KWiki 9400 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] uklonjena; [[Kategorija:Članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734252 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime = República Federativa do Brasil | zvanično_ime = Savezna Republika Brazil | ime_genitiv = Brazila | zastava = Flag of Brazil.svg | grb = Coat of arms of Brazil.svg | mapa = BRA orthographic.svg | službeni_jezik = [[portugalski jezik|portugalski]] | glavni_grad = [[Brasília]] | glavni_grad_koordinate = {{coord|15|49|S|47|52|W}} | himna = "[[Hino Nacional Brasileiro]]"{{Center|[[Datoteka:Hino-Nacional-Brasil-instrumental-mec.ogg]]}} | uzrečica = Ordem e Progresso<br><small>''Red i napredak''</small> | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Brazila|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Luiz Inácio Lula da Silva]] | vrsta_druge_vlasti = [[Potpredsjednik Brazila|Potpredsjednik]] | vladar_druga_vlast = [[Geraldo Alckmin]] | po_površini_na_svijetu = 5. | površina = 8.514.877 | procenat_vode = 0.65 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 5. | stanovnika = 202.656.788 | gustoća = 23,7 | nezavisnost = [[7. septembar]] [[1822.]] | bdp_ukupno = 2,505 biliona US$ | bdp_godina = 2014 | po_broju_bdp_na_svijetu = 7. | bdp_per_capita = 12.526$ | hdi = 0.744 | hdi_godina = 2013 | hdi_nivo = {{Povećanje}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 79. | gini = 51.9 | gini_godina = 2012 | valuta = [[brazilski real]] | vremenska_zona = [[UTC]] -2 do -5 | internetski_nastavak = [[.br]] | pozivni_broj = +55 | komentar = | | vozačka strana = desna strana | državno uređenje = savezna republika sa predsjedničkim sistemom }} '''Brazil''' ({{jez-pt|Brasil}}), službeno '''Savezna Republika Brazil''' ({{jez-pt|República Federativa do Brasil|linkovi=ne}}), jest najveća i najmnogoljudnija [[država]] u [[Južna Amerika|Južnoj Americi]] i površinom zauzima polovinu ovog kontinenta. Ukupna površina iznosi 8.514.877&nbsp;km<sup>2</sup>. Po veličini površine [[Spisak država po površini|peta je u svijetu]], iza [[Rusija|Rusije]], [[Kanada|Kanade]], [[Kina|Kine]] i [[SAD]]. Proteže se na velikom području, obuhvatajući središte kontinenta i istočnu obalu [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]]. Graniči sa [[Urugvaj]]em, [[Argentina|Argentinom]] i [[Paragvaj]]em na jugu, [[Bolivija|Bolivijom]] i [[Peru]]om na zapadu, te [[Kolumbija|Kolumbijom]], [[Venecuela|Venecuelom]], [[Gvajana|Gvajanom]], [[Surinam]]om i [[Francuska Gvajana|Francuskom Gvajanom]]. Velik dio Brazila pripada slivu rijeke [[Amazon]] i prekriven je [[kišna šuma|kišnim šumama]]. Brazil je federacija koja se sastoji od [[Savezne države Brazila|26 država]] i Saveznog okruga glavnog grada [[Brasília|Brasílije]]. Većina stanovnika ove nacije su koncentrisani duž istočne obale. Iako se njen glavni grad Brazílija nalazi daleko u unutrašnjosti, sve veći broj migranata se također kreće ka unutrašnjosti. Razvijeni gradovi ove nacije, ogromne hidroelektrane i industrijski kompleksi, rudnici i plodno obradivo zemljište čine je jednom od glavnih svjetskih ekonomija. Međutim, Brazil se također bori sa izuzetno velikim socijalnim nejednakostima, zagađenjem prirodne okoline, povremenim finansijskim krizama, a ponekad i zastojem političkog sistema. Brazil je jedinstven u južnoameričkom kontinentu, jer se nakon nezavisnosti od Portugala nije podijelio u odvojene zemlje kao [[Britanska imperija|britanske]] i španske kolonije u regiji. Umjesto toga, zadržao je svoj ​​identitet kroz vijekove i razne oblike vlasti. Zbog te [[Hegemonija|hegemonije]], [[portugalski jezik]] je glavni govorni jezik osim među brazilskim Indijancima, posebno onima u udaljenijim prostranstvima amazonskog sliva. Na prijelazu u [[21. vijek]] Brazilci su obilježili 500. godišnjicu od dolaska [[Portugalci|Portugalaca]] sa mješavinom javne proslave i neodobravanja. <ref name="britannica.com">http://www.britannica.com/EBchecked/topic/78101/Brazil</ref> == Historija == === Brazil prije dolaska Evropljana === Stotine izvornih plemena naseljavala su Brazil u vrijeme dolaska Evropljana, od kojih su neka živjela unazad najmanje 10 000 godina u brdsko-planinskim područjima ''Minasa Geraisa''. Bili su podijeljeni u četiri jezičke grupe: ''Tupi-Guarani'', ''Ge'', ''Karib'', i ''Aravak''. ''Tupi-Guarani'' su uglavnom naseljavali područja duž atlantske obale, ''Ge'' narodi su živjeli na otvorenom središnjem platou. Karibs i Aravaks koji su bili napredniji u tehnologiji, a posebno u pravljenju [[Keramika|keramike]] i živjeli su u slivu rijeke Amazon. Najagresivniji su bili ''Karibs'' narodi koji su bili ratoborni, a ponekad su praktikovali [[kanibalizam]] kao i ''Tupi'' narodi koji su živjeli na morskoj obali. Većina brazilskih domorodačkih naroda obitavala je u privremenim naseljima. Nizine Južne Amerike imale su životinje koje se nisu mogle pripitomljavati kao [[Lama (životinja)|lame]] i [[Zamorac|zamorci]] sa [[Andi|Anda]], a samim tim i brazilska plemena su bila u neprestanom pokretu u potrazi za divljači. Sistem rijeke Amazon redovno je plavio okolna područja, čineći život na njegovim rubovima nesigurnim. Njegova zemljišta su bila slaba, obeshrabrujući sadnju [[Poljoprivreda|poljoprivrednih]] biljaka. Nije bilo pisanih jezika, tako da zabilježena historija indijanskih naroda datira samo od dolaska Evropljana, (neobučenih posmatrača u najboljem slučaju) koji su zapisali ono što su mogli razumjeti iz priča domaćih pripovjedača. Portugalski moreplovci koji su stigli u Novi svijet 22. aprila [[1500]]. godine bili su dugo vremena iskusni u poslovima pomorstva i putovanjima otkrivajući nove zemlje. Kao rezultat toga , nisu bili opsjednuti snovima o [[Zlato|zlatu]] i sjajnim narodima koji su motivisali manje iskusne istraživače, uključujući i [[Španci|Špance]].<ref name="Brazilski čitač">[http://books.google.com/books/about/The_Brazil_Reader.html?id=EYp6AAAACAAJ Brazilski čitač: historija, kultura, politika] u izdanju Robert E. Levine i John J. Criccitti, Duke univerzitet iz grada Durhama u Sjevernoj Karolini 1999. godine, {{ISBN|0-8223-2258-7}}, str. 11-12, 13, učitano 16.5.2014</ref> === Kolonizacija === [[Datoteka:Cabral voyage 1500.svg|thumb|400px|alt=A map showing the southern Atlantic and western Indian Ocean with two routes traced which go around the southern tip of Africa|Ruta kojom je Cabral plovio od Portugala do Indije 1500. godine (označena crvenom bojom), i povratna ruta (označena plavom bojom).]] Portugalski kralj je poslao impozantnu armadu u Indiju pod vođstvom [[Pedro Álvares Cabral|Pedra Álvaresa Cabrala]], čiji je pravac jedrenja sačinio sam [[Vasco da Gama]]. Da bi izbjegao mirni [[Gvinejski zaliv]], Cabral je odjedrio tako daleko na zapad da je 22. aprila 1500. godine ugledao kopno Južne Amerike. Portugal je novi posjed u početku zvao "Vera Cruz" ("Istinski krst"). Međutim, ubrzo je preimenovan u Brazil zbog obilne količine brazila, drva (Pau-Brasil) pronađenih na toj teritoriji, a za koje je utvrđeno da daju vrijednu crvenu boju. Portugalci nisu uspjeli otkriti plemenite metale u Brazilu i zato su usredsredili svoju pažnju na unosnu trgovinu sa [[Azija|Azijom]]. Brazil je postao neka vrsta ničije zemlje nad kojom je portugalska kruna imala samo površnu kontrolu. Evropski rivali brzo iskorištavaju to zanemarivanje. Posebno su [[Francuzi]] ulazili na ovaj portugalski posjed u Južnoj Americi i sami isporučivali brazil drva u [[Evropa|Evropu]]. Portugalska apatija se završava za vrijeme vladavine [[Joao III]], koji je postepeno pomakao pažnju u kolonijalnim poslovima iz Azije u Ameriku. Portugalska kruna je [[1533]]. godine napravila prvi sistematski napor da se uspostavi vlast u Brazilu. Podijelila je koloniju u 15 nasljednih kapetanija ili feuda, a svaka je se protezala oko 260&nbsp;km. duž obale i na neodređenoj udaljenosti ka unutrašnjosti. Samo dvije kapetanije su na kraju bile uspješne: São Vicente (u sadašnjoj državi São Paulo) i Pernambuco. Kapetanija Pernambuco je bila pretvorena u veliko područje za proizvodnju šećera, nudeći prvi primjer profitabilnog poljoprivrednog izvoza iz Novog svijeta u Evropu. Kralj Joao III je odlučio da ojača svoju vlast u Brazilu objedinjavanjem neefikasnih kapetanija ([[Portugalski jezik|portugalski]] donatários) pod centralnu administraciju. Za generalnog guvernera imenovan je Tomé de Sousa, portugalski plemić sa velikim iskustvom iz Afrike i [[Indija|Indije]]. Sousa je došao u Brazil 1549. godine i osnovao grad Salvador (današnji Bahia), glavni grad iz kojeg će se Brazilom upravljati u narednih 214 godina. Sousa također postavlja lokalne zvaničnike u kapetanijama i utvrđuje strateške tačke duž obale. U gradovima je osnovao opštinske organizacije slične onima u Portugalu. Brazil je tada počeo da privlači doseljenike u sve većem broju. Do [[1600]]. godine Bahia i Pernambuco su imali svaki po oko 2,000 evropljana i više nego dvostruki broj afričkih robova i domaćih indijanaca. Brazil jedva da je i doveden pod kraljevsku Portugalsku vlast prije nego što je [[Francuska]] napravila odlučan napor da se uspostavi stalna kolonija na tom području. Godine [[1555]]. francuski vojnici zauzimaju prekrasnu luku [[Rio de Janeiro]], koja neobjašnjivo nije bila okupirana od strane Portugalaca. Velike portugalske snage pod Memom de Sá, guvernerom-generalom blokirali su ulaz u luku i na kraju prisilili francuski garnizon na predaju. Osnovali su grad Rio de Janeiro [[1567]]. godine za odbranu od budućih napada. Portugal je bio ujedinjen sa Španijom od [[1580]]-[[1640]] godine, a Brazil je samim tim bio izložen napadima od strane neprijatelja Španije uključujući i novu nezavisnu [[Holandija|Holandiju]]. Holanđani su zauzeli i kratko držali Salvador od [[1624]]-[[1625]] godine. [[1630]]. godine ''[[Holandska zapadnoindijska kompanija]]'' je poslala flotu koja zauzima Pernambuco i koji ostaje pod holandskom kontrolom četvrt vijeka. Kompanija je za guvernera svog novog posjeda izabrala princa Johana Mauritsa od Nassau-Siegena, jednog od možda najsposobnijih administratora u Holandiji. Holanđani su također pozvali istaknute [[umjetnik]]e i naučnike da upoznaju Evropu sa resursima i ljepotama Brazila. Međutim, samo zaradom privučeni direktori društva odbili su da podrže prosvijećenu socijalnu politiku Johana Mauritsa, tako da on daje ostavku [[1644]]. João Fernandes Vieira, bogati vlasnik plantaže je potom pokrenuo pobunu kojom je postepeno uklonio nekompetentnog nasljednika Johana Mauritsa. Brazilci, koji su sami bez portugalske pomoći porazili i protjerali Holanđane [[1654]]. godine, ostvarili su dostignuće koje je pomoglo u rađanju brazilskih nacionalističkih osjećaja.<ref name="britannica.com"/> Tokom 18. vijeka privatni istraživači pronašli su [[zlato]] i [[dijamant]]e u državi ''Minas Gerais''. Zlato i dijamanti iz ovih rudnika se uglavnom koristilo za finansiranje dugova portugalskog kraljevskog dvora. Eksploatatorskim načinom istraživanja ovih rudnika kao i prekomjernim porezima opterećivana je kolonijalna vlast u Brazilu. Neki od popularnih pokreta za nezavisnost su protestvovali zbog nasilnog poreza od strane kolonijalne vlasti, ali su često bivali odbačeni nasiljem od strane Portugala. Proizvodnja zlata je opala krajem 18. vijeka, počevši period relativne stagnacije u brazilskom zaleđu. Domorodačka indijanska i afrička robovska radna snaga su se u velikoj mjeri koristile u Brazilu za razvoj kolonijalne ekonomije.<ref name="newworldencyclopedia">http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Brazil</ref> Pored proizvodnje šečera, zlata i dijamanata Brazil je u to vrijeme proizvodio znatne količine [[duhan]]a i [[pamuk]]a. Uzgoj stoke je također imao veliku važnost u ekonomiji kolonije. Portugalska kolonijalna politika se zasnivala na iskorištavanju Brazila, a ne na njegovom razvijanju. Zato je Portugal uveo trgovinski [[monopol]] zabranjivajući izgradnju industrije koja bi bila takmac onoj u Portugalu. Prvi glavni grad portugalske kolonije Brazil bio je grad [[Salvador (Bahía)|Salvador]] u današnjoj saveznoj državi Bahía, osnovan [[1549]]. Salvador je ostao glavni grad do [[1763]]., kad je [[Rio de Janeiro]] postao novi glavni grad. Portugal je povukao ovaj potez zbog svoje zabrinutosti radi spora sa Španijom oko granice koja razdvaja južnu granicu Brazila od španskih kolonija duž rijeke [[Rio de la Plata]]. Sa završetkom 18. vijeka Brazil je skoro dostigao svoju današnju veličinu.<ref name="The Brazilians">[http://books.google.com/books?id=_3ARToEZ7GkC&printsec=frontcover&dq=The+Brazilians,+Joseph+A.+Page&hl=en&sa=X&ei=Jit2U76nCKKd8QGt6IHQCg&ved=0CDYQ6AEwAA#v=onepage&q=The%20Brazilians%2C%20Joseph%20A.%20Page&f=false ''Brazilci'', Joseph A. Page] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140822130758/http://books.google.com/books?id=_3ARToEZ7GkC&printsec=frontcover&dq=The+Brazilians,+Joseph+A.+Page&hl=en&sa=X&ei=Jit2U76nCKKd8QGt6IHQCg&ved=0CDYQ6AEwAA#v=onepage&q=The%20Brazilians%2C%20Joseph%20A.%20Page&f=false |date=22. 8. 2014 }}, izdavačko preduzeće Addison-Wesley, prvo izdanje 1995. godine, {{ISBN|0-201-40913-5}}, str. 389-391-407, 47-53, učitano 13.7.2014</ref> === Imperija === [[Datoteka:Autor não identificado - Embarque da Família Real Portuguesa.jpg|desno|thumb|300px|Dolazak Joao-a VI i kraljevske porodice u Brazil 1810. godine.]] Godine [[1808]]. desio se najdramatičniji događaj u Brazilu od dolaska Cabrala. Vojska [[Napoleon Bonaparte|Napoleona Bonaparte]] ušla je u Portugal prisiljavajući cijeli kraljevski dvor da brzo pobjegne preko [[Atlantik]]a u Brazil. Portugalsko prisustvo u Brazilu je sada imalo sasvim drugačiju ulogu što će imati dalekosežne posljedice za Brazil i brazilstvo. Prebacivanje portugalskog kraljevskog dvora preko Atlantika nije bila nova ideja. Brazil je obezbjeđivao bolji strateški položaj za upravljanje carstvom koje se prostiralo širom svijeta, nego što bi to bio slučaj sa upravljanjem iz zapadnog ruba Evrope. Ipak, bilo je potrebno da Napoleonova vojska umaršira u Lisabon da bi ubrzala ovaj potez. [[Britansko carstvo|Britanci]] su pružili opkoljenoj naciji pomoć u vidu pomorske pratnje za 36 portugalskih brodova kojom je plovila kraljevska porodica s pratnjom od 15 000 ljudi. U zamjenu za podršku britanaca kralj Joao im je odobrio ekonomske povlastice u Brazilu. Za manje od sedmicu dana po dolasku u Brazil kralj Dom Joao je potpisao odluku o otvaranju brazilskih luka za trgovinu sa inostranstvom što će otvoriti novu eru u brazilskoj historiji. Nigdje ova promjena nije bila toliko vidljiva kao u Rio de Janeiro-u gdje se kraljevska porodica naselila. Dom Joao je odmah započeo mijenjati ovaj tropski zabačeni grad u evropsku metropolu dostojnu kraljevskog dvora. On je uspostavio nacionalnu [[Biblioteka|biblioteku]], akademiju [[Slikarstvo|likovnih umjetnosti]], kraljevsku školu [[Medicina|medicine]], [[štamparija|štampariju]], nacionalnu banku, kovačnicu za kovanje [[Novac|novca]] i [[Botanički vrtovi|botaničke vrtove]]. Nadgledao je izgradnju ogromnog [[akvadukt]]a kojim su doticale velike količine svježe vode u grad. Prisustvo kraljevske porodice dao je veliki psihološki poticaj Brazilcima. To je prvi (i jedini) put da je bilo koji evropski vladar "utabao tlo" svojih američkih posjeda. Godine [[1816]]. krunisao se kao [[Joao VI Portugalski|Joao VI]] kralj Brazila i Portugalije dovodeći Brazil politički u istu ravan sa Portugalom. Kralj je također uspostavio više centralizovanu vlast sa [[birokratija|birokratijom]] u Rio de Janerio-u koja je uglavnom bila sastavljena od Portugalaca. Osim toga, kraljevski dvor donio je strast za sve što je francusko, a to će se uskoro proširiti na gornju i intelektualnu klasu u Brazilu. Ova zaljubljenost u francusku kulturu će razviti čvrste korijene i imaće značajan uticaj na razvoj brazilske kulture. Nakon što su portugalska i britanska vojska pod komandom [[Arthur Wellesley|vojvode od Wellingtona]] istjerali Francuze iz Portugala, vlast u zemlji je preuzelo kraljevsko upravno vijeće. Kralj se vraća u Lisabon, a 1821. godine za upravitelja Brazila ostavlja [[Pedro I. Brazilski|Princa Pedra]]. U Portugalu kralj Joao VI morao se suočiti sa [[Revolucija|revolucionarnim]] pokretom koji je osnovao zakonodavnu skupštinu (Côrtez) u nastojanju da ograniči moć [[Monarhija|monarhije]]. Portugalci su pokušali da vrate Brazil u njegov prethodni položaj podaničke kolonije. Pismom iz [[1822]]. godine naredili su Princu Pedru da se vrati u Portugal, što je on odbio uz opšte odobravanje brazilske elite. [[Datoteka:Antônio Joaquim Franco Velasco_-_Dom Pedro I, Imperador do Brasil.jpg|thumb|200px|lijevo|Pedro I kad je imao 27 godina tokom njegovog putovanja u Salvador, država Bahia, Mart 1826. godine.]] Duh nezavisnosti je zahvatio brazilsku elitu, a tokom skupa u oktobru 1822. godine Princ Pedro je proglašen imperatorom Brazila. Iste godine 1. decembra krunisan je za ustavnog monarha nove nacije. Za godinu dana portugalska vojska se povlači iz Brazila. Novi monarh iako je rođen u Portugalu bio je u svakom pogledu mnogo više Brazilac nego Portugalac. Godine 1824. podržao je [[ustav]] koji mu kao imperatoru daje velika zakonska prava. Ovo će dovesti do mnogobrojnih borbi sa zakonodavnom skupštinom sastavljenom od zemljoposjednika i predstavnika urbanih ekonomskih interesa. Njegova tvrdoglavost i stalno oslanjanje na portugalske savjetnike samo će povećavati broj njegovih političkih protivnika.<ref name="The Brazilians"/> Njegova vlada je smatrana ekonomski i administrativno neefikasnom, a politički pritisci su ga na kraju prisilili da odstupi sa vlasti [[1831]]. godine. Vratio se u Portugal, ostavljajući iza svog petogodišnjeg sina [[Pedro II Brazilski|Pedra II]]. Dok Pedro II nije dostigao zrelost, Brazilom su upravljali zamjenici (regenti). Ovaj period je bio nemiran i obilježen brojnim lokalnim pobunama uključujući i "''Male pobunu''", najveću urbanu pobunu robova u Americi, koja se desila u Bahia [[1835]]. godine. Godine [[1840]]. Pedro II je krunisan za cara. Njegova vladavina je istaknuta po značajnom porastu izvoza [[Kahva|kahve]] i kraj trgovine robljem iz [[Afrika|Afrike]] [[1850]]. godine, iako će [[ropstvo]] u Brazilu biti ukinuto tek [[1888]]. godine. Kad je konačno ukinuto ropstvo, desio se veliki priliv imigranata iz Evrope. Do [[1870]]. godine uticaj cara na domaću politiku je počeo da opada zbog kriza sa Rimokatoličkom crkvom, vojskom, i robovlasnicima. Republikanski pokret je polahko stekao snagu. Na kraju je carstvo palo zbog toga što ga dominantne klase više nisu trebale da bi zaštitili svoje interese. Imperijalna centralizacija je bila u suprotnosti s njihovom željom za lokalnom autonomijom. I zbog toga je do [[1889]]. godine Pedro II odstupio sa vlasti, a usvojen je republikanski sistem.<ref name="newworldencyclopedia"/> === Republika === [[Datoteka:Henrique Bernardelli - Retrato do General Deodoro da Fonseca.jpg|thumb|150px|lijevo|Proglašenje Republike Brazil 1889. godine. Na slici, general Deodoro da Fonseca kao prvi predsjednik Brazila.]] Pedro II je bio svrgnut 15. novembra 1889. godine od republičkog vojnog udara na čelu sa generalom [[Deodoro da Fonseca|Deodorom da Fonsecom]], koji je postao prvi predsjednik zemlje kroz vojno uzdizanje. Ime zemlje postalo je Republika sjedinjenih brazilskih država (promijenjeno [[1967]]. godine u Federativna republika Brazil). Od 1889-1930, dominantne države Sao Paulo i Minas Gerais smenjivale su se u kontroli predsjedništva. Vojna hunta je preuzela kontrolu 1930. godine. [[Getúlio Vargas]] je preuzeo dužnost ubrzo nakon toga će ostati kao [[diktator]]ski vladar (sa kratkim [[Demokratija|demokratskim]] periodom između) do [[1945]]. godine. On je ponovno izabran [[1951]]. godine i ostaje na dužnosti do njegovog samoubistva [[1954]]. godine. Naredne vlade su nastavile industrijski i poljoprivredni rast i razvoj ogromne unutrašnjosti Brazila. [[Datoteka:Revolução de 1930.jpg|thumb|250px|desno|Getulio Vargas sa drugim vođama revolucije iz 1930. godine.]] Vojska je preuzela vlast u Brazilu u puču [[1964]]. godine i ostaje na vlasti do marta [[1985]]. godine kada padaju u nemilost zbog političkih borbi između režima i brazilske elite. Baš kao što je brazilske promjene režima 1889, 1930, i 1945. godine pokrenule konkurentske političke snage i izazvale podjele unutar vojske, isto tako to je učinilo promjenu režima 1964. godine. [[Tancredo Neves]] je izabran za predsjednika na indirektnim izborima 1985. godine, što je Brazilu vratilo civilnu vlast. Umro je prije preuzimanja dužnosti, a potpredsjednik, [[José Sarney]], je položio zakletvu kao predsjednik umjesto njega. Demokratija je ponovno uspostavljena [[1988]]. godine, kada je donesen današnji savezni ustav. [[Fernando de Mello Collor]] je bio prvi predsjednik koji se istinski birao glasanjem nakon vojnog režima. Collor je preuzeo dužnost marta [[1990]]. godine. U septembru [[1992]]. godine, Nacionalnog kongres je glasao za opoziv Collora nakon niza skandala otkrivenih od strane medija. Potpredsednik, [[Itamar Franco]], preuzima predsjedavanje. Uz pomoć ministra finansija, Fernanda Henriquea Cardosa, administracija Itamara Franca provodi tzv. ''Plano Real'' ekonomski paket, koji je uključivao novu brazilsku valut ''[[Real (valuta)|real]]'' privremeno vezanu za [[američki dolar]]. Na izborima održanim 3. oktobra [[1994]]. godine Cardoso se kandidovao za predsjednika i pobijedio, a ponovo je izabran [[1998]]. godine. Nakon njega 27. oktobra [[2002]]. godine za predsjednika je izabran [[Luiz Inácio Lula da Silva]], a ponovo je izabran 29. oktobra [[2006]]. godine. <ref name="newworldencyclopedia"/> == Geografija == [[Datoteka:Brazil_topo.jpg|mini|desno|180px|Topografska karta Brazila]] {{Glavni|Geografija Brazila}} Brazil je 5. po veličini država na [[svijet]]u. Nalazi se u Južnoj Americi, i ujedno je najveća država na tom kontinentu. Nju većinom prekriva tropska šuma, a na istočnoj strani izlazi na Atlantski okean. Kroz Brazil protiče jedna od najvećih [[rijeka]] na svijetu [[Amazon]]. Amazon ima najveću količinu vode od svih rijeka na svijetu. Glavne rijeke koje protiču kroz Brazil su: Amazon, [[San Francisko (rijeka)|San Francisko]], [[Tokantins]]... Brazilski krajolik je ogroman i složen, prošaran rijekama, močvarama, planinama, i visoravnima zajedno sa drugim glavnim karakteristikama prelazeći granice drugih država i regija.<ref name="britannica.com"/> === Reljef === Brazil je pretežno tropska zemlja poznata po svojim velikim amazonskim nizinama. Međutim, visočja pokrivaju većinu nacionalne teritorije. Fizičke karakteristike Brazila mogu se svrstati u pet glavnih fiziografskih podjela: Gvajansko gorje na sjeveru, Amazonske nizine, Pantanal u središnjem i zapadnom Brazilu, brazilska visočja (uključujući i velike obalske planinske vijence) i obalske nizine.<ref name="britannica.com"/> === Klima === Brazil ima vlažnu tropsku i suptropsku klimu, osim u suhljim područjima na sjeveroistoku, koji se ponekad nazivaju sušni četverougao ili sušni poligon. Proteže se od sjevernog dijela države Bahia do obale između Natala i São Luísa. To područje prima oko 375–750&nbsp;mm padavina godišnje. Najveći dio Brazila prima 1,000-1,800&nbsp;mm godišnje, ali padavine su često mnogo obilnije u dijelovima amazonskog sliva i primorskom obodu Sierra do Mara. U središnjim dijelovima brazilsko gorje dobija najveći dio svojih padavina tokom ljetnih mjeseci (novembar-april), često u obliku bujnih kiša. Oluje i poplave mogu udariti na sjeveroistoku zemlje u to vrijeme, u zavisnosti od pravca kretanja vremenskih činilaca. Ovo područje može također doživjeti i duže periode suše. Ovi promjenljivi vremenski uslovi otežavaju život u kontinentalnim područjima sjeveroistoka (portugalski, Sertão), te su glavni razlog za iseljavanje izvan ovog područja. Ljetne temperature su uglavnom stalne za ovo doba godine. U januaru [[temperatura]] u najvećem dijelu nizina je u prosjeku oko 26&nbsp;°C, dok je na planinama nekoliko stepeni hladnije zavisno od nadmorske visine.<ref name="britannica.com"/> === Prirodna okolina === [[Datoteka:Amazon.A2002182.1405.1km.jpg|thumb|desno|230px|"U donjem desnom uglu i donjem srednjem dijelu slike, krčenje šuma i uzgoj su vidljivi sa pravilnim, pravougaonim oblicima koji ocrtavaju parcele"]] Veliki prostor Brazila se sastoji od različitih ekosistema, koji zajedno održavaju neke od najvećih svjetskih bioraznolikosti. Zbog intenzivnog ekonomskog i demografskog rasta, sposobnost Brazila da zaštiti prirodna životna staništa je sve više pod prijetnjom. Opsežna sječa šuma, posebno oko sliva rijeke Amazon, uništavanje područja veličine jedne male zemlje svake godine, i potencijalno brojnih vrsta biljaka i životinja. Između [[2002]]. i [[2006]]. godine površina amazonskih prašuma koja je potpuno desetkovana, u svrhu podizanja stoke i iskorištavanja drvne građe jednaka je po veličini sa američkom saveznom državom [[Južna Karolina]]. Do 2020. godine procjenjuje se da bi najmanje jedna polovina biljnih i životinjskih vrsta u Brazilu mogla izumrijeti. U brazilskom Pantanal području mnogi smatraju da je to najveći slatkovodni sistem i najveći sistem močvara na svijetu. To je jedan od nanetaknutijih i biološki najbogatije okruženje na planeti. Ovo područje također pruža mnoge ekonomske koristi, nudeći ogroman prostor za prečišćavanje vode i pražnjenja podzemnih voda i punjenje, stabilizaciju klime, vodovoda, smanjenje poplava i obiman transportni sistem, među brojnim drugim važnim funkcijama. Smatra se da Brazil ima najveći broj kopnenih [[Kičmenjaci|kičmenjaka]] i [[Beskičmenjaci|beskičmenjaka]] u odnosu na druge zemlje svijeta. Također, Brazil ima najveću raznolikost [[primat]]a, najveći broj [[Sisari|sisara]], drugi po broju [[Vodozemci|vodozemaca]] i [[Leptir (insekt)|leptira]], treći po broju [[Ptice|ptica]], i peti po broju [[Reptili|reptila]]. Postoji veliki broj ugroženih vrsta, mnogi od njih žive u ugroženim staništima kao što je atlantska šuma.<ref name="newworldencyclopedia"/> == Vlada == === Politički sistem === ==== Zakonodavna vlast ==== [[Datoteka:Brasilia Congresso Nacional 05 2007 221.jpg|thumb|left|Nacionalni kongres Brazila, sjedište zakonodavne vlasti.]] Zakonodavnu vlast vrši dvodomni nacionalni kongres (Congresso Nacional), koji se sastoji od Zastupničkog doma (Câmara dos Deputados) i Saveznog senata (Senado Federal). Kongres se sastaje svake godine u dvije sesije od četiri i pol mjeseca. Ustav daje Kongresu moć da odlučuje o pitanjima koja se odnose na saveznu vladu, posebno onih koji se odnose na fiskalnu politiku i administraciju sindikata. Kongres također potpisuje međunarodne ugovore po dogovoru od strane izvršne vlasti, ovlašćuje predsjednika da proglasi rat i odlučuje da li ili ne savezna vlada može intervenisati u poslovima države. Ako je predsjednik stavio veto na kongresnu odluku ili bilo koju od njegovih odredbi, Kongres ima 30 dana da nadvlada veto apsolutnom većinom glasova. Savezni Senat sa 81 sjedišta se sastoji od tri predstavnika iz svake države i saveznog okruga, koji služe osmogodišnje mandate. Senatorski izbori se održavaju svake četiri godine, a senatori se neposredno biraju od strane svakog stanovnika ove države.<ref name="britannica.com"/> ==== Izvršna vlast ==== [[Datoteka:Foto oficial de Luiz Inácio Lula da Silva (estreita).jpg|thumb|upright|[[Luiz Inácio Lula da Silva]], predsjednik Brazila.]] Izvršnu vlast vrši predsjednik, koji je šef države i vlade. Neposredno je izabran na četvorogodišnji mandat (i ima pravo na jedan reizbor), a imenuje kabinet raznih ministara državnih i nekoliko drugih šefova na nivou ministarskih odjela. Izvršna vlast ima široka ovlaštenja, posebno u ekonomskoj i vanjskoj politici, finansijama i unutrašnjoj sigurnosti. Predsjednik može podnijeti zakonske prijedloge Kongresu i tražiti zakonodavno odobrenja u roku od 30 dana. Ako Kongres ne postupi u ovom periodu, zakonski prijedlozi se smatraju odobrenim. Predsjednik može djelimično ili potpuno staviti veto na bilo koji zakonski prijedlog koji podnosi Kongres uz izdavanje privremenih mjera koje ostaju na snazi do ​​30 dana. On je također vrhovni komandant oružanih snaga.<ref name="britannica.com"/> ==== Sudstvo ==== [[Datoteka:Supremo Brasil.jpg|thumb|Savezni ustavni sud Brazila.]] Brazilski pravosudni sistem je podijeljen u dvije grane: obični sudovi, sastavljeni od državnih i saveznih sudova, i posebnih sudova, sastavljenih od radničkih, izbornih i vojnih sudova. Vrhovni Savezni sud (Supremo Tribunal Federal) je najviši sud u Brazilu. On se sastoji od 11 članova koje imenuje predsjednik uz odobrenje Saveznog senata. Sud daje konačne odluke o ustavnim pitanjima i razmatra predmete koji se odnose na predsjednika, potpredsjednika, Kongres, sudstvo, glavnog tužioca, ministre, diplomate, strane zemlje, kao i političke ili administrativne podjele Unije. Viši sud pravde (Superior Tribunal de Justiça) sastoji se od 33 sudija koje imenuje predsjednik uz odobrenje Senata. To je najviši sud u zemlji koji razmatra nekonstitucionalna pitanja i razmatraju slučajeve u koje su uključeni guverneri država i saveznog okruga. Obična sudska grana također uključuje žalbe saveznim sudovima poznatim kao Regionalni savezni sudovi. Svaka država ima državne i savezne sudovima sa kojima ostvaruje prvostepenu nadležnost. <ref name="britannica.com"/> === Političke podjele === {{Glavni|Države Brazila}} Brazil je savezna država koja se sastoji od 27 federalnih jedinica prvog nivoa: 26 saveznih država i federalnog (ili saveznog) distrikta, u kojem se nalazi glavni grad Brasília. === Vanjska politika === [[Datoteka:Fernando Henrique Cardoso (1994).jpg|thumb|Fernando Henrique Cardoso]] Brazil je politički i ekonomski najistaknutija zemlja u u Latinskoj Americi. Međutim, socijalni i ekonomski problemi sprečavaju je da postane efikasna zemlja sa globalnom moći. Između [[II svjetski rat|II svjetskog rata]] do 1990. godine, demokratske i vojne vlade pokušavale su da prošire uticaj Brazila u svijetu vođenjem državne industrijske politike i nezavisne spoljne politike. Još donedavno, ova zemlja je imala za cilj jačanje veza s drugim zemljama Južne Amerike i uključivanje u multilateralnoj diplomatiji preko [[UN|UN-a]] i Organizacije američkih država. Trenutna vanjska politika u Brazilu temelji se na poziciji ove zemlje kao regionalne sile u Latinskoj Americi, vodeća među zemljama u razvoju, i svjetska sila u nastajanju. Brazilska vanjska politika se uglavnom ogleda kroz multilateralizam, mirno rješavanje sporova, i nemiješanje u poslove drugih zemalja. Brazilski ustav također navodi da će ova zemlja težiti ka ekonomskoj, političkoj, socijalnoj i kulturnoj integraciji naroda Latinske Amerike. <ref name="newworldencyclopedia"/> === Oružane snage === [[Datoteka:US Navy 110422-N-ZI300-115 The Brazilian navy frigate Bosisio (F 48) fires at an unmanned aerial vehicle during a drone exercise (DRONEX) with ship.jpg|mini|300px|lijevo|Brazilske pomorske fregate tokom vojne vježbe.]] Brazil ima najveću vojsku, avijaciju i mornaricu u Južnoj Americi koja ima više od 300.000 vojnika, što je otprilike jedna trećina od ukupnog broja vojnog osoblja u regiji. Mnogo njenog naoružanja je napravljeno u Brazilu, uključujući dizel [[Podmornica|podmornice]], borbeni avioni, zračne transportne snage i vatreno oružje. U drugom dijelu [[20. vijek]]a, Brazil je postao vodeći izvoznik oružja. Međutim, njegova prodaja je opala u kasnim [[1980te|1980-im]] kada je prestao [[Iransko-irački rat|rat između Irana i Iraka]] i kad je počeo kolaps [[Varšavski pakt|sovjetskog bloka]]. Do sredine 1990-ih Brazil je postao uvoznik oružja. [[Datoteka:Eurocopter UH-14 Super Puma (AS-332F1) on the Minas Gerais Schleiffert-1.jpg|200px|mini|desno|Prvi brazilski nosač aviona Minas Gerais.]] Iako je brazilski predsjednik vrhovni komandant, nacija nema dugogodišnju tradiciju civilne kontrole nad vojskom. Mnogi visoki oficiri čije karijere su ukorijenjene u periodu od vojne vladavine [[1964]]-[[1985]] i dalje smatraju vojnu instituciju kao glavnog političkog faktora ove nacije i najviše posvećenog čuvara nacionalnih interesa. Međutim, mlađi oficiri su izgleda više spremni da prihvate ustavna ograničenja. Od 1985. godine Brazil je demokratski izabrana vlada koja predsjedava u relativno stabilnim i mirnim uslovima i postepeno ograničava politički uticaj vojske. Dugotrajna zabrinutost nad odbranom južne granice Brazila je u velikoj mjeri u opadanju zato što su Brazil i [[Argentina]] ojačali svoje ekonomske veze. [[Datoteka:Brazilian Army Parade.jpeg|200px|mini|lijevo|Brazilska pješadija na vojnoj paradi.]] Historijski, nacionalna strategija odbrane Brazila je bila usredsređena uglavnom ka kompaktnoj južnoj granici sa Argentinom i [[Urugvaj]]em. Međutim, [[1990]]. godine moguća argentinska vojna prijetnja je nestala nakon što su Brazil i Argentina razvili jače ekonomske veze. Vojska je dijelom preusmjerila svoje napore na neizgrađene sjeverne i zapadne granice, kojima su prijetili gerilci iz [[Kolumbija|Kolumbije]] i međunarodni trgovci [[Droga|drogom]] (posebno oni koji su krijumčarili [[kokain]]a iz [[Bolivija|Bolivije]] i [[Peru]]a u Kolumbiju). Od 1994. godine Brazil je uložio značajna sredstva u praćenju i kontroli zračnog saobraćaja i drugih kretanja u amazonskom području. Posebno je pažnja posvećena širokom pojasu duž sjeverne granice gdje se nalaze koordinirajući sistem satelita, kopneni i vazdušni radari, vremenski senzori i drugi uređaji koji imaju civilne i vojne vrijednosti. Povećan je broj uzletišta, garnizona, riječnih patrola, a manje vojne ispostave su također uspostavljene ili ojačane. Međutim, s obzirom na ogromna prostranstva u ovom području vojno prisustvo ostaje uglavnom simbolično. [[Datoteka:Brazilian Mirage 2000 Orange Air Base open day in May 2008 (2937788939).jpg|200px|mini|desn0|Brazilski Mirage 2000, borbeni avion i prva linija zračne odbrane.]] Većina službenika za provođenje zakona u Brazilu su pripadnici Vojne policije, čije su jedinice pod komandom na državnom nivou. Vojnom policijom se upravlja nezavisno od oružanih snaga počevši od [[1988]]. godine. Brazilska civilna policija je zadužena za kriminalni istraživački rad, dok tek nekoliko hiljada pripadnika Federalne policijske uprave pokušava da patrolira ogromna mora ove nacije, zračne i kopnene granice. To je zadatak za koji su se dugo oslanjali na vojnu pomoć. Nasilje i korupcija među policijskim snagama je uzrok ozbiljne zabrinutosti u Brazilu, pogoršanom niskim platama i niskom školskom spremom. Svake godine policija u Sao Paulo-u i Rio de Janeiro-u je umiješana u stotine vansudskih ubijanja kao i trgovinom droge, otmicama, krađama, i drugim zločinima. Pokušaji promjena su otežani zbog pukog broja takvih incidenata i čestim sukobima između policijskih agencija.<ref name="britannica.com"/> == Privreda == {{Glavni|Privreda Brazila}} [[Datoteka:Continental_Embraer_135.jpg|mini|lijevo|180px|Brazil je treći svjetski proizvođač [[avion]]a: na slici je Embraer ERJ-135, brazilski komercijalni mlazni avion.]] Brazil je država sa najrazvijenijom ekonomijom u latinskoj Americi, sedma po veličini u svijetu po berzovnoj razmjeni i sedma po [[Paritet kupovne moći|paritetu kupovne moći]], u skladu sa podacima Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke. Brazil ima miješanu ekonomiju sa velikim prirodnim bogastvima. U Brazilu se nalazi [[prašuma]] [[Amazon]]. Razvijena je posebno industrija i [[privreda]]. Trenutni [[BDP]] po stanovniku iznosi 10.200 US$, stavljajući Brazil na 64. mjesto u svijetu. Glavni izvozni proizvodi uključuju avione, električnu opremu, automobile, etanol, tekstilnu robu, obuću, željeznu rudu, čelik, kafu, narandžin sok, soju, i na kukuruzu uzgajanu govedinu. Brazil je deseti najveći potrošač energije u svijetu, važan proizvođač nafte i gasa, i drugi u svijetu proizvođač goriva iz etanola. Veliki udio imaju firme iz [[Sjedinjene Američke Države|SAD]], [[Švicarska|Švicarske]], [[Japan]]a, [[Francuska|Francuske]]. U posljednje vrijeme zabilježen je veliki [[Industrija|industrijski]] napredak. Svake godine se posijeku velike površine šume. Te se nove površine upotrebljavaju u [[Poljoprivreda|poljoprivredi]]. Najveći dio [[plantaža]] je u vlasništvu velikih [[feud]]alaca. Veliki uticaj imaju i strane [[Kompanija|kompanije]]. Brazil i dalje nastavlja sa industrijskim i poljoprivrednim rastom kao i razvojem unutrašnjosti svoje teritorije. Koristeći ogromna prirodna bogatstva i veliku radnu snagu, ova zemlja danas ima najveću ekonomsku moć u Južnoj Americi i regionalni je lider, jedna je od prvih zemalja u ovom području koja je započela ekonomski oporavak. Visoka nejednakost u prihodima i kriminal i dalje predstavljaju goruće probleme, kao i usporeni ekonomski rast u proteklih nekoliko godina.<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |title=Arhivirana kopija |access-date=7. 6. 2014 |archive-date=22. 12. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |url-status=dead }}</ref> == Stanovništvo == [[Datoteka:ARCHELLA E THERY Img 05.png|thumb|right|200px|Gustina naseljenosti po brazilskim općinama.]] Strukturu stanovništva u Brazilu čini mješavina bijelih doseljenika (uglavnom Portugalaca i Španaca koji su izvršili kolonizaciju "nove zemlje"), crnih potomaka bivših robova koje su bijeli doseljenici dovodili kako bi ih koristili za rad na [[plantaža]]ma, te [[Indijanci|indijanskih]] plemena koje su naseljavale Brazil prije dolaska bijelih doseljenika. === Jezik === [[Portugalski jezik|Portugalski]] je službeni [[jezik]], a jezik kojim Brazilci govore je dijalekt/vernakular kojeg [[Lingvistika|lingvisti]] nazivaju [[brazilski portugalski]]. Razlike između razgovornog brazilskog portugalskog jezika i razgovornog evropskog portugalskog jezika slične su razlikama između razgovornog švicarskog njemačkog i službenog njemačkog. Portugalski je maternji jezik ogromne većine Brazilaca, ali je nacionalni leksikon proširen brojnim stranim riječima. Ovaj jezik je prošao kroz mnoge izmjene, kako u Portugaliji tako i u svojoj bivšoj koloniji, jer je prvi put uveden u Brazilu u 16. vijeku. Te dvije zemlje su u velikoj mjeri standardizovale svoje pravopise, ali izgovori, riječnik i značenja riječi odstupaju toliko da je sada možda lakše za neke Brazilce da shvate [[Španski jezik]] iz filmova iz drugih zemalja Latinske Amerike od filmova iz Portugala. [[Italijani]], [[Nijemci]], [[Japanci]] i imigranti iz španskog govornog područja uveli su nove riječi i izraze u brazilski portugalski, kao što su sveprisutni izraz "čau" ([[bosanski]], zbogom), koji je usvojen od [[Italijanski jezik|italijanske]] riječi "ciao". Strani proizvodi i tehnologija uveli su dodatne izraze. Brazilski starosjedilački narodi govore desetine jezika, a neki stručnjaci ukazuju da se najveća razlika između brazilskog i portugalskog jezika može pratiti sve do prvog kontakta sa Indijancima. Jezička grupa Tupi-Guarani naroda je posebno uticala na brazilska imena mjesta i dodala možda hiljade riječi i izraza brazilskom portugalskom jeziku. Tupian je bio glavni jezik starosjedilačkih naroda u Brazilu prije evropskog kontakta. Postao je jezik sporazumijevanja između Indijanaca i portugalskih trgovaca, misionara, avanturista i administratora. Naširoko se koristio u amazonskom području i zapadnom Brazilu do 19. vijeka. <ref name="britannica.com"/> === Obrazovanje i zdravstvo === Savezna vlada, država, savezni distrikt, i opštine svaki upravljaju svojim obrazovnim sistemom. Prema novom ustavu 25 posto od državnih i općinskih poreza i 18 posto od saveznih poreza se usmjerava za obrazovanje. Privatni školski programi su dostupni kao dopuna javnom školstvu. U [[2003]]. godini stopa pismenosti je iznosila 88 posto stanovništva, a stopa pismenosti mladih (uzrasta 15-19 godina) bila je 93,2 posto. Međutim, prema [[UNESCO|UNESCO-u]] obrazovanje u Brazilu i dalje pokazuje vrlo nizak nivo efikasnosti za 15-godišnjeg učenika, posebno u javnoj školskoj mreži. [[Datoteka:Hospital Albert Einstein.jpg|thumb|Bolnica Albert Einstein u São Paulo-u je jedna od najpoznatijih zdravstvenih ustanova u Brazilu.]] Visoko obrazovanje počinje sa osnovnim ili obaveznim predmetima, koji mogu ponuditi različite izbore kao što su akademska ili stručna specijalizacija. Zavisno o izboru, studenti mogu poboljšati svoje obrazovanje s postdiplomskim kursevima. Sistemom javnog zdravstva se upravlja i obezbjeđuje od strane svih nivoa vlasti, dok privatna zdravstvena zaštita ispunjava dodatnu ulogu. Nekoliko problema otežava efikasnost brazilskog zdravstvenog sistema. U [[2006]]. godini najveći zdravstveni problemi su bili: smrtnost novorođenčadi, smrtnost djece, smrtnost majki, smrtnost uzrokovana nezaraznim bolestima i smrtnost uzrokovana vanjskim uzrocima (saobraćaj, nasilje i samoubistva).<ref name="newworldencyclopedia"/> === Religija === Oko dvije trećine Brazilaca se pridržavaju [[Rimokatoličanstvo|katoličanstva]], koja je prestala da bude zvanična religija nakon proglašenja republike [[1889]]. godine.<ref name="britannica.com"/> Brazilska biskupija je osnovana [[1551]]. godine. Da bi Indijance "pripitomio" i preveo na [[hrišćanstvo]] kralj je poslao [[Jezuiti|jezuite]] samo devet godina nakon osnivanja ovog katoličkog reda [[1540]]. godine. Međutim, prvi biskup se pokazao previše krut (protivio se jezuitskoj praksi učenja hrišćanstva bez nasilnog nametanja), i kao rezultat toga jezuiti su se preselili u unutrašnjost dalje od biskupove nadležnosti. Kada je vijest o biskupovom svadljivom ponašanju stigla u Lisabon, bio je opozvan 1556. godine. Međutim njegov brod se na putu za Portugal zbog nevremena slupao duž obale Brazila. On je zarobljen i živ pojeden "od strane Caeté Indijanaca koje je on tako strasno prezirao".<ref name="Brazilski čitač"/> Nakon nezavisnosti dolazi do popuštanja ranijih bliskih veza između crkve i države. Dominacija katolika među imigrantima u 19. i 20. vijeku doprinijela je trajnoj prisutnosti ove [[Religija|religije]]. Veći dio ostatka stanovništva su [[Protestantizam|protestanti]], uključujući fundamentalističke i [[Pentekostalizam|pentekostalske]] grupe. Evangeličke grupe su okupile veliku podršku tokom [[1990te|1990-ih]] prelaskom nekih članova iz katoličkih redova. Kao odgovor na ovo katolička grupa je pokrenula niz harizmatičnih [[misa]] i skupova. Brazil ima sve veći broj pristalica [[Pravoslavlje|pravoslavlja]], [[Budizam|budizma]], [[Šintoizam|šintoizma]], [[islam]]a i drugih religija. Sve one zajedno su brojčano skoro jednake onima koji obavljaju oblik duhovnosti ili spiritizam, koji se temelji na učenjima francuskog duhovnog učitelja [[Allan Kardec|Allana Kardeca]] iz 19. vijeka. Mnogi Brazilci također praktikuju [[Sinkretistizam|sinkretističke]] religije, kao što su Macumba, Candomble, Xangô i Umbanda koje su spoj hrišćanskog vjerovanja sa obredima uvezenim iz [[Afrika|Afrike]] ili spiritističkoj praksi. Candomble dominira u državi Bahia. Nago Candomble sekta, nastala iz vjere Joruba robova, posebno je raširena i utiče na obrede drugih sekti. Macumba i Umbanda imaju mnogo pristalica u državi Rio de Janeiro, dok je Xangô najuticajniji u Pernambuco-u. Sljedbenici ovih religijskih pravaca uglavnom identifikuju svoja božanstva sa rimokatoličkim svecima i vjeruju da će ova božanstva posredovati za njih kod vrhovnog bića. Sveštenici i sveštenice su uglavnom afričkog porijekla, ali pristalice se mogu naći iz svake etničke grupe i društvene klase, posebno u urbanim centrima. Možda desetine miliona brazilskih katolika povremeno učestvuju u ovim sinkretskim ili spiritualističkim gozbama i svečanostima.<ref name="britannica.com"/> == Kultura == Srž brazilske [[Kultura|kulture]] je izvedena iz portugalske kulture, zbog jakih [[Kolonijalizam|kolonijalnih]] veza sa portugalskom [[Imperija|imperijom]]. Između ostalih uticaja, portugalci su donijeli portugalski jezik, [[rimokatoličanstvo]] i kolonijalne [[Arhitektura|arhitektonske]] stilove. Kultura je, također pod jakim uticajem [[Afrika|afričkih]] naroda, starosjedilaca i neportugalskih [[Evropa|evropskih]] kultura i [[tradicija]]. [[Brazilski karneval]] je godišnja proslava koja se održava 40 dana prije [[Uskrs]]a koji obilježava početak posta. Brazilski karneval ima različite regionalne karakteristike. Drugi regionalni festivali su ''Boi Bumba'' i ''Festa Junina'' (junski festivali).<ref name="newworldencyclopedia"/> === Muzika === [[Datoteka:Carlos Gomes (fototipia).jpg|desno|200px| Brazilski kompozitor Antônio Carlos Gomes]] Brazilac Antônio Carlos Gomes (desno na slici) bio je prvi [[kompozitor]] iz "Novog svijeta" čije muzičko djelo je bilo prihvaćeno u Evropi. Jedini neevropljanin koji je bio uspješan kao [[Opera (muzika)|operski]] kompozitor u [[Italija|Italiji]], u vrijeme "zlatnog doba opere," savremenik [[Giuseppe Verdi|Verdija]] i [[Giacomo Puccini|Puccinija]]. Njegova opera [[Il Guarany (opera)|Il Guarany]] izvedena je premijerno u [[Milano|milanskoj]] [[La Scala (operska kuća)|La Scala-i]] [[1870]]. godine, a kasnije iste godine i u Rio de Janeiro-u za rođendan brazilskog cara. Sa ovim djelom je ostvario međunarodnu slavu, a Verdi je ovu operu nazvao djelom genija i izvedena je u većini evropskih muzičkih centara. Neke od njegovih opera pokazuju brazilski osjećaj sa elementima narodne [[Polifonija|polifonije]].<ref>http://www.answers.com/topic/ant-nio-carlos-gomes</ref> Klasični kompozitor [[Heitor Villa-Lobos]] je bio taj koji je napravio raskid sa tradicijom stvarajući izrazito brazilske kompozicije tkajući narodne teme i ritmove portugalskog, indijanskog i afričkog porijekla u njegovu muziku. U savremenoj muzici, [[João Gilberto]] i [[Antonio Carlos Jobim]] su predstavili svijetu [[bossa nova]] ritmove (uključujući poznatu pjesmu "Djevojka iz Ipaneme") miješajući [[samba]] ritmove sa [[jazz]] muzikom prijatnom uhu. Francisco Buarque de Hollanda komponovao je širok spektar popularne muzike, uključujući balade i društveno aktuelne lagahne [[Opera|opere]]. Pjesnik-tekstopisac [[Vinicius de Moraes]] obuhvatio je urbani brazilski duh u njegovim nezaboravnim tekstovima. Pjevač pop muzike [[Roberto Carlos Braga]] pridobio je značajan broj sljedbenika u cijeloj Latinskoj Americi u drugom dijelu 20. vijeka. Drugi interesantni muzički stilovi su ''Sertanejo'' veoma prisutni u južnom, središnjem i zapadnom dijelu Brazila. Tu su zatim ''Axé'' koja je spoj sambe i [[reggae]] muzike koja se često čuje u sjeveroistočnom Brazilu, i ''pagode'' koja je vrsta energične sambe razvijene u urbanim područjima. Muzički uticaji iz Brazila, [[Sjeverna Amerika|Sjeverne Amerike]] i Evrope su pomiješani stvarajući tzv ''Tropicalia'' stil. Veći Brazilski gradovi povremeno su domaćini savremenih muzičkih događaja, i besplatnih koncerata [[Klasična muzika|klasične muzike]] na otvorenom koji privlače mnoštvo slušalaca u Rio de Janeiro-u, Sao Paulo-u, [[Belo Horizonte]]u i drugim gradovima. Brazil također ima dugu tradiciju narodne muzike, kao što je na sjeveroistoku Brazila tzv. ''cantoria'' (pjevana [[poezija]]) takmičenja u kojima muzičari improvizovanjem pokušavaju osvojiti muzičke "dvoboje." <ref name="britannica.com"/> === Književnost === [[Brazilska književnost]] datira s kraja 16. vijeka, do radova prvih portugalskih istraživača u Brazilu, kao što je Pêro Vaz de Caminha, ispunjenih opisima faune i flore, i komentarima o autohtonom stanovništvu, što je očaravalo evropske čitaoce. Brazil je imao mnogo svjetski poznatih [[Književnost|književnih]] ličnosti čiji ukupni broj književnih djela je po mnogima bogatiji od onih iz Portugala zbog raznih etničkih i regionalnih tema. [[Joaquim Machado de Assis]], sin oslobođenog roba bio je vodeći glas tokom 19. vijeka sa svojim romantičnim romanima. U 20. vijeku na sjeveroistoku se stvara posebno širok spektar vrhunskog pisanja, uključujući i [[Gilberto Freyre|Gilberta Freyrea]] na temu života za vrijeme ropstva. Tu su i tragedije [[Graciliano Ramos|Graciliana Ramosa]] o velikoj suši, zatim [[João Guimarães Rosa]] sa pričama o preživljavanju i nasilju u unutrašnjosti, i [[Jorge Amado]] sa vedrim pričama postavljenim u području uzgajanja [[Kakaovac|kakao-a]], Bahia. Priče [[Éric Veríssimo|Érica Veríssima]] iz južnog Brazila su prevedena na mnoge jezike.<ref name="britannica.com"/> === Filmska umjetnost === [[Datoteka:Gangs all here trailer.jpg|thumb|left|180px||Brazilska glumica [[Carmen Miranda]] bila je zapažena van svoje zemlje.]] U roku od godinu dana od ''prvog eksperimenta'' [[Braća Lumière|braće Lumiere]] u [[Pariz]]u [[1896]]. godine pojavljuju se prvi kinematografi u Rio de Janeiro-u. Deset godina kasnije glavni grad se mogao pohvaliti sa 22 kino kuće i sa prvim prikazanim brazilskim filmom "''Davitelji''" (portug. ''Os Estranguladores'') od [[Antonio Leal|Antonia Leala]]. Od tada filmska industrija u Brazilu bilježi stalni napredak koji iako nikada nije bio veliki, svojim filmovima je tokom godina privukao međunarodnu pažnju. Zbog ogromne većine Brazilaca koji su u to vrijeme bili nepismeni, zvučni filmovi se pojavljuju već [[1910]]. godine kao dio muzičkog kina. Prevodioci i glumci smješteni iza ekrana obezbjeđivali su glasove u filmu praćeni muzikom. Godine [[1920]]. filmovi su bili sinhronizovani sa [[Gramofonska ploča|gramofonskim pločama]] tako da je "presnimavanje" bilo moguće. Tokom [[1920te|1920-ih]] i [[1930te|1930-ih]] godina [[Humbert Mauro]] je bio središnja ličnost u podizanju kvaliteta lokalnog filma na visoki nivo. U 1930. godine u doba nijemog filma u Brazilu, snimljen je film Maria Peixota [[Limite (film)|Limite]]. Smatra se jednim od najznačajnijih filmova u historiji brazilske kinematografije. Velike sovjetski režiser [[Sergej Eisenstein]] naziva film {{Citat|"izuzetno lijepim filmom kojem gledalac treba da se preda od prvih trenutaka, kao u agoniji akorda sintetičkog i čistog jezika kinematografije}}. Krajem 1[[1960te|960-ih]], tzv. ''tropski pokret'' je obuzeo umjetničku scenu u Brazilu, tako da je i filmska industrija potpala pod njene čari. Ovaj umjetnički pokret je naglašavao potrebu da se izmijene svih strani uticaji i pretope u brazilski nacionalni proizvod. Najbolji film koji predstavlja ovaj pokret bio je ''[[Macunaima (film)|Macunaima]]'' od [[Joaquim Pedro de Andrade|Joaquima Pedra de Andradea]]. Radeći u isto vrijeme kao i tropikalisti tu je i pokret ''marginalno kino'' (cinema marginal). Ovo je još jedna grupa režisera koji su se pojavili u Sao Paolo-u i Rio de Janeiro-u koji su također pravili filmove sa malo novca. Ova grupa je pravila filmove s temama koje su se odnosile na margine društva. Njihovi filmovi su smatrani "teškim". Godine [[1969]]. nastala je vladina filmska agencija ''[[Embrafilme (brazilska filmska agencija)|Embrafilme]]''. Oni su bili odgovorni za koprodukciju, novčanu podršku i distribuciju velikog broja filmova [[1970-e|1970-ih]] i [[1980te|1980-ih]]. Embrafilme je dodao komercijalnu dimenziju filmskoj industriji i omogućio joj je da pređe na više ambicioznih projekata. Tokom [[1980te|1980-ih]] kino dvorane nisu bile dobro posjećene. To je dijelom zbog popularnosti [[Televizija|televizije]]. Mnoge kino dvorane su bile zatvorene, a posebno u unutrašnjosti zemlje. Pa ipak, neki važni filmovi su napravljeni koji su obrađivali politička pitanja. Danas se savremeni brazilski filmovi prikazuju na televiziji i u kinima širom svijeta. Brazil je danas više svjestan bogatstva njegove tri različite kulture koje obogaćuju njegovu filmsku industriju. Savršen primjer za to je film [[O Quatrilho (film)|O Quatrilho]] snimljen [[1996]]. godine. Bio je jedan od pet kandidata za najbolji film na stranom jeziku na dodjeli [[Oscar za najbolji film|filmske nagrade Oscar]] 1996 godine. Saveznim zakonima za poticaj kulture federalna vlada potiče i podržava firme da doprinose sa postotkom [[porez]]a koji će se koristiti za podršku [[umjetnost]]i. Kao rezultat ovih zakona, imamo "oživljavanje brazilskog filma", sa povećanim prihodima od 80 miliona [[Brazilski real|brazilskih reala]] (brazilska valuta) [[1997]] godine. Tokom [[1990te|1990-ih]] [[Hector Babenco]] je postao prvi značajni brazilski režiser u [[Hollywood]]u.<ref>{{Cite web |url=http://www.filmbirth.com/brazil.html |title=Arhivirana kopija |access-date=12. 7. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130117081542/http://www.filmbirth.com/brazil.html |archive-date=17. 1. 2013 |url-status=dead }}</ref> == Sport == [[Datoteka:Brazil 1970.JPG|thumb|Brazilski pobjednički tim sa svjetskog prvenstva u nogometu 1970. godine.]] [[Nogomet]] je najpopularniji [[sport]] u Brazilu. [[Brazilska nogometna reprezentacija]] je prema službenom rangiranju [[FIFA]]-e među najboljima u svijetu, i s 5 osvojenih naslova svjetskih prvaka najtrofejnija. [[Košarka]], [[odbojka]], [[automobilizam]], i [[borilačke vještine]] također privlače veliku publiku. Brazilska odbojkaška reprezentacija trenutno drži naslove prvaka Svjetske lige, Svjetskog Grand Champions kupa, svjetskog prvenstva i Svjetskog kupa. Drugi sportovi sa sve brojnijim poklonicima su [[tenis]], [[rukomet]], [[plivanje]] i [[gimnastika]]. Varijacije nekih sportova porijeklom su iz Brazila: [[nogomet na plaži]], [[futsal (dvoranski nogomet)]] i "footvolley" pojavili su se kao varijacije nogometa. U borilačkim vještinama, brazilci su razvili [[Capoeira|capoeiru]], [[vale tudo]], i [[brazilski džiju-džicu]]. Brazil je jedna od najuspješnijih nacija u [[Automobilizam|automobilizmu]], te su brazilski vozači do sada osvojili 8 naslova svjetskih prvaka u [[Formula 1|Formuli 1]], 6 pobjeda na 500 [[milja]] [[Indianapolis]]a te naslove i pobjede u brojnim drugim kategorijama i prvenstvima. Brazil je bio domaćim mnogim istaknutim međunarodnim sportskim događajima, uključujući [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 1950]]. koje će se u Brazilu održati i [[2014]]. Automobilistička staza u [[São Paulo|São Paulu]], Autódromo José Carlos Pace, domaćin je godišnje [[Velika nagrada Brazila|Velike nagrade Brazila]]. São Paulo je organizovao [[IV. Pan Američke igre 1963]]., a Rio de Janeiro XV. [[Pan Američke igre 2007]]. Godine 2009., Rio de Janeiro je odabran kao domaćin [[Olimpijske igre 2016.|Olimpijskih igara]] 2016., prvih koje će se održati u Južnoj Americi. === Brazilska nogomentna groznica === Mornari iz [[Velika Britanija|Velike Britanije]] (gdje je nogometna igra nastala) prvi su igrali nogomet na brazilskom tlu. Mladić po imenu Charles Miller je taj kome pripada zasluga za upoznavanje Brazilaca sa ovim sportom. Godine [[1894]]. on je donio sa svog putovanja u [[Engleska|Englesku]] dvije nogometne lopte i pravilnik ove igre. Igrao je nogomet tokom svog putovanja u inostranstvo, a po povratku pomogao je organizovati nekoliko timova u Sao Paulo-u. Nogometaši su isprva bili uglavnom britanski radnici u firmama u britanskom vlasništvu. Zatim je ''Mackenzie univerzitet'' organizovao tim sastavljen prvenstveno od Brazilaca, prvi takav nogometni klub. Entuzijazam za ovu igru se proširio među imućnim mladim Brazilcima od kojih su mnogi bili izloženi nogometu prilikom njihovih posjeta [[Evropa|Evropi]], pa su počeli da organizuju svoje timove. Mnogi rani fudbalski timovi u Sao Paulo-u i Rio de Janeiro-u su bili pod pokroviteljstvom društava koja su bila za bogate, a igre su se igrale na poljima obezbijeđenim od strane ekskluzivnih klubova. U drugoj deceniji [[20. vijek]]a nogomet dobija još jedan poticaj s prilivom evropskih imigranata koji su počeli da osnivaju svoje timove. Za dugo vremena nogomet u Brazilu je ostao vrlo britanski. Siromašniji sloj Brazilaca ubrzo je razvio vlastitu fascinaciju nogometom. Za siromašne je to bio idealan sport koji je zahtijevao samo loptu i malo slobodnog prostora. Igra se pokazala idealnom za brazilski temperament i postala je savršen mehanizam za individualno i kolektivno samoizražavanje. Usvojili su ga kao svoj sport, identifikovali se s njim nastavljući mijenjati ga. Ono što su Brazilci unijeli u ovaj sport je bilo njihovo jako oslanjanje na individualnost i improvizaciju, vjera u magiju (objašnjena uvjerenjem da je u odnosima između ljudskog tijela i nogometne lopte sve moguće) i iznad svega osjećaj velike radosti podjednako kod igrača i navijača. Čini se da nogomet spaja sport i [[Samba|sambu]]. Tokom igre navijači često udaraju u [[Bubnjevi|bubnjeve]] od početka do kraja utakmice tako podstičući bolju igru kod igrača, koji preobražavaju driblinge na terenu u oblik plesa. Njihovi potezi uvijek zrače spontanost, jednu od karakteristika sambe. Antropolog Roberto da Matta i drugi su razvili drugo objašnjenje za popularnost nogometa. Oni smatraju da je postojanje stalnih pravila koji se poštuju ključ popularnosti ovog sporta kod brazilskih masa. U društvu u kojem zakoni koji su neprijatni za bogate i moćne ili ih ignorišu i lahko mijenjaju, nogomet se izdvaja kao aktivnost koja je upravljana pravilima s kojima su svi upoznati, a koji garantuju da talent, a ne novac ili lične veze preovladavaju. Ovaj sport tako pokazuje običnim ljudima u Brazilu da je socijalna pravda koju oni ne vide u svakodnevnom životu moguća, i njihova ljubav prema ovoj igri predstavlja njihovo prihvatanje te mogućnosti. Brazil ima više stadiona (pet) s kapacitetom od preko 100.000 sjedišta što je više od bilo koje druge zemlje. Nogometni tim ove zemlje je prvi koji je četiri puta osvojio svjetski kup i predstavlja predmet velikog nacionalnog ponosa. Osim toga, nogomet je proizveo trajnog i neprikosnovenog nacionalnog heroja Brazila, [[Pelé]]a, kao i možda još većeg idola [[Garrincha|Manéa Garrinchu]].<ref name="The Brazilians"/> == Također pogledajte == * [[Spisak brazilskih nogometnih klubova]] * [[Capoeira]] * [[BRICS]] * [[Brazilska samba]] * [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 2014.]] * [[Univerzitet Minas Gerais]] * [[José Ferraz de Almeida Júnior]] == Reference == {{refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{wikiatlas}} * [https://www.gov.br/ Zvanični sajt vlade] * [http://www.presidencia.gov.br Zvanični sajt predsjedništva] * [https://web.archive.org/web/20140615162624/http://www.senado.gov.br/ Zvanični sajt senata] * [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html Brazil] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |date=22. 12. 2015 }} na CIA World Factbook {{Države Južne Amerike}} {{CPLP}} {{Organizacija američkih država}} [[Kategorija:Brazil|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1822.]] [[Kategorija:Članice BRICS-a]] koz3jcd2kji912pxi61a3sq27akdrig Jordan 0 1111 3734188 3643639 2025-07-11T06:52:56Z Panasko 146730 3734188 wikitext text/x-wiki {{Drugo_značenje|Jordan (čvor)}} {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime ={{Ar|المملكة الأردنّيّة الهاشميّة}}<br />Al-Mamlakâ al-Urdunnīyâ al-Hāšimīyâ| zvanično_ime =Hašemitska Kraljevina Jordan| ime_genitiv=Jordana| zastava =Flag of Jordan.svg| grb =Coat of Arms of Jordan.svg| mapa =LocationJordan.png| službeni_jezik =[[Arapski jezik|arapski]]| glavni_grad =[[Amman]]| vrsta_prve_vlasti =Kralj| vladar_prva_vlast =[[Abdulah II Jordanski|Abdulah II]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Bisher Al-Khasawneh]]| po_površini_na_svijetu =110.| površina =92.300| procenat_vode =0,01| po_broju_stanovnika_na_svijetu =107.| stanovnika =5.153.378| gustoća =48| nezavisnost =Od Lige naroda [[25. maj]]a [[1946]].| valuta =[[Jordanski dinar]] <small>(100 piastera = 1000 filsa)</small>| vremenska_zona =[[UTC]] +2| himna ="[[As-salam al-malaki al-urdoni]]"{{Center|[[Datoteka:National anthem of Jordan instrumental.ogg]]}}| internetski_nastavak =[[.jo]]| pozivni_broj =+962| |}} '''Hašemitska Kraljevina Jordan''' ({{ArJ|أردنّ}}, al-Urdun) je arapska država na [[Bliski Istok|Bliskom Istoku]]. Na sjeveru graniči sa [[Sirija|Sirijom]], sa [[Irak]]om na sjevero-istoku, [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]] na jugu i na istoku, sa [[Izrael]]om i [[Palestina|palestinskim teritorijama]] na zapadu. [[Mrtvo more]] se nalazi na granici Jordana i Izraela i dijeli [[Akabski zaliv]] zajedno sa Izraelom, Saudijskom Arabijom i [[Egipat|Egiptom]]. == Historija == Jordan je poznati region još u starom vijeku. Često je mijenjao vladare. Prvo [[Egipat|Egipćane]], zatim Asirsko-babilonsku državu, [[Perzijsko carstvo]], [[Aleksandrovo carstvo]], [[Rimsko carstvo]], [[Bizantijsko carstvo]]. U 7. vijeku je pao pod Arabljansku vlast, te počinju primat islam. U 11. vijeku dolazi pod vlast [[Seldžuci|Seldžuka]]. Nakon [[Prvi svjetski rat|Prvog svjetskog rata]] pripao je [[Engleska|Engleskoj]]. Nezavisan od 1946 godine. Imao je nekoliko ratova s Izraelom gdje je izgubio dosta teritorija. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == Podjeljen je na 8 dijelova. == Geografija == Jordan ima površinu od 97.745 km<sup>2</sup>, dok stanovnika ima oko 4.800.000. Nalazi se u jugozapadnoj Aziji na Arabijskom poluostrvu. Izlazi na Mrtvo more. Graniči sa Saudijskom Arabijom, Sirijom, Izraelom, te Palestinskim teritorijama. Glavni grad je [[Aman]], a među ostalim poznatim gradovima su [[Zerka]], [[Irbid]] i [[Naib]]. Preko obje strane nalaze se potopline. Visina najvišeg vrha je 1.755 m nadmorske visine. Klima je pustinjska i suptropska. == Privreda == Iako se Jordan razvija, monarhija još uvijek igra veliku ulogu u politici, što utiče na razvoj privrede i industrije. Jak kapital posjeduju [[SAD]], [[Njemačka]] i [[Saudijska Arabija]]. Najveću ulogu u razvoju zemlje ima industrija, pa tek onda poljoprivreda. Oko 15% zemlje je obradivo, mada se u posljednje vrijeme sve više radi na razvoju vještačkog navodnjavanja. Poljoprivredne kulture uključuju [[pšenica|pšenicu]], [[ječam]], [[masline]], [[limun]], [[paradajz]], [[banane]], [[smokve]] i [[duhan]]. U rudna bogatstva spadaju [[fosfati]], [[so]], [[nafta]], željezna ruda i [[mangan]]. == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Vanjski linkovi == * [http://www.kingabdullah.gov.jo Kralj Jordana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080517034304/http://www.kingabdullah.gov.jo/ |date=17. 5. 2008 }} * [https://web.archive.org/web/20090307064657/http://www.jordan.gov.jo/ Vlada Jordana] {{Commonscat}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Jordan]] toq26ummesh29gr497y0xd59doa6i4p 3734284 3734188 2025-07-11T09:46:39Z Panasko 146730 3734284 wikitext text/x-wiki {{Drugo_značenje|Jordan (čvor)}} {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime ={{Ar|المملكة الأردنّيّة الهاشميّة}}<br />Al-Mamlakâ al-Urdunnīyâ al-Hāšimīyâ| zvanično_ime =Hašemitska Kraljevina Jordan| ime_genitiv=Jordana| zastava =Flag of Jordan.svg| grb =Coat of Arms of Jordan.svg| mapa =LocationJordan.png| službeni_jezik =[[Arapski jezik|arapski]]| glavni_grad =[[Amman]]| vrsta_prve_vlasti =Kralj| vladar_prva_vlast =[[Abdulah II Jordanski|Abdulah II]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Bisher Al-Khasawneh]]| po_površini_na_svijetu =110.| površina =92.300| procenat_vode =0,01| po_broju_stanovnika_na_svijetu =107.| stanovnika =5.153.378| gustoća =48| nezavisnost =Od Lige naroda [[25. maj]]a [[1946]].| valuta =[[Jordanski dinar]] <small>(100 piastera = 1000 filsa)</small>| vremenska_zona =[[UTC]] +2| himna ="[[As-salam al-malaki al-urdoni]]"{{Center|[[Datoteka:National anthem of Jordan instrumental.ogg]]}}| internetski_nastavak =[[.jo]]| pozivni_broj =+962| |}} '''Hašemitska Kraljevina Jordan''' ({{ArJ|أردنّ}}, al-Urdun) je arapska država na [[Bliski Istok|Bliskom Istoku]]. Na sjeveru graniči sa [[Sirija|Sirijom]], sa [[Irak]]om na sjevero-istoku, [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]] na jugu i na istoku, sa [[Izrael]]om i [[Palestina|palestinskim teritorijama]] na zapadu. [[Mrtvo more]] se nalazi na granici Jordana i Izraela i dijeli [[Akabski zaliv]] zajedno sa Izraelom, Saudijskom Arabijom i [[Egipat|Egiptom]]. == Historija == Jordan je poznati region još u starom vijeku. Često je mijenjao vladare. Prvo [[Egipat|Egipćane]], zatim Asirsko-babilonsku državu, [[Perzijsko carstvo]], [[Aleksandrovo carstvo]], [[Rimsko carstvo]], [[Bizantijsko carstvo]]. U 7. vijeku je pao pod Arabljansku vlast, te počinju primat islam. U 11. vijeku dolazi pod vlast [[Seldžuci|Seldžuka]]. Nakon [[Prvi svjetski rat|Prvog svjetskog rata]] pripao je [[Engleska|Engleskoj]]. Nezavisan od 1946 godine. Imao je nekoliko ratova s Izraelom gdje je izgubio dosta teritorija. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == Podjeljen je na 8 dijelova. == Geografija == Jordan ima površinu od 97.745 km<sup>2</sup>, dok stanovnika ima oko 4.800.000. Nalazi se u jugozapadnoj Aziji na Arabijskom poluostrvu. Izlazi na Mrtvo more. Graniči sa Saudijskom Arabijom, Sirijom, Izraelom, te Palestinskim teritorijama. Glavni grad je [[Aman]], a među ostalim poznatim gradovima su [[Zerka]], [[Irbid]] i [[Naib]]. Preko obje strane nalaze se potopline. Visina najvišeg vrha je 1.755 m nadmorske visine. Klima je pustinjska i suptropska. == Privreda == Iako se Jordan razvija, monarhija još uvijek igra veliku ulogu u politici, što utiče na razvoj privrede i industrije. Jak kapital posjeduju [[SAD]], [[Njemačka]] i [[Saudijska Arabija]]. Najveću ulogu u razvoju zemlje ima industrija, pa tek onda poljoprivreda. Oko 15% zemlje je obradivo, mada se u posljednje vrijeme sve više radi na razvoju vještačkog navodnjavanja. Poljoprivredne kulture uključuju [[pšenica|pšenicu]], [[ječam]], [[masline]], [[limun]], [[paradajz]], [[banane]], [[smokve]] i [[duhan]]. U rudna bogatstva spadaju [[fosfati]], [[so]], [[nafta]], željezna ruda i [[mangan]]. == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Vanjski linkovi == * [http://www.kingabdullah.gov.jo Kralj Jordana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080517034304/http://www.kingabdullah.gov.jo/ |date=17. 5. 2008 }} * [https://web.archive.org/web/20090307064657/http://www.jordan.gov.jo/ Vlada Jordana] {{Commonscat}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Jordan]] gzuap5wthk97dt49osd2up75v5e7wgl Jemen 0 1112 3734187 3685558 2025-07-11T06:52:26Z Panasko 146730 3734187 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime = al-Dschumhūriyya al-Yamaniyya | zvanično_ime = Jemen | ime_genitiv = Jemena | zastava = Flag of Yemen.svg | grb = Coat of arms of Yemen.svg | mapa = LocationYemen.PNG | službeni_jezik = [[Arapski jezik]] | glavni_grad = [[Sana'a]] | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Rashad al-Alimi]] | vrsta_druge_vlasti = Premijer | vladar_druga_vlast = [[Ahmad Awad bin Mubarak]] | po_površini_na_svijetu = | površina = 527.970 | procenat_vode = | po_broju_stanovnika_na_svijetu = | stanovnika = 23.580.000 (2009)<ref name=unpop>{{Cite journal | url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf | title=World Population Prospects, Table A.1| version=2008 revision | format=PDF | publisher=United Nations | author=Department of Economic and Social Affairs Population Division | year=2009 | access-date= 12. 3. 2009}}</ref> | gustoća = 38 | nezavisnost = [[30. novembar]] [[1967]] | valuta = 1 [[Jemen-Rial]] (Y. Rl) = 100 Fila | vremenska_zona = [[UTC]] +3h | himna = ''[[United Republic]]''{{Center|[[Datoteka:United States Navy Band - United Republic.ogg]]}} | internetski_nastavak = [[.ye]] | pozivni_broj = +967 | komentar = |}} '''Jemen''' ([[Arapski jezik|arapski]]: اَلْيَمَنُ), službeno '''Republika Jemen''' ([[Arapski jezik|arapski]]: اَلْجُمْهُورِيَّةُ ٱلْيَمَنِيَّةُ), je država koja se nalazi na jugu [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]] u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]]. Sa površinom od 527.970 kvadratnih kilometara (203.850 kvadratnih milja), druga je država po veličini na Arapskom poluostrvu. Graniči se sa [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]] na sjeveru i [[Oman]]om na istoku, dok izlazi na [[Crveno more]] na zapadu i [[Adenski zaliv]] na jugu. Teritorija Jemena obuhvaća više od 200 ostrva, uključujući i ostrvo [[Sokotra]] u [[Arapsko more|Arapskom moru]]. Glavni grad Jemena je [[Sana'a|Sanaa]]. Jemen je član [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]], [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] i [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske saradnje]]. Tokom antičkog perioda na teritoriji današnjeg Jemena se nalazilo [[Sabejci|Sabejsko kraljevstvo]], trgovačka država koja je cvjetala više od hiljadu godina i obuhvaćala dijelove teritorije [[Etiopija|Etiopije]] i [[Eritreja|Eritreje]]. Ovaj region je 275. došao pod vlast jevrejske [[Kraljevina Himjar|Kraljevine Himjar]]. Islam se brzo proširio u 7. stoljeću kada su jemenske trupe bile su presudne u ranim islamskim osvajanjima. Od 9. do 16. stoljeća, ovom teritorijom vlada [[Rasulidi|dinastija Rasulid]]. Početkom 20. stoljeća zemlja je podijeljena između [[Osmansko Carstvo|Osmanskog]] i [[Britansko Carstvo|Britanskog Carstva]], nakon čega je osnovana [[Mutaveklijsko kraljevstvo Jemen|Mutaveklijska Kraljevina Jemen]]. Ona je nakon državnog udara 1962. postala [[Sjeverni Jemen|Arapska Republika Jemen]]. [[Južni Jemen]] je ostao britanski protektorat do 1967. kada je postao nezavisna [[komunistička država]]. Dvije Jemenske države ujedinile su se u današnju [[Ujedinjenje Jemena|Republiku Jemen]] 1990. Od 2011. Jemen se nalazi u [[Jemenska kriza|političkoj krizi]] koja je započela [[Jemenska revolucija|uličnim protestima]] protiv siromaštva, nezaposlenosti, korupcije i plana predsjednika Saleha da izmijeni [[ustav Jemena]] i ukine ograničenje predsjedničkog mandata čime bi sebe učinio [[Doživotni predsjednik|doživotnim predsjednikom]]. Predsjednik Saleh je odstupio i predsjedničke ovlasti su prenijete na potpredsjednika [[Abdrabbuh Mansur Hadi|Abdrabbuha Mansura Hadija]] koji je formalno izabran za predsjednika 21. februara 2012. Potpuno odsustvo centralne vlade tokom procesa tranzicije je dovelo do oružanog sukoba između hutske militantne grupe [[Ansar Allah]] i snaga [[al-Islah]]. U septembru 2014. Huti su zauzeli Sanu uz pomoć svrgnutog predsjednika Saleha i deklarisali sebe kao nacionalnu vladu nakon državnog udara. Nakon ubistva Saleha u decembru 2017. došlo je do novog [[Građanski rat u Jemenu|građanskog rata]] i [[Saudijska vojna intervencija u Jemenu|saudijske vojne intervencije]] čiji je cilj vraćanje Hadijeve vlade. == Ime == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == {{glavni|Geografija Jemena}} Jemen se nalazi na krajnjem jugozapadu [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]]. Plodnija je od ostalih zemalja [[Srednji istok|Srednjeg istoka]], s dobrim obradivim tlom u zapadnim visoravnima gdje redovno pada kiša. Obala i gorje na istoku su vrući, suhi i ogoljeli. U Jemenu se ističu dva planinska lanca: Tibämat aš šam iz smjera S-J i Hadramaut iz smjera I-Z. Država je siromašna rijekama i slatkom vodom. U [[Adenski zaliv|Adenskom zalivu]] se nalazi i jedino veće ostrvo [[Sokotra]]. === Gradovi === Republika Jemen je administrativno podijeljena na 20 muhafaza (pokrajina, guvernata), te na posebnu teritoriju glavnog grada Sane, koji ima poseban status. Veći gradovi u Jemenu su: * [[Sana'a]] * [[Aden]] * [[Al-Hudajah]] * [[Taizz]] * [[Al-Mukalla]] === Klima === {{Proširiti sekciju}} === Biljni i životinjski svijet === {{Proširiti sekciju}} == Historija == {{glavni|Historija Jemena}} Današnja država Jemen nastala je 1990. ujedinjenjem [[Sjeverni Jemen|Arapske Republike Jemen]] i [[Južni Jemen|Demokratske Narodne Republike Jemen]]. Na području jugozapadnog djela [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]] u [[stari vijek|starome vijeku]] bilo je nekoliko [[grad-država|gradova-država]] visoke kulture i civilizacije. U ranome [[srednji vijek|srednjem vijeku]] Jemenom su vladali [[Etiopija|Etiopljani]] i [[Perzija]]nci, a od 630. [[Arapi]]. Pod osmanskom vlašću od 1517. do početka 18. vijeka, kada na vlast dolazi jemenski imam. Sredinom 19. vijeka [[Aden]] su zauzeli Britanci i proširili se u unutrašnjost zemlje. Samostalna kraljevina proglašena je 1917, ali južni dio zemlje ostao je pod britanskom vlašću. Godine 1959. osnovana je [[Federacija Južnoarapskih Emirata]], a nakon odlaska Britanaca 1967. proglašena je samostalna republika Južni Jemen. Godine 1972. izbio je rat između dviju jemenskih država. Kasniji sukobi doveli su do novog rata 1979, a potom su uslijedili pregovori koji su prethodili njihovu ujedinjenju. Godine 1994. izbio je građanski rat između sjevernjačkih i južnjačkih snaga u kojem je Sjever pobijedio i učvrstio vlast u cijeloj državi. == Politika == === Administrativna podjela === {{Glavni|Administrativna podjela Jemena}} Od februara 2004. Jemen je podijeljen na dvadeset provincija (arapski ''muhafazah'') i jednu općinu.<ref>[http://www.statoids.com/uye.html Governorates of Yemen].</ref> Također su postojale različite administrativne podjele dvije jemenske države, prije 1990, godine. Po dobivanju nezavisnosti [[Južni Jemen]] je podijeljen na šest provincija (guvernata) ([[Arapski jezik|arapski]] '''''muhafazat'''''). Granice provincija su ugrubo pratile prirodne karakteristike terena, a označene su rimskim brojevima. Sve do 1980. [[Sjeverni Jemen]] je bio podijeljen na guvernate. Te godine zemlja je bilaa reorganizovana na osam provincija (liwa). == Ekonomija == {{glavni|Ekonomija Jemena}} == Stanovništvo == {{glavni|Demografija Jemena}} Većina Jemenaca su [[Arapi]] [[musliman]]i, pripadnici različitih plemena. Svako ima svojeg [[šeik]]a i vlastite običaje, nošnju i folklor. Unutar plemena živi se u velikim, čvrsto povezanim proširenim obiteljima. Isti dom obično dijeli generacija iste obitelji. Plemenska tradicija posebno je jaka u Sjevernom Jemenu. === Jezici === U Jemenu se govori 10 jezika od kojih su svi živi. Standardni [[Arapski jezik|arapski]] je nacionalni jezik. U daljem tekstu slijedi popis jezika koji se govore u ovoj zemlji (cifre iza imena jezika pokazuju broj govornika): bathari, hadrami arapski, 300.000 (1995), hobyót, Judeojemenski arapski 1.000 (1995 H. Mutzafi), Južnojemenski arapski 6.760.000 (1996), mehri 70.600 (2000), Sjevernojemenski arapski 7.600.000 (1996), sokotranski 57.000 (1990 popis), Standardni arapski, Zaljevski arapski 10.000. == Infrastruktura == === Obrazovanje === {{Proširiti sekciju}} === Nauka i tehnologija === {{Proširiti sekciju}} == Kultura == === Sport === {{glavni|Sport u Jemenu}} Najpopularniji sport u Jemenu je nogomet. Jemenska nogometna reprezentacija takmiči se u ligama u okviru FIFA i AFC. U zemlji također postoje brojni nogometni klubovi koji se takmiče u nacionalnim ili međunarodnim ligama. Jemenske planine pružaju brojne mogućnosti za sportove na otvorenom, s druge strane jemenska obala i otoci Socotra također pružaju brojne mogućnosti za sportove na vodi. Posebno je interesantan [[skok preko kamila]], sport popularan među plemenima Zaraniq na zapadnoj obali Jemena, na [[Pustinja|pustinjskoj]] ravnici uz strane [[Crveno more]]. Takmičari pokušavaju preskočiti što veći broj kamilaa poredanih jedne uz drugu.<ref>"Over the Hump"[http://www.smithsonianmag.com/people-places/The-Sport-of-Camel-Jumping.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120625091835/http://www.smithsonianmag.com/people-places/The-Sport-of-Camel-Jumping.html|date=25. 6. 2012}}, Brandon Springer, Sept. 2010, Smithsonian</ref> == Također pogledajte == * [[Sjeverni Jemen]] *[[Glad u Jemenu]] ==Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == *[http://www.yemenparliament.org/ Vlada Jemena] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110615014117/http://www.yemenparliament.org/ |date=15. 6. 2011 }} ''zvanična stranica'' *{{wikiatlas|Yemen}} * [https://www.youtube.com/watch?v=VkZx6tobPRA Jemen 1. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal {{commons|Yemen}} {{Commonscat|Yemen}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Jemen| ]] 49uqhyaab118qzgw2po2xwfpx1mparz 3734287 3734187 2025-07-11T09:46:50Z Panasko 146730 3734287 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime = al-Dschumhūriyya al-Yamaniyya | zvanično_ime = Jemen | ime_genitiv = Jemena | zastava = Flag of Yemen.svg | grb = Coat of arms of Yemen.svg | mapa = LocationYemen.PNG | službeni_jezik = [[Arapski jezik]] | glavni_grad = [[Sana'a]] | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Rashad al-Alimi]] | vrsta_druge_vlasti = Premijer | vladar_druga_vlast = [[Ahmad Awad bin Mubarak]] | po_površini_na_svijetu = | površina = 527.970 | procenat_vode = | po_broju_stanovnika_na_svijetu = | stanovnika = 23.580.000 (2009)<ref name=unpop>{{Cite journal | url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf | title=World Population Prospects, Table A.1| version=2008 revision | format=PDF | publisher=United Nations | author=Department of Economic and Social Affairs Population Division | year=2009 | access-date= 12. 3. 2009}}</ref> | gustoća = 38 | nezavisnost = [[30. novembar]] [[1967]] | valuta = 1 [[Jemen-Rial]] (Y. Rl) = 100 Fila | vremenska_zona = [[UTC]] +3h | himna = ''[[United Republic]]''{{Center|[[Datoteka:United States Navy Band - United Republic.ogg]]}} | internetski_nastavak = [[.ye]] | pozivni_broj = +967 | komentar = |}} '''Jemen''' ([[Arapski jezik|arapski]]: اَلْيَمَنُ), službeno '''Republika Jemen''' ([[Arapski jezik|arapski]]: اَلْجُمْهُورِيَّةُ ٱلْيَمَنِيَّةُ), je država koja se nalazi na jugu [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]] u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]]. Sa površinom od 527.970 kvadratnih kilometara (203.850 kvadratnih milja), druga je država po veličini na Arapskom poluostrvu. Graniči se sa [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]] na sjeveru i [[Oman]]om na istoku, dok izlazi na [[Crveno more]] na zapadu i [[Adenski zaliv]] na jugu. Teritorija Jemena obuhvaća više od 200 ostrva, uključujući i ostrvo [[Sokotra]] u [[Arapsko more|Arapskom moru]]. Glavni grad Jemena je [[Sana'a|Sanaa]]. Jemen je član [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]], [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] i [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske saradnje]]. Tokom antičkog perioda na teritoriji današnjeg Jemena se nalazilo [[Sabejci|Sabejsko kraljevstvo]], trgovačka država koja je cvjetala više od hiljadu godina i obuhvaćala dijelove teritorije [[Etiopija|Etiopije]] i [[Eritreja|Eritreje]]. Ovaj region je 275. došao pod vlast jevrejske [[Kraljevina Himjar|Kraljevine Himjar]]. Islam se brzo proširio u 7. stoljeću kada su jemenske trupe bile su presudne u ranim islamskim osvajanjima. Od 9. do 16. stoljeća, ovom teritorijom vlada [[Rasulidi|dinastija Rasulid]]. Početkom 20. stoljeća zemlja je podijeljena između [[Osmansko Carstvo|Osmanskog]] i [[Britansko Carstvo|Britanskog Carstva]], nakon čega je osnovana [[Mutaveklijsko kraljevstvo Jemen|Mutaveklijska Kraljevina Jemen]]. Ona je nakon državnog udara 1962. postala [[Sjeverni Jemen|Arapska Republika Jemen]]. [[Južni Jemen]] je ostao britanski protektorat do 1967. kada je postao nezavisna [[komunistička država]]. Dvije Jemenske države ujedinile su se u današnju [[Ujedinjenje Jemena|Republiku Jemen]] 1990. Od 2011. Jemen se nalazi u [[Jemenska kriza|političkoj krizi]] koja je započela [[Jemenska revolucija|uličnim protestima]] protiv siromaštva, nezaposlenosti, korupcije i plana predsjednika Saleha da izmijeni [[ustav Jemena]] i ukine ograničenje predsjedničkog mandata čime bi sebe učinio [[Doživotni predsjednik|doživotnim predsjednikom]]. Predsjednik Saleh je odstupio i predsjedničke ovlasti su prenijete na potpredsjednika [[Abdrabbuh Mansur Hadi|Abdrabbuha Mansura Hadija]] koji je formalno izabran za predsjednika 21. februara 2012. Potpuno odsustvo centralne vlade tokom procesa tranzicije je dovelo do oružanog sukoba između hutske militantne grupe [[Ansar Allah]] i snaga [[al-Islah]]. U septembru 2014. Huti su zauzeli Sanu uz pomoć svrgnutog predsjednika Saleha i deklarisali sebe kao nacionalnu vladu nakon državnog udara. Nakon ubistva Saleha u decembru 2017. došlo je do novog [[Građanski rat u Jemenu|građanskog rata]] i [[Saudijska vojna intervencija u Jemenu|saudijske vojne intervencije]] čiji je cilj vraćanje Hadijeve vlade. == Ime == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == {{glavni|Geografija Jemena}} Jemen se nalazi na krajnjem jugozapadu [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]]. Plodnija je od ostalih zemalja [[Srednji istok|Srednjeg istoka]], s dobrim obradivim tlom u zapadnim visoravnima gdje redovno pada kiša. Obala i gorje na istoku su vrući, suhi i ogoljeli. U Jemenu se ističu dva planinska lanca: Tibämat aš šam iz smjera S-J i Hadramaut iz smjera I-Z. Država je siromašna rijekama i slatkom vodom. U [[Adenski zaliv|Adenskom zalivu]] se nalazi i jedino veće ostrvo [[Sokotra]]. === Gradovi === Republika Jemen je administrativno podijeljena na 20 muhafaza (pokrajina, guvernata), te na posebnu teritoriju glavnog grada Sane, koji ima poseban status. Veći gradovi u Jemenu su: * [[Sana'a]] * [[Aden]] * [[Al-Hudajah]] * [[Taizz]] * [[Al-Mukalla]] === Klima === {{Proširiti sekciju}} === Biljni i životinjski svijet === {{Proširiti sekciju}} == Historija == {{glavni|Historija Jemena}} Današnja država Jemen nastala je 1990. ujedinjenjem [[Sjeverni Jemen|Arapske Republike Jemen]] i [[Južni Jemen|Demokratske Narodne Republike Jemen]]. Na području jugozapadnog djela [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]] u [[stari vijek|starome vijeku]] bilo je nekoliko [[grad-država|gradova-država]] visoke kulture i civilizacije. U ranome [[srednji vijek|srednjem vijeku]] Jemenom su vladali [[Etiopija|Etiopljani]] i [[Perzija]]nci, a od 630. [[Arapi]]. Pod osmanskom vlašću od 1517. do početka 18. vijeka, kada na vlast dolazi jemenski imam. Sredinom 19. vijeka [[Aden]] su zauzeli Britanci i proširili se u unutrašnjost zemlje. Samostalna kraljevina proglašena je 1917, ali južni dio zemlje ostao je pod britanskom vlašću. Godine 1959. osnovana je [[Federacija Južnoarapskih Emirata]], a nakon odlaska Britanaca 1967. proglašena je samostalna republika Južni Jemen. Godine 1972. izbio je rat između dviju jemenskih država. Kasniji sukobi doveli su do novog rata 1979, a potom su uslijedili pregovori koji su prethodili njihovu ujedinjenju. Godine 1994. izbio je građanski rat između sjevernjačkih i južnjačkih snaga u kojem je Sjever pobijedio i učvrstio vlast u cijeloj državi. == Politika == === Administrativna podjela === {{Glavni|Administrativna podjela Jemena}} Od februara 2004. Jemen je podijeljen na dvadeset provincija (arapski ''muhafazah'') i jednu općinu.<ref>[http://www.statoids.com/uye.html Governorates of Yemen].</ref> Također su postojale različite administrativne podjele dvije jemenske države, prije 1990, godine. Po dobivanju nezavisnosti [[Južni Jemen]] je podijeljen na šest provincija (guvernata) ([[Arapski jezik|arapski]] '''''muhafazat'''''). Granice provincija su ugrubo pratile prirodne karakteristike terena, a označene su rimskim brojevima. Sve do 1980. [[Sjeverni Jemen]] je bio podijeljen na guvernate. Te godine zemlja je bilaa reorganizovana na osam provincija (liwa). == Ekonomija == {{glavni|Ekonomija Jemena}} == Stanovništvo == {{glavni|Demografija Jemena}} Većina Jemenaca su [[Arapi]] [[musliman]]i, pripadnici različitih plemena. Svako ima svojeg [[šeik]]a i vlastite običaje, nošnju i folklor. Unutar plemena živi se u velikim, čvrsto povezanim proširenim obiteljima. Isti dom obično dijeli generacija iste obitelji. Plemenska tradicija posebno je jaka u Sjevernom Jemenu. === Jezici === U Jemenu se govori 10 jezika od kojih su svi živi. Standardni [[Arapski jezik|arapski]] je nacionalni jezik. U daljem tekstu slijedi popis jezika koji se govore u ovoj zemlji (cifre iza imena jezika pokazuju broj govornika): bathari, hadrami arapski, 300.000 (1995), hobyót, Judeojemenski arapski 1.000 (1995 H. Mutzafi), Južnojemenski arapski 6.760.000 (1996), mehri 70.600 (2000), Sjevernojemenski arapski 7.600.000 (1996), sokotranski 57.000 (1990 popis), Standardni arapski, Zaljevski arapski 10.000. == Infrastruktura == === Obrazovanje === {{Proširiti sekciju}} === Nauka i tehnologija === {{Proširiti sekciju}} == Kultura == === Sport === {{glavni|Sport u Jemenu}} Najpopularniji sport u Jemenu je nogomet. Jemenska nogometna reprezentacija takmiči se u ligama u okviru FIFA i AFC. U zemlji također postoje brojni nogometni klubovi koji se takmiče u nacionalnim ili međunarodnim ligama. Jemenske planine pružaju brojne mogućnosti za sportove na otvorenom, s druge strane jemenska obala i otoci Socotra također pružaju brojne mogućnosti za sportove na vodi. Posebno je interesantan [[skok preko kamila]], sport popularan među plemenima Zaraniq na zapadnoj obali Jemena, na [[Pustinja|pustinjskoj]] ravnici uz strane [[Crveno more]]. Takmičari pokušavaju preskočiti što veći broj kamilaa poredanih jedne uz drugu.<ref>"Over the Hump"[http://www.smithsonianmag.com/people-places/The-Sport-of-Camel-Jumping.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120625091835/http://www.smithsonianmag.com/people-places/The-Sport-of-Camel-Jumping.html|date=25. 6. 2012}}, Brandon Springer, Sept. 2010, Smithsonian</ref> == Također pogledajte == * [[Sjeverni Jemen]] *[[Glad u Jemenu]] ==Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == *[http://www.yemenparliament.org/ Vlada Jemena] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110615014117/http://www.yemenparliament.org/ |date=15. 6. 2011 }} ''zvanična stranica'' *{{wikiatlas|Yemen}} * [https://www.youtube.com/watch?v=VkZx6tobPRA Jemen 1. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal {{Commonscat|Yemen}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Jemen| ]] 8r8nzm4ph9pk4mvexgpifp80t8dut9r Oman 0 1115 3734210 3497092 2025-07-11T07:34:35Z Panasko 146730 3734210 wikitext text/x-wiki {{preuređivanje}} {{Infokutija država| | izvorno_ime=Oman | zvanično_ime=سلطنة عمان <br>Sultanat Oman | ime_genitiv=Omana | zastava=Flag of Oman.svg | grb=Coat of arms of Oman.svg | mapa=Oman in its region.svg | državno_uređenje = islamska apsolutna monarhija | službeni_jezik=[[Arapski jezik|arapski]] | glavni_grad=[[Muskat (grad)|Muskat]] | vrsta_prve_vlasti=Sultan | vladar_prva_vlast=[[Haitham ben Tariq]] | vrsta_druge_vlasti=Zamjenik premijera | vladar_druga_vlast=[[Fahd bin Mahmud al Said]]<ref>{{cite web| url=http://www.omanet.om/english/government/ministers.asp?cat=gov| title=Cabinet Ministers| publisher=Government of Oman| access-date=13. oktobar 2010| archive-date=22. 12. 2013| archive-url=https://web.archive.org/web/20131222023634/http://www.omanet.om/english/government/ministers.asp?cat=gov| url-status=dead}}</ref> | po_površini_na_svijetu=70. | površina=309.550 | procenat_vode=zanemarljiv | po_broju_stanovnika_na_svijetu=139. | stanovnika=2.845.000 (2009) | gustoća=9,2 | nezavisnost=751 (osnovan imamat)<br>1966 (usvojen Ustav) | bdp_ukupno =78,477 biliona $<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weorept.aspx?sy=2007&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=449&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=69&pr.y=13|title=Oman|publisher=International Monetary Fund|access-date=21. 4. 2010}}</ref> | bdp_godina =2010 | bdp_per_capita =$25.629 | hdi ={{povećanje}} 0.846 | hdi_godina =2009 | hdi_nivo =<span style="color:#090;">visok</span> | po_broju_hdi_na_svijetu =56 | valuta=[[Omanski rijal]] | vremenska_zona=UTC+4 | himna=Našid as-Selam as-Sultani <br /> نشيد وطني عماني | internetski_nastavak=[[.om]] | pozivni_broj=+968 |}} '''Oman''', službeno '''Sultanat Oman''' je [[suverena država]] u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]], na jugoistočnoj obali [[Arapsko poluostrvo|Аrapskog poluostrva]]. Na istoku i jugu izlazi na [[Arapsko more]], a na sjeveroistoku na [[Omanski zaliv]]. Graniči na jugozapadu s [[Jemen]]om, na zapadu sa [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]], te na sjeverozapadu s [[Ujedinjeni Arapski Emirati|Ujedinjenim Arapskim Emiratima]]. == Historija == Oman je dugo bio važno trgovačko središte. Godine 1508. Portugalci su zauzeli glavnu luku, Muscat i držali je do dolaska [[Osmansko Carstvo|Osmanlija]] 1659. Turci su otišli 1741. kad je Ahmed ibn Said osnovao sadašnju vladarsku dinastiju. U početku 19. vijeka Oman je izrastao u značajnu regionalnu silu s posjedima u Baludžistanu i [[Zanzibar]]u. Od 1891. do 1971. bio je [[Ujedinjeno Kraljevstvo|britanski]] protektorat. Godinu dana prije odlaska Britanaca današnji sultan je zbacio svog oca, Saida ibn Taimura, nakon čega je započeo modernizaciju zemlje, a 1996. i ograničenu demokratizaciju. == Zastava i grb == [[Datoteka:Flag of Oman.svg|mini|lijevo|200px|Zastava Omana]] [[Datoteka:Coat of arms of Oman.svg|mini|desno|150px|Grb Omana]] Zastava Omana sastoji se od tri polja (bijelo, zeleno i crveno) sa crvenim stupcem na lijevoj strani koji sadrži nacionalni simbol Omana. Bijela predstavlja mir i napredak, zelena plodnost i Zelene Planine, a crvena borbu protiv stranih okupatora. Crvena je također jedina boja prijašnje zastave. Grb se sastoji od [[handžar]] bodeža u koricama iza kojeg se nalaze dva ukrštena mača. To je tradicionalni simbol Omana koji se također nalazi i na zastavi, novčanicama, avionima i drugim mjestima. == Geografija == Većinu zemlje zauzima ravna pustinja, a planinski lanci nalaze se duž obale na sjeveru (najviši vrh zemlje, Šams, 2.980 m) i jugu. Omanu pripada i eksklava Musandam, odvojena od ostatka zemlje teritorijom UAE, koja zauzima strateški važan položaj na južnoj obali [[Hormuški moreuz|Hormuškog moreuza]] na ulazu u [[Perzijski zaliv]]. == Stanovništvo == [[Islam]] je najzastupljenija religija. Oman je jedina islamska zemlja u kojoj dominira Ibadi islam, različit od [[Sunitski islam|sunitskog]] i [[Šiizam|šijitskog]]. [[Arapski jezik|Arapski]] odnosno njegov lokalni dijalekt je jezik većine stanovništva. Velik broj stanovnika su strani državljani na radu u industriji [[nafta|nafte]]. == Privreda == Omanska privreda zavisi od izvoza sirove [[nafta|nafte]]. Prihodi od prodaje nafte omogućili su izgradnju infrastrukture i poboljšanje socijalnog standarda nekad siromašne i zaostale zemlje. BDP je u 2003. bio 13.100 [[američki dolar|USD]] po glavi stanovnika, mjereno po PPP-u. == Također pogledajte == * [[Omanska nogometna liga]] == Reference == {{Refspisak}} {{Commons}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Oman| ]] [[Kategorija:Sultanati]] 8avx5580y1tdenij2xnpt84y507g26l Saudijska Arabija 0 1116 3734199 3614367 2025-07-11T07:11:52Z Panasko 146730 3734199 wikitext text/x-wiki {{Drugo značenje|Arabija (višeznačna odrednica)}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Saudijska Arabija<br />المملكة العربية السعودية {{Simboli jezika|ar|arapski}} | izvorno_ime = ''al-Mamlaka al-ʻArabiyya as-Suʻūdiyya'' |izvorno_ime_jezik = | ime_genitiv = Saudijske Arabije | zastava = Flag of Saudi Arabia.svg | grb = Coat of arms of Saudi Arabia.svg | uzrečica = Samo je Allah Bog, Muhammed je Allahov Poslanik (šehadet) | himna = [[Aash Al Maleek]] {{Center|[[Datoteka:Saudi Arabian national anthem, performed by the United States Navy Band.oga]]}} | mapa = SaudiArabiaWorldMap.png | glavni_grad = [[Rijad]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|24|42|42|N|46|43|27|E|display=title|region:SA_type:city}} | najveći_grad = [[Rijad]] | službeni_jezik = [[arapski]] | državno_uređenje = [[monarhija]] | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak kraljeva Saudijske Arabije|Kralj]] | vladar_prva_vlast = [[Salman bin Abdulaziz Al Saud]] | vrsta_druge_vlasti = | vladar_druga_vlast = | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = | nezavisnost_priznato = [[23. septembar]] [[1932]] | površina = 2.149.690 | po_površini_na_svijetu = 14. na svijetu | procenat_vode = -% | stanovnika = 28.686.633 | stanovnika_godina = 2009 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 43. na svijetu | gustoća = 12 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 205 na svijetu | bdp_ukupno = $593.385 miljardi | bdp_godina = 2008 | po_broju_bdp_na_svijetu = 26. na svijetu | bdp_per_capita = $23,834 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span>0.835 | hdi_godina = 2006 | hdi_nivo = {{color|#009900|visok}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 55. na svijetu | gini = | gini_godina = | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Saudijski rijal]] ([[SAR]]) | vremenska_zona = ([[UTC]]+3) | najveća_tačka_ime = [[Jabal Sawda]] | najveća_tačka_metara = 3 133 | najveće_jezero_ime = - | najveće_jezero_površina = - | najveća_rijeka_ime = - | najveća_rijeka_dužina = - | nacionalni_dan = [[23. septembar]] | internetski_nastavak = [[.sa]] | pozivni_broj = 966 | komentar = |}} '''Saudijska Arabija''', službeno '''Kraljevina Saudijska Arabija''' je [[suverena država]] u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]] i najveća država [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]]. Na zapadu dugom obalom izlazi na [[Crveno more]], a na istoku na [[Perzijski zaliv]]. Graniči na sjeveru s [[Jordan]]om, [[Irak]]om i [[Kuvajt]]om, na jugu s [[Jemen]]om, na jugoistoku s [[Oman]]om te na istoku s [[Ujedinjeni Arapski Emirati|Ujedinjenim Arapskim Emiratima]] i [[Katar]]om. Ima morsku granicu s [[Bahrein]]om s kojim je povezana mostom. Zauzima površinu od oko 2.150.000&nbsp;km<sup>2</sup>, i ima 27,6 miliona stanovnika. Kraljevinu nekada nazivaju i "Zemlja dva hrama" s obzirom na to da se u njoj nalaze dva najsvetija mjesta Islama Meka i Medina (u kojima su Kaba i Poslanikova džamija). Trenutno državno uređenje je na snazi od 1932. kada je Abdul-Aziz bin Saud proglasio nezavisnost Kraljevstva, dok njene korijene možemo naći još dublje u historiji, sa uspostavom prve saudijske države 1744. Saudijska Arabija je vodeći svjetski izvoznik nafte, koja je ujedno i glavni ekonomski pokretač razvoja države <ref>[http://tonto.eia.doe.gov/country/country_energy_data.cfm?fips=SA U.S. Energy Information Administration - Saudi Arabia Country Energy Profile]</ref>. Izvoz nafte čini oko 90% ukupnog izvoza i donosi oko 75% prihoda državnog [[budžet]]a, što doprinosi relativnom ekonomskom blagostanju njenih stanovnika.<ref>{{Cite web |url=http://saudinf.com/main/h814.htm |title=Social Services 2 |access-date=2. 6. 2009 |archive-date=26. 10. 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061026213956/http://www.saudinf.com/main/h814.htm |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.mofa.gov.sa/Detail.asp?InSectionID=1516&InNewsItemID=1746 Royal Embassy of Saudi Arabia-London: The Kingdom Of Saudi Arabia - A Welfare State]</ref> Loša strana velike zavisnosti ekonomije o nafti je nestabilna cijena navedenog energenta na svjetskom tržištu.<ref>{{Cite web |url=http://www.gulf-daily-news.com/Story.asp?Article=164957&Sn=BUSI&IssueID=29274 |title=Gulf Daily News |access-date=2. 6. 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080501155850/http://www.gulf-daily-news.com/Story.asp?Article=164957&Sn=BUSI&IssueID=29274 |archive-date=1. 5. 2008 |url-status=dead }}</ref> Također ponekad ovu zemlju i [[Rusija|Rusiju]] nazivaju energetskim supersilama. Grupe za zaštitu ljudskih prava učestalo optužuju vladu Saudijske Arabije za njihova kršenja, međutim saudijske vlasti te optužbe odbacuju. == Historija == === Prahistorija === [[Datoteka:Pergamon-Museum_-_Anthropomorphe_Stele_2.jpg|mini|284x284piksel|Antropomorfna stela (4. milenijum pne), pješčar, 57x27 cm, iz El-Maakir-Qaryat al-Kaafa ([[Nacionalni muzej Saudijske Arabije]], [[Rijad]])]] Postoje dokazi da ljudske nastambe na [[Arapsko poluostrvo|Arapskom poluostrvu]] datiraju od prije oko 125.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Callaway|first=Ewen|date=27. 1. 2011|title=Early human migration written in stone tools : Nature News|url=http://www.nature.com/news/2011/110127/full/news.2011.55.html|journal=Nature|doi=10.1038/news.2011.55}}</ref> Istraživanje iz 2011. pokazalo je da su prvi moderni ljudi koji su se proširili na istok širom Azije napustili [[Afrika|Afriku]] prije oko 75.000 godina preko [[Bab el-Mandeb|Bab-el-Mandeba]] koji povezuje [[Rog Afrike]] i Arabiju.<ref>{{Cite journal|last=Armitage|first=S. J.|last2=Jasim|first2=S. A.|last3=Marks|first3=A. E.|last4=Parker|first4=A. G.|last5=Usik|first5=V. I.|last6=Uerpmann|first6=H.-P.|year=2011|title=Hints Of Earlier Human Exit From Africa|journal=Science|publisher=Science News|volume=331|issue=6016|pages=453–456|bibcode=2011Sci...331..453A|doi=10.1126/science.1199113|pmid=21273486}}</ref> Arapsko poluostrvo se smatra centralnom figurom u razumijevanju evolucije i raseljavanja hominina. Arabija je prošla kroz ekstremne ekološke fluktuacije u [[kvartar]]u što je dovelo do dubokih evolucijskih i demografskih promjena. Arabija ima bogat [[Donji paleolit|donjepaleolitski]] zapis, a količina lokaliteta sličnih [[Oldowan|Oldovanu]] u regionu ukazuje na značajnu ulogu koju je Arabija igrala u ranoj kolonizaciji hominina Evroazije.<ref>''Out of Africa I: The First Hominin Colonization of Eurasia''.</ref> U [[neolit]]skom periodu cvjetale su istaknute kulture poput [[Al-Magar]]a, čiji je centar bio u današnjem jugozapadnom Nedždu. Al-Magar bi se mogao smatrati "neolitskom revolucijom" u ljudskom znanju i zanatskim vještinama.<ref>{{Cite web|url=http://paleolithic-neolithic.com/overview/al-magar//|title=Al Magar – Paleolithic & Neolithic History|website=paleolithic-neolithic.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20190817112321/http://paleolithic-neolithic.com/overview/al-magar/|archive-date=17. 8. 2019|url-status=dead|access-date=19. 11. 2018}}</ref> Kultura je okarakterizirana kao jedna od prvih u svijetu koja uključuje široko rasprostranjeno pripitomljavanje životinja, posebno konja, tokom neolita.<ref>{{Cite news|last=Sylvia|first=Smith|title=Desert finds challenge horse taming ideas|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-21538969|access-date=13. 11. 2016|publisher=BCC|date=26. 2. 2013}}</ref><ref>{{Cite news|last=John|first=Henzell|title=Carved in stone: were the Arabs the first to tame the horse?|url=http://www.thenational.ae/arts-culture/art/carved-in-stone-were-the-arabs-the-first-to-tame-the-horse|access-date=12. 11. 2016|agency=thenational|publisher=thenational|date=11. 3. 2013}}</ref> Osim konja, otkrivene su životinje poput ovaca, koza, pasa, posebno pasmine [[saluki]], nojevi, sokolovi i ribe u obliku kamenih kipova i kamenih gravura. Al-Magar kipovi su napravljeni od lokalnog kamena, a čini se da su kipovi postavljeni u centralnu građevinu koja je mogla imati značajnu ulogu u društvenom i vjerskom životu stanovnika.<ref>{{Cite web|url=https://www.horsetalk.co.nz/2011/08/28/discovery-points-to-roots-of-arabian-breed/|title=Discovery points to roots of arabian breed – Features|date=27. 8. 2011|website=Horsetalk.co.nz|language=en-US|access-date=7. 5. 2022|archive-date=19. 5. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220519055638/https://www.horsetalk.co.nz/2011/08/28/discovery-points-to-roots-of-arabian-breed/|url-status=dead}}</ref> U novembru 2017, scene lova sa slikama najvjerovatnije pripitomljenih pasa, nalik na [[Kanaanski pas|kanaanskog psa]], koji nose povodce, otkrivene su u Shuwaymisu, brdovitom regionu sjeverozapadne Saudijske Arabije. Ove gravure na kamenu datiraju više od 8.000 godina, što ih čini najranijim prikazima pasa na svijetu.<ref>{{Cite web|url=https://www.science.org/content/article/these-may-be-world-s-first-images-dogs-and-they-re-wearing-leashes|title=These may be the world's first images of dogsand they're wearing leashes|last=Grimm|first=David|date=16. 11. 2017|access-date=18. 6. 2018}}</ref> === Moderno doba === Iako je ova regija bogata historijskim događajima daleko u prošlosti, historija Saudijske Arabije ujedinjene pod dinastijom Saud počinje sa [[Islam]]skim vjerskim reformatorom [[Muhammad ibn Abd al-Wahhab]] koji je oko 1750. udružio snage s vladarom mjesta [[Diriyah]] u središnjoj Arabiji, Muhammadom ibn Saudom, čiji su nasljednici do početka 19. vijeka s potporom širokih slojeva oduševljenih novim vjerskim vođom osvojili većinu Arapskog poluostrva. Veza dinastije Saud s [[Vehabizam|Vehabijskom]] interpretacijom Islama ostaće jedno od ključnih obilježja saudijske države i u budućnosti. Nova arapska sila pobudila je reakciju svojih moćnih susjeda, [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]] i njegovog saveznika [[Egipat|Egipta]] koji su 1818. uništili prvu saudijsku državu. Ubrzo je uslijedila obnova, ali druga država podlegla je unutrašnjim sukobima i ratovima sa susjedima 1891. Modernu Saudijsku Arabiju osnovao je [[Abdul Aziz Al-Saud]], poznat kao Ibn Saud, koji je 1902. započeo okupljati tradicionalne obiteljske zemlje kombinacijom oružanih sukoba i vješte diplomatije. [[Ujedinjeno Kraljevstvo]], tada najznačajnija sila na Bliskom istoku, priznalo je nezavisnost Saudove kraljevine 1927, a 1932. Hidžaz i Nedžd (središnji dio Arapskog poluotoka) i formalno su ujedinjeni u Kraljevinu Saudijsku Arabiju. Politički uspjesi nisu bili praćeni ekonomskim sve dok nisu otkrivene [[Nafta|naftna]] nalazišta u martu 1938. Razvojni programi iskorištavanja nalazišta su prekinuti [[Drugi svjetski rat|Drugim svjetskim ratom]] 1939, da bi bili ponovo pokrenuti 1946, a proizvodnja je dostigla pune kapacitete 1949. Nafta je obezbijedila ekonomski prosperitet zemlje i ojačala njenu poziciju u svijetu. Poslije Abdul Azizove smrti 1953. tron je preuzeo njegov sin Saud, koji je vladao do 1964, da bi ga naslijedio Faisal. Unutraporodična rivalstva su dovela do ubistva Faisala od strane njegovog nećaka princa Faisal bin Musa'ida 1975. Nakon ubistva prijesto je preuzeo kralj Khalid koji je vladao sedam godina i bio naslijeđen od kralja Fahda 1982. Fahd je umro 2005. a naslijedio ga je njegov polubrat Abdulah, trenutni vladar Saudijske Arabije. == Geografija == [[Datoteka:Saudi Arabia map.png|mini|desno|280px|Mapa Saudijske Arabije]] Kraljevina zauzima oko 80% teritorije poluostrva. Godine 2000. Saudijska Arabija i Jemen su sklopili dogovor o razgraničenju <ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/788153.stm Yemen, Saudi Arabia sign border deal], BBC News, June 12, 2000. Accessed June 25, 2008.</ref> Veliki dio granice sa južnim komšijama, Ujedinjenim Arapskim Emiratima i Omanom, još uvijek nije precizno određen niti markiran, tako da tačna veličina zemlje još uvijek nije poznata. Saudijske vlasti navode površinu od 2.217.949&nbsp;km<sup>2</sup>. Drugi izvori daju podatke koji se kreću između 1.960.582&nbsp;km<sup>2</sup> <ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |title=CIA World Factbook - Rank Order: Area |access-date=27. 5. 2009 |archive-date=9. 2. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |url-status=dead }}</ref> i 2.240.000&nbsp;km<sup>2</sup>. Zemlja se obično rangira kao 14. po veličini u svijetu. Najveći dio zemlje zauzima pustinja. Na zapadu, uz [[Crveno more]], uzdižu se planinski lanci [[Hidžaz]] i [[Asir]] (ovaj dio je poznat kao najzeleniji i dio s najsvježijom klimom u Arabiji) s najvišim vrhom Sawdom (3.133 m). S istočne strane planina teren se polako spušta do zapadnog priobalja uz Perzijski zaliv i granica s UAE i [[Oman]]om. U centru je zaravan Nejd. Na jugu leži negostoljubiva [[pustinja]] "Rub' al Khali" (Prazni ćošak) u kojoj gotovo uopće nema života. Većina teritorija slabo je naseljena, a stanovništvo je koncentrisano u gradovima na zapadnoj obali i njenom zaleđu ([[Džida]], [[Meka]], [[Medina]]), glavnom gradu [[Rijad]]u u središtu zemlje, te na istočnom priobalju gdje je locirana većina naftnih izvora ([[Dammam]], [[Hufuf]], [[Dhahran]]). [[Datoteka:Saudi-desert.gif|mini|lijevo|200px|Pustinja u Saudijskoj Arabiji]] Veliki dio kopna se sastoji od slabo naseljenih pustinja i polupustinjskih regija; na tim područjima se uglavnom nalaze Beduini. U navedenom dijelu zemlje vegetacija je ograničena na korov i grmlje. Manje od 2% zemlje čini obradiva površina. Naseljena mjesta su uglavnom koncentrisana uz istočne i zapadne obale, te na par gusto naseljenih oaza u unutrašnjosti kao što su Hofuf i Buraydah. Neke oblasti, poput pustinje Rub' al-Khali i Arabijske pustinje, uopće nisu naseljene, iako se zbog potreba [[Industrija|industrije]] [[Nafta|nafte]] planira izgradnja naselja i u tim dijelovimaa zemlje. Saudijska Arabija nema stalnih rijeka ili jezera. Njena obala je duga oko 2.640&nbsp;km. Lokalne životinje uključuju: ibekse (planinske [[Divokoza|divokoze]]), divlje mačke, babune, [[vuk]]ove i [[Hijena|hijene]] u brdskim i planinskim krajevima. Male [[ptice]] žive u [[oaza]]ma. Obalski dio [[Crveno more|Crvenog mora]] je bogat [[korali]]ma i brojnim morskim vrstama. == Klima == Ekstremna vrućina i bezvodnost su karakteristike većeg dijela Saudijske Arabije. To je jedno od nekoliko područja u svijetu gdje temperature dostižu od preko 50&nbsp;°C; dok je najveća zabilježena temperatura 51,7&nbsp;°C. [[Zima|Zimi]] se povremeno pojavljuju [[mraz]] ili [[snijeg]] u unutrašnjosti ili na većim [[Nadmorska visina|nadmorskim visinama]], međutim to se dešava svega jednom ili dva puta u desetljeću. Najniža zabilježena [[temperatura]] je -12&nbsp;°C u Turaifu. Prosječne zimske (januar) temperature se kreću u rasponu od 8° do 20&nbsp;°C u gradovima u unutrašnjosti, poput Rijada, dok su u Džedi i na obali Crvenog mora iznosi 19° do 29&nbsp;°C. S druge strane prosječne ljetne temperature ([[juli]]) su 27° do 43&nbsp;°C u Rijadu, i 27° do 38&nbsp;°C u Džedi. Noću se temperature u pustinjama u unutrašnjosti spuštaju na izuzetno niske vrijednosti, a danju pustinjski pijesak povećava [[Sunce|Sunčevu]] toplinu. Godišnja količina [[padavina]] iznosi oko 100&nbsp;mm u Rijadu (uglavnom u periodu od januara do [[maj]]a), dok je u Džedi oko 54&nbsp;mm (uglavnom u periodu od [[Novembar|novembra]] do [[januar]]a). Iznenadni pljuskovi mogu dovesti do jakih bujica u vadisima (suhim koritima). == Političko uređenje == Centralna institucija vlasti zemlje je Saudijska monarhija. U zakonu usvojenom 1992. navedeno je da je Saudijska Arabija [[monarhija]] pod vlašću sinova i unuka prvog kralja Abdul Aziz Al-Sauda. Također se navodi da [[Kur'an]] predstavlja ustav zemlje, a vrhovni zakon čini [[Šerijat]] ([[Islam]]ski zakon baziran na Kur'anu). Neke zapadne organizacije procjenjuju da je režim ove države deveti po redu najtotalirniji režim u svijetu. Ne postoje priznate političke stranke niti izbori, izuzev lokalnih izbora održanih 2005. na kojima su pravo glasa imali samo muškarci. <ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3734420.stm Saudi women barred from voting], BBC News, October 11, 2004. Accessed June 25, 2008.</ref> Kraljeva vlast je teoretski ograničena Šerijatom i nekim lokalnim tradicijama. On također mora imati podršku ostatka Saudijske familije, uleme (vjerskih lidera, i drugih važnih grupa saudijskog društva. Saudijska vlada podržava Islam finansirajući [[Džamija|džamije]] i škole Kur'ana širom svijeta. Vodeći ljudi kraljevske porodice biraju kralja iz redova jednog od svojih pripadnika, uz odobrenje Uleme. === Vojska === [[Vojne snage Saudijske Arabije]] čine [[Armije Saudijske Arabije|Kraljevske kopnene snage Saudijske Arabije]], [[Kraljevsko saudijsko vazduhoplovstvo|Kraljevsko saudijsko ratno vazduhoplovstvo]], [[Kraljevska saudijska mornarica]], [[Kraljevske saudijske snage protivvazdušne odbrane|Kraljevska saudijska protivvazdušna odbrana]], [[Kraljevske saudijske strateške raketne snage]], [[Nacionalna garda Saudijske Arabije]], [[Saudijski kraljevski gardijski puk|Kraljevska garda Saudijske Arabije]], [[Generalna direkcija granične straže|Granična straža Saudijske Arabije]], [[Saudijske snage za hitne slučajeve|Snage za hitne slučajeve Saudijske Arabije]], Specijalne sigurnosne snage i Specijalna sigurnosna jedinica, ukupno skoro 480.700 aktivnog personala.<ref>{{Cite book|last=IISS|title=The Military Balance 2022|publisher=Routledge|year=2022|page=366|eissn=1479-9022|issn=0459-7222}}</ref> Osim toga, postoji [[Opšte obavještajno predsjedništvo|Generalno obavještajno predsjedništvo]], primarna [[Obavještajna služba|obavještajna agencija]] Saudijske Arabije. === Saudijska Arabija i Bosna i Hercegovina === Saudijska Arabija i [[Bosna i Hercegovina]] imaju diplomatske odnose na nivou ambasadora. == Administrativna podjela == {{Glavni|Pokrajine u Saudijskoj Arabiji}} Saudijska Arabija je podijeljena na pokrajine, kojih je ukupno 13 i koje predstavljaju prvi nivo administrativne podjele ove države. Pokrajine se dalje dijele na guvernerate. == Stanovništvo == [[Islam]] je religija gotovo cjelokupnog domaćeg stanovništva i jedina je službena religija. Saudijska Arabija je kolijevka ove vjere i u zemlji se nalaze dva najvažnija islamska svetišta, [[Meka]] i [[Medina]]. [[Arapski jezik|Arapski]] odnosno njegov lokalni dijalekt je jezik većine stanovništva. Velik broj stanovnika (oko 6 miliona) su strani državljani na radu u [[nafta|naftnoj]] industriji i drugim privrednim sektorima. == Privreda, razvoj i obrazovanje == Privreda Saudijske Arabije je bazirana na nafti. Otprilike 75% budžeta se puni prihodima od izvoza nafte. Naftna industrija učestvuje sa 45% u društvenom proizvodu Saudijske Arabije. Ova država ima službeno zalihe nafte u iznosu 260 milijardi barela., što je 24% svjetskih rezervi. Privreda Saudijske Arabije je 13. u svijetu po kompetitivnosti. Ulažu se veoma velika sredstva da privreda postane više raznolika. U toku je rekordan porast korištenja personalnih kompjutera, zahvaljujući deregulaciji. Porast cijena nafte u godinama 2008-2009 je započeo drugi naftni "bum", ostvarujući višak u budžetu od 28 milijardi američkih dolara. Akcije kompanija su veoma dobile na vrijednosti. Državni sistem osigurava učenicima i studentima besplatno obrazovanje, knjige i zdravstenu zaštitu, i otvorena je svim saudijcima. Preko 25% godišnjeg državnog budžeta se izdvaja za obrazovanje, uključujući i izdvajanja za profesinalnun orijentaciju. Saudijska Aarabija je jedna od nekoliko najbrže rastućih ekonomija u svijetu, sa prihodom po stanovniku od $20,700 (2007). == Kultura i obrazovanje == === Obrazovanje === [[Datoteka:Al_Yamamah_University_Main_Campus.JPG|mini|[[Privatni univerzitet Al-Yamamah]] u Rijadu]] Obrazovanje je besplatno na svim nivoima, iako je visoko obrazovanje ograničeno samo na građane.<ref>{{Cite web|url=https://www.ukessays.com/essays/education/the-saudi-education-system-education-essay.php|title=Saudi Education System|website=UKEssays.com|access-date=28. 4. 2019}}</ref> Školski sistem se sastoji od osnovnih, srednjih i srednjih škola. Razredi su razdvojeni po spolu. Na srednjem nivou učenici mogu da biraju između 3 vrste škola: opšteobrazovne, stručne i tehničke ili vjerske.<ref>{{Cite web|url=https://www.saudiarabiaeducation.info/k12/saudi-arabia-k-12-education-system.html|title=K 12 Education System of Saudi Arabia Classes 1 to 12|website=www.saudiarabiaeducation.info|access-date=21. 6. 2022}}</ref> Stopa pismenosti je 99% među muškarcima i 96% među ženama u 2020.<ref>{{Cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.MA.ZS|title=Literacy rate, adult male (% of males ages 15 and above) {{!}} Data|website=data.worldbank.org|access-date=23. 7. 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.FE.ZS|title=Literacy rate, adult female (% of females ages 15 and above) {{!}} Data|website=data.worldbank.org|access-date=23. 7. 2022}}</ref> Što se tiče mladih, stopa pismenosti porasla je na približno 99,5% za oba spola.<ref>{{Cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.1524.LT.MA.ZS?locations=SA|title=Literacy rate, youth male (% of males ages 15–24) – Saudi Arabia {{!}} Data|website=data.worldbank.org|access-date=16. 1. 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.1524.LT.FE.ZS?locations=SA|title=Literacy rate, youth female (% of females ages 15–24) – Saudi Arabia {{!}} Data|website=data.worldbank.org|access-date=16. 1. 2022}}</ref> Prema obrazovnom planu za srednjoškolsko (srednjoškolsko) obrazovanje 1435. –1438. [[Islamski kalendar|po hidžri]], učenici koji upisuju smjer „prirodnih nauka“ dužni su polagati pet vjeronaučnih predmeta a to su [[tevhid]], [[fikh]], [[tefsir]], [[hadis]] i islamsko obrazovanje i Kuran. Međutim, 2021. [[Ministarstvo obrazovanja (Saudijska Arabija)|saudijsko ministarstvo obrazovanja]] spojilo je više islamskih predmeta u jednu knjigu kao dio niza reformi za preuređenje školskog obrazovnog sistema.<ref>{{Cite web|url=https://gulfnews.com/world/gulf/saudi/saudi-arabia-to-teach-english-language-from-grade-one-1.76606508|title=Saudi Arabia to teach English language from Grade One|website=gulfnews.com|language=en|access-date=21. 6. 2022}}</ref> Pored toga, studenti su obavezni da polažu šest prirodnih predmeta, i to matematiku, fiziku, hemiju, biologiju, geologiju i računarstvo.<ref>{{Cite web|url=https://www.moe.gov.sa/News/Documents/studiesplan2.pdf|title=Secondary School Studies Plan 1438 Hijri|website=Saudi Ministry of Education Official Website|publisher=Saudi Ministry of Education|archive-url=https://web.archive.org/web/20150925052557/https://www.moe.gov.sa/News/Documents/studiesplan2.pdf|archive-date=25. 9. 2015|url-status=dead|access-date=23. 9. 2015}}</ref> Visoko obrazovanje se brzo proširilo, sa velikim brojem [[Spisak univerziteta i koledža u Saudijskoj Arabiji|univerziteta i koledža koji su osnovani naročito od 2000. godine]]. Institucije visokog obrazovanja uključuju prvi univerzitet u zemlji, [[Univerzitet King Saud]] osnovan 1957, [[Islamski univerzitet u Medini|Islamski univerzitet]] u [[Medina|Medini]] osnovan 1961. i [[Univerzitet Kralj Abdulaziz|Univerzitet King Abdulaziz]] u [[Džida|Džidi]] osnovan 1967. [[Univerzitet princeze Nore bint Abdul Rahman|Univerzitet Princess Norah]], najveći [[ženski univerzitet]] na svijetu, osnovan je 1970. [[Univerzitet nauke i tehnologije kralja Abdulaha|Univerzitet nauke i tehnologije Kralj Abdulah]], poznat kao KAUST, prvi je univerzitetski kampus mješovitih polova u Saudijskoj Arabiji i osnovan je 2009. Drugi fakulteti i univerziteti stavljaju naglasak na nastavne planove i programe iz nauke i tehnologije, vojnih studija, religije i medicine. Posebno su brojni instituti posvećeni islamskim studijama. Žene obično imaju fakultetsku nastavu u segregiranim institucijama.<ref name="Britannica">{{cite encyclopedia|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/525348/Saudi-Arabia|title=Encyclopædia Britannica Online: Saudi Arabia|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|date=28. 5. 2023}}</ref> === Kultura === Kultura Saudijske Arabije je utemeljena na islamskim i plemenskim vrijednostima. Meka i Medina su gradovi u Saudijskoj Arabiji. Vikend obuhvata petak i subotu. "Al Ardha" je državni nacionalni folklorni ples, a to je igra sa mačevima, bazirana na beduinskoj tradiciji. "Al-sihba" je folklorna muzika, porijeklom iz Andaluzije. U gradovima Meka, Medina i Džeda, veoma je popularan instrument "mizmar", nalik na obou. "Samri" je popularna forma tradicionalne muzike, koja uključuje i moderni arapski instrument "oud". Oblačenje prati striktno principe "hidžaba", što je islamski odraz jednostavnosti, posebno u oblačenju. Oblačenje je prilagođeno klimatskim uslovima. Odjeća se sastoji od tradicionalnih odjevnih predmeta: "thawb" sa "keffiyeh", kao i "Ghutrah" (Arapski: غتره‎), "Agal" (Arapski: عقال‎), i "Bisht" (Arapski: بشت‎) Moderni Saudijski pisci su: Abdul Rahman Munif, Yousef Al-Mohaimeed, Abdu Khal, Ali al-Domaini, Ahmed Abodehman, Abdullah Al-Qasemi == Sport == Muškarci se često bave sportom. Žene rijetko učestvuju u sportskim aktivnostima, najčešće u dvoranama. Fudbal je najpopularniji sport. Saudijska Arabija učestvuje na Ljetnim [[Olimpijada]]ma. Fudbalska reprezentacija Saudijske Arabije učestvuje u takmičenjima koja su pod okriljem FIFA-e. Pojedini popularni fudbaleri su: Majed Abdullah, Mohamed Al-Deayea, Sami Al-Jaber, Saeed Al-Owairan, Fahad Al-Bishi, Mohaisen Al-Jam'an, Mohammad Massad i Yousuf Al-Thunayan. == Vojska == Saudijsko Ministarstvo odbrane i avijacije je zaduženo za upravljanje vojnim snagama Saudijske Arabije. Ono je također zaduženo za izgradnju civilnih aerodroma i vojnih baza, kao i za meteorologiju. Oružane snage su sastavljene od: Armije, mornarice, vazduhoplovstva, protivzračne odbrane, Nacionalne garde, Kraljevske zaštitne regimente, i specijalnih snaga. Saudija ima svoju vojnu industriju. Vojni budžet je u iznosu od 38 milijardi američkih dolara. U okviru Ministarstva unutrašnjih poslova se nalaze: policija, graničari, obalna straža i "Al-Mujahidoon" == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Saudi Arabia}} {{Commonscat|Saudi Arabia}} {{wikiatlas|Saudi Arabia}} * {{službeni sajt|www.my.gov.sa}} Vlade Saudijske Arabije * {{CIA World Factbook link|sa|Saudijska Arabija}} * [http://www.bbc.com/news/world-middle-east-14702705 Saudijska Arabija] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=SA Saudijska Arabija] na "International Futures" {{Države Azije}} {{Države zapadne Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OPEC}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Saudijska Arabija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Arapske lige]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1932.]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države u Aziji]] [[Kategorija:Kraljevstva]] [[Kategorija:Arapsko poluostrvo]] 24o0zd2rwjac2pcjc12v8ijcgbrzb4f 3734275 3734199 2025-07-11T09:45:05Z Panasko 146730 3734275 wikitext text/x-wiki {{Drugo značenje|Arabija (višeznačna odrednica)}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Saudijska Arabija<br />المملكة العربية السعودية {{Simboli jezika|ar|arapski}} | izvorno_ime = ''al-Mamlaka al-ʻArabiyya as-Suʻūdiyya'' |izvorno_ime_jezik = | ime_genitiv = Saudijske Arabije | zastava = Flag of Saudi Arabia.svg | grb = Coat of arms of Saudi Arabia.svg | uzrečica = Samo je Allah Bog, Muhammed je Allahov Poslanik (šehadet) | himna = [[Aash Al Maleek]] {{Center|[[Datoteka:Saudi Arabian national anthem, performed by the United States Navy Band.oga]]}} | mapa = SaudiArabiaWorldMap.png | glavni_grad = [[Rijad]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|24|42|42|N|46|43|27|E|display=title|region:SA_type:city}} | najveći_grad = [[Rijad]] | službeni_jezik = [[arapski]] | državno_uređenje = [[monarhija]] | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak kraljeva Saudijske Arabije|Kralj]] | vladar_prva_vlast = [[Salman bin Abdulaziz Al Saud]] | vrsta_druge_vlasti = | vladar_druga_vlast = | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = | nezavisnost_priznato = [[23. septembar]] [[1932]] | površina = 2.149.690 | po_površini_na_svijetu = 14. na svijetu | procenat_vode = -% | stanovnika = 28.686.633 | stanovnika_godina = 2009 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 43. na svijetu | gustoća = 12 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 205 na svijetu | bdp_ukupno = $593.385 miljardi | bdp_godina = 2008 | po_broju_bdp_na_svijetu = 26. na svijetu | bdp_per_capita = $23,834 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span>0.835 | hdi_godina = 2006 | hdi_nivo = {{color|#009900|visok}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 55. na svijetu | gini = | gini_godina = | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Saudijski rijal]] ([[SAR]]) | vremenska_zona = ([[UTC]]+3) | najveća_tačka_ime = [[Jabal Sawda]] | najveća_tačka_metara = 3 133 | najveće_jezero_ime = - | najveće_jezero_površina = - | najveća_rijeka_ime = - | najveća_rijeka_dužina = - | nacionalni_dan = [[23. septembar]] | internetski_nastavak = [[.sa]] | pozivni_broj = 966 | komentar = |}} '''Saudijska Arabija''', službeno '''Kraljevina Saudijska Arabija''' je [[suverena država]] u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]] i najveća država [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]]. Na zapadu dugom obalom izlazi na [[Crveno more]], a na istoku na [[Perzijski zaliv]]. Graniči na sjeveru s [[Jordan]]om, [[Irak]]om i [[Kuvajt]]om, na jugu s [[Jemen]]om, na jugoistoku s [[Oman]]om te na istoku s [[Ujedinjeni Arapski Emirati|Ujedinjenim Arapskim Emiratima]] i [[Katar]]om. Ima morsku granicu s [[Bahrein]]om s kojim je povezana mostom. Zauzima površinu od oko 2.150.000&nbsp;km<sup>2</sup>, i ima 27,6 miliona stanovnika. Kraljevinu nekada nazivaju i "Zemlja dva hrama" s obzirom na to da se u njoj nalaze dva najsvetija mjesta Islama Meka i Medina (u kojima su Kaba i Poslanikova džamija). Trenutno državno uređenje je na snazi od 1932. kada je Abdul-Aziz bin Saud proglasio nezavisnost Kraljevstva, dok njene korijene možemo naći još dublje u historiji, sa uspostavom prve saudijske države 1744. Saudijska Arabija je vodeći svjetski izvoznik nafte, koja je ujedno i glavni ekonomski pokretač razvoja države <ref>[http://tonto.eia.doe.gov/country/country_energy_data.cfm?fips=SA U.S. Energy Information Administration - Saudi Arabia Country Energy Profile]</ref>. Izvoz nafte čini oko 90% ukupnog izvoza i donosi oko 75% prihoda državnog [[budžet]]a, što doprinosi relativnom ekonomskom blagostanju njenih stanovnika.<ref>{{Cite web |url=http://saudinf.com/main/h814.htm |title=Social Services 2 |access-date=2. 6. 2009 |archive-date=26. 10. 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061026213956/http://www.saudinf.com/main/h814.htm |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.mofa.gov.sa/Detail.asp?InSectionID=1516&InNewsItemID=1746 Royal Embassy of Saudi Arabia-London: The Kingdom Of Saudi Arabia - A Welfare State]</ref> Loša strana velike zavisnosti ekonomije o nafti je nestabilna cijena navedenog energenta na svjetskom tržištu.<ref>{{Cite web |url=http://www.gulf-daily-news.com/Story.asp?Article=164957&Sn=BUSI&IssueID=29274 |title=Gulf Daily News |access-date=2. 6. 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080501155850/http://www.gulf-daily-news.com/Story.asp?Article=164957&Sn=BUSI&IssueID=29274 |archive-date=1. 5. 2008 |url-status=dead }}</ref> Također ponekad ovu zemlju i [[Rusija|Rusiju]] nazivaju energetskim supersilama. Grupe za zaštitu ljudskih prava učestalo optužuju vladu Saudijske Arabije za njihova kršenja, međutim saudijske vlasti te optužbe odbacuju. == Historija == === Prahistorija === [[Datoteka:Pergamon-Museum_-_Anthropomorphe_Stele_2.jpg|mini|284x284piksel|Antropomorfna stela (4. milenijum pne), pješčar, 57x27 cm, iz El-Maakir-Qaryat al-Kaafa ([[Nacionalni muzej Saudijske Arabije]], [[Rijad]])]] Postoje dokazi da ljudske nastambe na [[Arapsko poluostrvo|Arapskom poluostrvu]] datiraju od prije oko 125.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Callaway|first=Ewen|date=27. 1. 2011|title=Early human migration written in stone tools : Nature News|url=http://www.nature.com/news/2011/110127/full/news.2011.55.html|journal=Nature|doi=10.1038/news.2011.55}}</ref> Istraživanje iz 2011. pokazalo je da su prvi moderni ljudi koji su se proširili na istok širom Azije napustili [[Afrika|Afriku]] prije oko 75.000 godina preko [[Bab el-Mandeb|Bab-el-Mandeba]] koji povezuje [[Rog Afrike]] i Arabiju.<ref>{{Cite journal|last=Armitage|first=S. J.|last2=Jasim|first2=S. A.|last3=Marks|first3=A. E.|last4=Parker|first4=A. G.|last5=Usik|first5=V. I.|last6=Uerpmann|first6=H.-P.|year=2011|title=Hints Of Earlier Human Exit From Africa|journal=Science|publisher=Science News|volume=331|issue=6016|pages=453–456|bibcode=2011Sci...331..453A|doi=10.1126/science.1199113|pmid=21273486}}</ref> Arapsko poluostrvo se smatra centralnom figurom u razumijevanju evolucije i raseljavanja hominina. Arabija je prošla kroz ekstremne ekološke fluktuacije u [[kvartar]]u što je dovelo do dubokih evolucijskih i demografskih promjena. Arabija ima bogat [[Donji paleolit|donjepaleolitski]] zapis, a količina lokaliteta sličnih [[Oldowan|Oldovanu]] u regionu ukazuje na značajnu ulogu koju je Arabija igrala u ranoj kolonizaciji hominina Evroazije.<ref>''Out of Africa I: The First Hominin Colonization of Eurasia''.</ref> U [[neolit]]skom periodu cvjetale su istaknute kulture poput [[Al-Magar]]a, čiji je centar bio u današnjem jugozapadnom Nedždu. Al-Magar bi se mogao smatrati "neolitskom revolucijom" u ljudskom znanju i zanatskim vještinama.<ref>{{Cite web|url=http://paleolithic-neolithic.com/overview/al-magar//|title=Al Magar – Paleolithic & Neolithic History|website=paleolithic-neolithic.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20190817112321/http://paleolithic-neolithic.com/overview/al-magar/|archive-date=17. 8. 2019|url-status=dead|access-date=19. 11. 2018}}</ref> Kultura je okarakterizirana kao jedna od prvih u svijetu koja uključuje široko rasprostranjeno pripitomljavanje životinja, posebno konja, tokom neolita.<ref>{{Cite news|last=Sylvia|first=Smith|title=Desert finds challenge horse taming ideas|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-21538969|access-date=13. 11. 2016|publisher=BCC|date=26. 2. 2013}}</ref><ref>{{Cite news|last=John|first=Henzell|title=Carved in stone: were the Arabs the first to tame the horse?|url=http://www.thenational.ae/arts-culture/art/carved-in-stone-were-the-arabs-the-first-to-tame-the-horse|access-date=12. 11. 2016|agency=thenational|publisher=thenational|date=11. 3. 2013}}</ref> Osim konja, otkrivene su životinje poput ovaca, koza, pasa, posebno pasmine [[saluki]], nojevi, sokolovi i ribe u obliku kamenih kipova i kamenih gravura. Al-Magar kipovi su napravljeni od lokalnog kamena, a čini se da su kipovi postavljeni u centralnu građevinu koja je mogla imati značajnu ulogu u društvenom i vjerskom životu stanovnika.<ref>{{Cite web|url=https://www.horsetalk.co.nz/2011/08/28/discovery-points-to-roots-of-arabian-breed/|title=Discovery points to roots of arabian breed – Features|date=27. 8. 2011|website=Horsetalk.co.nz|language=en-US|access-date=7. 5. 2022|archive-date=19. 5. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220519055638/https://www.horsetalk.co.nz/2011/08/28/discovery-points-to-roots-of-arabian-breed/|url-status=dead}}</ref> U novembru 2017, scene lova sa slikama najvjerovatnije pripitomljenih pasa, nalik na [[Kanaanski pas|kanaanskog psa]], koji nose povodce, otkrivene su u Shuwaymisu, brdovitom regionu sjeverozapadne Saudijske Arabije. Ove gravure na kamenu datiraju više od 8.000 godina, što ih čini najranijim prikazima pasa na svijetu.<ref>{{Cite web|url=https://www.science.org/content/article/these-may-be-world-s-first-images-dogs-and-they-re-wearing-leashes|title=These may be the world's first images of dogsand they're wearing leashes|last=Grimm|first=David|date=16. 11. 2017|access-date=18. 6. 2018}}</ref> === Moderno doba === Iako je ova regija bogata historijskim događajima daleko u prošlosti, historija Saudijske Arabije ujedinjene pod dinastijom Saud počinje sa [[Islam]]skim vjerskim reformatorom [[Muhammad ibn Abd al-Wahhab]] koji je oko 1750. udružio snage s vladarom mjesta [[Diriyah]] u središnjoj Arabiji, Muhammadom ibn Saudom, čiji su nasljednici do početka 19. vijeka s potporom širokih slojeva oduševljenih novim vjerskim vođom osvojili većinu Arapskog poluostrva. Veza dinastije Saud s [[Vehabizam|Vehabijskom]] interpretacijom Islama ostaće jedno od ključnih obilježja saudijske države i u budućnosti. Nova arapska sila pobudila je reakciju svojih moćnih susjeda, [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]] i njegovog saveznika [[Egipat|Egipta]] koji su 1818. uništili prvu saudijsku državu. Ubrzo je uslijedila obnova, ali druga država podlegla je unutrašnjim sukobima i ratovima sa susjedima 1891. Modernu Saudijsku Arabiju osnovao je [[Abdul Aziz Al-Saud]], poznat kao Ibn Saud, koji je 1902. započeo okupljati tradicionalne obiteljske zemlje kombinacijom oružanih sukoba i vješte diplomatije. [[Ujedinjeno Kraljevstvo]], tada najznačajnija sila na Bliskom istoku, priznalo je nezavisnost Saudove kraljevine 1927, a 1932. Hidžaz i Nedžd (središnji dio Arapskog poluotoka) i formalno su ujedinjeni u Kraljevinu Saudijsku Arabiju. Politički uspjesi nisu bili praćeni ekonomskim sve dok nisu otkrivene [[Nafta|naftna]] nalazišta u martu 1938. Razvojni programi iskorištavanja nalazišta su prekinuti [[Drugi svjetski rat|Drugim svjetskim ratom]] 1939, da bi bili ponovo pokrenuti 1946, a proizvodnja je dostigla pune kapacitete 1949. Nafta je obezbijedila ekonomski prosperitet zemlje i ojačala njenu poziciju u svijetu. Poslije Abdul Azizove smrti 1953. tron je preuzeo njegov sin Saud, koji je vladao do 1964, da bi ga naslijedio Faisal. Unutraporodična rivalstva su dovela do ubistva Faisala od strane njegovog nećaka princa Faisal bin Musa'ida 1975. Nakon ubistva prijesto je preuzeo kralj Khalid koji je vladao sedam godina i bio naslijeđen od kralja Fahda 1982. Fahd je umro 2005. a naslijedio ga je njegov polubrat Abdulah, trenutni vladar Saudijske Arabije. == Geografija == [[Datoteka:Saudi Arabia map.png|mini|desno|280px|Mapa Saudijske Arabije]] Kraljevina zauzima oko 80% teritorije poluostrva. Godine 2000. Saudijska Arabija i Jemen su sklopili dogovor o razgraničenju <ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/788153.stm Yemen, Saudi Arabia sign border deal], BBC News, June 12, 2000. Accessed June 25, 2008.</ref> Veliki dio granice sa južnim komšijama, Ujedinjenim Arapskim Emiratima i Omanom, još uvijek nije precizno određen niti markiran, tako da tačna veličina zemlje još uvijek nije poznata. Saudijske vlasti navode površinu od 2.217.949&nbsp;km<sup>2</sup>. Drugi izvori daju podatke koji se kreću između 1.960.582&nbsp;km<sup>2</sup> <ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |title=CIA World Factbook - Rank Order: Area |access-date=27. 5. 2009 |archive-date=9. 2. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |url-status=dead }}</ref> i 2.240.000&nbsp;km<sup>2</sup>. Zemlja se obično rangira kao 14. po veličini u svijetu. Najveći dio zemlje zauzima pustinja. Na zapadu, uz [[Crveno more]], uzdižu se planinski lanci [[Hidžaz]] i [[Asir]] (ovaj dio je poznat kao najzeleniji i dio s najsvježijom klimom u Arabiji) s najvišim vrhom Sawdom (3.133 m). S istočne strane planina teren se polako spušta do zapadnog priobalja uz Perzijski zaliv i granica s UAE i [[Oman]]om. U centru je zaravan Nejd. Na jugu leži negostoljubiva [[pustinja]] "Rub' al Khali" (Prazni ćošak) u kojoj gotovo uopće nema života. Većina teritorija slabo je naseljena, a stanovništvo je koncentrisano u gradovima na zapadnoj obali i njenom zaleđu ([[Džida]], [[Meka]], [[Medina]]), glavnom gradu [[Rijad]]u u središtu zemlje, te na istočnom priobalju gdje je locirana većina naftnih izvora ([[Dammam]], [[Hufuf]], [[Dhahran]]). [[Datoteka:Saudi-desert.gif|mini|lijevo|200px|Pustinja u Saudijskoj Arabiji]] Veliki dio kopna se sastoji od slabo naseljenih pustinja i polupustinjskih regija; na tim područjima se uglavnom nalaze Beduini. U navedenom dijelu zemlje vegetacija je ograničena na korov i grmlje. Manje od 2% zemlje čini obradiva površina. Naseljena mjesta su uglavnom koncentrisana uz istočne i zapadne obale, te na par gusto naseljenih oaza u unutrašnjosti kao što su Hofuf i Buraydah. Neke oblasti, poput pustinje Rub' al-Khali i Arabijske pustinje, uopće nisu naseljene, iako se zbog potreba [[Industrija|industrije]] [[Nafta|nafte]] planira izgradnja naselja i u tim dijelovimaa zemlje. Saudijska Arabija nema stalnih rijeka ili jezera. Njena obala je duga oko 2.640&nbsp;km. Lokalne životinje uključuju: ibekse (planinske [[Divokoza|divokoze]]), divlje mačke, babune, [[vuk]]ove i [[Hijena|hijene]] u brdskim i planinskim krajevima. Male [[ptice]] žive u [[oaza]]ma. Obalski dio [[Crveno more|Crvenog mora]] je bogat [[korali]]ma i brojnim morskim vrstama. == Klima == Ekstremna vrućina i bezvodnost su karakteristike većeg dijela Saudijske Arabije. To je jedno od nekoliko područja u svijetu gdje temperature dostižu od preko 50&nbsp;°C; dok je najveća zabilježena temperatura 51,7&nbsp;°C. [[Zima|Zimi]] se povremeno pojavljuju [[mraz]] ili [[snijeg]] u unutrašnjosti ili na većim [[Nadmorska visina|nadmorskim visinama]], međutim to se dešava svega jednom ili dva puta u desetljeću. Najniža zabilježena [[temperatura]] je -12&nbsp;°C u Turaifu. Prosječne zimske (januar) temperature se kreću u rasponu od 8° do 20&nbsp;°C u gradovima u unutrašnjosti, poput Rijada, dok su u Džedi i na obali Crvenog mora iznosi 19° do 29&nbsp;°C. S druge strane prosječne ljetne temperature ([[juli]]) su 27° do 43&nbsp;°C u Rijadu, i 27° do 38&nbsp;°C u Džedi. Noću se temperature u pustinjama u unutrašnjosti spuštaju na izuzetno niske vrijednosti, a danju pustinjski pijesak povećava [[Sunce|Sunčevu]] toplinu. Godišnja količina [[padavina]] iznosi oko 100&nbsp;mm u Rijadu (uglavnom u periodu od januara do [[maj]]a), dok je u Džedi oko 54&nbsp;mm (uglavnom u periodu od [[Novembar|novembra]] do [[januar]]a). Iznenadni pljuskovi mogu dovesti do jakih bujica u vadisima (suhim koritima). == Političko uređenje == Centralna institucija vlasti zemlje je Saudijska monarhija. U zakonu usvojenom 1992. navedeno je da je Saudijska Arabija [[monarhija]] pod vlašću sinova i unuka prvog kralja Abdul Aziz Al-Sauda. Također se navodi da [[Kur'an]] predstavlja ustav zemlje, a vrhovni zakon čini [[Šerijat]] ([[Islam]]ski zakon baziran na Kur'anu). Neke zapadne organizacije procjenjuju da je režim ove države deveti po redu najtotalirniji režim u svijetu. Ne postoje priznate političke stranke niti izbori, izuzev lokalnih izbora održanih 2005. na kojima su pravo glasa imali samo muškarci. <ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3734420.stm Saudi women barred from voting], BBC News, October 11, 2004. Accessed June 25, 2008.</ref> Kraljeva vlast je teoretski ograničena Šerijatom i nekim lokalnim tradicijama. On također mora imati podršku ostatka Saudijske familije, uleme (vjerskih lidera, i drugih važnih grupa saudijskog društva. Saudijska vlada podržava Islam finansirajući [[Džamija|džamije]] i škole Kur'ana širom svijeta. Vodeći ljudi kraljevske porodice biraju kralja iz redova jednog od svojih pripadnika, uz odobrenje Uleme. === Vojska === [[Vojne snage Saudijske Arabije]] čine [[Armije Saudijske Arabije|Kraljevske kopnene snage Saudijske Arabije]], [[Kraljevsko saudijsko vazduhoplovstvo|Kraljevsko saudijsko ratno vazduhoplovstvo]], [[Kraljevska saudijska mornarica]], [[Kraljevske saudijske snage protivvazdušne odbrane|Kraljevska saudijska protivvazdušna odbrana]], [[Kraljevske saudijske strateške raketne snage]], [[Nacionalna garda Saudijske Arabije]], [[Saudijski kraljevski gardijski puk|Kraljevska garda Saudijske Arabije]], [[Generalna direkcija granične straže|Granična straža Saudijske Arabije]], [[Saudijske snage za hitne slučajeve|Snage za hitne slučajeve Saudijske Arabije]], Specijalne sigurnosne snage i Specijalna sigurnosna jedinica, ukupno skoro 480.700 aktivnog personala.<ref>{{Cite book|last=IISS|title=The Military Balance 2022|publisher=Routledge|year=2022|page=366|eissn=1479-9022|issn=0459-7222}}</ref> Osim toga, postoji [[Opšte obavještajno predsjedništvo|Generalno obavještajno predsjedništvo]], primarna [[Obavještajna služba|obavještajna agencija]] Saudijske Arabije. === Saudijska Arabija i Bosna i Hercegovina === Saudijska Arabija i [[Bosna i Hercegovina]] imaju diplomatske odnose na nivou ambasadora. == Administrativna podjela == {{Glavni|Pokrajine u Saudijskoj Arabiji}} Saudijska Arabija je podijeljena na pokrajine, kojih je ukupno 13 i koje predstavljaju prvi nivo administrativne podjele ove države. Pokrajine se dalje dijele na guvernerate. == Stanovništvo == [[Islam]] je religija gotovo cjelokupnog domaćeg stanovništva i jedina je službena religija. Saudijska Arabija je kolijevka ove vjere i u zemlji se nalaze dva najvažnija islamska svetišta, [[Meka]] i [[Medina]]. [[Arapski jezik|Arapski]] odnosno njegov lokalni dijalekt je jezik većine stanovništva. Velik broj stanovnika (oko 6 miliona) su strani državljani na radu u [[nafta|naftnoj]] industriji i drugim privrednim sektorima. == Privreda, razvoj i obrazovanje == Privreda Saudijske Arabije je bazirana na nafti. Otprilike 75% budžeta se puni prihodima od izvoza nafte. Naftna industrija učestvuje sa 45% u društvenom proizvodu Saudijske Arabije. Ova država ima službeno zalihe nafte u iznosu 260 milijardi barela., što je 24% svjetskih rezervi. Privreda Saudijske Arabije je 13. u svijetu po kompetitivnosti. Ulažu se veoma velika sredstva da privreda postane više raznolika. U toku je rekordan porast korištenja personalnih kompjutera, zahvaljujući deregulaciji. Porast cijena nafte u godinama 2008-2009 je započeo drugi naftni "bum", ostvarujući višak u budžetu od 28 milijardi američkih dolara. Akcije kompanija su veoma dobile na vrijednosti. Državni sistem osigurava učenicima i studentima besplatno obrazovanje, knjige i zdravstenu zaštitu, i otvorena je svim saudijcima. Preko 25% godišnjeg državnog budžeta se izdvaja za obrazovanje, uključujući i izdvajanja za profesinalnun orijentaciju. Saudijska Aarabija je jedna od nekoliko najbrže rastućih ekonomija u svijetu, sa prihodom po stanovniku od $20,700 (2007). == Kultura i obrazovanje == === Obrazovanje === [[Datoteka:Al_Yamamah_University_Main_Campus.JPG|mini|[[Privatni univerzitet Al-Yamamah]] u Rijadu]] Obrazovanje je besplatno na svim nivoima, iako je visoko obrazovanje ograničeno samo na građane.<ref>{{Cite web|url=https://www.ukessays.com/essays/education/the-saudi-education-system-education-essay.php|title=Saudi Education System|website=UKEssays.com|access-date=28. 4. 2019}}</ref> Školski sistem se sastoji od osnovnih, srednjih i srednjih škola. Razredi su razdvojeni po spolu. Na srednjem nivou učenici mogu da biraju između 3 vrste škola: opšteobrazovne, stručne i tehničke ili vjerske.<ref>{{Cite web|url=https://www.saudiarabiaeducation.info/k12/saudi-arabia-k-12-education-system.html|title=K 12 Education System of Saudi Arabia Classes 1 to 12|website=www.saudiarabiaeducation.info|access-date=21. 6. 2022}}</ref> Stopa pismenosti je 99% među muškarcima i 96% među ženama u 2020.<ref>{{Cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.MA.ZS|title=Literacy rate, adult male (% of males ages 15 and above) {{!}} Data|website=data.worldbank.org|access-date=23. 7. 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.FE.ZS|title=Literacy rate, adult female (% of females ages 15 and above) {{!}} Data|website=data.worldbank.org|access-date=23. 7. 2022}}</ref> Što se tiče mladih, stopa pismenosti porasla je na približno 99,5% za oba spola.<ref>{{Cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.1524.LT.MA.ZS?locations=SA|title=Literacy rate, youth male (% of males ages 15–24) – Saudi Arabia {{!}} Data|website=data.worldbank.org|access-date=16. 1. 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.1524.LT.FE.ZS?locations=SA|title=Literacy rate, youth female (% of females ages 15–24) – Saudi Arabia {{!}} Data|website=data.worldbank.org|access-date=16. 1. 2022}}</ref> Prema obrazovnom planu za srednjoškolsko (srednjoškolsko) obrazovanje 1435. –1438. [[Islamski kalendar|po hidžri]], učenici koji upisuju smjer „prirodnih nauka“ dužni su polagati pet vjeronaučnih predmeta a to su [[tevhid]], [[fikh]], [[tefsir]], [[hadis]] i islamsko obrazovanje i Kuran. Međutim, 2021. [[Ministarstvo obrazovanja (Saudijska Arabija)|saudijsko ministarstvo obrazovanja]] spojilo je više islamskih predmeta u jednu knjigu kao dio niza reformi za preuređenje školskog obrazovnog sistema.<ref>{{Cite web|url=https://gulfnews.com/world/gulf/saudi/saudi-arabia-to-teach-english-language-from-grade-one-1.76606508|title=Saudi Arabia to teach English language from Grade One|website=gulfnews.com|language=en|access-date=21. 6. 2022}}</ref> Pored toga, studenti su obavezni da polažu šest prirodnih predmeta, i to matematiku, fiziku, hemiju, biologiju, geologiju i računarstvo.<ref>{{Cite web|url=https://www.moe.gov.sa/News/Documents/studiesplan2.pdf|title=Secondary School Studies Plan 1438 Hijri|website=Saudi Ministry of Education Official Website|publisher=Saudi Ministry of Education|archive-url=https://web.archive.org/web/20150925052557/https://www.moe.gov.sa/News/Documents/studiesplan2.pdf|archive-date=25. 9. 2015|url-status=dead|access-date=23. 9. 2015}}</ref> Visoko obrazovanje se brzo proširilo, sa velikim brojem [[Spisak univerziteta i koledža u Saudijskoj Arabiji|univerziteta i koledža koji su osnovani naročito od 2000. godine]]. Institucije visokog obrazovanja uključuju prvi univerzitet u zemlji, [[Univerzitet King Saud]] osnovan 1957, [[Islamski univerzitet u Medini|Islamski univerzitet]] u [[Medina|Medini]] osnovan 1961. i [[Univerzitet Kralj Abdulaziz|Univerzitet King Abdulaziz]] u [[Džida|Džidi]] osnovan 1967. [[Univerzitet princeze Nore bint Abdul Rahman|Univerzitet Princess Norah]], najveći [[ženski univerzitet]] na svijetu, osnovan je 1970. [[Univerzitet nauke i tehnologije kralja Abdulaha|Univerzitet nauke i tehnologije Kralj Abdulah]], poznat kao KAUST, prvi je univerzitetski kampus mješovitih polova u Saudijskoj Arabiji i osnovan je 2009. Drugi fakulteti i univerziteti stavljaju naglasak na nastavne planove i programe iz nauke i tehnologije, vojnih studija, religije i medicine. Posebno su brojni instituti posvećeni islamskim studijama. Žene obično imaju fakultetsku nastavu u segregiranim institucijama.<ref name="Britannica">{{cite encyclopedia|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/525348/Saudi-Arabia|title=Encyclopædia Britannica Online: Saudi Arabia|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|date=28. 5. 2023}}</ref> === Kultura === Kultura Saudijske Arabije je utemeljena na islamskim i plemenskim vrijednostima. Meka i Medina su gradovi u Saudijskoj Arabiji. Vikend obuhvata petak i subotu. "Al Ardha" je državni nacionalni folklorni ples, a to je igra sa mačevima, bazirana na beduinskoj tradiciji. "Al-sihba" je folklorna muzika, porijeklom iz Andaluzije. U gradovima Meka, Medina i Džeda, veoma je popularan instrument "mizmar", nalik na obou. "Samri" je popularna forma tradicionalne muzike, koja uključuje i moderni arapski instrument "oud". Oblačenje prati striktno principe "hidžaba", što je islamski odraz jednostavnosti, posebno u oblačenju. Oblačenje je prilagođeno klimatskim uslovima. Odjeća se sastoji od tradicionalnih odjevnih predmeta: "thawb" sa "keffiyeh", kao i "Ghutrah" (Arapski: غتره‎), "Agal" (Arapski: عقال‎), i "Bisht" (Arapski: بشت‎) Moderni Saudijski pisci su: Abdul Rahman Munif, Yousef Al-Mohaimeed, Abdu Khal, Ali al-Domaini, Ahmed Abodehman, Abdullah Al-Qasemi == Sport == Muškarci se često bave sportom. Žene rijetko učestvuju u sportskim aktivnostima, najčešće u dvoranama. Fudbal je najpopularniji sport. Saudijska Arabija učestvuje na Ljetnim [[Olimpijada]]ma. Fudbalska reprezentacija Saudijske Arabije učestvuje u takmičenjima koja su pod okriljem FIFA-e. Pojedini popularni fudbaleri su: Majed Abdullah, Mohamed Al-Deayea, Sami Al-Jaber, Saeed Al-Owairan, Fahad Al-Bishi, Mohaisen Al-Jam'an, Mohammad Massad i Yousuf Al-Thunayan. == Vojska == Saudijsko Ministarstvo odbrane i avijacije je zaduženo za upravljanje vojnim snagama Saudijske Arabije. Ono je također zaduženo za izgradnju civilnih aerodroma i vojnih baza, kao i za meteorologiju. Oružane snage su sastavljene od: Armije, mornarice, vazduhoplovstva, protivzračne odbrane, Nacionalne garde, Kraljevske zaštitne regimente, i specijalnih snaga. Saudija ima svoju vojnu industriju. Vojni budžet je u iznosu od 38 milijardi američkih dolara. U okviru Ministarstva unutrašnjih poslova se nalaze: policija, graničari, obalna straža i "Al-Mujahidoon" == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Saudi Arabia}} {{wikiatlas|Saudi Arabia}} * {{službeni sajt|www.my.gov.sa}} Vlade Saudijske Arabije * {{CIA World Factbook link|sa|Saudijska Arabija}} * [http://www.bbc.com/news/world-middle-east-14702705 Saudijska Arabija] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=SA Saudijska Arabija] na "International Futures" {{Države Azije}} {{Države zapadne Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OPEC}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Saudijska Arabija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Arapske lige]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1932.]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države u Aziji]] [[Kategorija:Kraljevstva]] [[Kategorija:Arapsko poluostrvo]] 2tzbis6ktyqgili3u3eaxr1x5prcpmn Rusija 0 1117 3734171 3693664 2025-07-11T06:42:51Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734171 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Ruska Federacija | izvorno_ime = {{jezik|ru|Российская Федерация}} {{Simboli jezika|ru|ruski}} | ime_genitiv = Rusije | zastava = Flag of Russia.svg | grb = Coat of Arms of the Russian Federation.svg | mapa = Russian Federation (orthographic projection).svg | uzrečica = | himna = [[Himna Rusije|Государственный гимн Российской Федерации]]<br /><small>([[bosanski|bs]]: "Himna Ruske Federacije")</small>{{Center|[[Datoteka:National Anthem of Russia (2000), three verses.ogg]]}} | službeni_jezik = [[Ruski jezik|ruski]] <br> [[Jezici u Rusiji|jezici Rusije]] | glavni_grad = [[Moskva]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|55|45|N|37|37|E}} | državno_uređenje = [[Federacija|Federalna]] [[Polupredsjednički sistem|polupredsjednička]] [[Republika|ustavna republika]] | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Rusije|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Vladimir Putin]] | vrsta_druge_vlasti = [[Premijer Rusije|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Mihail Mišustin]] | nezavisnost = [[Raspad Sovjetskog saveza|Raspadom Sovjetskog saveza]] | nezavisnost_priznato = [[12. juni]] [[1990.]] | površina = 17.075.200<ref>{{cite web|url=http://geography.about.com/od/countryinformation/a/bigcountries.htm|title=Biggest Countries The Twenty Largest Countries in Area in the World|author=Matt Rosenberg|website=About.com|access-date=20. 10. 2016|archive-date=22. 11. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161122050102/http://geography.about.com/od/countryinformation/a/bigcountries.htm|url-status=dead}}</ref> | procenat_vode = 13,0<ref name=gen>{{cite web|title=The Russian federation: general characteristics |url=http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1/010000R |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728064121/http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1%2F010000R |archive-date=28. 7. 2011 |work=Federal State Statistics Service |access-date=5. 4. 2008}}</ref> | po_površini_na_svijetu = 1. | stanovnika = 144.463.451 <small>Procjena 2017. (bez Krima)</small><ref name="gksru.xls">{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2017.xls|title=Оценка численности населения на 1 января 2017 года и в среднем за 2016 год|language=ru|format=xls|website=Федеральная служба государственной статистики|access-date=20. 10. 2016|archive-date=5. 6. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190605235655/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2017.xls|url-status=dead}}</ref> | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 9. | gustoća = 8,3 | bdp_ukupno = $2.222 triliona | bdp_godina = 2010 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $15.836 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 0,719 | hdi_godina = 2010 | hdi_nivo = {{color|#009900|visok}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 65. | gini = 42,3 ({{color|#009900|visok}}) | gini_godina = 2008 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Ruska rublja|Rublja]] (RUB) | vremenska_zona = [[UTC]] +3 do +12 | najveća_tačka_ime = [[Elbrus]] | najveća_tačka_metara = 5.642 | najveće_jezero_ime = [[Bajkalsko jezero]] | najveće_jezero_površina = 31.500 | najveća_rijeka_ime = [[Lena]] | najveća_rijeka_dužina = 4.310 | internetski_nastavak = {{plainlist| * [[.ru]] * [[.su]] * [[.рф]] }} | pozivni_broj = +7 }} '''Rusija''' ({{jez-ru|Росси́я}}), službeno '''Ruska Federacija''' ({{jez-ru|Росси́йская Федера́ция|linkovi=ne}}), jest [[suverena država]] koja se prostire preko ogromnih prostranstava [[Istočna Evropa|Istočne Evrope]] i [[Sjeverna Azija|sjeverne Azije]]. Sa površinom od 17.075.400{{razmak}}km<sup>2</sup> Rusija je [[Spisak država po površini|najveća]] država na svijetu, pokrivajući skoro dvostruko veću teritoriju od [[Kanada|Kanade]], [[Kina|Kine]] ili [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjenih Američkih Država]]. Po broju stanovnika [[Spisak država po stanovništvu|deveta je najmnogoljudnija država na svijetu]] sa oko 144 miliona stanovnika u 2016. godini. Zapadni, evropski dio države je dosta gušće naseljen, sa višim stepenom urbanizacije i u njemu živi oko 77% stanovništva Rusije. [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad Rusije je [[Moskva]], jedan od najvećih gradova svijeta dok su veći gradovi: [[Sankt Peterburg]], [[Novosibirsk]], [[Jekaterinburg]], [[Njižni Novgorod]] i [[Kazanj]]. Protežući se preko cjelokupne sjeverne Azije i većeg dijela [[Istočna Evropa|Istočne Evrope]], Rusija se dijeli na [[Vremenske zone u Rusiji|jedanaest vremenskih zona]] i uključuje širok spektar okruženja i oblika reljefa. Nekada najistaknutija republika SSSR-a, Rusija je postala nezavisna država nakon [[Raspad Sovjetskog saveza|njegovog raspada]], decembra [[1991]]. Pod sovjetskim sistemom, zvala se [[Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika]] (RSFSR). Većina površine, stanovništva i industrijske proizvodnje SSSR-a, nekada jedne od dvije svjetske [[supersila|supersile]], otpada na Rusiju. Zbog toga, i po raspadu Sovjetskog saveza, Rusija igra značajnu ulogu na svjetskoj sceni. Ova uloga, iako značajna, još nema ulogu nekadašnjeg SSSR-a. Ruska ekonomija je prema vrijednosti nominalnog [[Bruto domaći proizvod|BDP]]-a rangirana kao 11. najveća na svijetu i 6. po paritetu kupovne moći u 2015. godini.<ref>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=83&pr.y=16&sy=2015&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=193%2C273%2C223%2C156%2C924%2C922%2C132%2C184%2C134%2C534%2C536%2C136%2C158%2C112%2C111%2C542&s=NGDPD%2CPPPGDP&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects|publisher=[[Međunarodni monetarni fond|IMF]]|access-date=22. 5. 2017}}</ref> Ruske rezerve mineralnih i energetskih resursa su najveće takve rezerve na svijetu,<ref>{{cite web|url=http://www.unesco.ru/en/?module=pages&action=view&id=1|title=Commission of the Russian Federation for UNESCO: Panorama of Russia|publisher=Unesco.ru|access-date=22. 5. 2017}}</ref> što je čine jednim od vodećih proizvođača nafte i prirodnog plina na svijetu.<ref>[https://web.archive.org/web/20120518015934/http://omrpublic.iea.org/omrarchive/18jan12sup.pdf International energy agency ‐ Oil market report], pristupljeno 9. jula 2017.</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2249rank.html Natural gas - production compares the total natural gas produced in cubic meters (cu m)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160315051210/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2249rank.html |date=15. 3. 2016 }}, CIA, World Factbook, pristupljeno 9. jula 2017.</ref> Jedna je od nekoliko priznatih [[Nuklearne sile|nuklearnih sila]] i država sa najvećim zalihama oružja za masovno uništenje. U globalnom smislu, Rusija je velika sila i okarakterisana kao potencijalna supersila. Stalna je [[Vijeće sigurnosti Ujedinjenih nacija|članica Vijeća sigurnosti Ujedinjenih naroda]], kao i članica [[G20]], [[Vijeće Evrope|Vijeća Evrope]], [[Azijsko-pacifička ekonomska saradnja|APEC]]-a, [[Šangajska organizacija za saradnju|Šangajske organizacije za saradnju]], [[OSCE]]-a, [[Svjetska trgovinska organizacija|Svjetske trgovinske organizacije (WTO)]] kao i vodeći član [[Zajednica nezavisnih država|Zajednice nezavisnih država (ZND)]], [[Organizacija Ugovora o zajedničkoj sigurnosti|Organizacije Ugovora o zajedničkoj sigurnosti (CSTO)]], [[Evroazijska ekonomska unija|Evroazijske ekonomske unije (EEU)]] i drugih međunarodnih organizacija. == Etimologija == Naziv ''Rusija'' potiče od naziva Rus', srednjovjekovne države naseljene uglavnom [[Istočni Slaveni|Istočnim Slavenima]]. Međutim, naziv se ustalio tek u kasnijem periodu kada se prozvalo po svojim stanovnicima. ''Русская Земля'' se u prijevodu na bosanski jezik može nazvati kao ''ruska zemlja'' ili ''zemlja Rusa''. Da bi se ova država razlikovala od drugih država koje su proizašle iz nje, u modernoj historiografija označena je kao ''[[Kijevska Rusija]]''. Ime Rusi dolazi od stanovnika srednjovjekovnog Rus'a, švedskih trgovaca i ratnika koji su se preselili sa Baltičkog mora i osnovali državu sa centrom u [[Veliki Novgorod|Novgorodu]] koja je kasnije postala Kijevska Rusija. Stara latinska verzija naziva Rusija bila je Rutenija i uglavnom se odnosila na zapadne i južne regije Rusa koji su bili u blizini katoličkog dijela Evrope. Sadašnje ime države, Rusija potiče iz bizantijsko-grčke oznake za Rus'. == Historija == {{Glavni|Historija Rusije}} === Rana historija === Nomadski način stočarstva na području [[Pontijsko-kaspijska stepa|Pontijsko-kaspijske stepe]] bio je razvijen još tokom [[Bakarno doba|bakarnog doba]]. U antičko doba, Pontijsko-kaspijska stepa ili Ukrajinska stepa bila je poznata i pod nazivom [[Skitija]]. Od početka 8. vijeka p.n.e. grčki trgovci su svoju kulturu donijeli u ove krajeve trgujući s gradovima Tanais i Fanagorija. Drevni grčki istraživači, naročito [[Pitija|Pitije]], tokom svojih istraživanja stigli su čak do područja današnje [[Kalinjingradska oblast|Kalinjingradske oblasti]], na obali [[Baltičko more|Baltičkog mora]]. Rimljani su se naselili na zapadnim obalama [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]], gdje se njihova carstvo širilo prema istoku. Tokom 3. i 4. vijeka, gotsko kraljevstvo Auja egzistiralo je na području današnje južne Rusije sve dok nije pregaženo od strane [[Huna|Huni]]. Između 3. i 6. vijeka, Bosforsko kraljevstvo koje je naslijedilo grčke kolonije također je preplavljeno nomadskim invazijama koje su vodile ratna plemena, poput Huna i [[Avari|eurazijskih Avara]]. [[Turkijski narodi]], poput [[Hazari|Hazara]], zagospodarili su stepama u donjem slivu [[Volga|Volge]], područjem između Kaspijskog i [[Crno more|Crnog mora]] i vladali tim krajem sve do 10. vijeka. === Kijevska Rusija === {{Glavni|Kijevska Rusija}} [[Datoteka:Kievan_Rus_en.jpg|desno|140px|mini|Područje [[Kijevska Rusija|Kijevske Rusije]] tokom 11. vijeka]] Područja na kojima su živjeli [[Istočni Slaveni]] prvi su u jedinstvenu državu ujedinili [[Varjazi]], vjerovatno doseljenici iz [[Skandinavija|Skandinavije]]. Prvi zabilježeni varjaški vladar bio je [[Rjurik I, veliki knez Kijeva|Rjurik]], okrunjen oko 860, a njegovi su nasljednici prenijeli prijestolje iz [[Veliki Novgorod|Novgoroda]] na sjeveru današnje Rusije u [[Kijev]], danas glavni grad [[Ukrajina|Ukrajine]]. Kijevska Rusija bila je jedna od najvećih država tadašnje Evrope sa privredom baziranoj na trgovini među [[Skandinavija|Skandinavijom]] i [[Bizantijsko carstvo|Bizantijskim carstvom]]. Odlučujućim za kasniju historiju Istočnih Slavena pokazalo se prihvatanje [[Pravoslavlje|pravoslavlja]] kao državne religije 988. u doba velikog [[Vladimir I, veliki knez Kijeva|kneza Vladimira I]], koje je za posljedicu imalo snažnu vezu crkve i države i izolaciju od [[Rimokatoličanstvo|katoličkog]], a kasnije i [[Protestantizam|protestantskog]] dijela Evrope. === Stvaranje carstva === {{Glavni|Rusko carstvo}} [[Datoteka:Ivan_grozny_frame.jpg|desno|140px|mini|Ilustracija cara Rusije [[Ivan IV Grozni|Ivana groznog]]]] Invazija [[Mongoli|Mongola]] u 12. vijeku dovela je do raspada već oslabljene Kijevske Rusije na veći broj neovisnih kneževstava, među kojima se u 14. vijeku počinje isticati [[Moskovsko kneževstvo]]. Moskva je, oslanjanjući se na svoje dobre odnose s tatarskim osvajačima, započela širenje na okolna područja. Ekspanzija je ubrzana pod velikim kneževima [[Ivan III ruski|Ivanom III]] (1462–1505) koji je udvostručio državni teritorij na račun susjednih država i oslobodio Moskvu od Tatara, i [[Ivan IV Grozni|Ivanom IV Groznim]] (1547–1584), prvim ruskim vladarem koji se okrunio za cara. Država je nakon smrti Ivana Groznog potonula u borbu za njegovo naslijeđe koja je trajala sve do [[1613.]] kada na vlast dolazi dinastija Romanov. Rusija je doživjela preporod za vladanja [[Petar I, car Rusije|Petra I Velikog]] (1682–1725), koji je u mladosti putovao po Zapadnoj Evropi i odlučio reformirati Rusiju po zapadnim uzorima. Velike promjene doživjela je državna uprava, obrazovanje, vojska, osnovana je mornarica, a glavni grad je umjesto Moskve postao novoosnovani [[Sankt Peterburg]] (1703.) na ušću rijeke [[Neva|Neve]] u [[Finski zaliv]]. U sljedeća dva vijeka Rusija je nizom ratova proširila svoju teritoriju kolonizirajući, za razliku od zapadnoevropskih država, susjedna područja. Na zapadu je zauzela [[Finska|Finsku]], baltičke zemlje, [[Poljska|Poljsku]], [[Bjelorusija|Bjelorusiju]] i najveći dio Ukrajine. Na jugu je svoje područje proširila na [[Zakavkazje]] do sjeverne [[Armenija|Armenije]], te na najveći dio srednje Azije. Na istoku je ruska kolonizacija doprla do sjevernoameričke [[Aljaska|Aljaske]], koja je 1867. prodana SAD-u. Naročito je širenju državne teritorije pridonijela [[Katarina II Velika]] (1762–96) vještim kombiniranjem diplomatije i ratovanja. Devetnaesti vijek obilježen je i sve jačim zahtjevima srednje klase za udjelom u vlasti, s povremenim izljevima političkog nasilja: pobuna [[Dekabristi|dekabrista]] 1825, atentat na cara [[Aleksandar II|Aleksandra II]] 1881. praćenim valovima državne represije. Nakon [[Ruska revolucija 1905.|revolucije 1905.]] Rusija je dobila predstavničko tijelo, [[Duma|Dumu]], što je donekle ublažilo političke tenzije. === Sovjetska Rusija i građanski rat === {{Glavni|Oktobarska revolucija}} {{Glavni|Ruski građanski rat}} [[Datoteka:Soviet Union - Russian SFSR (1922).svg|desno|140px|mini|Položaj Ruske SFR 1922. godine, u momentu formiranja SSSR-a]] Loše stanje na ratištu u [[Prvi svjetski rat|Prvom svjetskom ratu]], prijeteći kolaps privrede i pad popularnosti prisilili su cara [[Nikolaj II|Nikolaja II]] na abdikaciju i u februaru 1917. Rusija je postala republika. Vlade kneza Lvova i Aleksandra Kerenskog nisu se uspjele učvrstiti na vlasti pa je iste godine državnim udarom vlast preuzela stranka [[boljševici|boljševika]] – komunista predvođena Vladimirom Iljičem [[Lenjin]]om ([[Oktobarska revolucija]]). Uslijedio je četverogodišnji građanski rat u kojem su boljševici uspjeli pobijediti opoziciju. Moskva je 1918. ponovo postala glavni grad, a 1922. sovjetska Rusija postala je [[Savez sovjetskih socijalističkih republika]] (SSSR). === Sovjetski savez === {{Glavni|Savez sovjetskih socijalističkih republika}} Nakon Lenjinove smrti 1924. vlast je postupno preuzeo [[Josif Staljin|Josif Visarionovič Staljin]], vladajući do 1953. i koji je pokrenuo ubrzanu industrijalizaciju i nasilnu [[Kolektivizacija|kolektivizaciju]] poljoprivrede. U drugoj polovini tridesetih godina započeo je i velike čistke u vodstvu komunističke partije, vojske i države u kojima su mnogi u montiranim procesima osuđeni na smrt ili dugogodišnju robiju. U [[Drugi svjetski rat|Drugom svjetskom ratu]] Sovjetski Savez je dao najveći doprinos pobjedi saveznika s više od 20 miliona poginulih i gotovo potpuno razorenim zapadnim dijelom zemlje. Nakon rata zaoštrio se sukob s vodećom zapadnom demokratijom, [[Sjedinjene Američke Države|SAD]]-om – [[Hladni rat]]. Rastući uticaj SSSR-a i uspjesi na mnogim poljima poput osvajanja svemira i nuklearnog naoružanja skrivali su neuspjehe i zaostajanje sovjetske privrede i rastuće društvene tenzije. Godine 1991. komunistički sistem je propao, a SSSR se raspao na 15 država, među kojim je najveća i najznačajnija upravo Rusija. === Ruska Federacija === {{Glavni|Ruska Federacija}} Postsovjetska Rusija je nakon nekoliko godina bolne tranzicije i krize koja je dosegnula dno 1998. krenula putem ekonomskog oporavka i ubrzanog rasta potpomognutog visokim cijenama nafte – glavnog ruskog izvoznog proizvoda. Prvog demokratskog predsjednika [[Boris Jeljcin|Borisa Jeljcina]] čiji je mandat bio obilježena liberalizmom i porastom kriminala, naročito za vrijeme privatizacije, zamijenio je 1999. [[Vladimir Putin]] kojeg ruski građani i inozemni promatrači smatraju efikasnijim, ali i autoritarnijim od svog prethodnika. Od 1994. traje gerilski sukob [[Čečenija|čečenskih]] pobunjenika koji se bore za nezavisnost republike i oružanih snaga Ruske Federacije. Veći broj terorističkih napada u Čečeniji i ostatku Rusije dovodi se u vezu s ekstremističkim frakcijama gerilaca. == Geografija == {{Glavni|Geografija Rusije}} [[Datoteka:Эльбрус_с_перевала_Гумбаши.JPG|desno|140px|mini|Planina [[Elbrus]], najviša tačka [[Kavkaz (regija)|Kavkaza]] i Rusije]] Rusija se obično dijeli na zapadni evropski (oko 3,5 miliona km<sup>2</sup>) i istočni azijski dio – [[Sibir]] (13,5 miliona km<sup>2</sup>). Prirodnu granicu ovih dvaju dijelova čini gorje [[Ural (planina)|Ural]] koje se prostire u smjeru sjever-jug u dužini od oko 2000{{razmak}}km od Sjevernog ledenog mora do granice s [[Kazahstan]]om. === Evropska Rusija === Najveći dio evropskog dijela Rusije zauzima Istočnoevropska ravnica, s nizijskim reljefom koji samo ponegdje prelazi u uzvisine (Valdajska i Srednjeruska na zapadu, Privolžje uz srednji tok Volge) čiji vrhovi ne prelaze 200–400{{razmak}}m. Kroz ovu niziju protječe [[Volga]] (3.688{{razmak}}km), privredno i kulturalno najvažnija ruska rijeka. Prevladava kontinentalna [[klima]] koja na krajnjem sjeveru prelazi u polarnu, a u uskom pojasu crnomorskog priobalja u sredozemnu. Od sjevera prema jugu redaju se pojasevi crnogorične [[šuma|šume]], miješane šume, prijelazne šumsko-stepske zone, te [[stepa]] pokrivena plodnom [[crnica|crnicom]] (černozemom). Uz obale [[Kaspijsko more|Kaspijskog mora]] zbog jakog isparavanja prisutna je i polupustinja. Na krajnjem jugu evropske Rusije granicu s [[Gruzija|Gruzijom]] i [[Azerbejdžan]]om čini gorje [[Kavkaz]] s najvišom tačkom Rusije, [[Elbrus]]om (5.633{{razmak}}m). === Sibir === {{Glavni|Sibir}} [[Datoteka:Саблинский хребет.jpg|desno|250p|mini|Šuma [[Tajga|tajge]], [[Nacionalni park Yugyd Va]], [[Komi|Republika Komi]]]] Na zapadu Sibira prostire se velika [[Zapadnosibirska ravnica]], kroz koju protječe najduža ruska rijeka [[Ob]] (s Irtišem 5568{{razmak}}km, peta na svijetu). Između rijeka [[Jenisej]] na zapadu i [[Lena|Lene]] na istoku smještena je Srednjosibirska visoravan s vrhovima do 1700{{razmak}}m. Srednjojakutska ravnica, kroz koju protječe Lena, dijeli ovu visoravan od planinskih lanaca istočnog Sibira. Na jugu i istoku Sibira do obala [[Tihi okean|Tihog okeana]] prevladava planinski reljef s lancima čiji su vrhovi uglavnom iznad 2000{{razmak}}m (Beluha u Altajskom lancu – 4506{{razmak}}m, [[Ključevska sopka]], najviši među [[Vulkani na Kamčatki|vulkanima]] na [[Kamčatka|Kamčatki]] – 4750{{razmak}}m). Ovdje je i najveće i najdublje rusko jezero – [[Bajkalsko jezero|Bajkalsko]] (31.500{{razmak}}km<sup>2</sup>, dubina 1637{{razmak}}m, najdublje na svijetu). U većem dijelu Sibira vlada vrlo oštra kontinentalna klima, koja na sjeveru prelazi u polarnu, a na većim nadmorskim visinama u planinsku. Prevladavaju guste crnogorične šume – tajge, sa zonama oskudne vegetacije – tundrama – i zonama trajnog leda na krajnjem sjeveru. Ruski daleki istok ima monsunsku klimu. === Topografija === Udaljenost između dvije najudaljenije tačke u Rusiji, mjereno po [[Geodezijska linija|geodezijskoj liniji]], iznosi približno 8000{{razmak}}km. Te dvije tačke su rijeka [[Visla]] na zapadu Rusije, koja odvaja [[Gdanjski zaliv]] od lagune Visle, i najjužnija tačka [[Kurilska ostrva|Kurilskih ostrva]]. S druge strane, tačke najudaljenije jedna od druge, uzimajući u obzir njihove [[Geografska dužina|geografske dužine]] također su Visla na zapadu i ostrvo [[Veliki Diomed]] na istoku. Teritorija Rusije prostire se kroz 11 vremenskih zona. S obzirom na površinu, Rusija ima obalu dužine približno 37.000{{razmak}}km, koja se prostire duž [[Arktički okean|Arktičkog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]], kao i uz [[Baltičko more|Baltičko]], [[Azovsko more|Azovsko]] i [[Crno more]]. Osim toga, Rusija je povezana s [[Barentsovo more|Barentsovim]], [[Bijelo more|Bijelim]], [[Karsko more|Karskim]], [[Laptevsko more|Laptevskim]], [[Istočnosibirsko more|Istočnosibirskim]], [[Čukotsko more|Čukotskim]], [[Beringovo more|Beringovim]], [[Ohotsko more|Ohotskim]] i [[Japansko more|Japanskim morem]] preko Pacifika i Arktika, gdje je i najsjevernija tačka Azije: [[Arktički rt]]. Najveća ruska ostrva i [[Arhipelag|arhipelazi]] jesu [[Nova zemlja (arhipelag)|Nova zemlja]], [[Zemlja Franje Josipa]], [[Sjeverna zemlja]], [[Novosibirska ostrva]], [[Vrangelovo ostrvo]], [[Kurilska ostrva]] i [[Sahalin]]. Diomedova ostrva (jedno pod kontrolom Rusije, a drugo pod kontrolom [[SAD]]-a) samo su 3{{razmak}}km udaljena jedno od drugog, dok je ostrvo [[Kunašir]] otprilike 20{{razmak}}km od [[japan]]skog ostrva [[Hokkaido|Hokkaida]]. === Klima === [[Datoteka:Russia_Köppen.svg|desno|250p|mini|Vrste klime Rusije prema [[Köppenova klasifikacija klime|Köppenovoj klasifikaciji klime]]]] Ogromna površina Rusije i odvojenost mnogih područja od mora rezultiraju dominacijom umjereno kontinentalne klime, koja je prisutna u svim dijelovima zemlje, osim u području tundre i ekstremnog jugoistoka. Planine na jugu ometaju dotok toplih zračnih masa sa [[Indijski okean|Indijskog okeana]], dok ravnica na zapadu i sjeveru države čini zemlju otvorenom za arktičke i atlantske utjecaje. Veći dio sjevernoevropske Rusije i Sibira ima subarktičnu klimu, sa izuzetno jakim zimama u unutrašnjoj regiji sjeveroistočnog Sibira (uglavnom u [[Republika Saha|Republici Saha]]), gdje vlada polarna hladnoća, sa rekordno niskom temperaturom od -71,2&nbsp;°C i umjerenim zimama na drugim mjestima. Pojasom površine duž obale Arktičkog okeana i na ruskim arktičkim ostrvima vlada polarna klima. Obalni dio [[Krasnodarski kraj|Krasnodarskog kraja]] na Crnom moru, a naročito oko grada [[Soči]]ja, je pod uticajem vlažne suptropske klime, sa blagim i vlažnim zimama. U mnogim regijama Istočnog Sibira i Dalekog istoka, zima je suha u odnosu na ljeto dok drugi dijelovi države imaju višu količinu padavina tokom sezone. == Politika == === Politički sistem === Prema [[Ustav Rusije|Ustavu Rusije]] od 12. decembra 1993. godine Rusija je demokratska federalna pravna država sa republikanskim oblikom upravljanja i polupredsjednička republika. Premijer je šef vlade. Ruska Federacija je u osnovi struktuirana kao višestranačka predstavnička demokratija, pri čemu je federalna vlada sastavljena od tri vrste vlasti: * [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] čini dvodomna [[Federalna skupština Rusije|Federalna skupština]]. Dvodomna savezna skupština Rusije se sastoji od 450 članova [[Državna duma|Državne dume]] (donji dom) i 170 članova [[Savjet Federacije|Savjeta Federacije]] (gornji dom). Zakonodavna vlast je zadužena za usvajanje federalnih zakona, odobravanje državnih ugovora i sl. Zastupnike gornjeg doma, Savjeta Federacije, imenuju federalni subjekti (republike, oblasti, krajevi i dr.), a zastupnici donjeg doma, [[Duma|Dume]], biraju se u direktnim izborima na mandat od četiri godine mješavinom proporcionalnog i većinskog sistema. * [[Izvršna vlast]]. Predsjednik Rusije je vrhovni komandant oružanih snaga, može uložiti veto na proračune prije nego što se isti usvoje. Predsjednik predlaže Dumi sastav vlade kojeg ona potvrđuje natpolovičnom većinom. Ako Duma tri puta odbije potvrditi vladu, predsjednik je može raspustiti i sazvati nove izbore. Vlada se sastoji od premijera i njegovih zamjenika, ministara i odabranih drugih pojedinaca. Osim toga imenuje i druge službenike koji upravljaju i primjenjuju savezne zakone i politike. Bira se direktnim izborima dvokružnim sistemom na četiri godine, a može na položaju provesti najviše dva mandata. * [[Sudska vlast]]. Ovu vrstu vlasti u Rusiji čine [[Ustavni sud Rusije|Ustavni sud]], [[Vrhovni sud Rusije|Vrhovni sud]] i niži savezni sudovi, čije sudije imenuje Savjet Federacije po preporuci predsjednika, tumače zakone i mogu poništiti zakone koje smatraju neustavnim. === Skupština === {{Glavni|Federalna skupština Rusije}} {{Skupštinski izbori u Rusiji 2016.}} Federalna skupština Rusije (ruski: Федера́льное Собра́ние), prema Ustavu Ruske Federacije iz 1993. godine, je nacionalno zakonodavno tijelo Ruske Federacije. Sastoji se od Državne dume, donjeg doma, i Savjeta Federacije koji je gornji dom skupštine. Sjedište oba doma se nalazi u glavnom ruskom gradu Moskvi. Oba doma ukupno broje 620 zastupnika (donji dom 450 i gorni dom 170). Nakon parlamentarnih izbora održanih 2016. godine u Rusiji, trenutnu većinu u donjem domu ima politička stranka [[Jedinstvena Rusija]] sa 339 zastupnika. [[Komunistička partija Ruske Federacije]] ima 42 a nacionalistička [[Liberalno-demokratska partija Rusije]] 40 zastupnika. Aktuelni saziv skupštine uspostavljen je 18. septembra 2016. godine. U Državnoj dumi postoji 29 komiteta dok je u Savjetu Federacije aktivno 10 komiteta i 3 komisije. === Predsjednik === {{Glavni|Predsjednik Rusije}} [[Datoteka:Vladimir Putin (2018-05-14).jpg|140px|mini|desno|[[Vladimir Putin]], trenutni predsjednik Rusije]] Predsjednik Rusije je šef države, koji se bira direktnim glasanjem na mandat od šest godina. Zakonom je ograničen izbor predsjednika na maksimum dva uzastopna mandata. Kada je predsjednik Ruske Federacije, zbog bilo kojeg razloga, spriječen u obnašanju svoje dužnosti te nadležnosti će biti privremeno delegirane Premijeru Rusije koji postaje vršilac dužnosti predsjednika Rusije.<ref>{{cite web|url=http://eng.constitution.kremlin.ru/#article-92-3 |title=Конституция Российской Федерации |publisher=Eng.constitution.kremlin.ru |date= |access-date=3. 3. 2014}}</ref> Predsjednik Savjeta Federacije je treća najvažna politička pozicija nakon predsjednika i premijera. U slučaju da je i premijer spriječen da vrši dužnosti predsjednika Rusije onda ulogu ''šefa države'' preuzima upravo Predsjednik Savjeta Federacije.<ref>{{cite web|url=http://ria.ru/analytics/20110518/376470939.html |title=Пост Председателя Совета Федерации РФ – это третий пост в стране. В случае недееспособности президента и премьера именно председатель верхней палаты парламента должен возглавить государство. |publisher=Ria.ru |date= |access-date=3. 3. 2014}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.newstube.ru/media/sergej-shaxraj-konstituciya-nachalas-s-tryox-listov-bumagi |title="Почему у нас третье лицо в государстве Председатель Совета Федерации? Потому что это федерация, он не распускается, он действует постоянно." – Сергей Шахрай |publisher=Newstube.ru |date= |access-date=3. 3. 2014 |archive-date=11. 1. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140111203938/http://www.newstube.ru/media/sergej-shaxraj-konstituciya-nachalas-s-tryox-listov-bumagi |url-status=dead }}</ref> Prema aktuelnom Ustavu Rusije iz 1993. godine, Predsjednik nije dio Vlade Rusije (kao što je to bio slučaj dotada)<ref>I.E. Kozlova and O. E. Kutafin, Konstitutsionnoe Pravo Rossii (Constitutional Law of Russia) (4th ed, 2006) p. 383</ref> i nema upravu nad trodjelnom raspodjelom vlasti, nego izvršava svoje obaveze po neutralnom sistemu ''[[Pouvoir neutre]]'', te osigurava djelovanje institucija vlasti i njihovo djelovanje. S obzirom na [[Polupredsjednički sistem|polupredsjednički]] oblik vladavine, Predsjednik ima različite ovlasti. Glavni oblik vladavine su predsjednički dekreti, kojima se pravnim djelovanjem osigurava sprovođenje dekreta. Predsjednik određuje osnovne pravce vanjske politike i može potpisivati međunarodne ugovore. Ujedno je i vrhovni komandant [[Oružane snage Rusije|oružanih snaga Rusije]], te imenuje i smjenjuje vrhovnu komandu oružanih snaga. Trenutni predsjednik je [[Vladimir Putin]], izabran na [[Predsjednički izbori u Rusiji 2017.|Predsjedničkim izborima u Rusiji]] održanim 18. marta 2018. godine osvojivši 56.411.688 glasova, što predstavlja 76,69% od ukupno broja glasača koji su izašli na izbore. === Vlada === {{Glavni|Vlada Ruske Federacije}} {{Glavni|Premijer Rusije}} {{sekcija}} == Oružane snage == {{Glavni|Oružane snage Rusije}} [[Datoteka:Шествие_региональной_патриотической_общественной_организации_«Бессмертный_полк»_-_1.jpg|desno|140px|mini|Moskovska proslava 70 godina od pobjede nad fašizmom uz slogan u prvom planu ''Besmrtna regimenta'' (rus:''Бессмертный полк'') u spomen na poginule u 2. svjetskom ratu]] [[Oružane snage Rusije]] podijeljene su na tri osnovna vida: * [[Ruska kopnena vojska|Kopnena vojska]], * [[Ruska ratna mornarica|Ratna mornarica]] i * [[Rusko ratno vazduhoplovstvo|Ratno vazduhoplovstvo]] Osim toga, sastavu ruskih oružanih snage pripadaju i još neki nezavisni vidovi oružanih snaga, a to su: * Strateške raketne trupe, * Vazdušno-kosmičke odbrambene snage i * Zračnodesantne snage Prema podacima za 2017. godinu oružane snage Rusije su brojale oko 1 milion aktivnih pripadnika i prema tome svrstavaju se na 5. mjesto u svijetu.<ref name="Global">{{cite web|last1=Security|first1=Global|title=Russian Military Personnel|url=http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/personnel.htm|access-date=1. 5. 2017}}</ref> Osim toga, oružane snage broje i oko 2,5 miliona pripadnika u rezervi iako se aktivno brojno stanje procjenjuje na oko 20 miliona pripadnika.<ref>{{cite web|url=https://wikileaks.org/gifiles/docs/27/2704254_re-russian-reserve-forces-.html|title=The Global Intelligence Files|work=wikileaks.org|access-date=1. 4. 2015|archive-date=2. 4. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150402160912/https://wikileaks.org/gifiles/docs/27/2704254_re-russian-reserve-forces-.html|url-status=dead}}</ref> Služenje vojnog roka je obavezno sa sve muškarce životne dobi između 18 i 27 godina i traje jednu godinu. Ruske oružane snage posjeduju najveću količinu oružja za masovno uništenje na svijetu, drugu po brojnosti flotu nuklearnih podmornica i uz SAD jedini posjeduju modernu stratešku avijaciju.<ref name=fas>{{cite web|title=Status of Nuclear Powers and Their Nuclear Capabilities|publisher=Federation of American Scientists|url=https://fas.org/nuke/guide/summary.htm |date=mart 2008 |access-date=19. 3. 2014}}</ref><ref>{{cite web|title=Russia pilots proud of flights to foreign shores|url=http://www.komonews.com/news/national/28390779.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20110501084738/http://www.komonews.com/news/national/28390779.html |archive-date=1. 5. 2011|author=David Nowak|publisher=The Associated Press|date=15. 9. 2008}}</ref> Osim toga, posjeduju najbrojnije tenkovske snage dok su ruska mornarica i zračne snage među najbrojnijima na svijetu. == Administrativna podjela == {{Glavni|Administrativna podjela Rusije}} [[Datoteka:Map of federal subjects of Russia (2014).svg|center|600px|Federalni subjekti Rusije]] Prema važećem [[Ustavu Rusije|Ustavu]], Rusija se sastoji od 85 ''[[Federalni subjekti Rusije|federalnih subjekata]]'',<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation |work=[[:ru:Официальный интернет-портал правовой информации|pravo.gov.ru]] |url=http://pravo.gov.ru:8080/page.aspx?94685 |pages=19, 21 |language=Russian language |date=11. 4. 2014 |deadurl= |archive-url=https://web.archive.org/web/20140413142716/http://pravo.gov.ru:8080/page.aspx?94685 |archive-date=13. 4. 2014}}</ref> uključujući i spornu Republiku Krim i savezni grad Sevastopolj.<ref>{{cite web|url=http://kremlin.ru/events/president/news/20605|title=Treaty Between the Russian Federation and the Republic of Crimea on Ascension to the Russian Federation of the Republic of Crimea and on Establishment of New Subjects Within the Russian Federation|publisher=Kremlin.ru|date=18. 3. 2014|access-date=10. 4. 2014|language=ru}}</ref> Od 1993. godine, kada je usvojen Ustav, uvršteno je osamdeset devet federalnih subjekata s tim da je bilo slučajeva da su se federalne jedinice i spajale. U [[Savjet Federacije|Savjetu Federacije]] svi federalni subjekti su ravnomjerno zastupljeni sa po dva delegata.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work=(Article 95, §2)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-06.htm|access-date=27. 12. 2007}}</ref> Međutim federalni subjekti se iz ostalog razlikuju i po stepenu autonomije koji uživaju. Federalni subjekti Rusije su sljedeći: * [[Oblasti u Rusiji|Oblasti]], najčešća vrsta federalnog subjekta Rusije. Trenutno je 46 takvih administrativnih jedinica. Oblasti imaju vlastito izabranog guvernera i zakonodavstvo. * [[Republike u Rusiji|Republike]], nominalne autonomne jedinice koje se od ostalih federalnih subjekata razlikuju po tome što imaju pravo na vlastiti Ustav i izbor službenog jezika, uz službeni ruski. Osim toga, Republike direktno biraju Predsjednika Republike i pretpostavlja se da su Republike administrativne jedinice u kojima većinu imaju neke od etničkih manjina Rusije. Trenutno je 22 republike. * [[Krajevi u Rusiji|Krajevi]] predstavljaju administrativne jedinice Rusije i u pogledu prava identični su oblastima ali uz razliku što predstavljaju historijsku kategoriju jer su se ovim terminom tokom historije označavale granične oblasti. 9 je takvih krajeva u Rusiji. * [[Autonomni okruzi u Rusiji|Autonomni okruzi]] su prvobitno bili autonomni entiteti unutar oblasti ili krajeva, formirani za etničke manjine koje su ih naseljavali. Status autonomnih okruga je tokom 1990tih bio izjednačen sa nivoom federalnih subjekata. Trenutno ih je 4 i sa izuzetkom [[Čukotski autonomni okrug|Čukotskog okruga]], svi ostali autonomni okruzi su potčinjeni kraju ili oblasti čiji su sastavni dio. * [[Autonomne oblasti u Rusiji|Autonomna oblasta]] je administrativna jedinica koja je tokom historije bila podređena nekom od krajeva. Svim takvim administrativnim jedinicama, izuzev [[Jevrejska autonomna oblast|Jevrejske autonomne oblasti]], status je 1990. godine promijenjen u status republike. * [[Federalni gradovi u Rusiji|Federalni grad]]. To su gradovi sa specijalnim statusom i funkcionišu kao regije. U Rusiji je trenutno 3 takva grada ([[Moskva]], [[Sankt Peterburg]] i [[Sevastopolj]]). == Privreda == {{Glavni|Privreda Rusije}} Petnaest godina nakon propasti komunizma ruska ekonomija se približila ekonomiji srednje razvijenih zemalja slobodnog tržišta. Danas ona ima relativno nisku stopu rasta BDP-a (u 2017: 1,4% godišnje)<ref>Mary Sadler (4. maj 2017):[http://marketrealist.com/2017/05/russias-gdp-is-back-to-positive-territory/ Russia’s GDP Is Back to Positive Territory], pristupljeno 9. jula 2017.</ref> i prosječnu [[inflacija|inflaciju]] od oko 5,38% (stanje: 2016).<ref>[http://www.inflation.eu/inflation-rates/russia/historic-inflation/cpi-inflation-russia.aspx Historic inflation Russia - CPI inflation], pristupljeno 9. jula 2017.</ref> Ipak, i danas su u Rusiji uočljivi ostaci starog, komunističkog sistema. Na današnju sliku ekonomije je uticala i brza [[privatizacija]] nekih unosnijih državnih poduzeća početkom devedesetih. Njih je preuzela nekolicina poduzetnika povezana s tadašnjom političkom elitom (''oligarsi''). U posljednje vrijeme neki su oligarsi bili prisiljeni odreći se kontrole nad svojim preduzećima, a neki su i zatvoreni ili su emigrirali. Veliki koncerni i dalje dominiraju ruskim privrednim krajolikom, a država najavljuje mjere za poticanje malog i srednjeg poduzetništva. Danas se ruska ekonomija uglavnom zasniva na dvama stubovima: izvozu energenata ([[nafta|nafte]] i [[zemni plin|zemnog plina]]) i sirovina te rastućoj domaćoj potrošnji. Tradicionalna sovjetska [[metalurgija]] i s njom povezana proizvodnja mašina, automobila i aviona preživljavaju zahvaljujući visokim carinama koje sprječavaju uvoz jeftinijih i kvalitetnijih inozemnih proizvoda. Mnoge tvornice preorijentirale su se na saradnju sa zapadnim kompanijama i licenčnu proizvodnju stranih proizvoda (''inomarke''). Propast sovjetskog centralnog planiranja dovela je i do izrazite neravnoteže u razvoju pojedinih regija. Najviše stranih investicija i najbrži privredni rast imaju Moskva i Sankt Peterburg. Razlike u prosječnom dohotku stanovnika prijestolnice i provincija su i do deset puta. == Transport == Velike udaljenosti i često surovi klimatski uvjeti uveliko su uticali su na razvoj transportne infrastrukture u Rusiji. U prevozu roba, a i putnika još uvijek dominantnu ulogu ima [[željeznica]]. Željeznička mreža ima oko 85.500{{razmak}}km pruga u javnoj upotrebi,<ref>{{Cite web|access-date =21. 1. 2016|title = The world’s 10 longest railway networks|url = http://www.railway-technology.com/features/featurethe-worlds-longest-railway-networks-4180878/|publisher = Railway Technology}}</ref> od čega je 43.400{{razmak}}km elektrificirano, te oko 63.000{{razmak}}km industrijskih pruga. Udio željeznice u ukupnom prevozu robe je 83,2%, a putnika 40,9%. U Rusiji se nalazi i najduža svjetska željeznička pruga, 9.289{{razmak}}km duga [[Transsibirska pruga]] koja povezuje Moskvu i [[Vladivostok]] na obalama [[Tihi okean|Tihog okeana]]. Iako je cestovna infrastruktura u prilično lošem stanju, bez savremenih autoputeva, [[cestovni prevoz]] je u usponu. [[Automobil]] je danas u Rusiji sve manje statusni simbol, osobito u velikim gradovima što dovodi do velikih gužvi i jedne od najvećih stopa smrtnosti u cestovnim prometnim nesrećama u Evropi. [[Zračni prevoz]] je u stalnom porastu pa ima dominantnu ulogu u putničkom prevozu na relacijama većim od 1.500{{razmak}}km. Najveće zrakoplovne tvrtke su [[Aeroflot]] (5,8 mil. putnika u 2003), zatim Sibir ([[Novosibirsk]] i moskovsko Domodjedovo, 3,4 mil.), Pulkovo ([[Sankt Peterburg]]) i KrasAir ([[Krasnojarsk]]). == Nauka i tehnologija == {{Glavni|Nauka i tehnologija u Rusiji}} === Spisak ruskih naučnika === {{Glavni|Spisak ruskih naučnika}} ==== Ljekari ==== * [[Ivan Pavlov]] (1849–1936) ==== Matematičari ==== * [[Nikolaj Ivanovič Lobačevski]] (1792–1856) * [[Ilja Kandinski Pavlov]] (1856–1925) * [[Lav Davidovič Landau]] (1908–1968) ==== Biolozi i hemičari ==== * [[Ilja Iljič Mečnikov]] (1845–1916) * [[Dmitrij Ivanovič Mendeljejev]] (1834–1907) * [[Aleksandar Oparin]] (1894–1980) ==== Ostali ==== * [[Jurij Gagarin]] (1934–1968), [[Astronomija|kosmonaut]] * [[Vladimir Zworkyn]] (1889–1982), izumitelj, [[Sjedinjene Američke Države|američki]] državljanin ruskog porijekla === Istraživanje svemira === Ruska dostignuća u oblasti svemirskih tehnologija i istraživanja svemira vuku korijene još od [[Konstantin Ciolkovski|Konstantina Čiolkovskog]], oca teorijske [[Astronautika|astronautike]]. Njegovi pisani radovi bili su nadahnuće za vodeće sovjetske raketne inženjere poput [[Sergej Koroljov|Sergeja Koroljova]], [[Valentin Gluško|Valentina Gluška]] i mnogih drugih koji su doprinijeli uspjehu sovjetskog svemirskog programa u ranim fazama [[Svemirska trka|Svemirske trke]] i poslije. 1957. godine lansiran je prvi [[vještački satelit]] oko Zemlje, [[Sputnjik 1]], a 1961. godine [[Jurij Gagarin]] je bio prvi čovjek koji je uspješno putovao u [[svemir]]. Slijedile su mnoge druge sovjetske i ruske misije o istraživanju svemira, uključujući i [[prvi izlazak u otvoreni svemir]] koji je izveo [[Aleksej Leonov]]. [[Luna 9]] je bila prva svemirska letjelica koja se spustila na [[Mjesec]], a [[Venera 7]] je bila prva koja je sletjela na drugu planetu ([[Venera|Veneru]]), [[Mars 3]], se spustila na [[Mars]], prvi svemirski istraživač [[Lunohod 1]], i prva [[svemirska stanica]] [[Saljut 1]] i [[Mir (svemirska stanica)|Mir]]. Nakon raspada Sovjetskog Saveza, neki programi za istraživanje svemira koji su bili finansirani od strane vlade, uključujući [[Program "Buran"|Buranov program]] za svemirski prijevoz su bili otkazani ili odloženi, a povećano je učešće ruske svemirske industrije u komercijalnim aktivnostima i međunarodnoj saradnji. Danas je Rusija najveći satelitski lanser. Nakon što je program [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjenih Američkih Država]] počeo sa radom 2011. godine, [[Sojuz (raketa-nosač)|rakete Sojuz]] postale su jedini vid prijevoza za astronaute na [[Međunarodna svemirska stanica|Međunarodnoj svemirskoj stanici]]. == Stanovništvo == {{Glavni|Demografija Rusije}} Prema popisu stanovništva iz 2010. godine većinu stanovništva su činili etnički [[Rusi]] sa oko 81% od ukupne populacije države.<ref name="perepis-2010.ru">{{cite web|url=http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/result-december-2011.ppt|archive-url=https://web.archive.org/web/20120118212344/http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/result-december-2011.ppt|archive-date=18. 1. 2012|title=ВПН-2010|work=perepis-2010.ru}}</ref> Ruska Federacija je također dom nekoliko značajnih manjina. U Rusiji živi oko 160 različitih etničkih grupa i autohtonih naroda.<ref name=ethnicgroups>{{cite web|title=Etničke grupe u Rusiji|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php|website=demoscope.ru|access-date=30. 3. 2018}}</ref> Iako je stanovništvo Rusije relativno brojno, gustina naseljenosti njene teritorije je niska zbog činjenica da je Rusija najveća država na svijetu. Najgušće je naseljen evropski dio Rusije, područja oko planine [[Ural (planina)|Ural]] i jugozapad [[Sibir]]a. Oko 73% stanovništva živi u urbanim sredinama dok je preostalih 27% stanovništva ruralno.<ref>{{cite web|title=Resident population|publisher=Rosstat|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20120303135317/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|archive-date=3. 3. 2012|access-date=27. 12. 2007}}</ref> Prema istom popisu, u Rusiji je živjelo 142.856.536. stanovnika.<ref name="2010popis">{{cite web|title=Ruski zavod za statistiku:Popis stanovništva (2010)|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm|website=www.gks.ru|access-date=30. 3. 2018|archive-date=1. 6. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150601051814/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm|url-status=dead}}</ref> Gledano historijski, najveću populaciju stanovništva Rusija je imala 1991. godine, neposredno prije raspada Sovjetskog Saveza i taj broj je iznosio 148.689.000 stanovnika. Broj stanovnika doživio je brzi pačev od sredine 1990tih da bi se usporio pa i prešao u stanje stagnacije zadnjih godina, uglavnom zbog smanjene stope smrtnosti kao i povećane stope nataliteta i imigracije. Rusija je 2009. godine zabilježila godišnji rast stanovništva po prvi put u zadnjih 15 godina i taj iznos je iznosio 10.500 stanovnika. U istoj godini, u Rusiju je imigriralo 279.906 migranata od čega njih 93% dolazi iz zemalja Zajednice nezavisnih država. Broj ruskih emigranata je stalno opadao sa 359.000 u 2000. godini na 32.000 u 2009. godini. Također, procenjuje se da u rusiji ima oko 10 miliona ilegalnih imigranata iz bivših sovjetskih država. U Rusiji živi oko 116 miliona etničkih Rusa dok oko 20 miliona etničkih Rusa živi van Rusije u bivšim republikama Sovjetskog saveza, uglavnom u Ukrajini i Kazahstanu. Prema popisu iz 2010. godine 81% stanovništva su etnički Rusi a 19% drugih naroda od kojih je najviše: 3,7% [[Tatari|Tatara]], 1,4% [[Ukrajinci|Ukrajinaca]], 1,1% [[Baškiri|Baškira]] 1% [[Čuvaši|Čuvaša]] dok je 11,8% ostalih i etnički neizjašnjenih. Prema popisu stanovništva, 84,93% ruskog stanovništva pripada evropskim etničkim grupama ([[slaveni]], [[germani]], narodi iz ugro-finske grupe naroda i dr) i manje ih je u odnosu na podatke iz 2002. godine, kada su činili više od 86% stanovništva. U 2006. godini, u pokušaju da nadoknađuje demografski pad zemlje, ruska vlada počela je pojednostaviti imigracione zakone i pokrenula državni program "za pružanje pomoći dobrovoljnoj imigraciji etničkih Rusa iz bivših sovjetskih republika". [275] U 2009. godini Rusija je doživjela najveću stopu nataliteta od raspada Sovjetskog Saveza [268] [276] U 2012. godini stopa nataliteta se ponovo povećala. Rusija je registrovala 1.896.263 rođenih, što je najveći broj od 1990. godine, pa čak i preko godišnjih rođenja u periodu 1967-1969, sa TFR od oko 1,7, najviše od 1991. godine (Izvor: Tabela vitalnih podataka ispod) U avgustu 2012. godine, kada je zemlja videla svoj prvi demografski rast od devedesetih, predsednik Putin je izjavio da bi do 2025. godine rusko stanovništvo moglo doći do 146 miliona, uglavnom zbog imigracije [277] Podaci o vjerskom sastavu su nepouzdani jer se vjera ne ispituje u popisima stanovništva. Samo je manji dio populacije aktivno religiozan, a dominiraju tradicionalne vjerske zajednice: [[Ruska pravoslavna crkva]] kojoj pripada slavensko stanovništvo, te [[Islam|islamska zajednica]] kojoj pripadaju neki narodi turskog porijekla (Tatari, Baškiri i dr.) i većina naroda sjevernog Kavkaza (Čečeni, Inguši i dr.). Gradskog stanovništva ima 72,4%, seoskog 27,6%. Dobni sastav je sljedeći: 0-19 25,2%, 20-59 56,3%, 60 i više 18,5%. === Gradovi === {{Glavni|Spisak gradova u Rusiji|Spisak gradova u Rusiji po broju stanovnika}} Glavni i najveći grad Rusije je Moskva, ujedno i jedan od najvećih gradova svijeta. Neki od većih gradova su: Sankt Peterburg, Novosibirsk, Jekaterinburg, Njižni Novgorod, Kazanj, [[Čeljabinsk]], [[Omsk]], [[Samara]], [[Ufa]], [[Rostov na Donu|Rostov]], [[Krasnojarsk]], [[Perm (grad)|Perm]], [[Voronjež]] i [[Volgograd]], koji su svi prema podacima iz 2016. godine milionski gradovi. === Etničke grupe === {{Glavni|Etničke grupe Rusije}} Rusija je multietnička država sa preko 160 različitih etničkih grupa i manjina, od naroda čije se brojno stanje mjeri u milionima (Rusini, Tatari) do naroda kojih je nekoliko desetina hiljada pripadnika. <gallery mode=packed caption="Etničke grupe Rusije"> Datoteka:Novosibirsk-Karimov.jpg|Ruski [[Kozaci]] u Sibiru Datoteka:Ил Күнэ - День государственности Республики Саха 32.jpg|[[Jakuti]] u [[Republika Saha|Republici Sahi]] Datoteka:Sourb Gevorg Art 1.JPG|[[Armeni]] u [[Volgograd]]u Datoteka:Komi peoples.jpg|Narod [[Komi (narod)|Komi]] Datoteka:Домбристы в национальных калмыцких костюмах.jpg|[[Kalmici]] u Elisti Datoteka:Народы Кавказа 19 век.JPG|Narodna nošnja naroda sa Sjevernok Kavkaza: [[Oseti]], [[Čerkezi]], [[Kabardinci]] i [[Čečeni]]. </gallery> === Jezik === {{Glavni|Ruski jezik|Jezici u Rusiji}} Ruskih 160 etničkih grupa služi se jezicima kojih je u Rusiji preko 100. Prema popisu iz 2002. godine, oko 142,6 miliona ljudi govori ruski, zatim slijede [[Tatarski jezik|tatarski]] sa 5,3 miliona i [[Ukrajinski jezik|ukrajinski]] sa 1,8 miliona govornika. Ruski je jedini zvanični državni jezik, ali Ustav daje pojedinim republikama pravo uvođenja pored ruskog i drugih službenih jezika na određenoj teritoriji. Uprkos širokoj raspodjeli, ruski jezik je homogen u čitavoj državi. Najrasprostranjeniji je jezik Evroazije, kao i [[Slavenski jezici|slavenski jezik]] sa najvećim brojem govornika. Spada u [[Indoevropski jezici|indoevropsku jezičku grupu]] i jedan je od živih [[Istočnoslavenski jezici|istočoslavenskih jezika]], pored bjeloruskog i ukrajinskog. Ruski jezik je drugi najkorišteniji jezik na [[Internet]]u nakon engleskog, jedan od dva službena jezika na [[Međunarodna svemirska stanica|međunarodnoj svemirskoj stanici]] i jedan je od šest službenih jezika [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]]-a. U Rusiji je u različitim regijama, od strane lokalnih vlada, proglašeno ukupno 35 službenih jezika. === Religija === {{Glavni|Religija u Rusiji}} Trenutno, u Rusiji ne postoje zvanični podaci o religijskoj pripadnosti jer se ti podaci ne prikupljaju tokom popisa a procjene o religijskoj slici u rusiji se zasnivaju samo na istraživanjima. Istraživačka organizacija Sreda je 2012. godine objavila Atlas Atena, s detaljnim popisom religijskih populacija i nacionalnosti u Rusiji, na osnovu sprovedenog istraživanja na velikom broju uzoraka širom Rusije. Prema tim podacima 46,8% stanovnika Rusije se izjasnilo kao krššćani (uključujući 41% pravoslavnih kršćana Ruske pravoslavne crkve, 1,5% pravoslavaca ili članova nekih drugih pravoslavnih crkava, 4,1% ostalih kršćana i manje od 1% katolika i protestanata), 25% duhovnog ali nereligioznog stanovništva, 13% ateista, 6,5% muslimana, 1,2% sljedbenika ''tradicionalnih religija'' i 0,5% tibetanskih budista. Međutim, kasnije te godine, Levada centar procijenio je da je 76% stanovnika Rusije kršćani,<ref name="levada.ru">{{cite web|url=http://www.levada.ru/2012/12/17/v-rossii-74-pravoslavnyh-i-7-musulman|script-title=ru:Пресс выпуски – В России 74% православных и 7% мусульман|trans-title=Press releases – In Russia 74% are Orthodox and 7% are Muslims|language=ru|work=levada.ru|date=17. 12. 2012|access-date=29. 4. 2015}}</ref> dok je Fondacija za istraživanje javnog mnjenja u junu 2013. procijenila<ref name="fom.ru">{{cite web|url=http://fom.ru/obshchestvo/10953|script-title=ru:Ценности: религиозность|trans-title=Values: Religious|language=ru|work=fom.ru|date=14. 6. 2013|access-date=4. 4. 2018}}</ref> broj kršćana na 65%. Ovi nalazi su u skladu sa procjenom Pew istraživačkog centra za 2011. godinu gdje se procjenjuje da je 73,6% ruskog stanovništva kršćani.<ref name="pewforum.org">{{cite web|url=http://www.pewforum.org/2011/12/19/global-christianity-exec/|title=Global Christianity – A Report on the Size and Distribution of the World's Christian Population|work=Pew Research Center's Religion & Public Life Project|date=19. 12. 2011|access-date=4. 4. 2018}}</ref> Najnoviji podaci Pew istraživačkog centra su pokazali da je u 2015. godini u Rusiji živjelo 71% pravoslavaca, 15% stanovništva se izjasnilo nereligioznim (uključujući i ateiste, agnostike i dr.), 10% muslimana i 2% drugih kršćana, dok je 1% pripadalo drugim religijskim uvjerenjima.<ref name="Religious Belief in Central and Eastern Europe">{{cite web|author=ANALYSIS |url=http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/11/2017/05/10104119/CEUP-FULL-REPORT.pdf |title=Religious Belief and National Belonging in Central and Eastern Europe |date=10. 5. 2017 |access-date=12. 5. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170513130508/http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/11/2017/05/10104119/CEUP-FULL-REPORT.pdf |archive-date=13. 5. 2017 |df= }}</ref> [[Islam]] je druga po veličini religija u Rusiji, poslije pravoslavlja.<ref>{{cite book|title=Europe: Belarus, Russian Federation and Ukraine|url=https://books.google.com/books?id=wm3w1oGCaEoC&pg=PA1387|access-date=4. 4. 2018|series=World and Its Peoples|year=2010|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7900-0|page=1387|chapter=Russian Federation}}</ref> To je tradicionalna ili dominantna religija među nekim kavkaskim etničkim zajednicama (posebno [[Čečeni]]ma, [[Inguši]]ma i [[Čerkezi]]ma) kao i među nekim [[Turkijski narodi|turkijskim narodima]] (naročito [[Tatari]]ma i [[Baškiri]]ma). [[Budizam]] je tradicionalan zastupljen u tri regije Ruske Federacije: [[Burjatija|Burjatiji]], [[Tuva|Tuvi]] i [[Kalmikija|Kalmikiji]]. Prema raznim izveštajima, udio nereligioznog stanovništva u Rusiji iznosi između 16% i 48% stanovništva.<ref>{{Cite book |last=Zuckerman |first=P. |chapter=Atheism: Contemporary Rates and Patterns |title=The Cambridge Companion to Atheism |editor=Michael Martin |publisher=Cambridge University Press |year=2005}}</ref> Prema najnovijim studijama, procenat ateista značajno je smanjen u periodu nakon raspada Sovjetskog Saveza.<ref name="2013 Belivers">{{cite web|url=http://www.sova-center.ru/religion/discussions/how-many/2013/01/d26201/|title=|last=|first=|date=15. 1. 2013|website=|publisher=SOVA Center for Information and Analysis|language=ru|script-title=ru:Социологи вновь посчитали верующих россиян|trans-title=Sociologists have counted Russian believers anew|access-date=4. 4. 2018}}</ref><ref name="GallupInt">{{cite web|url=http://redcresearch.ie/wp-content/uploads/2012/08/RED-C-press-release-Religion-and-Atheism-25-7-12.pdf |title=Global Index of Religion and Atheism |last= |first= |date= |website= |publisher=Worldwide Independent Network/Gallup International Association |archive-url=https://web.archive.org/web/20120812210929/http://redcresearch.ie/wp-content/uploads/2012/08/RED-C-press-release-Religion-and-Atheism-25-7-12.pdf |archive-date=12. 8. 2012 |access-date=4. 4. 2018}}</ref> <gallery mode=packed> Datoteka:Moscow StBasilCathedral d18.jpg|[[Crkva sv. Vasilija Blaženog u Moskvi]] Datoteka:Московская соборная мечеть.jpg|[[Moskovska saborna džamija]] Datoteka:Atsaysky datsan in Buryatia, Selenga area 2.png|Atsajski datsan u [[Burjatija|Burjatiji]]. |Slika 14. [[Dalaj Lama|Dalaj Lame]] izložena u [[Budizam|budističkom]] hramu u [[Tuva|Tuvi]]. Datoteka:Kazan church edit.jpg|[[Sinkretizam|Sinkretistički]] [[Hram svih religija]] u gradu [[Kazanj]]u, u [[Tatarstan]]u. </gallery> === Obrazovanje === {{Glavni|Obrazovanje u Rusiji}} Rusija ima najviši procenat (54%) visokoobrazovanog stanovništva u svijetu.<ref>[[Huffington Post]]: [http://www.huffingtonpost.com/2010/07/22/countries-with-the-most-c_n_655393.html#s117394&title=United_Kingdom_318 Countries With The MOST College Graduates] retrieved September 27, 2013</ref> Prema Ustavu, obrazovanje u Rusiji je besplatno i zagarantovano svima<ref>David Johnson, ed., ''Politics, Modernisation and Educational Reform in Russia: From Past to Present'' (2010)</ref> ali je ipak velika konkurencija kada je u pitanju subvencioniranje visokoškolskog obrazovanja na pojedinim univerzitetima.<ref>{{cite web|author=Smolentseva, A|title=Bridging the Gap Between Higher and Secondary Education in Russia|url=http://www.bc.edu/research/cihe.html|access-date=27. 12. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20100827051359/http://www.bc.edu/research/cihe.html|archive-date=27. 8. 2010|url-status=dead}}</ref> Kao rezultat velikog naglaska na nauci i tehnologiji ruski stručnjaci u oblasti medicine, matematike, različitih inženjerskih oblasti i dr. oblastima su na svjetskom nivou visokocijenjeni.<ref>{{cite web|publisher=U.S. Department of State|title= Background Note: Russia|url=https://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3183.htm|access-date=2. 1. 2008}}</ref> [[Datoteka:Moscow State University.jpg|lijevo|250p|mini|[[Moskovski državni univerzitet]]]] Od 1990. godine uvedeno je 11-godišnje školsko obrazovanje. Obrazovanje u državnim srednjim školama je besplatno. Visokoškolskoobrazovanje je besplatno, sa izuzecima pojedinih univerziteta.<ref>{{cite web|title=Higher Education Institutions|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20120303145808/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|archive-date=3. 3. 2012|publisher=[[Rosstat]]|access-date=1. 1. 2008}}</ref> Najstariji i najveći ruski univerziteti su [[Moskovski državni univerzitet]] i [[Državni univerzitet u Sankt Peterburgu]]. Početkom trećeg milenija, kako bi se stvorili visokoobrazovni i istraživački instituti uporedivog nivoa širom Rusije, vlada je pokrenula program uspostavljanja "federalnih univerziteta", uglavnom spajanjem postojećih velikih regionalnih univerziteta i istraživačkih instituta i pružajući im posebna sredstva. Ove nove institucije uključuju i neke univerzitete kao što su: Južni federalni univerzitet, Sibirski federalni univerzitet, Federalni univerzitet u Kazanju, Sjeveroistočni federalni univerzitet i Dalekoistočni federalni univerzitet. Prema rangu ''QS World University Rankingsa'' za 2018. godinu, najbolje ocijenjana ruska visokoškolska ustanova je Moskovski državni univerzitet koji zauzima 95. mjestu najboljih univerziteta na svijetu. == Kultura == {{Glavni|Ruska kultura}} Rusija je dala istaknute predstavnike na gotovo svim poljima ljudskog djelovanja pa tako i u oblasti [[umjetnost]]i i [[nauka|nauke]]. === Filozofija === {{Glavni|Ruska filozofija}} Ruska filozofija je doživjela procvat u 19. vijeku, kada je na početku bila definisana protivljenjem od strane pripadnika prozapadne struje koji su zagovarali zapadne političke i ekonomske modele i Slavofile, koji su insistirali na razvijanju Rusije kao jedinstvene civilizacije. Drugoj grupi su pripadali [[Nikolaj Danilevski]] i [[Konstantin Leontjev]], osnivači proevropske struje. U svom daljnjem razvoju ruska filozofija je uvek bila obilježena dubokom vezom sa književnošću i interesovanjem prema kreativnosti, društvu, [[Politika|politici]] i [[Nacionalizam|nacionalizmu]]. [[Ruski kosmizam]] i religijska filozofija bili su druga glavna područja njihovog interesovanja. Značajni filozofi s kraja 19. i početka 20. vijeka bili su: [[Vladimir Solovjev]], [[Sergej Bulgakov]] i [[Vladimir Vernadsky]]. === Književnost === {{Glavni|Ruska književnost}} [[Datoteka:Dostoevsky.jpg|150px|mini|[[Fjodor Dostojevski]]]][[Datoteka:Chekhov_1898_by_Osip_Braz.jpg|150px|mini|[[Anton Čehov]]]] Ruska književnost se smatra jednom od najplodonosnijih i najznačajnijih svjetskih književnosti. Od nekoliko perioda na koje se može podijeliti, kao najznačajniji period u ruskoj književnosti se smatra 19. vijek tzv. ''Zlatno doba'' ruske književnosti. [[Romantizam]] kao jedan od pravaca u književnosti i općenito u umjetnosti uticao je na procvat [[Poezija|poezije]] i pojavu značajnih imena u toj oblasti kao što su [[Vasilij Žukovski]], a kasnije i [[Aleksandar Sergejevič Puškin|Aleksandra Puškina]]. Puškinu se pripisuje i kristalizacija književnog ruskog jezika i uvođenje novog nivoa umjetnosti u rusku književnost. Njegovo najpoznatije djelo je roman u stihu, [[Evgenij Onjegin (roman)|Evgenij Onjegin]]. Čitava nova generacija pjesnika, uključujući: [[Mihail Jurjevič Ljermontov|Mihaila Ljermontova]], [[Jevgenij Baratinski|Jevgenija Baratinskog]], [[Konstantin Batjuškov|Konstantina Batjuškova]], [[Nikolaj Nekrasov|Nikolaja Nekrasova]], [[Aleksej Konstantinovič Tolstoj|Alekseja Konstantinoviča Tolstoja]], [[Fjodor Tjutčev|Fjodora Tjutčeva]] i [[Afanasije Feta|Afanasija Feta]] slijedili su Puškinove korake. Ne samo poezija već je i [[proza]] doživjela procvat. Prvi veliki ruski romanopisac bio je [[Nikolaj Vasiljevič Gogolj]]. Uslijedili su [[Ivan Sergejevič Turgenjev]], [[Mihail Saltikov-Šedrin]] i [[Nikolaj Leskov]], koji su svi pisali kratke priče i romane kao i romanopisac [[Ivan Gončarov]]. [[Lav Tolstoj]] i [[Fjodor Dostojevski]] uskoro su postali međunarodno poznati po svojim djelima, a mnogi književni kritičari poput F. R. Leavisa opisali su i jednog i drugog kao najveće romanopisce u historiji. Tokom druge polovine vijeka [[Anton Pavlovič Čehov]] je nadmašio druge u pisanju kratkih priča i postao vjerovatno najveći pisac drama svog vremena. Neki od najznačajnijih predstavnika ruske književnosti su: * [[Aleksandar Sergejevič Puškin]] (1799–1837) * [[Nikolaj Vasiljevič Gogolj]] (1809–1852) * [[Fjodor Dostojevski]] (1821–1881) * [[Lav Tolstoj]] (1828–1910) * [[Anton Pavlovič Čehov]] (1860–1904) * [[Maksim Gorki]] (1868–1936) * [[Sergej Aleksandrovič Jesenjin]] (1895–1925) * [[Mihail Aleksandrovič Šolohov]] (1905–1984) * [[Aleksandar Solženjicin]] (1918–2008) === Umjetnost === {{Glavni|Ruska umjetnost}} [[Datoteka:Автопортрет. Художник. 1933. ГРМ.png|mini|165x165piksel|[[Kazimir Maljevič]]]] [[Datoteka:Angelsatmamre-trinity-rublev-1410.jpg|thumb|left|upright|Primjerak ruske ikone poznate kao [[Andrej Rubljov|Rubljova]] ''Trojica'']] Rano rusko slikarstvo zasnivalo se uglavnom na izradi [[ikona]] i živopisnih [[Freska|freski]], žanrova slikarstva naslijeđenih iz perioda [[Bizantijsko Carstvo|Bizantijskog Carstva]]. Usponom ruske moći umjetnici poput [[Teofan Grk|Teofana Grka]], [[Dionisijus]]a Dionisius i [[Andrej Rubljov|Andreja Rubljova]] su povezani uglavnom sa ruskom umjetnošću. [[Ruska akademija umjetnosti]] je osnovana [[1757]]. godine što je ruskim umjetnicima pomoglo u ostvarivanju međunarodne uloge i statusa. [[Ivan Argunov]], [[Dmitrij Levicki]], [[Vladimir Borovikovski]] i drugi akademici iz 18. vijeka uglavnom su se usredsredili na portretno slikarstvo. Početkom 19. vijeka, u periodu procvata [[Neoklasicizam|neoklasicizma]] i [[Romantizam|romantizma]], mitološke i biblijske teme inspirisale su mnoge istaknute slikare, naročito Karl Briullova i Aleksandra Ivanova. Sredinom 19. vijeka grupa predstavnika kritičkog realizma, [[Peredvižnjevci]] je raskrstila sa tadašnjom Akademijom i pokrenula školu umjetnosti koja je bila lišena akademskih ograničenja. Ti umjetnici su bili uglavnom realisti koji su smisao ruskog identiteta potražili u pejzažima velikih rijeka, šuma i breza, kao i u živahnim žanrovskim scenama i velikim portretima svojih savremenika. Neki umjetnici usredsredili su se na prikazivanje dramskih trenutaka ruske historije, dok su se drugi obratili društvenoj kritici, svojim djelima prikazujući stanje siromaštva i karikaturizaciju vlasti. Takav kritički realizam je cvjetao tokom vladavine cara [[Aleksandar II, car Rusije|Aleksandra II]]. Vodeći realisti tog doba su bili: Ivan Šiškin, Arkhip Kuindži, Ivan Kramskoj, Vasilij Polenov, Isak Levitan, Vasilij Surikov, Viktor Vasnecov, Ilja Repin i Boris Kustodijev. Na prelomu 20. vijeka pojavilo se simboličko slikarstvo, kojeg predstavljaju Mihail Vrubel, Kuzma Petrov-Vodkin i Nikolas Roerich. * [[Vasilij Kandinski]] (1866–1944) * [[Kazimir Maljevič]] (1878–1935) === Muzika i ples === {{Glavni|Muzika Rusije|Ruski balet|Spisak ruskih kompozitora}} [[Datoteka:1989 CPA 6113.jpg|thumb|230px|desno|Sovjetska poštanska marka na kojoj su prikazani ruski narodni muzički instrumenti.]] Najstariji oblik muzičke tradicije u Rusiji je [[Ruska narodna muzika]], koja je blisko vezana za seoski život i običaje. Njeni korijeni se nalaze u [[Ruska pravoslavna crkva|Ruskoj pravoslavnoj crkvi]], gdje se pjeva tokom najvećeg dijela njihovih vjerskih službi i gdje nisu bili korišteni muzički instrumenti. Najveći dio [[Rusi|ruskog]] stanovništva je bio nepismen i siromašan, pa su rijetki bili [[muzički instrumenti]]. Iz tih razloga je vokalna muzika i najzastupljenija. Ruski narodni muzički instrumenti su obično bili korišteni u životu pastira ili za određene vrste narodnih plesova i pjesama. Među instrumentima najpoznatiji su [[balalajka]] i [[harmonika]], a koriste se samo u pojedinim ruskim područjima. Najčešći muzički instrumenti su: žičani instrumenti (balalajka, zviždaljka, gusle, domra, violina), [[puhački instrumenti]] (žalejka, rog, kugiklji). U starim ljetopisima su spomenuti: vojne trube, lovački rogovi, tamburaši. Instrumenti kao što su harmonika, [[mandolina]], gitara sa 7 žica, relativno kasno su se pojavili u Rusiji (19-20 vijek). Na osnovama stare ruske narodne muzike su kasnije razvijani različiti oblici umjetničke muzike, koja u Rusiji često sadrži narodne melodije i narodne elemente ili muziku drugih etničkih grupa koje žive u Rusiji. <gallery perrow="5"> Datoteka:Balakirev1860s CuiIP 73 600.jpg|[[Milij Aleksejevič Balakirev]] Datoteka:Borodin.jpg|[[Aleksander Borodin]] Datoteka:Cesar cui.jpg|[[César Cui]] Datoteka:Modest Musorgskiy, 1870.jpg|[[Modest Mussorgski]] Datoteka:Walentin Alexandrowitsch Serow 004.jpg|[[Nikolaj Rimski-Korsakov]] </gallery> Rusku muzičku scenu 19. vijeka karakteriziraju tenzije između klasičnog kompozitora [[Mihail Glinka|Mihaila Glinke]], zajedno sa ostalim članovima [[Velika petorka|Velike petorke]] (galerija iznad), koji su prigrlili ruski nacionalni identitet dodavajući u svoja muzička djela primjese vjerskih i tradicionalnih elemenata, i [[Rusko muzičko društvo|Ruskog muzičkog društva]] na čelu s kompozitorima, braćom [[Anton Rubinstein|Antonom]] i [[Nikolai Rubinstein|Nikolajem Rubinsteinom]], koji su zastupali konzervativniji pravac. Tradiciju [[Petar Iljič Čajkovski|Petra Iljiča Čajkovskog]] (1840–1893), jednog od najvećih kompozitora [[Romantizam (muzika)|romantizma]], nastavio je [[Sergej Rahmanjinov]] (1873–1943) tokom 20. vijeka. Među svjetski poznate ruske kompozitore 20. vijeka također se ubrajaju [[Aleksandr Skrjabin]], [[Igor Stravinski]] (1882–1971), [[Sergej Prokofjev]] (1891–1953), [[Dmitrij Šostakovič]] (1906–1975) i [[Alfred Šnitke]] (1934–1998). == Sport == {{Glavni|Sport u Rusiji}} [[Datoteka:Reprezentacja Rosji2.jpg|thumb|desno|[[Nogometna reprezentacija Rusije]] na [[Evropsko prvenstvo u nogometu 2012.|Evropskom prvenstvu u nogometu 2012.]]]] Sportisti Sovjetskog Saveza a poslije i sportisti Rusije su uvijek bili među prve četiri države po broju zlatnih medalja osvojenih na ljetnim olimpijadama. Sovjetski gimnastičari, hrvači, dizači tegova, bokseri, strijelci, skijaši, biatlonci, zajedno s sovjetskom košarkašima, rukometašima, odbojkašima i hokejašima su bili među najboljim na svijetu.<ref>{{cite journal|url=http://www.la84foundation.org/OlympicInformationCenter/OlympicReview/1974/ore84/ore84k.pdf|title=The USSR and Olympism|journal=[[Olympic Review]]|publisher=[[International Olympic Committee]]|issue=84|pages=530–557|date=oktobar 1974|format=PDF|access-date=28. 3. 2008|archive-date=16. 1. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130116214930/http://www.la84foundation.org/OlympicInformationCenter/OlympicReview/1974/ore84/ore84k.pdf|url-status=dead}}</ref> Prve olimpijske igre na području Rusije bile su [[Olimpijske igre 1980.|ljetne olimpijske igre održane 1980. u Moskvi]] dok su zimske održane [[Zimske olimpijske igre 2014.|2014. u Sočiju]]. === Olimpijske igre === {{Glavni|Rusija na Olimpijskim igrama}} Organizaciju i upravljanje olimpijskim takmičenjima u Rusiji, zadužen je [[Ruski olimpijski savez]], osnovan 1911. godine, a obnovljen 1992. godine. U ostalim periodima ruski sportisti nastupali su za selekcije [[Sovjetski Savez na Olimpijskim igrama|Sovjetskog Saveza]] i selekciju [[Zajednica Nezavisnih Država na Olimpijskim igrama|Zajednice Nezavisnih Država]] Od [[LJOI 1994.|1994.]] godine na ukupno šest [[Ljetne olimijske igre|Ljetnih olimpijskih igara]] pa do [[LJOI 2016.|206.]] ruski sportisti osvojili su 426 medalja, od toga 149 zlatnih, 124 srebrne i 153 bronzanih, te su na ukupnoj listi na desetom mjestu. Na [[ZOI|Zimskim olimpijskim igrama]] od [[ZOI 1994|1994.]] pa do [[ZOI 2018.|2018]] na sedam nastupa osvojili su 120 medalja od kojih su 47 zlatne, 38 srebrne i 35 bronzanih, te zauzimaju deveto mjesto u ukupnom plasmanu svojenih medalja. === Nogomet === {{Glavni|Nogomet u Rusiji}} {{Također pogledajte|Svjetsko prvenstvo u nogometu 2018.}} [[Nogomet]] je jedan od najpopularnijih sportova u modernoj Rusiji. [[Sovjetska nogometna reprezentacija]] bija je prva koja je osvojila titulu prvaka na [[Evropsko prvenstvo u nogometu|Evropskom prvenstvu u nogometu]] održanom [[Evropsko prvenstvo u nogometu 1960.|EP 1960.]] godine u [[Francuska|Francuskoj]]. Jedan od najstaknutijih nogometaša iz tog perioda je [[Lav Jašin]], koji je zabilježio nastup na četiri [[Svjetsko prvenstvo u nogometu|svjetska prvenstva u nogometu]] u periodu od 1958. do 1970. godine, te se smatra jednim od najvećih golmana u historiji nogometa a odabran je u [[Tim snova FIFA Svjetskih prvenstava]]. Osim jedne osvojene titule prvaka Evrope, sovjetski reprezentativci su igrali još i finale [[Evropskog prvenstva 1988.|EP 1988.]] a osvajali su i zlatne medalje na [[Nogomet na Olimpijskim igrama 1956.|olimpijskim igrama 1956.]] i [[Nogomet na Olimpijskim igrama 1988.|1988.]] godine. Organizaciju nogometnih takmičenja u Rusiji, vodi [[Ruski nogometni savez]], koji organizuje ligaška i kup takmičenja. Najviše titula prvaka u [[Premjer liga Rusije|Premjer ligi]] ima [[Spartak Moskva]], ukupno deset, a najviše pobjeda u [[Kup Rusije|Kupu Rusije]] imaju [[Lokomotiva Moskva]] i [[PFK CSKA Moskva]] ukupno po sedam titula. Ruski nogometni klubovi [[PFK CSKA Moskva]] i [[FK Zenit Sankt Peterburg]] osvojili su [[UEFA Evropska liga|UEFA Evropsku ligu]] [[UEFA Evropska liga 2004/2005.|2005.]] i [[UEFA Evropska liga 2007/2008.|2008.]] godine, respektivno. U novije vrijeme najbolji rezultat [[Ruska nogometna reprezentacija]] je postigla plasmanom u polufinale [[Evropsko prvenstvo u nogometu 2008.|Evropskog prvenstvg u nogometu]] održanog 2008. u [[Austrija|Austriji]] i [[Švicarska|Švicarskoj]] gdje je izgubila od [[Španska nogometna reprezentacija|reprezentacije Španije]] koja je i postala prvak. Najveći nogometni događaj na prostoru Rusije je [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 2018.|Svjetsko prvenstvo u nogometu]] koje će se održati u junu i julu 2018. gdje će se u 11 gradova i 12 stadiona evropskog dijela i područja [[Ural]]a ugostiti 32 najbolje svjetske reprezentacije. === Košarka === {{Glavni|Košarka u Rusiji}} [[Ruska košarkaška reprezentacija]] je 2007. godine osvojila prvo mjesto na [[Evropsko prvenstvo u košarci 2007.|Evropskom prvenstvu u košarci]]. To je za reprezentaciju, pored jedne srebrne i dvije bronzane, prva zlatna medalja na evropskom prvenstvu na kojem su učestvovali ukupno 13 puta. Ruski košarkaški klub [[PBC CSKA Moscow]] jedan je od najboljih timova u Evropi, sa osvojenih 7 titula evropskog i ukupno 44 titule državnog prvaka (24 titule iz sovjetskog doba i 20 ruskih titula). === Rukomet === {{Glavni|Rukomet u Rusiji}} {{sekcija}} === Odbojka === {{Glavni|Odbojka u Rusiji}} {{sekcija}} === Vaterpolo === {{Glavni|Vaterpolo u Rusiji}} === Hokej na ledu === {{Glavni|Hokej na ledu u Rusiji}} Iako se [[hokej na ledu]] pojavio tek u sovjetskom periodu, [[Reprezentacija Sovjetskog Saveza u hokeju na ledu]] uspjela je osvojiti zlato na skoro svim olimpijskim i svjetskim prvenstvima na kojima su učestvovali. Ruski hokejaši [[Valerij Harlamov]], [[Sergej Makarov]], [[Vjačeslav Fetisov]] i [[Vladislav Tretiak]] drže četiri od šest pozicija [[IHF]]ovog ''Tima stoljeća''.<ref>{{cite web|url=http://www.iihf.com/channels/iihf-world-championship/news/news-singleview-world-championship/article/iihf-centennial-all-star-team.html |title=IIHF Centennial All-Star Team |publisher=Iihf.com |access-date=27. 4. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090610024004/http://www.iihf.com/channels/iihf-world-championship/news/news-singleview-world-championship/article/iihf-centennial-all-star-team.html |archive-date=10. 6. 2009}}</ref> Reprezentacija Rusije u hokeju na [[Hokej na ledu na Olimpijskim igrama|Olimpijskim turnirima]] je osvojila jednu srebrnu i jednu bronzanu olimpijsku medalju, na turnirima od [[Hokej na ledu na Olimpijskim igrama 1994.|ZOI 1994.]] Na [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na led|Svjetskim prvenstvima]] održanim [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 1993.|SP 1993]], [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 2008.|SP 2008]], [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 2009.|SP 2009]],<ref>{{cite web|url=http://www.iihf.com/sk/home-of-hockey/news/news-singleview/?tx_ttnews[tt_news]=3570&cHash=e297f36b56c3588a73701c29a8895077|title=Pure gold: Russia repeats!|publisher=[[IIHF]]|date=10. 5. 2009|access-date=28. 8. 2015}}</ref> [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 2012.|SP 2012.]] i [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 2014.|SP 2014.]] osvajali su zlatna odličja. Pored pet zlatnih, ruski hokejaši osvojili su još tri srebrne i četiri brontane medalje. [[Kontinentalna liga u hokeju na ledu]] (KHL) osnovana je 2008. godine kao nasljednica [[Ruska supeliga u hokeju na ledu|Ruske superlige]]. Ova liga je rangirana kao najbolja hokejska liga u Evropi od 2009. godine<ref>{{cite web|title=Russian league tops first CHL ranking|url=http://www.iihf.com/home-of-hockey/news/news-singleview/?tx_ttnews[tt_news]=761&cHash=9ba72730fbb5b1cd42b3115bf5ad3e81|date=7. 3. 2008|access-date=28. 8. 2015}}</ref> i druga najbolja u svijetu.<ref>{{cite web|url=http://www.iihf.com/home-of-hockey/news/news-singleview/?tx_ttnews[tt_news]=6876&cHash=60f30f7f072dfbdf8e5b4c471559f28f|title=World of difference for KHL?|publisher=iihf.com|date=7. 5. 2012|access-date=28. 8. 2015}}</ref> To je međunarodna profesionalna hokejaška liga [[Evroazija|Evroazije]] i sastoji se od 28 klubova, od kojih su 22 iz Rusije a ostali klubovi su iz [[Latvija|Latvije]], [[Kazahstan]]a, [[Bjelorusija|Bjelorusije]], [[Finska|Finske]], [[Slovačka|Slovačke]] i [[Kina|Kine]]. KHL je četvrta liga u Evropi po broju gledalaca.<ref>{{cite web|url=http://fhr.ru/en/main/ofnews/card/?id_4=7476|title=KHL is on the 4th place by attendance|publisher=IIHF|access-date=2. 6. 2017}}</ref> === Biatlon === {{Glavni|Biatlon u Rusiji}} [[Datoteka:Drachev2013.jpg|140px|mini|desno|[[Vladimir Dračev]], najuspješniji ruski biatlonac]] [[Datoteka:Bog-Tit.JPG|140px|mini|desno|[[Ana Bogalij-Titovec]], jedan od najuspješnijih ruskih biatlonki]] Organizacijom takmičenja u biatlonu u Rusiji rukovodi [[Ruski biatlonski savez]]. Nakon raspada Sovjetskog Saveza 1991, [[Sovjetski biatlonski savez]] podijelio se na desetak saveza. Do tada su ruski biatlonci nastupali pod zastavom Sovjetskog saveza, zatim kao [[Zajednica Nezavisnih Država]], a od [[Svjetski kup u biatlonu 1992/1993.|sezone 1992/93.]] nastupaju kao ruska reprezentacija. Na takmičenjima na [[Biatlon na Zimskim olimpijskim igrama|Zimskim olimpijskim igrama]], od [[Biatlon na Zimskim olimpijskim igrama 1994.|ZOI 1994.]] u ukupno sedam nastupa do [[Biatlon na Zimskim olimpijskim igrama 2018.|ZOI 2018.]] ruski biatlonci osvojili su četiri zlatne, dvije srebrne i pet bronzanih medalja, Najuspješniji ruski biatlonac bio je [[Jevgenij Ustjugov]] sa dvije zlatne i jednom bronzanom medaljom, a najuspješnija biatlonka [[Ana Bogalij-Titovec]] koja je osvojila dvije zlatne medalje. Na [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu|Svjetskim prvenstvima u biatlonu]] u ukupno na 24 prvenstva od [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 1993.|SP 1993.]] pa do [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 2017.|SP 2017.]] ruski biatlonci osvojili su 33 zlatne, 37 srebrnih i 23 bronzane medalje.{{efn|Međunarodni biatlonski savez [[IBU]] pribraja medalje Sovjetskog saveza i Zajednice Nezavisnih Država Rusiji, te po toj metodi Rusija ima ukupno 182 medalje i to 69 zlatnih, 66 srebrnih i 47 bronzanih}} Najviše medalja osvojio je [[Vladimir Dračev]]: 4 zlatne, 5 srebrnih i 1 bronzanu; a u ženskoj konkurenciji [[Olga Piljova]]: 6 zlatnih, 2 srebrne i 1 bronzanu. U takmičenjima [[Svjetski kup u biatlonu|Svjetskog kupa u biatlonu]], [[Vladimir Dračev]] je pobijedio jedanput u ukupnom plasmanu i to u [[Svjetski kup u biatlonu 1995/1996.|sezoni 1995/96]], a [[Anfisa Rezcova]] je pobijedila dva puta i to u sezonama [[Svjetski kup u biatlonu 1991/1992.|1991/92.]] i [[Svjetski kup u biatlonu 1992/1993.|1992/93.]] Najviše pobjeda u Svjetskom kupu ima [[Anton Šipuljin]] ukupno 11, a u ženskoj konkurenciji [[Olga Zajceva]] sa 13 pobjeda. Rusija je bila domaćin trima Svjetskim prvenstvima u biatlonu: [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 1992.|1992.]] u [[Novosibirsk]]u i dva puta u [[Hanti-Mansijsk]]u [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 2003.|2003.]] i [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 2011.|2011.]] == Filatelija == {{sekcija}} == Također pogledajte == * [[Spisak nacionalnih parkova u Rusiji]] == Napomene == {{Napomene}} == Reference == {{refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Russia}} * [http://www.gov.ru Službeni sajt vlade] * [http://www.kremlin.ru Službeni sajt predsjednika] * [https://wikiway.com/russia/goroda/ Gradovi Rusije] {{Rusija po temama}} {{Države Evrope}} {{Države Azije}} {{CIS}} {{OIK}} {{Vijeće Evrope}} {{Crnomorske države}} [[Kategorija:Rusija| ]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza]] [[Kategorija:Države posmatrači Organizacije islamske saradnje]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] nfmr3kw6473825iu361fth7ttjs7r9o 3734253 3734171 2025-07-11T09:35:37Z KWiki 9400 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] uklonjena; [[Kategorija:Članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734253 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Ruska Federacija | izvorno_ime = {{jezik|ru|Российская Федерация}} {{Simboli jezika|ru|ruski}} | ime_genitiv = Rusije | zastava = Flag of Russia.svg | grb = Coat of Arms of the Russian Federation.svg | mapa = Russian Federation (orthographic projection).svg | uzrečica = | himna = [[Himna Rusije|Государственный гимн Российской Федерации]]<br /><small>([[bosanski|bs]]: "Himna Ruske Federacije")</small>{{Center|[[Datoteka:National Anthem of Russia (2000), three verses.ogg]]}} | službeni_jezik = [[Ruski jezik|ruski]] <br> [[Jezici u Rusiji|jezici Rusije]] | glavni_grad = [[Moskva]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|55|45|N|37|37|E}} | državno_uređenje = [[Federacija|Federalna]] [[Polupredsjednički sistem|polupredsjednička]] [[Republika|ustavna republika]] | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Rusije|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Vladimir Putin]] | vrsta_druge_vlasti = [[Premijer Rusije|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Mihail Mišustin]] | nezavisnost = [[Raspad Sovjetskog saveza|Raspadom Sovjetskog saveza]] | nezavisnost_priznato = [[12. juni]] [[1990.]] | površina = 17.075.200<ref>{{cite web|url=http://geography.about.com/od/countryinformation/a/bigcountries.htm|title=Biggest Countries The Twenty Largest Countries in Area in the World|author=Matt Rosenberg|website=About.com|access-date=20. 10. 2016|archive-date=22. 11. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161122050102/http://geography.about.com/od/countryinformation/a/bigcountries.htm|url-status=dead}}</ref> | procenat_vode = 13,0<ref name=gen>{{cite web|title=The Russian federation: general characteristics |url=http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1/010000R |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728064121/http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1%2F010000R |archive-date=28. 7. 2011 |work=Federal State Statistics Service |access-date=5. 4. 2008}}</ref> | po_površini_na_svijetu = 1. | stanovnika = 144.463.451 <small>Procjena 2017. (bez Krima)</small><ref name="gksru.xls">{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2017.xls|title=Оценка численности населения на 1 января 2017 года и в среднем за 2016 год|language=ru|format=xls|website=Федеральная служба государственной статистики|access-date=20. 10. 2016|archive-date=5. 6. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190605235655/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2017.xls|url-status=dead}}</ref> | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 9. | gustoća = 8,3 | bdp_ukupno = $2.222 triliona | bdp_godina = 2010 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $15.836 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 0,719 | hdi_godina = 2010 | hdi_nivo = {{color|#009900|visok}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 65. | gini = 42,3 ({{color|#009900|visok}}) | gini_godina = 2008 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Ruska rublja|Rublja]] (RUB) | vremenska_zona = [[UTC]] +3 do +12 | najveća_tačka_ime = [[Elbrus]] | najveća_tačka_metara = 5.642 | najveće_jezero_ime = [[Bajkalsko jezero]] | najveće_jezero_površina = 31.500 | najveća_rijeka_ime = [[Lena]] | najveća_rijeka_dužina = 4.310 | internetski_nastavak = {{plainlist| * [[.ru]] * [[.su]] * [[.рф]] }} | pozivni_broj = +7 }} '''Rusija''' ({{jez-ru|Росси́я}}), službeno '''Ruska Federacija''' ({{jez-ru|Росси́йская Федера́ция|linkovi=ne}}), jest [[suverena država]] koja se prostire preko ogromnih prostranstava [[Istočna Evropa|Istočne Evrope]] i [[Sjeverna Azija|sjeverne Azije]]. Sa površinom od 17.075.400{{razmak}}km<sup>2</sup> Rusija je [[Spisak država po površini|najveća]] država na svijetu, pokrivajući skoro dvostruko veću teritoriju od [[Kanada|Kanade]], [[Kina|Kine]] ili [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjenih Američkih Država]]. Po broju stanovnika [[Spisak država po stanovništvu|deveta je najmnogoljudnija država na svijetu]] sa oko 144 miliona stanovnika u 2016. godini. Zapadni, evropski dio države je dosta gušće naseljen, sa višim stepenom urbanizacije i u njemu živi oko 77% stanovništva Rusije. [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad Rusije je [[Moskva]], jedan od najvećih gradova svijeta dok su veći gradovi: [[Sankt Peterburg]], [[Novosibirsk]], [[Jekaterinburg]], [[Njižni Novgorod]] i [[Kazanj]]. Protežući se preko cjelokupne sjeverne Azije i većeg dijela [[Istočna Evropa|Istočne Evrope]], Rusija se dijeli na [[Vremenske zone u Rusiji|jedanaest vremenskih zona]] i uključuje širok spektar okruženja i oblika reljefa. Nekada najistaknutija republika SSSR-a, Rusija je postala nezavisna država nakon [[Raspad Sovjetskog saveza|njegovog raspada]], decembra [[1991]]. Pod sovjetskim sistemom, zvala se [[Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika]] (RSFSR). Većina površine, stanovništva i industrijske proizvodnje SSSR-a, nekada jedne od dvije svjetske [[supersila|supersile]], otpada na Rusiju. Zbog toga, i po raspadu Sovjetskog saveza, Rusija igra značajnu ulogu na svjetskoj sceni. Ova uloga, iako značajna, još nema ulogu nekadašnjeg SSSR-a. Ruska ekonomija je prema vrijednosti nominalnog [[Bruto domaći proizvod|BDP]]-a rangirana kao 11. najveća na svijetu i 6. po paritetu kupovne moći u 2015. godini.<ref>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=83&pr.y=16&sy=2015&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=193%2C273%2C223%2C156%2C924%2C922%2C132%2C184%2C134%2C534%2C536%2C136%2C158%2C112%2C111%2C542&s=NGDPD%2CPPPGDP&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects|publisher=[[Međunarodni monetarni fond|IMF]]|access-date=22. 5. 2017}}</ref> Ruske rezerve mineralnih i energetskih resursa su najveće takve rezerve na svijetu,<ref>{{cite web|url=http://www.unesco.ru/en/?module=pages&action=view&id=1|title=Commission of the Russian Federation for UNESCO: Panorama of Russia|publisher=Unesco.ru|access-date=22. 5. 2017}}</ref> što je čine jednim od vodećih proizvođača nafte i prirodnog plina na svijetu.<ref>[https://web.archive.org/web/20120518015934/http://omrpublic.iea.org/omrarchive/18jan12sup.pdf International energy agency ‐ Oil market report], pristupljeno 9. jula 2017.</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2249rank.html Natural gas - production compares the total natural gas produced in cubic meters (cu m)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160315051210/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2249rank.html |date=15. 3. 2016 }}, CIA, World Factbook, pristupljeno 9. jula 2017.</ref> Jedna je od nekoliko priznatih [[Nuklearne sile|nuklearnih sila]] i država sa najvećim zalihama oružja za masovno uništenje. U globalnom smislu, Rusija je velika sila i okarakterisana kao potencijalna supersila. Stalna je [[Vijeće sigurnosti Ujedinjenih nacija|članica Vijeća sigurnosti Ujedinjenih naroda]], kao i članica [[G20]], [[Vijeće Evrope|Vijeća Evrope]], [[Azijsko-pacifička ekonomska saradnja|APEC]]-a, [[Šangajska organizacija za saradnju|Šangajske organizacije za saradnju]], [[OSCE]]-a, [[Svjetska trgovinska organizacija|Svjetske trgovinske organizacije (WTO)]] kao i vodeći član [[Zajednica nezavisnih država|Zajednice nezavisnih država (ZND)]], [[Organizacija Ugovora o zajedničkoj sigurnosti|Organizacije Ugovora o zajedničkoj sigurnosti (CSTO)]], [[Evroazijska ekonomska unija|Evroazijske ekonomske unije (EEU)]] i drugih međunarodnih organizacija. == Etimologija == Naziv ''Rusija'' potiče od naziva Rus', srednjovjekovne države naseljene uglavnom [[Istočni Slaveni|Istočnim Slavenima]]. Međutim, naziv se ustalio tek u kasnijem periodu kada se prozvalo po svojim stanovnicima. ''Русская Земля'' se u prijevodu na bosanski jezik može nazvati kao ''ruska zemlja'' ili ''zemlja Rusa''. Da bi se ova država razlikovala od drugih država koje su proizašle iz nje, u modernoj historiografija označena je kao ''[[Kijevska Rusija]]''. Ime Rusi dolazi od stanovnika srednjovjekovnog Rus'a, švedskih trgovaca i ratnika koji su se preselili sa Baltičkog mora i osnovali državu sa centrom u [[Veliki Novgorod|Novgorodu]] koja je kasnije postala Kijevska Rusija. Stara latinska verzija naziva Rusija bila je Rutenija i uglavnom se odnosila na zapadne i južne regije Rusa koji su bili u blizini katoličkog dijela Evrope. Sadašnje ime države, Rusija potiče iz bizantijsko-grčke oznake za Rus'. == Historija == {{Glavni|Historija Rusije}} === Rana historija === Nomadski način stočarstva na području [[Pontijsko-kaspijska stepa|Pontijsko-kaspijske stepe]] bio je razvijen još tokom [[Bakarno doba|bakarnog doba]]. U antičko doba, Pontijsko-kaspijska stepa ili Ukrajinska stepa bila je poznata i pod nazivom [[Skitija]]. Od početka 8. vijeka p.n.e. grčki trgovci su svoju kulturu donijeli u ove krajeve trgujući s gradovima Tanais i Fanagorija. Drevni grčki istraživači, naročito [[Pitija|Pitije]], tokom svojih istraživanja stigli su čak do područja današnje [[Kalinjingradska oblast|Kalinjingradske oblasti]], na obali [[Baltičko more|Baltičkog mora]]. Rimljani su se naselili na zapadnim obalama [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]], gdje se njihova carstvo širilo prema istoku. Tokom 3. i 4. vijeka, gotsko kraljevstvo Auja egzistiralo je na području današnje južne Rusije sve dok nije pregaženo od strane [[Huna|Huni]]. Između 3. i 6. vijeka, Bosforsko kraljevstvo koje je naslijedilo grčke kolonije također je preplavljeno nomadskim invazijama koje su vodile ratna plemena, poput Huna i [[Avari|eurazijskih Avara]]. [[Turkijski narodi]], poput [[Hazari|Hazara]], zagospodarili su stepama u donjem slivu [[Volga|Volge]], područjem između Kaspijskog i [[Crno more|Crnog mora]] i vladali tim krajem sve do 10. vijeka. === Kijevska Rusija === {{Glavni|Kijevska Rusija}} [[Datoteka:Kievan_Rus_en.jpg|desno|140px|mini|Područje [[Kijevska Rusija|Kijevske Rusije]] tokom 11. vijeka]] Područja na kojima su živjeli [[Istočni Slaveni]] prvi su u jedinstvenu državu ujedinili [[Varjazi]], vjerovatno doseljenici iz [[Skandinavija|Skandinavije]]. Prvi zabilježeni varjaški vladar bio je [[Rjurik I, veliki knez Kijeva|Rjurik]], okrunjen oko 860, a njegovi su nasljednici prenijeli prijestolje iz [[Veliki Novgorod|Novgoroda]] na sjeveru današnje Rusije u [[Kijev]], danas glavni grad [[Ukrajina|Ukrajine]]. Kijevska Rusija bila je jedna od najvećih država tadašnje Evrope sa privredom baziranoj na trgovini među [[Skandinavija|Skandinavijom]] i [[Bizantijsko carstvo|Bizantijskim carstvom]]. Odlučujućim za kasniju historiju Istočnih Slavena pokazalo se prihvatanje [[Pravoslavlje|pravoslavlja]] kao državne religije 988. u doba velikog [[Vladimir I, veliki knez Kijeva|kneza Vladimira I]], koje je za posljedicu imalo snažnu vezu crkve i države i izolaciju od [[Rimokatoličanstvo|katoličkog]], a kasnije i [[Protestantizam|protestantskog]] dijela Evrope. === Stvaranje carstva === {{Glavni|Rusko carstvo}} [[Datoteka:Ivan_grozny_frame.jpg|desno|140px|mini|Ilustracija cara Rusije [[Ivan IV Grozni|Ivana groznog]]]] Invazija [[Mongoli|Mongola]] u 12. vijeku dovela je do raspada već oslabljene Kijevske Rusije na veći broj neovisnih kneževstava, među kojima se u 14. vijeku počinje isticati [[Moskovsko kneževstvo]]. Moskva je, oslanjanjući se na svoje dobre odnose s tatarskim osvajačima, započela širenje na okolna područja. Ekspanzija je ubrzana pod velikim kneževima [[Ivan III ruski|Ivanom III]] (1462–1505) koji je udvostručio državni teritorij na račun susjednih država i oslobodio Moskvu od Tatara, i [[Ivan IV Grozni|Ivanom IV Groznim]] (1547–1584), prvim ruskim vladarem koji se okrunio za cara. Država je nakon smrti Ivana Groznog potonula u borbu za njegovo naslijeđe koja je trajala sve do [[1613.]] kada na vlast dolazi dinastija Romanov. Rusija je doživjela preporod za vladanja [[Petar I, car Rusije|Petra I Velikog]] (1682–1725), koji je u mladosti putovao po Zapadnoj Evropi i odlučio reformirati Rusiju po zapadnim uzorima. Velike promjene doživjela je državna uprava, obrazovanje, vojska, osnovana je mornarica, a glavni grad je umjesto Moskve postao novoosnovani [[Sankt Peterburg]] (1703.) na ušću rijeke [[Neva|Neve]] u [[Finski zaliv]]. U sljedeća dva vijeka Rusija je nizom ratova proširila svoju teritoriju kolonizirajući, za razliku od zapadnoevropskih država, susjedna područja. Na zapadu je zauzela [[Finska|Finsku]], baltičke zemlje, [[Poljska|Poljsku]], [[Bjelorusija|Bjelorusiju]] i najveći dio Ukrajine. Na jugu je svoje područje proširila na [[Zakavkazje]] do sjeverne [[Armenija|Armenije]], te na najveći dio srednje Azije. Na istoku je ruska kolonizacija doprla do sjevernoameričke [[Aljaska|Aljaske]], koja je 1867. prodana SAD-u. Naročito je širenju državne teritorije pridonijela [[Katarina II Velika]] (1762–96) vještim kombiniranjem diplomatije i ratovanja. Devetnaesti vijek obilježen je i sve jačim zahtjevima srednje klase za udjelom u vlasti, s povremenim izljevima političkog nasilja: pobuna [[Dekabristi|dekabrista]] 1825, atentat na cara [[Aleksandar II|Aleksandra II]] 1881. praćenim valovima državne represije. Nakon [[Ruska revolucija 1905.|revolucije 1905.]] Rusija je dobila predstavničko tijelo, [[Duma|Dumu]], što je donekle ublažilo političke tenzije. === Sovjetska Rusija i građanski rat === {{Glavni|Oktobarska revolucija}} {{Glavni|Ruski građanski rat}} [[Datoteka:Soviet Union - Russian SFSR (1922).svg|desno|140px|mini|Položaj Ruske SFR 1922. godine, u momentu formiranja SSSR-a]] Loše stanje na ratištu u [[Prvi svjetski rat|Prvom svjetskom ratu]], prijeteći kolaps privrede i pad popularnosti prisilili su cara [[Nikolaj II|Nikolaja II]] na abdikaciju i u februaru 1917. Rusija je postala republika. Vlade kneza Lvova i Aleksandra Kerenskog nisu se uspjele učvrstiti na vlasti pa je iste godine državnim udarom vlast preuzela stranka [[boljševici|boljševika]] – komunista predvođena Vladimirom Iljičem [[Lenjin]]om ([[Oktobarska revolucija]]). Uslijedio je četverogodišnji građanski rat u kojem su boljševici uspjeli pobijediti opoziciju. Moskva je 1918. ponovo postala glavni grad, a 1922. sovjetska Rusija postala je [[Savez sovjetskih socijalističkih republika]] (SSSR). === Sovjetski savez === {{Glavni|Savez sovjetskih socijalističkih republika}} Nakon Lenjinove smrti 1924. vlast je postupno preuzeo [[Josif Staljin|Josif Visarionovič Staljin]], vladajući do 1953. i koji je pokrenuo ubrzanu industrijalizaciju i nasilnu [[Kolektivizacija|kolektivizaciju]] poljoprivrede. U drugoj polovini tridesetih godina započeo je i velike čistke u vodstvu komunističke partije, vojske i države u kojima su mnogi u montiranim procesima osuđeni na smrt ili dugogodišnju robiju. U [[Drugi svjetski rat|Drugom svjetskom ratu]] Sovjetski Savez je dao najveći doprinos pobjedi saveznika s više od 20 miliona poginulih i gotovo potpuno razorenim zapadnim dijelom zemlje. Nakon rata zaoštrio se sukob s vodećom zapadnom demokratijom, [[Sjedinjene Američke Države|SAD]]-om – [[Hladni rat]]. Rastući uticaj SSSR-a i uspjesi na mnogim poljima poput osvajanja svemira i nuklearnog naoružanja skrivali su neuspjehe i zaostajanje sovjetske privrede i rastuće društvene tenzije. Godine 1991. komunistički sistem je propao, a SSSR se raspao na 15 država, među kojim je najveća i najznačajnija upravo Rusija. === Ruska Federacija === {{Glavni|Ruska Federacija}} Postsovjetska Rusija je nakon nekoliko godina bolne tranzicije i krize koja je dosegnula dno 1998. krenula putem ekonomskog oporavka i ubrzanog rasta potpomognutog visokim cijenama nafte – glavnog ruskog izvoznog proizvoda. Prvog demokratskog predsjednika [[Boris Jeljcin|Borisa Jeljcina]] čiji je mandat bio obilježena liberalizmom i porastom kriminala, naročito za vrijeme privatizacije, zamijenio je 1999. [[Vladimir Putin]] kojeg ruski građani i inozemni promatrači smatraju efikasnijim, ali i autoritarnijim od svog prethodnika. Od 1994. traje gerilski sukob [[Čečenija|čečenskih]] pobunjenika koji se bore za nezavisnost republike i oružanih snaga Ruske Federacije. Veći broj terorističkih napada u Čečeniji i ostatku Rusije dovodi se u vezu s ekstremističkim frakcijama gerilaca. == Geografija == {{Glavni|Geografija Rusije}} [[Datoteka:Эльбрус_с_перевала_Гумбаши.JPG|desno|140px|mini|Planina [[Elbrus]], najviša tačka [[Kavkaz (regija)|Kavkaza]] i Rusije]] Rusija se obično dijeli na zapadni evropski (oko 3,5 miliona km<sup>2</sup>) i istočni azijski dio – [[Sibir]] (13,5 miliona km<sup>2</sup>). Prirodnu granicu ovih dvaju dijelova čini gorje [[Ural (planina)|Ural]] koje se prostire u smjeru sjever-jug u dužini od oko 2000{{razmak}}km od Sjevernog ledenog mora do granice s [[Kazahstan]]om. === Evropska Rusija === Najveći dio evropskog dijela Rusije zauzima Istočnoevropska ravnica, s nizijskim reljefom koji samo ponegdje prelazi u uzvisine (Valdajska i Srednjeruska na zapadu, Privolžje uz srednji tok Volge) čiji vrhovi ne prelaze 200–400{{razmak}}m. Kroz ovu niziju protječe [[Volga]] (3.688{{razmak}}km), privredno i kulturalno najvažnija ruska rijeka. Prevladava kontinentalna [[klima]] koja na krajnjem sjeveru prelazi u polarnu, a u uskom pojasu crnomorskog priobalja u sredozemnu. Od sjevera prema jugu redaju se pojasevi crnogorične [[šuma|šume]], miješane šume, prijelazne šumsko-stepske zone, te [[stepa]] pokrivena plodnom [[crnica|crnicom]] (černozemom). Uz obale [[Kaspijsko more|Kaspijskog mora]] zbog jakog isparavanja prisutna je i polupustinja. Na krajnjem jugu evropske Rusije granicu s [[Gruzija|Gruzijom]] i [[Azerbejdžan]]om čini gorje [[Kavkaz]] s najvišom tačkom Rusije, [[Elbrus]]om (5.633{{razmak}}m). === Sibir === {{Glavni|Sibir}} [[Datoteka:Саблинский хребет.jpg|desno|250p|mini|Šuma [[Tajga|tajge]], [[Nacionalni park Yugyd Va]], [[Komi|Republika Komi]]]] Na zapadu Sibira prostire se velika [[Zapadnosibirska ravnica]], kroz koju protječe najduža ruska rijeka [[Ob]] (s Irtišem 5568{{razmak}}km, peta na svijetu). Između rijeka [[Jenisej]] na zapadu i [[Lena|Lene]] na istoku smještena je Srednjosibirska visoravan s vrhovima do 1700{{razmak}}m. Srednjojakutska ravnica, kroz koju protječe Lena, dijeli ovu visoravan od planinskih lanaca istočnog Sibira. Na jugu i istoku Sibira do obala [[Tihi okean|Tihog okeana]] prevladava planinski reljef s lancima čiji su vrhovi uglavnom iznad 2000{{razmak}}m (Beluha u Altajskom lancu – 4506{{razmak}}m, [[Ključevska sopka]], najviši među [[Vulkani na Kamčatki|vulkanima]] na [[Kamčatka|Kamčatki]] – 4750{{razmak}}m). Ovdje je i najveće i najdublje rusko jezero – [[Bajkalsko jezero|Bajkalsko]] (31.500{{razmak}}km<sup>2</sup>, dubina 1637{{razmak}}m, najdublje na svijetu). U većem dijelu Sibira vlada vrlo oštra kontinentalna klima, koja na sjeveru prelazi u polarnu, a na većim nadmorskim visinama u planinsku. Prevladavaju guste crnogorične šume – tajge, sa zonama oskudne vegetacije – tundrama – i zonama trajnog leda na krajnjem sjeveru. Ruski daleki istok ima monsunsku klimu. === Topografija === Udaljenost između dvije najudaljenije tačke u Rusiji, mjereno po [[Geodezijska linija|geodezijskoj liniji]], iznosi približno 8000{{razmak}}km. Te dvije tačke su rijeka [[Visla]] na zapadu Rusije, koja odvaja [[Gdanjski zaliv]] od lagune Visle, i najjužnija tačka [[Kurilska ostrva|Kurilskih ostrva]]. S druge strane, tačke najudaljenije jedna od druge, uzimajući u obzir njihove [[Geografska dužina|geografske dužine]] također su Visla na zapadu i ostrvo [[Veliki Diomed]] na istoku. Teritorija Rusije prostire se kroz 11 vremenskih zona. S obzirom na površinu, Rusija ima obalu dužine približno 37.000{{razmak}}km, koja se prostire duž [[Arktički okean|Arktičkog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]], kao i uz [[Baltičko more|Baltičko]], [[Azovsko more|Azovsko]] i [[Crno more]]. Osim toga, Rusija je povezana s [[Barentsovo more|Barentsovim]], [[Bijelo more|Bijelim]], [[Karsko more|Karskim]], [[Laptevsko more|Laptevskim]], [[Istočnosibirsko more|Istočnosibirskim]], [[Čukotsko more|Čukotskim]], [[Beringovo more|Beringovim]], [[Ohotsko more|Ohotskim]] i [[Japansko more|Japanskim morem]] preko Pacifika i Arktika, gdje je i najsjevernija tačka Azije: [[Arktički rt]]. Najveća ruska ostrva i [[Arhipelag|arhipelazi]] jesu [[Nova zemlja (arhipelag)|Nova zemlja]], [[Zemlja Franje Josipa]], [[Sjeverna zemlja]], [[Novosibirska ostrva]], [[Vrangelovo ostrvo]], [[Kurilska ostrva]] i [[Sahalin]]. Diomedova ostrva (jedno pod kontrolom Rusije, a drugo pod kontrolom [[SAD]]-a) samo su 3{{razmak}}km udaljena jedno od drugog, dok je ostrvo [[Kunašir]] otprilike 20{{razmak}}km od [[japan]]skog ostrva [[Hokkaido|Hokkaida]]. === Klima === [[Datoteka:Russia_Köppen.svg|desno|250p|mini|Vrste klime Rusije prema [[Köppenova klasifikacija klime|Köppenovoj klasifikaciji klime]]]] Ogromna površina Rusije i odvojenost mnogih područja od mora rezultiraju dominacijom umjereno kontinentalne klime, koja je prisutna u svim dijelovima zemlje, osim u području tundre i ekstremnog jugoistoka. Planine na jugu ometaju dotok toplih zračnih masa sa [[Indijski okean|Indijskog okeana]], dok ravnica na zapadu i sjeveru države čini zemlju otvorenom za arktičke i atlantske utjecaje. Veći dio sjevernoevropske Rusije i Sibira ima subarktičnu klimu, sa izuzetno jakim zimama u unutrašnjoj regiji sjeveroistočnog Sibira (uglavnom u [[Republika Saha|Republici Saha]]), gdje vlada polarna hladnoća, sa rekordno niskom temperaturom od -71,2&nbsp;°C i umjerenim zimama na drugim mjestima. Pojasom površine duž obale Arktičkog okeana i na ruskim arktičkim ostrvima vlada polarna klima. Obalni dio [[Krasnodarski kraj|Krasnodarskog kraja]] na Crnom moru, a naročito oko grada [[Soči]]ja, je pod uticajem vlažne suptropske klime, sa blagim i vlažnim zimama. U mnogim regijama Istočnog Sibira i Dalekog istoka, zima je suha u odnosu na ljeto dok drugi dijelovi države imaju višu količinu padavina tokom sezone. == Politika == === Politički sistem === Prema [[Ustav Rusije|Ustavu Rusije]] od 12. decembra 1993. godine Rusija je demokratska federalna pravna država sa republikanskim oblikom upravljanja i polupredsjednička republika. Premijer je šef vlade. Ruska Federacija je u osnovi struktuirana kao višestranačka predstavnička demokratija, pri čemu je federalna vlada sastavljena od tri vrste vlasti: * [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] čini dvodomna [[Federalna skupština Rusije|Federalna skupština]]. Dvodomna savezna skupština Rusije se sastoji od 450 članova [[Državna duma|Državne dume]] (donji dom) i 170 članova [[Savjet Federacije|Savjeta Federacije]] (gornji dom). Zakonodavna vlast je zadužena za usvajanje federalnih zakona, odobravanje državnih ugovora i sl. Zastupnike gornjeg doma, Savjeta Federacije, imenuju federalni subjekti (republike, oblasti, krajevi i dr.), a zastupnici donjeg doma, [[Duma|Dume]], biraju se u direktnim izborima na mandat od četiri godine mješavinom proporcionalnog i većinskog sistema. * [[Izvršna vlast]]. Predsjednik Rusije je vrhovni komandant oružanih snaga, može uložiti veto na proračune prije nego što se isti usvoje. Predsjednik predlaže Dumi sastav vlade kojeg ona potvrđuje natpolovičnom većinom. Ako Duma tri puta odbije potvrditi vladu, predsjednik je može raspustiti i sazvati nove izbore. Vlada se sastoji od premijera i njegovih zamjenika, ministara i odabranih drugih pojedinaca. Osim toga imenuje i druge službenike koji upravljaju i primjenjuju savezne zakone i politike. Bira se direktnim izborima dvokružnim sistemom na četiri godine, a može na položaju provesti najviše dva mandata. * [[Sudska vlast]]. Ovu vrstu vlasti u Rusiji čine [[Ustavni sud Rusije|Ustavni sud]], [[Vrhovni sud Rusije|Vrhovni sud]] i niži savezni sudovi, čije sudije imenuje Savjet Federacije po preporuci predsjednika, tumače zakone i mogu poništiti zakone koje smatraju neustavnim. === Skupština === {{Glavni|Federalna skupština Rusije}} {{Skupštinski izbori u Rusiji 2016.}} Federalna skupština Rusije (ruski: Федера́льное Собра́ние), prema Ustavu Ruske Federacije iz 1993. godine, je nacionalno zakonodavno tijelo Ruske Federacije. Sastoji se od Državne dume, donjeg doma, i Savjeta Federacije koji je gornji dom skupštine. Sjedište oba doma se nalazi u glavnom ruskom gradu Moskvi. Oba doma ukupno broje 620 zastupnika (donji dom 450 i gorni dom 170). Nakon parlamentarnih izbora održanih 2016. godine u Rusiji, trenutnu većinu u donjem domu ima politička stranka [[Jedinstvena Rusija]] sa 339 zastupnika. [[Komunistička partija Ruske Federacije]] ima 42 a nacionalistička [[Liberalno-demokratska partija Rusije]] 40 zastupnika. Aktuelni saziv skupštine uspostavljen je 18. septembra 2016. godine. U Državnoj dumi postoji 29 komiteta dok je u Savjetu Federacije aktivno 10 komiteta i 3 komisije. === Predsjednik === {{Glavni|Predsjednik Rusije}} [[Datoteka:Vladimir Putin (2018-05-14).jpg|140px|mini|desno|[[Vladimir Putin]], trenutni predsjednik Rusije]] Predsjednik Rusije je šef države, koji se bira direktnim glasanjem na mandat od šest godina. Zakonom je ograničen izbor predsjednika na maksimum dva uzastopna mandata. Kada je predsjednik Ruske Federacije, zbog bilo kojeg razloga, spriječen u obnašanju svoje dužnosti te nadležnosti će biti privremeno delegirane Premijeru Rusije koji postaje vršilac dužnosti predsjednika Rusije.<ref>{{cite web|url=http://eng.constitution.kremlin.ru/#article-92-3 |title=Конституция Российской Федерации |publisher=Eng.constitution.kremlin.ru |date= |access-date=3. 3. 2014}}</ref> Predsjednik Savjeta Federacije je treća najvažna politička pozicija nakon predsjednika i premijera. U slučaju da je i premijer spriječen da vrši dužnosti predsjednika Rusije onda ulogu ''šefa države'' preuzima upravo Predsjednik Savjeta Federacije.<ref>{{cite web|url=http://ria.ru/analytics/20110518/376470939.html |title=Пост Председателя Совета Федерации РФ – это третий пост в стране. В случае недееспособности президента и премьера именно председатель верхней палаты парламента должен возглавить государство. |publisher=Ria.ru |date= |access-date=3. 3. 2014}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.newstube.ru/media/sergej-shaxraj-konstituciya-nachalas-s-tryox-listov-bumagi |title="Почему у нас третье лицо в государстве Председатель Совета Федерации? Потому что это федерация, он не распускается, он действует постоянно." – Сергей Шахрай |publisher=Newstube.ru |date= |access-date=3. 3. 2014 |archive-date=11. 1. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140111203938/http://www.newstube.ru/media/sergej-shaxraj-konstituciya-nachalas-s-tryox-listov-bumagi |url-status=dead }}</ref> Prema aktuelnom Ustavu Rusije iz 1993. godine, Predsjednik nije dio Vlade Rusije (kao što je to bio slučaj dotada)<ref>I.E. Kozlova and O. E. Kutafin, Konstitutsionnoe Pravo Rossii (Constitutional Law of Russia) (4th ed, 2006) p. 383</ref> i nema upravu nad trodjelnom raspodjelom vlasti, nego izvršava svoje obaveze po neutralnom sistemu ''[[Pouvoir neutre]]'', te osigurava djelovanje institucija vlasti i njihovo djelovanje. S obzirom na [[Polupredsjednički sistem|polupredsjednički]] oblik vladavine, Predsjednik ima različite ovlasti. Glavni oblik vladavine su predsjednički dekreti, kojima se pravnim djelovanjem osigurava sprovođenje dekreta. Predsjednik određuje osnovne pravce vanjske politike i može potpisivati međunarodne ugovore. Ujedno je i vrhovni komandant [[Oružane snage Rusije|oružanih snaga Rusije]], te imenuje i smjenjuje vrhovnu komandu oružanih snaga. Trenutni predsjednik je [[Vladimir Putin]], izabran na [[Predsjednički izbori u Rusiji 2017.|Predsjedničkim izborima u Rusiji]] održanim 18. marta 2018. godine osvojivši 56.411.688 glasova, što predstavlja 76,69% od ukupno broja glasača koji su izašli na izbore. === Vlada === {{Glavni|Vlada Ruske Federacije}} {{Glavni|Premijer Rusije}} {{sekcija}} == Oružane snage == {{Glavni|Oružane snage Rusije}} [[Datoteka:Шествие_региональной_патриотической_общественной_организации_«Бессмертный_полк»_-_1.jpg|desno|140px|mini|Moskovska proslava 70 godina od pobjede nad fašizmom uz slogan u prvom planu ''Besmrtna regimenta'' (rus:''Бессмертный полк'') u spomen na poginule u 2. svjetskom ratu]] [[Oružane snage Rusije]] podijeljene su na tri osnovna vida: * [[Ruska kopnena vojska|Kopnena vojska]], * [[Ruska ratna mornarica|Ratna mornarica]] i * [[Rusko ratno vazduhoplovstvo|Ratno vazduhoplovstvo]] Osim toga, sastavu ruskih oružanih snage pripadaju i još neki nezavisni vidovi oružanih snaga, a to su: * Strateške raketne trupe, * Vazdušno-kosmičke odbrambene snage i * Zračnodesantne snage Prema podacima za 2017. godinu oružane snage Rusije su brojale oko 1 milion aktivnih pripadnika i prema tome svrstavaju se na 5. mjesto u svijetu.<ref name="Global">{{cite web|last1=Security|first1=Global|title=Russian Military Personnel|url=http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/personnel.htm|access-date=1. 5. 2017}}</ref> Osim toga, oružane snage broje i oko 2,5 miliona pripadnika u rezervi iako se aktivno brojno stanje procjenjuje na oko 20 miliona pripadnika.<ref>{{cite web|url=https://wikileaks.org/gifiles/docs/27/2704254_re-russian-reserve-forces-.html|title=The Global Intelligence Files|work=wikileaks.org|access-date=1. 4. 2015|archive-date=2. 4. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150402160912/https://wikileaks.org/gifiles/docs/27/2704254_re-russian-reserve-forces-.html|url-status=dead}}</ref> Služenje vojnog roka je obavezno sa sve muškarce životne dobi između 18 i 27 godina i traje jednu godinu. Ruske oružane snage posjeduju najveću količinu oružja za masovno uništenje na svijetu, drugu po brojnosti flotu nuklearnih podmornica i uz SAD jedini posjeduju modernu stratešku avijaciju.<ref name=fas>{{cite web|title=Status of Nuclear Powers and Their Nuclear Capabilities|publisher=Federation of American Scientists|url=https://fas.org/nuke/guide/summary.htm |date=mart 2008 |access-date=19. 3. 2014}}</ref><ref>{{cite web|title=Russia pilots proud of flights to foreign shores|url=http://www.komonews.com/news/national/28390779.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20110501084738/http://www.komonews.com/news/national/28390779.html |archive-date=1. 5. 2011|author=David Nowak|publisher=The Associated Press|date=15. 9. 2008}}</ref> Osim toga, posjeduju najbrojnije tenkovske snage dok su ruska mornarica i zračne snage među najbrojnijima na svijetu. == Administrativna podjela == {{Glavni|Administrativna podjela Rusije}} [[Datoteka:Map of federal subjects of Russia (2014).svg|center|600px|Federalni subjekti Rusije]] Prema važećem [[Ustavu Rusije|Ustavu]], Rusija se sastoji od 85 ''[[Federalni subjekti Rusije|federalnih subjekata]]'',<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation |work=[[:ru:Официальный интернет-портал правовой информации|pravo.gov.ru]] |url=http://pravo.gov.ru:8080/page.aspx?94685 |pages=19, 21 |language=Russian language |date=11. 4. 2014 |deadurl= |archive-url=https://web.archive.org/web/20140413142716/http://pravo.gov.ru:8080/page.aspx?94685 |archive-date=13. 4. 2014}}</ref> uključujući i spornu Republiku Krim i savezni grad Sevastopolj.<ref>{{cite web|url=http://kremlin.ru/events/president/news/20605|title=Treaty Between the Russian Federation and the Republic of Crimea on Ascension to the Russian Federation of the Republic of Crimea and on Establishment of New Subjects Within the Russian Federation|publisher=Kremlin.ru|date=18. 3. 2014|access-date=10. 4. 2014|language=ru}}</ref> Od 1993. godine, kada je usvojen Ustav, uvršteno je osamdeset devet federalnih subjekata s tim da je bilo slučajeva da su se federalne jedinice i spajale. U [[Savjet Federacije|Savjetu Federacije]] svi federalni subjekti su ravnomjerno zastupljeni sa po dva delegata.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work=(Article 95, §2)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-06.htm|access-date=27. 12. 2007}}</ref> Međutim federalni subjekti se iz ostalog razlikuju i po stepenu autonomije koji uživaju. Federalni subjekti Rusije su sljedeći: * [[Oblasti u Rusiji|Oblasti]], najčešća vrsta federalnog subjekta Rusije. Trenutno je 46 takvih administrativnih jedinica. Oblasti imaju vlastito izabranog guvernera i zakonodavstvo. * [[Republike u Rusiji|Republike]], nominalne autonomne jedinice koje se od ostalih federalnih subjekata razlikuju po tome što imaju pravo na vlastiti Ustav i izbor službenog jezika, uz službeni ruski. Osim toga, Republike direktno biraju Predsjednika Republike i pretpostavlja se da su Republike administrativne jedinice u kojima većinu imaju neke od etničkih manjina Rusije. Trenutno je 22 republike. * [[Krajevi u Rusiji|Krajevi]] predstavljaju administrativne jedinice Rusije i u pogledu prava identični su oblastima ali uz razliku što predstavljaju historijsku kategoriju jer su se ovim terminom tokom historije označavale granične oblasti. 9 je takvih krajeva u Rusiji. * [[Autonomni okruzi u Rusiji|Autonomni okruzi]] su prvobitno bili autonomni entiteti unutar oblasti ili krajeva, formirani za etničke manjine koje su ih naseljavali. Status autonomnih okruga je tokom 1990tih bio izjednačen sa nivoom federalnih subjekata. Trenutno ih je 4 i sa izuzetkom [[Čukotski autonomni okrug|Čukotskog okruga]], svi ostali autonomni okruzi su potčinjeni kraju ili oblasti čiji su sastavni dio. * [[Autonomne oblasti u Rusiji|Autonomna oblasta]] je administrativna jedinica koja je tokom historije bila podređena nekom od krajeva. Svim takvim administrativnim jedinicama, izuzev [[Jevrejska autonomna oblast|Jevrejske autonomne oblasti]], status je 1990. godine promijenjen u status republike. * [[Federalni gradovi u Rusiji|Federalni grad]]. To su gradovi sa specijalnim statusom i funkcionišu kao regije. U Rusiji je trenutno 3 takva grada ([[Moskva]], [[Sankt Peterburg]] i [[Sevastopolj]]). == Privreda == {{Glavni|Privreda Rusije}} Petnaest godina nakon propasti komunizma ruska ekonomija se približila ekonomiji srednje razvijenih zemalja slobodnog tržišta. Danas ona ima relativno nisku stopu rasta BDP-a (u 2017: 1,4% godišnje)<ref>Mary Sadler (4. maj 2017):[http://marketrealist.com/2017/05/russias-gdp-is-back-to-positive-territory/ Russia’s GDP Is Back to Positive Territory], pristupljeno 9. jula 2017.</ref> i prosječnu [[inflacija|inflaciju]] od oko 5,38% (stanje: 2016).<ref>[http://www.inflation.eu/inflation-rates/russia/historic-inflation/cpi-inflation-russia.aspx Historic inflation Russia - CPI inflation], pristupljeno 9. jula 2017.</ref> Ipak, i danas su u Rusiji uočljivi ostaci starog, komunističkog sistema. Na današnju sliku ekonomije je uticala i brza [[privatizacija]] nekih unosnijih državnih poduzeća početkom devedesetih. Njih je preuzela nekolicina poduzetnika povezana s tadašnjom političkom elitom (''oligarsi''). U posljednje vrijeme neki su oligarsi bili prisiljeni odreći se kontrole nad svojim preduzećima, a neki su i zatvoreni ili su emigrirali. Veliki koncerni i dalje dominiraju ruskim privrednim krajolikom, a država najavljuje mjere za poticanje malog i srednjeg poduzetništva. Danas se ruska ekonomija uglavnom zasniva na dvama stubovima: izvozu energenata ([[nafta|nafte]] i [[zemni plin|zemnog plina]]) i sirovina te rastućoj domaćoj potrošnji. Tradicionalna sovjetska [[metalurgija]] i s njom povezana proizvodnja mašina, automobila i aviona preživljavaju zahvaljujući visokim carinama koje sprječavaju uvoz jeftinijih i kvalitetnijih inozemnih proizvoda. Mnoge tvornice preorijentirale su se na saradnju sa zapadnim kompanijama i licenčnu proizvodnju stranih proizvoda (''inomarke''). Propast sovjetskog centralnog planiranja dovela je i do izrazite neravnoteže u razvoju pojedinih regija. Najviše stranih investicija i najbrži privredni rast imaju Moskva i Sankt Peterburg. Razlike u prosječnom dohotku stanovnika prijestolnice i provincija su i do deset puta. == Transport == Velike udaljenosti i često surovi klimatski uvjeti uveliko su uticali su na razvoj transportne infrastrukture u Rusiji. U prevozu roba, a i putnika još uvijek dominantnu ulogu ima [[željeznica]]. Željeznička mreža ima oko 85.500{{razmak}}km pruga u javnoj upotrebi,<ref>{{Cite web|access-date =21. 1. 2016|title = The world’s 10 longest railway networks|url = http://www.railway-technology.com/features/featurethe-worlds-longest-railway-networks-4180878/|publisher = Railway Technology}}</ref> od čega je 43.400{{razmak}}km elektrificirano, te oko 63.000{{razmak}}km industrijskih pruga. Udio željeznice u ukupnom prevozu robe je 83,2%, a putnika 40,9%. U Rusiji se nalazi i najduža svjetska željeznička pruga, 9.289{{razmak}}km duga [[Transsibirska pruga]] koja povezuje Moskvu i [[Vladivostok]] na obalama [[Tihi okean|Tihog okeana]]. Iako je cestovna infrastruktura u prilično lošem stanju, bez savremenih autoputeva, [[cestovni prevoz]] je u usponu. [[Automobil]] je danas u Rusiji sve manje statusni simbol, osobito u velikim gradovima što dovodi do velikih gužvi i jedne od najvećih stopa smrtnosti u cestovnim prometnim nesrećama u Evropi. [[Zračni prevoz]] je u stalnom porastu pa ima dominantnu ulogu u putničkom prevozu na relacijama većim od 1.500{{razmak}}km. Najveće zrakoplovne tvrtke su [[Aeroflot]] (5,8 mil. putnika u 2003), zatim Sibir ([[Novosibirsk]] i moskovsko Domodjedovo, 3,4 mil.), Pulkovo ([[Sankt Peterburg]]) i KrasAir ([[Krasnojarsk]]). == Nauka i tehnologija == {{Glavni|Nauka i tehnologija u Rusiji}} === Spisak ruskih naučnika === {{Glavni|Spisak ruskih naučnika}} ==== Ljekari ==== * [[Ivan Pavlov]] (1849–1936) ==== Matematičari ==== * [[Nikolaj Ivanovič Lobačevski]] (1792–1856) * [[Ilja Kandinski Pavlov]] (1856–1925) * [[Lav Davidovič Landau]] (1908–1968) ==== Biolozi i hemičari ==== * [[Ilja Iljič Mečnikov]] (1845–1916) * [[Dmitrij Ivanovič Mendeljejev]] (1834–1907) * [[Aleksandar Oparin]] (1894–1980) ==== Ostali ==== * [[Jurij Gagarin]] (1934–1968), [[Astronomija|kosmonaut]] * [[Vladimir Zworkyn]] (1889–1982), izumitelj, [[Sjedinjene Američke Države|američki]] državljanin ruskog porijekla === Istraživanje svemira === Ruska dostignuća u oblasti svemirskih tehnologija i istraživanja svemira vuku korijene još od [[Konstantin Ciolkovski|Konstantina Čiolkovskog]], oca teorijske [[Astronautika|astronautike]]. Njegovi pisani radovi bili su nadahnuće za vodeće sovjetske raketne inženjere poput [[Sergej Koroljov|Sergeja Koroljova]], [[Valentin Gluško|Valentina Gluška]] i mnogih drugih koji su doprinijeli uspjehu sovjetskog svemirskog programa u ranim fazama [[Svemirska trka|Svemirske trke]] i poslije. 1957. godine lansiran je prvi [[vještački satelit]] oko Zemlje, [[Sputnjik 1]], a 1961. godine [[Jurij Gagarin]] je bio prvi čovjek koji je uspješno putovao u [[svemir]]. Slijedile su mnoge druge sovjetske i ruske misije o istraživanju svemira, uključujući i [[prvi izlazak u otvoreni svemir]] koji je izveo [[Aleksej Leonov]]. [[Luna 9]] je bila prva svemirska letjelica koja se spustila na [[Mjesec]], a [[Venera 7]] je bila prva koja je sletjela na drugu planetu ([[Venera|Veneru]]), [[Mars 3]], se spustila na [[Mars]], prvi svemirski istraživač [[Lunohod 1]], i prva [[svemirska stanica]] [[Saljut 1]] i [[Mir (svemirska stanica)|Mir]]. Nakon raspada Sovjetskog Saveza, neki programi za istraživanje svemira koji su bili finansirani od strane vlade, uključujući [[Program "Buran"|Buranov program]] za svemirski prijevoz su bili otkazani ili odloženi, a povećano je učešće ruske svemirske industrije u komercijalnim aktivnostima i međunarodnoj saradnji. Danas je Rusija najveći satelitski lanser. Nakon što je program [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjenih Američkih Država]] počeo sa radom 2011. godine, [[Sojuz (raketa-nosač)|rakete Sojuz]] postale su jedini vid prijevoza za astronaute na [[Međunarodna svemirska stanica|Međunarodnoj svemirskoj stanici]]. == Stanovništvo == {{Glavni|Demografija Rusije}} Prema popisu stanovništva iz 2010. godine većinu stanovništva su činili etnički [[Rusi]] sa oko 81% od ukupne populacije države.<ref name="perepis-2010.ru">{{cite web|url=http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/result-december-2011.ppt|archive-url=https://web.archive.org/web/20120118212344/http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/result-december-2011.ppt|archive-date=18. 1. 2012|title=ВПН-2010|work=perepis-2010.ru}}</ref> Ruska Federacija je također dom nekoliko značajnih manjina. U Rusiji živi oko 160 različitih etničkih grupa i autohtonih naroda.<ref name=ethnicgroups>{{cite web|title=Etničke grupe u Rusiji|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php|website=demoscope.ru|access-date=30. 3. 2018}}</ref> Iako je stanovništvo Rusije relativno brojno, gustina naseljenosti njene teritorije je niska zbog činjenica da je Rusija najveća država na svijetu. Najgušće je naseljen evropski dio Rusije, područja oko planine [[Ural (planina)|Ural]] i jugozapad [[Sibir]]a. Oko 73% stanovništva živi u urbanim sredinama dok je preostalih 27% stanovništva ruralno.<ref>{{cite web|title=Resident population|publisher=Rosstat|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20120303135317/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|archive-date=3. 3. 2012|access-date=27. 12. 2007}}</ref> Prema istom popisu, u Rusiji je živjelo 142.856.536. stanovnika.<ref name="2010popis">{{cite web|title=Ruski zavod za statistiku:Popis stanovništva (2010)|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm|website=www.gks.ru|access-date=30. 3. 2018|archive-date=1. 6. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150601051814/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm|url-status=dead}}</ref> Gledano historijski, najveću populaciju stanovništva Rusija je imala 1991. godine, neposredno prije raspada Sovjetskog Saveza i taj broj je iznosio 148.689.000 stanovnika. Broj stanovnika doživio je brzi pačev od sredine 1990tih da bi se usporio pa i prešao u stanje stagnacije zadnjih godina, uglavnom zbog smanjene stope smrtnosti kao i povećane stope nataliteta i imigracije. Rusija je 2009. godine zabilježila godišnji rast stanovništva po prvi put u zadnjih 15 godina i taj iznos je iznosio 10.500 stanovnika. U istoj godini, u Rusiju je imigriralo 279.906 migranata od čega njih 93% dolazi iz zemalja Zajednice nezavisnih država. Broj ruskih emigranata je stalno opadao sa 359.000 u 2000. godini na 32.000 u 2009. godini. Također, procenjuje se da u rusiji ima oko 10 miliona ilegalnih imigranata iz bivših sovjetskih država. U Rusiji živi oko 116 miliona etničkih Rusa dok oko 20 miliona etničkih Rusa živi van Rusije u bivšim republikama Sovjetskog saveza, uglavnom u Ukrajini i Kazahstanu. Prema popisu iz 2010. godine 81% stanovništva su etnički Rusi a 19% drugih naroda od kojih je najviše: 3,7% [[Tatari|Tatara]], 1,4% [[Ukrajinci|Ukrajinaca]], 1,1% [[Baškiri|Baškira]] 1% [[Čuvaši|Čuvaša]] dok je 11,8% ostalih i etnički neizjašnjenih. Prema popisu stanovništva, 84,93% ruskog stanovništva pripada evropskim etničkim grupama ([[slaveni]], [[germani]], narodi iz ugro-finske grupe naroda i dr) i manje ih je u odnosu na podatke iz 2002. godine, kada su činili više od 86% stanovništva. U 2006. godini, u pokušaju da nadoknađuje demografski pad zemlje, ruska vlada počela je pojednostaviti imigracione zakone i pokrenula državni program "za pružanje pomoći dobrovoljnoj imigraciji etničkih Rusa iz bivših sovjetskih republika". [275] U 2009. godini Rusija je doživjela najveću stopu nataliteta od raspada Sovjetskog Saveza [268] [276] U 2012. godini stopa nataliteta se ponovo povećala. Rusija je registrovala 1.896.263 rođenih, što je najveći broj od 1990. godine, pa čak i preko godišnjih rođenja u periodu 1967-1969, sa TFR od oko 1,7, najviše od 1991. godine (Izvor: Tabela vitalnih podataka ispod) U avgustu 2012. godine, kada je zemlja videla svoj prvi demografski rast od devedesetih, predsednik Putin je izjavio da bi do 2025. godine rusko stanovništvo moglo doći do 146 miliona, uglavnom zbog imigracije [277] Podaci o vjerskom sastavu su nepouzdani jer se vjera ne ispituje u popisima stanovništva. Samo je manji dio populacije aktivno religiozan, a dominiraju tradicionalne vjerske zajednice: [[Ruska pravoslavna crkva]] kojoj pripada slavensko stanovništvo, te [[Islam|islamska zajednica]] kojoj pripadaju neki narodi turskog porijekla (Tatari, Baškiri i dr.) i većina naroda sjevernog Kavkaza (Čečeni, Inguši i dr.). Gradskog stanovništva ima 72,4%, seoskog 27,6%. Dobni sastav je sljedeći: 0-19 25,2%, 20-59 56,3%, 60 i više 18,5%. === Gradovi === {{Glavni|Spisak gradova u Rusiji|Spisak gradova u Rusiji po broju stanovnika}} Glavni i najveći grad Rusije je Moskva, ujedno i jedan od najvećih gradova svijeta. Neki od većih gradova su: Sankt Peterburg, Novosibirsk, Jekaterinburg, Njižni Novgorod, Kazanj, [[Čeljabinsk]], [[Omsk]], [[Samara]], [[Ufa]], [[Rostov na Donu|Rostov]], [[Krasnojarsk]], [[Perm (grad)|Perm]], [[Voronjež]] i [[Volgograd]], koji su svi prema podacima iz 2016. godine milionski gradovi. === Etničke grupe === {{Glavni|Etničke grupe Rusije}} Rusija je multietnička država sa preko 160 različitih etničkih grupa i manjina, od naroda čije se brojno stanje mjeri u milionima (Rusini, Tatari) do naroda kojih je nekoliko desetina hiljada pripadnika. <gallery mode=packed caption="Etničke grupe Rusije"> Datoteka:Novosibirsk-Karimov.jpg|Ruski [[Kozaci]] u Sibiru Datoteka:Ил Күнэ - День государственности Республики Саха 32.jpg|[[Jakuti]] u [[Republika Saha|Republici Sahi]] Datoteka:Sourb Gevorg Art 1.JPG|[[Armeni]] u [[Volgograd]]u Datoteka:Komi peoples.jpg|Narod [[Komi (narod)|Komi]] Datoteka:Домбристы в национальных калмыцких костюмах.jpg|[[Kalmici]] u Elisti Datoteka:Народы Кавказа 19 век.JPG|Narodna nošnja naroda sa Sjevernok Kavkaza: [[Oseti]], [[Čerkezi]], [[Kabardinci]] i [[Čečeni]]. </gallery> === Jezik === {{Glavni|Ruski jezik|Jezici u Rusiji}} Ruskih 160 etničkih grupa služi se jezicima kojih je u Rusiji preko 100. Prema popisu iz 2002. godine, oko 142,6 miliona ljudi govori ruski, zatim slijede [[Tatarski jezik|tatarski]] sa 5,3 miliona i [[Ukrajinski jezik|ukrajinski]] sa 1,8 miliona govornika. Ruski je jedini zvanični državni jezik, ali Ustav daje pojedinim republikama pravo uvođenja pored ruskog i drugih službenih jezika na određenoj teritoriji. Uprkos širokoj raspodjeli, ruski jezik je homogen u čitavoj državi. Najrasprostranjeniji je jezik Evroazije, kao i [[Slavenski jezici|slavenski jezik]] sa najvećim brojem govornika. Spada u [[Indoevropski jezici|indoevropsku jezičku grupu]] i jedan je od živih [[Istočnoslavenski jezici|istočoslavenskih jezika]], pored bjeloruskog i ukrajinskog. Ruski jezik je drugi najkorišteniji jezik na [[Internet]]u nakon engleskog, jedan od dva službena jezika na [[Međunarodna svemirska stanica|međunarodnoj svemirskoj stanici]] i jedan je od šest službenih jezika [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]]-a. U Rusiji je u različitim regijama, od strane lokalnih vlada, proglašeno ukupno 35 službenih jezika. === Religija === {{Glavni|Religija u Rusiji}} Trenutno, u Rusiji ne postoje zvanični podaci o religijskoj pripadnosti jer se ti podaci ne prikupljaju tokom popisa a procjene o religijskoj slici u rusiji se zasnivaju samo na istraživanjima. Istraživačka organizacija Sreda je 2012. godine objavila Atlas Atena, s detaljnim popisom religijskih populacija i nacionalnosti u Rusiji, na osnovu sprovedenog istraživanja na velikom broju uzoraka širom Rusije. Prema tim podacima 46,8% stanovnika Rusije se izjasnilo kao krššćani (uključujući 41% pravoslavnih kršćana Ruske pravoslavne crkve, 1,5% pravoslavaca ili članova nekih drugih pravoslavnih crkava, 4,1% ostalih kršćana i manje od 1% katolika i protestanata), 25% duhovnog ali nereligioznog stanovništva, 13% ateista, 6,5% muslimana, 1,2% sljedbenika ''tradicionalnih religija'' i 0,5% tibetanskih budista. Međutim, kasnije te godine, Levada centar procijenio je da je 76% stanovnika Rusije kršćani,<ref name="levada.ru">{{cite web|url=http://www.levada.ru/2012/12/17/v-rossii-74-pravoslavnyh-i-7-musulman|script-title=ru:Пресс выпуски – В России 74% православных и 7% мусульман|trans-title=Press releases – In Russia 74% are Orthodox and 7% are Muslims|language=ru|work=levada.ru|date=17. 12. 2012|access-date=29. 4. 2015}}</ref> dok je Fondacija za istraživanje javnog mnjenja u junu 2013. procijenila<ref name="fom.ru">{{cite web|url=http://fom.ru/obshchestvo/10953|script-title=ru:Ценности: религиозность|trans-title=Values: Religious|language=ru|work=fom.ru|date=14. 6. 2013|access-date=4. 4. 2018}}</ref> broj kršćana na 65%. Ovi nalazi su u skladu sa procjenom Pew istraživačkog centra za 2011. godinu gdje se procjenjuje da je 73,6% ruskog stanovništva kršćani.<ref name="pewforum.org">{{cite web|url=http://www.pewforum.org/2011/12/19/global-christianity-exec/|title=Global Christianity – A Report on the Size and Distribution of the World's Christian Population|work=Pew Research Center's Religion & Public Life Project|date=19. 12. 2011|access-date=4. 4. 2018}}</ref> Najnoviji podaci Pew istraživačkog centra su pokazali da je u 2015. godini u Rusiji živjelo 71% pravoslavaca, 15% stanovništva se izjasnilo nereligioznim (uključujući i ateiste, agnostike i dr.), 10% muslimana i 2% drugih kršćana, dok je 1% pripadalo drugim religijskim uvjerenjima.<ref name="Religious Belief in Central and Eastern Europe">{{cite web|author=ANALYSIS |url=http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/11/2017/05/10104119/CEUP-FULL-REPORT.pdf |title=Religious Belief and National Belonging in Central and Eastern Europe |date=10. 5. 2017 |access-date=12. 5. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170513130508/http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/11/2017/05/10104119/CEUP-FULL-REPORT.pdf |archive-date=13. 5. 2017 |df= }}</ref> [[Islam]] je druga po veličini religija u Rusiji, poslije pravoslavlja.<ref>{{cite book|title=Europe: Belarus, Russian Federation and Ukraine|url=https://books.google.com/books?id=wm3w1oGCaEoC&pg=PA1387|access-date=4. 4. 2018|series=World and Its Peoples|year=2010|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7900-0|page=1387|chapter=Russian Federation}}</ref> To je tradicionalna ili dominantna religija među nekim kavkaskim etničkim zajednicama (posebno [[Čečeni]]ma, [[Inguši]]ma i [[Čerkezi]]ma) kao i među nekim [[Turkijski narodi|turkijskim narodima]] (naročito [[Tatari]]ma i [[Baškiri]]ma). [[Budizam]] je tradicionalan zastupljen u tri regije Ruske Federacije: [[Burjatija|Burjatiji]], [[Tuva|Tuvi]] i [[Kalmikija|Kalmikiji]]. Prema raznim izveštajima, udio nereligioznog stanovništva u Rusiji iznosi između 16% i 48% stanovništva.<ref>{{Cite book |last=Zuckerman |first=P. |chapter=Atheism: Contemporary Rates and Patterns |title=The Cambridge Companion to Atheism |editor=Michael Martin |publisher=Cambridge University Press |year=2005}}</ref> Prema najnovijim studijama, procenat ateista značajno je smanjen u periodu nakon raspada Sovjetskog Saveza.<ref name="2013 Belivers">{{cite web|url=http://www.sova-center.ru/religion/discussions/how-many/2013/01/d26201/|title=|last=|first=|date=15. 1. 2013|website=|publisher=SOVA Center for Information and Analysis|language=ru|script-title=ru:Социологи вновь посчитали верующих россиян|trans-title=Sociologists have counted Russian believers anew|access-date=4. 4. 2018}}</ref><ref name="GallupInt">{{cite web|url=http://redcresearch.ie/wp-content/uploads/2012/08/RED-C-press-release-Religion-and-Atheism-25-7-12.pdf |title=Global Index of Religion and Atheism |last= |first= |date= |website= |publisher=Worldwide Independent Network/Gallup International Association |archive-url=https://web.archive.org/web/20120812210929/http://redcresearch.ie/wp-content/uploads/2012/08/RED-C-press-release-Religion-and-Atheism-25-7-12.pdf |archive-date=12. 8. 2012 |access-date=4. 4. 2018}}</ref> <gallery mode=packed> Datoteka:Moscow StBasilCathedral d18.jpg|[[Crkva sv. Vasilija Blaženog u Moskvi]] Datoteka:Московская соборная мечеть.jpg|[[Moskovska saborna džamija]] Datoteka:Atsaysky datsan in Buryatia, Selenga area 2.png|Atsajski datsan u [[Burjatija|Burjatiji]]. |Slika 14. [[Dalaj Lama|Dalaj Lame]] izložena u [[Budizam|budističkom]] hramu u [[Tuva|Tuvi]]. Datoteka:Kazan church edit.jpg|[[Sinkretizam|Sinkretistički]] [[Hram svih religija]] u gradu [[Kazanj]]u, u [[Tatarstan]]u. </gallery> === Obrazovanje === {{Glavni|Obrazovanje u Rusiji}} Rusija ima najviši procenat (54%) visokoobrazovanog stanovništva u svijetu.<ref>[[Huffington Post]]: [http://www.huffingtonpost.com/2010/07/22/countries-with-the-most-c_n_655393.html#s117394&title=United_Kingdom_318 Countries With The MOST College Graduates] retrieved September 27, 2013</ref> Prema Ustavu, obrazovanje u Rusiji je besplatno i zagarantovano svima<ref>David Johnson, ed., ''Politics, Modernisation and Educational Reform in Russia: From Past to Present'' (2010)</ref> ali je ipak velika konkurencija kada je u pitanju subvencioniranje visokoškolskog obrazovanja na pojedinim univerzitetima.<ref>{{cite web|author=Smolentseva, A|title=Bridging the Gap Between Higher and Secondary Education in Russia|url=http://www.bc.edu/research/cihe.html|access-date=27. 12. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20100827051359/http://www.bc.edu/research/cihe.html|archive-date=27. 8. 2010|url-status=dead}}</ref> Kao rezultat velikog naglaska na nauci i tehnologiji ruski stručnjaci u oblasti medicine, matematike, različitih inženjerskih oblasti i dr. oblastima su na svjetskom nivou visokocijenjeni.<ref>{{cite web|publisher=U.S. Department of State|title= Background Note: Russia|url=https://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3183.htm|access-date=2. 1. 2008}}</ref> [[Datoteka:Moscow State University.jpg|lijevo|250p|mini|[[Moskovski državni univerzitet]]]] Od 1990. godine uvedeno je 11-godišnje školsko obrazovanje. Obrazovanje u državnim srednjim školama je besplatno. Visokoškolskoobrazovanje je besplatno, sa izuzecima pojedinih univerziteta.<ref>{{cite web|title=Higher Education Institutions|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20120303145808/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|archive-date=3. 3. 2012|publisher=[[Rosstat]]|access-date=1. 1. 2008}}</ref> Najstariji i najveći ruski univerziteti su [[Moskovski državni univerzitet]] i [[Državni univerzitet u Sankt Peterburgu]]. Početkom trećeg milenija, kako bi se stvorili visokoobrazovni i istraživački instituti uporedivog nivoa širom Rusije, vlada je pokrenula program uspostavljanja "federalnih univerziteta", uglavnom spajanjem postojećih velikih regionalnih univerziteta i istraživačkih instituta i pružajući im posebna sredstva. Ove nove institucije uključuju i neke univerzitete kao što su: Južni federalni univerzitet, Sibirski federalni univerzitet, Federalni univerzitet u Kazanju, Sjeveroistočni federalni univerzitet i Dalekoistočni federalni univerzitet. Prema rangu ''QS World University Rankingsa'' za 2018. godinu, najbolje ocijenjana ruska visokoškolska ustanova je Moskovski državni univerzitet koji zauzima 95. mjestu najboljih univerziteta na svijetu. == Kultura == {{Glavni|Ruska kultura}} Rusija je dala istaknute predstavnike na gotovo svim poljima ljudskog djelovanja pa tako i u oblasti [[umjetnost]]i i [[nauka|nauke]]. === Filozofija === {{Glavni|Ruska filozofija}} Ruska filozofija je doživjela procvat u 19. vijeku, kada je na početku bila definisana protivljenjem od strane pripadnika prozapadne struje koji su zagovarali zapadne političke i ekonomske modele i Slavofile, koji su insistirali na razvijanju Rusije kao jedinstvene civilizacije. Drugoj grupi su pripadali [[Nikolaj Danilevski]] i [[Konstantin Leontjev]], osnivači proevropske struje. U svom daljnjem razvoju ruska filozofija je uvek bila obilježena dubokom vezom sa književnošću i interesovanjem prema kreativnosti, društvu, [[Politika|politici]] i [[Nacionalizam|nacionalizmu]]. [[Ruski kosmizam]] i religijska filozofija bili su druga glavna područja njihovog interesovanja. Značajni filozofi s kraja 19. i početka 20. vijeka bili su: [[Vladimir Solovjev]], [[Sergej Bulgakov]] i [[Vladimir Vernadsky]]. === Književnost === {{Glavni|Ruska književnost}} [[Datoteka:Dostoevsky.jpg|150px|mini|[[Fjodor Dostojevski]]]][[Datoteka:Chekhov_1898_by_Osip_Braz.jpg|150px|mini|[[Anton Čehov]]]] Ruska književnost se smatra jednom od najplodonosnijih i najznačajnijih svjetskih književnosti. Od nekoliko perioda na koje se može podijeliti, kao najznačajniji period u ruskoj književnosti se smatra 19. vijek tzv. ''Zlatno doba'' ruske književnosti. [[Romantizam]] kao jedan od pravaca u književnosti i općenito u umjetnosti uticao je na procvat [[Poezija|poezije]] i pojavu značajnih imena u toj oblasti kao što su [[Vasilij Žukovski]], a kasnije i [[Aleksandar Sergejevič Puškin|Aleksandra Puškina]]. Puškinu se pripisuje i kristalizacija književnog ruskog jezika i uvođenje novog nivoa umjetnosti u rusku književnost. Njegovo najpoznatije djelo je roman u stihu, [[Evgenij Onjegin (roman)|Evgenij Onjegin]]. Čitava nova generacija pjesnika, uključujući: [[Mihail Jurjevič Ljermontov|Mihaila Ljermontova]], [[Jevgenij Baratinski|Jevgenija Baratinskog]], [[Konstantin Batjuškov|Konstantina Batjuškova]], [[Nikolaj Nekrasov|Nikolaja Nekrasova]], [[Aleksej Konstantinovič Tolstoj|Alekseja Konstantinoviča Tolstoja]], [[Fjodor Tjutčev|Fjodora Tjutčeva]] i [[Afanasije Feta|Afanasija Feta]] slijedili su Puškinove korake. Ne samo poezija već je i [[proza]] doživjela procvat. Prvi veliki ruski romanopisac bio je [[Nikolaj Vasiljevič Gogolj]]. Uslijedili su [[Ivan Sergejevič Turgenjev]], [[Mihail Saltikov-Šedrin]] i [[Nikolaj Leskov]], koji su svi pisali kratke priče i romane kao i romanopisac [[Ivan Gončarov]]. [[Lav Tolstoj]] i [[Fjodor Dostojevski]] uskoro su postali međunarodno poznati po svojim djelima, a mnogi književni kritičari poput F. R. Leavisa opisali su i jednog i drugog kao najveće romanopisce u historiji. Tokom druge polovine vijeka [[Anton Pavlovič Čehov]] je nadmašio druge u pisanju kratkih priča i postao vjerovatno najveći pisac drama svog vremena. Neki od najznačajnijih predstavnika ruske književnosti su: * [[Aleksandar Sergejevič Puškin]] (1799–1837) * [[Nikolaj Vasiljevič Gogolj]] (1809–1852) * [[Fjodor Dostojevski]] (1821–1881) * [[Lav Tolstoj]] (1828–1910) * [[Anton Pavlovič Čehov]] (1860–1904) * [[Maksim Gorki]] (1868–1936) * [[Sergej Aleksandrovič Jesenjin]] (1895–1925) * [[Mihail Aleksandrovič Šolohov]] (1905–1984) * [[Aleksandar Solženjicin]] (1918–2008) === Umjetnost === {{Glavni|Ruska umjetnost}} [[Datoteka:Автопортрет. Художник. 1933. ГРМ.png|mini|165x165piksel|[[Kazimir Maljevič]]]] [[Datoteka:Angelsatmamre-trinity-rublev-1410.jpg|thumb|left|upright|Primjerak ruske ikone poznate kao [[Andrej Rubljov|Rubljova]] ''Trojica'']] Rano rusko slikarstvo zasnivalo se uglavnom na izradi [[ikona]] i živopisnih [[Freska|freski]], žanrova slikarstva naslijeđenih iz perioda [[Bizantijsko Carstvo|Bizantijskog Carstva]]. Usponom ruske moći umjetnici poput [[Teofan Grk|Teofana Grka]], [[Dionisijus]]a Dionisius i [[Andrej Rubljov|Andreja Rubljova]] su povezani uglavnom sa ruskom umjetnošću. [[Ruska akademija umjetnosti]] je osnovana [[1757]]. godine što je ruskim umjetnicima pomoglo u ostvarivanju međunarodne uloge i statusa. [[Ivan Argunov]], [[Dmitrij Levicki]], [[Vladimir Borovikovski]] i drugi akademici iz 18. vijeka uglavnom su se usredsredili na portretno slikarstvo. Početkom 19. vijeka, u periodu procvata [[Neoklasicizam|neoklasicizma]] i [[Romantizam|romantizma]], mitološke i biblijske teme inspirisale su mnoge istaknute slikare, naročito Karl Briullova i Aleksandra Ivanova. Sredinom 19. vijeka grupa predstavnika kritičkog realizma, [[Peredvižnjevci]] je raskrstila sa tadašnjom Akademijom i pokrenula školu umjetnosti koja je bila lišena akademskih ograničenja. Ti umjetnici su bili uglavnom realisti koji su smisao ruskog identiteta potražili u pejzažima velikih rijeka, šuma i breza, kao i u živahnim žanrovskim scenama i velikim portretima svojih savremenika. Neki umjetnici usredsredili su se na prikazivanje dramskih trenutaka ruske historije, dok su se drugi obratili društvenoj kritici, svojim djelima prikazujući stanje siromaštva i karikaturizaciju vlasti. Takav kritički realizam je cvjetao tokom vladavine cara [[Aleksandar II, car Rusije|Aleksandra II]]. Vodeći realisti tog doba su bili: Ivan Šiškin, Arkhip Kuindži, Ivan Kramskoj, Vasilij Polenov, Isak Levitan, Vasilij Surikov, Viktor Vasnecov, Ilja Repin i Boris Kustodijev. Na prelomu 20. vijeka pojavilo se simboličko slikarstvo, kojeg predstavljaju Mihail Vrubel, Kuzma Petrov-Vodkin i Nikolas Roerich. * [[Vasilij Kandinski]] (1866–1944) * [[Kazimir Maljevič]] (1878–1935) === Muzika i ples === {{Glavni|Muzika Rusije|Ruski balet|Spisak ruskih kompozitora}} [[Datoteka:1989 CPA 6113.jpg|thumb|230px|desno|Sovjetska poštanska marka na kojoj su prikazani ruski narodni muzički instrumenti.]] Najstariji oblik muzičke tradicije u Rusiji je [[Ruska narodna muzika]], koja je blisko vezana za seoski život i običaje. Njeni korijeni se nalaze u [[Ruska pravoslavna crkva|Ruskoj pravoslavnoj crkvi]], gdje se pjeva tokom najvećeg dijela njihovih vjerskih službi i gdje nisu bili korišteni muzički instrumenti. Najveći dio [[Rusi|ruskog]] stanovništva je bio nepismen i siromašan, pa su rijetki bili [[muzički instrumenti]]. Iz tih razloga je vokalna muzika i najzastupljenija. Ruski narodni muzički instrumenti su obično bili korišteni u životu pastira ili za određene vrste narodnih plesova i pjesama. Među instrumentima najpoznatiji su [[balalajka]] i [[harmonika]], a koriste se samo u pojedinim ruskim područjima. Najčešći muzički instrumenti su: žičani instrumenti (balalajka, zviždaljka, gusle, domra, violina), [[puhački instrumenti]] (žalejka, rog, kugiklji). U starim ljetopisima su spomenuti: vojne trube, lovački rogovi, tamburaši. Instrumenti kao što su harmonika, [[mandolina]], gitara sa 7 žica, relativno kasno su se pojavili u Rusiji (19-20 vijek). Na osnovama stare ruske narodne muzike su kasnije razvijani različiti oblici umjetničke muzike, koja u Rusiji često sadrži narodne melodije i narodne elemente ili muziku drugih etničkih grupa koje žive u Rusiji. <gallery perrow="5"> Datoteka:Balakirev1860s CuiIP 73 600.jpg|[[Milij Aleksejevič Balakirev]] Datoteka:Borodin.jpg|[[Aleksander Borodin]] Datoteka:Cesar cui.jpg|[[César Cui]] Datoteka:Modest Musorgskiy, 1870.jpg|[[Modest Mussorgski]] Datoteka:Walentin Alexandrowitsch Serow 004.jpg|[[Nikolaj Rimski-Korsakov]] </gallery> Rusku muzičku scenu 19. vijeka karakteriziraju tenzije između klasičnog kompozitora [[Mihail Glinka|Mihaila Glinke]], zajedno sa ostalim članovima [[Velika petorka|Velike petorke]] (galerija iznad), koji su prigrlili ruski nacionalni identitet dodavajući u svoja muzička djela primjese vjerskih i tradicionalnih elemenata, i [[Rusko muzičko društvo|Ruskog muzičkog društva]] na čelu s kompozitorima, braćom [[Anton Rubinstein|Antonom]] i [[Nikolai Rubinstein|Nikolajem Rubinsteinom]], koji su zastupali konzervativniji pravac. Tradiciju [[Petar Iljič Čajkovski|Petra Iljiča Čajkovskog]] (1840–1893), jednog od najvećih kompozitora [[Romantizam (muzika)|romantizma]], nastavio je [[Sergej Rahmanjinov]] (1873–1943) tokom 20. vijeka. Među svjetski poznate ruske kompozitore 20. vijeka također se ubrajaju [[Aleksandr Skrjabin]], [[Igor Stravinski]] (1882–1971), [[Sergej Prokofjev]] (1891–1953), [[Dmitrij Šostakovič]] (1906–1975) i [[Alfred Šnitke]] (1934–1998). == Sport == {{Glavni|Sport u Rusiji}} [[Datoteka:Reprezentacja Rosji2.jpg|thumb|desno|[[Nogometna reprezentacija Rusije]] na [[Evropsko prvenstvo u nogometu 2012.|Evropskom prvenstvu u nogometu 2012.]]]] Sportisti Sovjetskog Saveza a poslije i sportisti Rusije su uvijek bili među prve četiri države po broju zlatnih medalja osvojenih na ljetnim olimpijadama. Sovjetski gimnastičari, hrvači, dizači tegova, bokseri, strijelci, skijaši, biatlonci, zajedno s sovjetskom košarkašima, rukometašima, odbojkašima i hokejašima su bili među najboljim na svijetu.<ref>{{cite journal|url=http://www.la84foundation.org/OlympicInformationCenter/OlympicReview/1974/ore84/ore84k.pdf|title=The USSR and Olympism|journal=[[Olympic Review]]|publisher=[[International Olympic Committee]]|issue=84|pages=530–557|date=oktobar 1974|format=PDF|access-date=28. 3. 2008|archive-date=16. 1. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130116214930/http://www.la84foundation.org/OlympicInformationCenter/OlympicReview/1974/ore84/ore84k.pdf|url-status=dead}}</ref> Prve olimpijske igre na području Rusije bile su [[Olimpijske igre 1980.|ljetne olimpijske igre održane 1980. u Moskvi]] dok su zimske održane [[Zimske olimpijske igre 2014.|2014. u Sočiju]]. === Olimpijske igre === {{Glavni|Rusija na Olimpijskim igrama}} Organizaciju i upravljanje olimpijskim takmičenjima u Rusiji, zadužen je [[Ruski olimpijski savez]], osnovan 1911. godine, a obnovljen 1992. godine. U ostalim periodima ruski sportisti nastupali su za selekcije [[Sovjetski Savez na Olimpijskim igrama|Sovjetskog Saveza]] i selekciju [[Zajednica Nezavisnih Država na Olimpijskim igrama|Zajednice Nezavisnih Država]] Od [[LJOI 1994.|1994.]] godine na ukupno šest [[Ljetne olimijske igre|Ljetnih olimpijskih igara]] pa do [[LJOI 2016.|206.]] ruski sportisti osvojili su 426 medalja, od toga 149 zlatnih, 124 srebrne i 153 bronzanih, te su na ukupnoj listi na desetom mjestu. Na [[ZOI|Zimskim olimpijskim igrama]] od [[ZOI 1994|1994.]] pa do [[ZOI 2018.|2018]] na sedam nastupa osvojili su 120 medalja od kojih su 47 zlatne, 38 srebrne i 35 bronzanih, te zauzimaju deveto mjesto u ukupnom plasmanu svojenih medalja. === Nogomet === {{Glavni|Nogomet u Rusiji}} {{Također pogledajte|Svjetsko prvenstvo u nogometu 2018.}} [[Nogomet]] je jedan od najpopularnijih sportova u modernoj Rusiji. [[Sovjetska nogometna reprezentacija]] bija je prva koja je osvojila titulu prvaka na [[Evropsko prvenstvo u nogometu|Evropskom prvenstvu u nogometu]] održanom [[Evropsko prvenstvo u nogometu 1960.|EP 1960.]] godine u [[Francuska|Francuskoj]]. Jedan od najstaknutijih nogometaša iz tog perioda je [[Lav Jašin]], koji je zabilježio nastup na četiri [[Svjetsko prvenstvo u nogometu|svjetska prvenstva u nogometu]] u periodu od 1958. do 1970. godine, te se smatra jednim od najvećih golmana u historiji nogometa a odabran je u [[Tim snova FIFA Svjetskih prvenstava]]. Osim jedne osvojene titule prvaka Evrope, sovjetski reprezentativci su igrali još i finale [[Evropskog prvenstva 1988.|EP 1988.]] a osvajali su i zlatne medalje na [[Nogomet na Olimpijskim igrama 1956.|olimpijskim igrama 1956.]] i [[Nogomet na Olimpijskim igrama 1988.|1988.]] godine. Organizaciju nogometnih takmičenja u Rusiji, vodi [[Ruski nogometni savez]], koji organizuje ligaška i kup takmičenja. Najviše titula prvaka u [[Premjer liga Rusije|Premjer ligi]] ima [[Spartak Moskva]], ukupno deset, a najviše pobjeda u [[Kup Rusije|Kupu Rusije]] imaju [[Lokomotiva Moskva]] i [[PFK CSKA Moskva]] ukupno po sedam titula. Ruski nogometni klubovi [[PFK CSKA Moskva]] i [[FK Zenit Sankt Peterburg]] osvojili su [[UEFA Evropska liga|UEFA Evropsku ligu]] [[UEFA Evropska liga 2004/2005.|2005.]] i [[UEFA Evropska liga 2007/2008.|2008.]] godine, respektivno. U novije vrijeme najbolji rezultat [[Ruska nogometna reprezentacija]] je postigla plasmanom u polufinale [[Evropsko prvenstvo u nogometu 2008.|Evropskog prvenstvg u nogometu]] održanog 2008. u [[Austrija|Austriji]] i [[Švicarska|Švicarskoj]] gdje je izgubila od [[Španska nogometna reprezentacija|reprezentacije Španije]] koja je i postala prvak. Najveći nogometni događaj na prostoru Rusije je [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 2018.|Svjetsko prvenstvo u nogometu]] koje će se održati u junu i julu 2018. gdje će se u 11 gradova i 12 stadiona evropskog dijela i područja [[Ural]]a ugostiti 32 najbolje svjetske reprezentacije. === Košarka === {{Glavni|Košarka u Rusiji}} [[Ruska košarkaška reprezentacija]] je 2007. godine osvojila prvo mjesto na [[Evropsko prvenstvo u košarci 2007.|Evropskom prvenstvu u košarci]]. To je za reprezentaciju, pored jedne srebrne i dvije bronzane, prva zlatna medalja na evropskom prvenstvu na kojem su učestvovali ukupno 13 puta. Ruski košarkaški klub [[PBC CSKA Moscow]] jedan je od najboljih timova u Evropi, sa osvojenih 7 titula evropskog i ukupno 44 titule državnog prvaka (24 titule iz sovjetskog doba i 20 ruskih titula). === Rukomet === {{Glavni|Rukomet u Rusiji}} {{sekcija}} === Odbojka === {{Glavni|Odbojka u Rusiji}} {{sekcija}} === Vaterpolo === {{Glavni|Vaterpolo u Rusiji}} === Hokej na ledu === {{Glavni|Hokej na ledu u Rusiji}} Iako se [[hokej na ledu]] pojavio tek u sovjetskom periodu, [[Reprezentacija Sovjetskog Saveza u hokeju na ledu]] uspjela je osvojiti zlato na skoro svim olimpijskim i svjetskim prvenstvima na kojima su učestvovali. Ruski hokejaši [[Valerij Harlamov]], [[Sergej Makarov]], [[Vjačeslav Fetisov]] i [[Vladislav Tretiak]] drže četiri od šest pozicija [[IHF]]ovog ''Tima stoljeća''.<ref>{{cite web|url=http://www.iihf.com/channels/iihf-world-championship/news/news-singleview-world-championship/article/iihf-centennial-all-star-team.html |title=IIHF Centennial All-Star Team |publisher=Iihf.com |access-date=27. 4. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090610024004/http://www.iihf.com/channels/iihf-world-championship/news/news-singleview-world-championship/article/iihf-centennial-all-star-team.html |archive-date=10. 6. 2009}}</ref> Reprezentacija Rusije u hokeju na [[Hokej na ledu na Olimpijskim igrama|Olimpijskim turnirima]] je osvojila jednu srebrnu i jednu bronzanu olimpijsku medalju, na turnirima od [[Hokej na ledu na Olimpijskim igrama 1994.|ZOI 1994.]] Na [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na led|Svjetskim prvenstvima]] održanim [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 1993.|SP 1993]], [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 2008.|SP 2008]], [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 2009.|SP 2009]],<ref>{{cite web|url=http://www.iihf.com/sk/home-of-hockey/news/news-singleview/?tx_ttnews[tt_news]=3570&cHash=e297f36b56c3588a73701c29a8895077|title=Pure gold: Russia repeats!|publisher=[[IIHF]]|date=10. 5. 2009|access-date=28. 8. 2015}}</ref> [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 2012.|SP 2012.]] i [[Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu 2014.|SP 2014.]] osvajali su zlatna odličja. Pored pet zlatnih, ruski hokejaši osvojili su još tri srebrne i četiri brontane medalje. [[Kontinentalna liga u hokeju na ledu]] (KHL) osnovana je 2008. godine kao nasljednica [[Ruska supeliga u hokeju na ledu|Ruske superlige]]. Ova liga je rangirana kao najbolja hokejska liga u Evropi od 2009. godine<ref>{{cite web|title=Russian league tops first CHL ranking|url=http://www.iihf.com/home-of-hockey/news/news-singleview/?tx_ttnews[tt_news]=761&cHash=9ba72730fbb5b1cd42b3115bf5ad3e81|date=7. 3. 2008|access-date=28. 8. 2015}}</ref> i druga najbolja u svijetu.<ref>{{cite web|url=http://www.iihf.com/home-of-hockey/news/news-singleview/?tx_ttnews[tt_news]=6876&cHash=60f30f7f072dfbdf8e5b4c471559f28f|title=World of difference for KHL?|publisher=iihf.com|date=7. 5. 2012|access-date=28. 8. 2015}}</ref> To je međunarodna profesionalna hokejaška liga [[Evroazija|Evroazije]] i sastoji se od 28 klubova, od kojih su 22 iz Rusije a ostali klubovi su iz [[Latvija|Latvije]], [[Kazahstan]]a, [[Bjelorusija|Bjelorusije]], [[Finska|Finske]], [[Slovačka|Slovačke]] i [[Kina|Kine]]. KHL je četvrta liga u Evropi po broju gledalaca.<ref>{{cite web|url=http://fhr.ru/en/main/ofnews/card/?id_4=7476|title=KHL is on the 4th place by attendance|publisher=IIHF|access-date=2. 6. 2017}}</ref> === Biatlon === {{Glavni|Biatlon u Rusiji}} [[Datoteka:Drachev2013.jpg|140px|mini|desno|[[Vladimir Dračev]], najuspješniji ruski biatlonac]] [[Datoteka:Bog-Tit.JPG|140px|mini|desno|[[Ana Bogalij-Titovec]], jedan od najuspješnijih ruskih biatlonki]] Organizacijom takmičenja u biatlonu u Rusiji rukovodi [[Ruski biatlonski savez]]. Nakon raspada Sovjetskog Saveza 1991, [[Sovjetski biatlonski savez]] podijelio se na desetak saveza. Do tada su ruski biatlonci nastupali pod zastavom Sovjetskog saveza, zatim kao [[Zajednica Nezavisnih Država]], a od [[Svjetski kup u biatlonu 1992/1993.|sezone 1992/93.]] nastupaju kao ruska reprezentacija. Na takmičenjima na [[Biatlon na Zimskim olimpijskim igrama|Zimskim olimpijskim igrama]], od [[Biatlon na Zimskim olimpijskim igrama 1994.|ZOI 1994.]] u ukupno sedam nastupa do [[Biatlon na Zimskim olimpijskim igrama 2018.|ZOI 2018.]] ruski biatlonci osvojili su četiri zlatne, dvije srebrne i pet bronzanih medalja, Najuspješniji ruski biatlonac bio je [[Jevgenij Ustjugov]] sa dvije zlatne i jednom bronzanom medaljom, a najuspješnija biatlonka [[Ana Bogalij-Titovec]] koja je osvojila dvije zlatne medalje. Na [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu|Svjetskim prvenstvima u biatlonu]] u ukupno na 24 prvenstva od [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 1993.|SP 1993.]] pa do [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 2017.|SP 2017.]] ruski biatlonci osvojili su 33 zlatne, 37 srebrnih i 23 bronzane medalje.{{efn|Međunarodni biatlonski savez [[IBU]] pribraja medalje Sovjetskog saveza i Zajednice Nezavisnih Država Rusiji, te po toj metodi Rusija ima ukupno 182 medalje i to 69 zlatnih, 66 srebrnih i 47 bronzanih}} Najviše medalja osvojio je [[Vladimir Dračev]]: 4 zlatne, 5 srebrnih i 1 bronzanu; a u ženskoj konkurenciji [[Olga Piljova]]: 6 zlatnih, 2 srebrne i 1 bronzanu. U takmičenjima [[Svjetski kup u biatlonu|Svjetskog kupa u biatlonu]], [[Vladimir Dračev]] je pobijedio jedanput u ukupnom plasmanu i to u [[Svjetski kup u biatlonu 1995/1996.|sezoni 1995/96]], a [[Anfisa Rezcova]] je pobijedila dva puta i to u sezonama [[Svjetski kup u biatlonu 1991/1992.|1991/92.]] i [[Svjetski kup u biatlonu 1992/1993.|1992/93.]] Najviše pobjeda u Svjetskom kupu ima [[Anton Šipuljin]] ukupno 11, a u ženskoj konkurenciji [[Olga Zajceva]] sa 13 pobjeda. Rusija je bila domaćin trima Svjetskim prvenstvima u biatlonu: [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 1992.|1992.]] u [[Novosibirsk]]u i dva puta u [[Hanti-Mansijsk]]u [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 2003.|2003.]] i [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 2011.|2011.]] == Filatelija == {{sekcija}} == Također pogledajte == * [[Spisak nacionalnih parkova u Rusiji]] == Napomene == {{Napomene}} == Reference == {{refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Russia}} * [http://www.gov.ru Službeni sajt vlade] * [http://www.kremlin.ru Službeni sajt predsjednika] * [https://wikiway.com/russia/goroda/ Gradovi Rusije] {{Rusija po temama}} {{Države Evrope}} {{Države Azije}} {{CIS}} {{OIK}} {{Vijeće Evrope}} {{Crnomorske države}} [[Kategorija:Rusija| ]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza]] [[Kategorija:Države posmatrači Organizacije islamske saradnje]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Članice BRICS-a]] ia946o7e47o9cthguxqeh9tj5qigntl Kuvajt 0 1121 3734189 3593016 2025-07-11T06:53:27Z Panasko 146730 3734189 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime=دولة الكويت<br /> Dawlât al-Kuwayt| zvanično_ime=Kuvajt| ime_genitiv=Kuvajta| zastava=Flag of Kuwait.svg| grb=Emblem of Kuwait.svg| mapa=LocationKuwait.png| službeni_jezik=[[Arapski jezik|arapski]]| glavni_grad=[[Kuvajt (grad)|Kuvajt]]| vrsta_prve_vlasti=Emir| vladar_prva_vlast=[[Mishal Al-Ahmad Al-Jaber Al-Sabah]]| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Ahmad Al-Abdullah Al-Sabah]]| po_površini_na_svijetu=152.| površina=17.818| procenat_vode=| po_broju_stanovnika_na_svijetu=141.| stanovnika=2.041.961| gustoća=115| nezavisnost=Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[19. juni|9. juna]] [[1961]].| valuta=[[kuvajtski dinar|dinar]]| vremenska_zona=+3| himna="[[Al-našid al-watani]]"| internetski_nastavak=[[.kw]]| pozivni_broj=+965| |}} '''Kuvajt''' je [[država]] u [[Jugozapadna Azija|Jugozapadnoj Aziji]]. Nalazi se na istoku [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]], na vrhu [[Perzijski zaliv|Perzijskog zaliva]] i graniči na sjeveru s [[Irak]]om, a na jugu sa [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]]. Većinu zemlje čini ravna pustinja. Službeni naziv je '''Država Kuvajt'''. Glavni grad je [[Kuvajt (grad)|Kuvajt]]. Prema podacima iz 2016. godine, u Kuvajtu je živjelo 4,2 miliona stanovnika od čega su 1,3 miliona Kuvajćani a ostalih 2,9 miliona su useljenici.<ref name="census">{{cite web|url = https://www.paci.gov.kw/stat|title = Public Authority for Civil Information|publisher = Government of Kuwait|year = 2015|access-date = 12. 3. 2016|archive-url = https://web.archive.org/web/20160127133836/https://www.paci.gov.kw/stat|archive-date=27. 1. 2016|url-status = dead}}</ref> Preko 70% stanovništva su ekspatriati<ref>{{cite web|url=http://www.thenational.ae/world/middle-east/kuwait-steps-up-deportations-of-expat-workers|title=Kuwait steps up deportations of expat workers|date=29. 4. 2016|work=The National|access-date=7. 7. 2017|archive-date=28. 6. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160628010717/http://www.thenational.ae/world/middle-east/kuwait-steps-up-deportations-of-expat-workers|url-status=dead}}</ref> i po tome je Kuvajt poseban. 1938. godine su na području ove države otkrivene velike rezerve nafte što je u narednom periodu dovelo do promjene naličja ove ''zalivske države''. U periodu između 1946. i 1982. godine, zemlja je doživjela modernizaciju velikih razmjera. Međutim, 80-tih godina 20. vijeka, Kuvajt je pretrpio period geopolitičke nestabilnosti i ekonomske krize nakon pada na kuvajtskoj berzi. 1990. godine Irak je izvršio [[Agresija|agresiju]] Kuvajta koja je okončana sljedeće godine, intervencijom koalicionih snaga. Kuvajt je ustavna država sa poludemokratskim političkim sistemom. Ima razvijenu ekonomiju baziranu na prihodima od prodaje nafte a po rezervama nafte Kuvajt je 6. nacija na svijetu. [[Kuvajtski dinar]] je valuta sa najvećom vrijednošću na svijetu.<ref name= "curr">http://www.siliconindia.com/finance/news/10-Most-Valuable-Currencies-in-the-World-nid-109953.html</ref> Prema podacima [[Svjetska banka|Svjetske banke]], Kuvajt ima četvrti najveći dohodak po glavi stanovnika u svijetu. Ustav je proglašen 1962. godine.<ref name=ras>{{cite web|authors=Ibrahim Ahmed Elbadawi, Atif Abdallah Kubursi|work=[[American University of Beirut]]|title=Kuwaiti Democracy: Illusive or Resilient?|page=7|url=http://www.aub.edu.lb/fas/ife/PublishingImages/IFE%20Report-web.pdf|access-date=12. 3. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010152647/http://www.aub.edu.lb/fas/ife/PublishingImages/IFE%20Report-web.pdf|archive-date=10. 10. 2017|url-status=dead}}</ref><ref name="rsf">{{cite web|url=http://www.refworld.org/docid/4b7aa9aec.html|title=Kuwait|publisher=Reporters without Borders|access-date=12. 3. 2016}}</ref> U arapskom svijetu Kuvajt se često naziva "Holivud zaliva" zbog popularnosti njegovih sapunica i pozorišta. == Historija == Najpoznatiji događaj nedavne historije Kuvajta je sukob sa susjednim [[Irak]]om. Irak i Kuvajt bili su saveznici tokom [[Iransko-irački rat|iransko-iračkog rata]] u osamdesetima, ali u [[august]]u [[1990]]. Irak je pod vodstvom [[Saddam Husein|Saddama Huseina]] napao i okupirao Kuvajt. U [[februar]]u [[1991]]. međunarodna koalicija na čelu s [[Sjedinjene Američke Države|SAD]]-om oslobodila je zemlju koja je od tada jedan od glavnih saveznika Sjedinjenih Država u regiji. Tokom američke invazije Iraka [[2003]]. Kuvajt je bio jedina arapska država koja je javno podržala intervenciju. == Vlada == U politici Kuvajta od sredine 18. [[vijek]]a dominantnu ulogu ima obitelj al-Sabah, iz koje je i trenutni emir. Nakon oslobođenja od iračke okupacije zemlja se donekle demokratizirala, iako je biračko pravo ograničeno na trećinu muške populacije. == Političke podjele == Kuvajt je podijeljen na 6 guvernmana ili provincija ([[arapski jezik|arapski]]: ''muhafazat'', jednina - ''muhafadhah''), mada kuvajtska vlada preferira naziv guvernman. Guvernmanima upravlja guverner. Kuvajtski guvernmani su: * Al Ahmadi * Al Farwaniyah * Al Asimah * Al Jahra * Hawalli * Mubarak Al-Kabeer Glavni grad je Kuvajt. Značajniji gradovi Kuvajta su: * Jahrah * Salmiya * Hawalli * Shuwaikh koji predstavljaju važne privredne i industrijske centre Kuvajta. == Geografija == {{Proširiti sekciju}} == Privreda == Privredom Kuvajta dominira [[nafta]] koja čini 90% vrijednosti izvoza i 50% BDP-a. Prihodi od nafte omogućili su nastanak socijalne države po evropskom uzoru, ali i privukli brojne legalne i ilegalne imigrante iz šire regije. == Stanovništvo == Velika većina stanovništva su [[Arapi]], ostatak čine doseljenici iz [[Indija|Indije]], [[Bangladeš]]a, [[Pakistan]]a i [[Filipini|Filipina]]. [[Islam]] je najzastupljenija religija, a omjer Sunita i Šiita je otprilike 70:30. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == * [https://web.archive.org/web/20070405234953/http://www.kuwait.kw/ Službena stranica Kuvajta] * [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ku.html CIA World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060716054619/http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ku.html |date=16. 7. 2006 }} * [https://web.archive.org/web/20060304012033/http://www.komorabih.com/privredabih/KUVAJT.pdf Privreda Kuvajta] {{Commonscat|Kuwait}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OPEC}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Kuvajt]] hg7ozwqhss95aa94312czktvcbfdrtb 3734283 3734189 2025-07-11T09:46:27Z Panasko 146730 3734283 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime=دولة الكويت<br /> Dawlât al-Kuwayt| zvanično_ime=Kuvajt| ime_genitiv=Kuvajta| zastava=Flag of Kuwait.svg| grb=Emblem of Kuwait.svg| mapa=LocationKuwait.png| službeni_jezik=[[Arapski jezik|arapski]]| glavni_grad=[[Kuvajt (grad)|Kuvajt]]| vrsta_prve_vlasti=Emir| vladar_prva_vlast=[[Mishal Al-Ahmad Al-Jaber Al-Sabah]]| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Ahmad Al-Abdullah Al-Sabah]]| po_površini_na_svijetu=152.| površina=17.818| procenat_vode=| po_broju_stanovnika_na_svijetu=141.| stanovnika=2.041.961| gustoća=115| nezavisnost=Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[19. juni|9. juna]] [[1961]].| valuta=[[kuvajtski dinar|dinar]]| vremenska_zona=+3| himna="[[Al-našid al-watani]]"| internetski_nastavak=[[.kw]]| pozivni_broj=+965| |}} '''Kuvajt''' je [[država]] u [[Jugozapadna Azija|Jugozapadnoj Aziji]]. Nalazi se na istoku [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]], na vrhu [[Perzijski zaliv|Perzijskog zaliva]] i graniči na sjeveru s [[Irak]]om, a na jugu sa [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]]. Većinu zemlje čini ravna pustinja. Službeni naziv je '''Država Kuvajt'''. Glavni grad je [[Kuvajt (grad)|Kuvajt]]. Prema podacima iz 2016. godine, u Kuvajtu je živjelo 4,2 miliona stanovnika od čega su 1,3 miliona Kuvajćani a ostalih 2,9 miliona su useljenici.<ref name="census">{{cite web|url = https://www.paci.gov.kw/stat|title = Public Authority for Civil Information|publisher = Government of Kuwait|year = 2015|access-date = 12. 3. 2016|archive-url = https://web.archive.org/web/20160127133836/https://www.paci.gov.kw/stat|archive-date=27. 1. 2016|url-status = dead}}</ref> Preko 70% stanovništva su ekspatriati<ref>{{cite web|url=http://www.thenational.ae/world/middle-east/kuwait-steps-up-deportations-of-expat-workers|title=Kuwait steps up deportations of expat workers|date=29. 4. 2016|work=The National|access-date=7. 7. 2017|archive-date=28. 6. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160628010717/http://www.thenational.ae/world/middle-east/kuwait-steps-up-deportations-of-expat-workers|url-status=dead}}</ref> i po tome je Kuvajt poseban. 1938. godine su na području ove države otkrivene velike rezerve nafte što je u narednom periodu dovelo do promjene naličja ove ''zalivske države''. U periodu između 1946. i 1982. godine, zemlja je doživjela modernizaciju velikih razmjera. Međutim, 80-tih godina 20. vijeka, Kuvajt je pretrpio period geopolitičke nestabilnosti i ekonomske krize nakon pada na kuvajtskoj berzi. 1990. godine Irak je izvršio [[Agresija|agresiju]] Kuvajta koja je okončana sljedeće godine, intervencijom koalicionih snaga. Kuvajt je ustavna država sa poludemokratskim političkim sistemom. Ima razvijenu ekonomiju baziranu na prihodima od prodaje nafte a po rezervama nafte Kuvajt je 6. nacija na svijetu. [[Kuvajtski dinar]] je valuta sa najvećom vrijednošću na svijetu.<ref name= "curr">http://www.siliconindia.com/finance/news/10-Most-Valuable-Currencies-in-the-World-nid-109953.html</ref> Prema podacima [[Svjetska banka|Svjetske banke]], Kuvajt ima četvrti najveći dohodak po glavi stanovnika u svijetu. Ustav je proglašen 1962. godine.<ref name=ras>{{cite web|authors=Ibrahim Ahmed Elbadawi, Atif Abdallah Kubursi|work=[[American University of Beirut]]|title=Kuwaiti Democracy: Illusive or Resilient?|page=7|url=http://www.aub.edu.lb/fas/ife/PublishingImages/IFE%20Report-web.pdf|access-date=12. 3. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010152647/http://www.aub.edu.lb/fas/ife/PublishingImages/IFE%20Report-web.pdf|archive-date=10. 10. 2017|url-status=dead}}</ref><ref name="rsf">{{cite web|url=http://www.refworld.org/docid/4b7aa9aec.html|title=Kuwait|publisher=Reporters without Borders|access-date=12. 3. 2016}}</ref> U arapskom svijetu Kuvajt se često naziva "Holivud zaliva" zbog popularnosti njegovih sapunica i pozorišta. == Historija == Najpoznatiji događaj nedavne historije Kuvajta je sukob sa susjednim [[Irak]]om. Irak i Kuvajt bili su saveznici tokom [[Iransko-irački rat|iransko-iračkog rata]] u osamdesetima, ali u [[august]]u [[1990]]. Irak je pod vodstvom [[Saddam Husein|Saddama Huseina]] napao i okupirao Kuvajt. U [[februar]]u [[1991]]. međunarodna koalicija na čelu s [[Sjedinjene Američke Države|SAD]]-om oslobodila je zemlju koja je od tada jedan od glavnih saveznika Sjedinjenih Država u regiji. Tokom američke invazije Iraka [[2003]]. Kuvajt je bio jedina arapska država koja je javno podržala intervenciju. == Vlada == U politici Kuvajta od sredine 18. [[vijek]]a dominantnu ulogu ima obitelj al-Sabah, iz koje je i trenutni emir. Nakon oslobođenja od iračke okupacije zemlja se donekle demokratizirala, iako je biračko pravo ograničeno na trećinu muške populacije. == Političke podjele == Kuvajt je podijeljen na 6 guvernmana ili provincija ([[arapski jezik|arapski]]: ''muhafazat'', jednina - ''muhafadhah''), mada kuvajtska vlada preferira naziv guvernman. Guvernmanima upravlja guverner. Kuvajtski guvernmani su: * Al Ahmadi * Al Farwaniyah * Al Asimah * Al Jahra * Hawalli * Mubarak Al-Kabeer Glavni grad je Kuvajt. Značajniji gradovi Kuvajta su: * Jahrah * Salmiya * Hawalli * Shuwaikh koji predstavljaju važne privredne i industrijske centre Kuvajta. == Geografija == {{Proširiti sekciju}} == Privreda == Privredom Kuvajta dominira [[nafta]] koja čini 90% vrijednosti izvoza i 50% BDP-a. Prihodi od nafte omogućili su nastanak socijalne države po evropskom uzoru, ali i privukli brojne legalne i ilegalne imigrante iz šire regije. == Stanovništvo == Velika većina stanovništva su [[Arapi]], ostatak čine doseljenici iz [[Indija|Indije]], [[Bangladeš]]a, [[Pakistan]]a i [[Filipini|Filipina]]. [[Islam]] je najzastupljenija religija, a omjer Sunita i Šiita je otprilike 70:30. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == * [https://web.archive.org/web/20070405234953/http://www.kuwait.kw/ Službena stranica Kuvajta] * [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ku.html CIA World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060716054619/http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ku.html |date=16. 7. 2006 }} * [https://web.archive.org/web/20060304012033/http://www.komorabih.com/privredabih/KUVAJT.pdf Privreda Kuvajta] {{Commonscat|Kuwait}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OPEC}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Kuvajt]] o6dd8yeb9zgcpg5l6ytqvq6lcbtesxl Turska 0 1134 3734205 3693658 2025-07-11T07:26:00Z Panasko 146730 3734205 wikitext text/x-wiki {{Starost}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Turska | izvorno_ime = ''{{jezik|tr|Türkiye Cumhuriyeti}}'' {{tr simbol}} | ime_genitiv = Turske | zastava = Flag of Turkey.svg | grb = Emblem of Turkey.svg | uzrečica = ''Yurtta Barış, Dünyada Barış''<br /><small>{{bs|Mir kući, mir u svijetu}}</small> | himna = [[İstiklâl Marşı]] {{Center|[[Datoteka:Istiklâl Marsi instrumetal.ogg]]}} | mapa = Turkey (orthographic projection).svg | glavni_grad = [[Ankara]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|39|55|N|32|50|E|region:Tr_type:city|title=Ankara}} | najveći_grad = [[Istanbul]] | službeni_jezik = [[turski]] | državno_uređenje = [[Republika]] | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Turske|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | vrsta_druge_vlasti = [[Potpredsjednik Turske|Potpredsjednik]] | vladar_druga_vlast = [[Fuat Oktay]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = od [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]] | nezavisnost_priznato = 24. juli 1923. | površina = 783.562 | po_površini_na_svijetu = 37. na svijetu | procenat_vode = 2,03% | stanovnika = 83.154.997<ref name="stanovništvo">{{cite web |last1=Procjena broja stanovnika za 2019 |title=Institut za statistiku Turske |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=33705 |access-date=4. 2. 2020 |archive-date=4. 2. 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200204072855/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=33705 |url-status=dead }}</ref> | stanovnika_godina = 2019 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 16. na svijetu | gustoća = 105 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 107 na svijetu | bdp_ukupno = $1.259,98 milijardi | bdp_godina = 2011 | po_broju_bdp_na_svijetu = 15. | bdp_per_capita = $17.499 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span>0.838 | hdi_godina = 2021 | hdi_nivo = {{color|#009900|visok}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 48. na svijetu | gini = 40.2 | gini_godina = 2010 | po_broju_gini_na_svijetu = - | valuta = [[Turska lira]] ([[TRY]]) | vremenska_zona = ([[UTC+3]]) | najveća_tačka_ime = [[Ararat]] | najveća_tačka_metara = 5 166 | najveće_jezero_ime = [[Van (jezero)|Van]] | najveće_jezero_površina = 3 765 | najveća_rijeka_ime = [[Eufrat]] | najveća_rijeka_dužina = 2 780 | nacionalni_dan = [[29. oktobar]] | internetski_nastavak = [[.tr]] | pozivni_broj = +90 | komentar = | }} '''Turska''' ({{jez-tr|Türkiye}}), službeno '''Republika Turska''' ({{jez-tr|Türkiye Cumhuriyeti|linkovi=ne}} {{malo|/{{audio|pomoć=ne|Tur-Türkiye Cumhuriyeti.ogg|izgovor}}/}}), granična je [[Spisak transkontinentalnih država|transkontinentalna]] [[parlamentarna republika]], sa manjim dijelom površine u [[Jugoistočna Evropa|jugoistočnoj Evropi]] ([[Balkan]]) i većim dijelom u zapadnoj Aziji ([[Anadolija]]). Graniči sa osam država: [[Bugarska|Bugarskom]] na sjeverozapadu, [[Grčka|Grčkom]] na zapadu, [[Gruzija|Gruzijom]] na sjeveroistoku, [[Armenija|Armenijom]], [[Iran]]om i [[Azerbejdžan]]om na istoku, te [[Irak]]om i [[Sirija|Sirijom]] na jugoistoku. Na jugu je okružena [[Sredozemno more|Sredozemnim morem]], na zapadu [[Egejsko more|Egejskim morem]], te [[Crno more|Crnim morem]] na sjeveru. [[Mramorno more]], [[Bosfor]] i [[Dardaneli]] (koji zajedno čine turski tjesnac) dijele Tursku na [[Trakija (regija)|Trakiju]] i [[Anadolija|Anadoliju]], tj. odvajaju [[Evropa|Evropu]] od [[Azija|Azije]].<ref>National Geographic Atlas of the World (7. iz.). Washington, D.C.: National Geographic. 1999. {{ISBN|0-7922-7528-4}}. "Europe" (str. 68–69); "Asia" (str. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref> Turska se nalazi na raskršću Evrope i Azije i predstavlja zemlju od značajnog geostrateškog značaja.<ref>{{cite web|url=http://www.economist.com/node/21536647|title=The good old days?|work=The Economist}}</ref> Područje današnje Turske je naseljeno još od [[paleolit]]a, uključujući i raznovrsne stare anadolijske civilizacije, Eoljane, Jonske Grke, Tračane i [[Perzijanci|Perzijance]]. Nakon što je [[Aleksandar Veliki]] osvojio ovo područje isto je helenizirano, što je nastavljeno tokom [[Rimsko Carstvo|rimske]] vladavine i prijelaza u [[Bizantijsko Carstvo]].<ref>Sharon R. Steadman; Gregory McMahon (15 September 2011). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE). Oxford University Press. str. 3–11, 37. {{ISBN|978-0-19-537614-2}}. Retrieved 23 March 2013</ref><ref>David Noel Freedman; Allen C. Myers; Astrid Biles Beck (2000). Eerdmans Dictionary of the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing. p. 61. {{ISBN|978-0-8028-2400-4}}. Retrieved 24 March 2013.</ref> Seldžuski [[Turci]] su počeli naseljavati ove prostore u 11. stoljeću, čime započinje proces turkizacije koji je uveliko ubrzan seldžuskom pobjedom nad Bizantijcima u [[Bitka kod Mancikerta|bitci kod Mancikerta]] 1071. [[Seldžuci]] su vladali Anadolijom sve do invazije Mongola 1243, nakon čega su se raspali na nekoliko manjih turskih bejlika.<ref>Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser. The origins of the Ottoman Empire. p. 33.</ref> Počevši od kraja 13. stoljeća, Osmanlije su ujedinili Anadoliju i stvorili carstvo koje će obuhvatati veći dio jugoistočne Evrope, zapadne Azije i sjeverne Afrike, postajući tako velesila u Evroaziji i Africi tokom ranog novog vijeka. Carstvo je doseglo vrhunac svoje moći, između 15. i 17. stoljeća, posebno za vrijeme vladavine [[Sulejman I|Sulejmana Veličanstvenog]] (1520–1566). Nakon druge osmanlijske opsade [[Beč]]a 1683. i kraja [[Veliki turski rat|Velikog turskog rata]] 1699, Osmansko Carstvo je ušlo u dugo razdoblje opadanja moći. Reforme [[Tanzimat]]a iz 19. stoljeća, koje su imale za cilj moderniziranje osmanlijske države, pokazale su se neadekvatnim u većini područja i nisu uspjele zaustaviti raspad carstva.<ref>Yalçın, Özgür. "Reformation_of_Ottoman_Bureaucracy_A_Failed_Attempt". http://www.academia.edu/.</ref> Osmansko Carstvo je ušlo u [[prvi svjetski rat]] (1914–1918) na strani [[Centralne sile|Centralnih sila]] i na kraju je poraženo. Nakon prvog svjetskog rata, veliki konglomerat teritorija i naroda, od kojeg se ranije sastojalo Osmansko Carstvo, je podijeljen na nekoliko novih država. [[Turski rat za nezavisnost]] (1919–1922), pokrenut od strane [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafe Kemala Ataturka]] i njegovih kolega u Anadoliji, rezultirao je uspostavom moderne Republike Turske 1923, s Ataturkom kao njenim prvi predsjednikom.<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/609790/Turkey|title=Turkey|work=Encyclopedia Britannica}}</ref> Turska je demokratska, [[Sekularna država|sekularna]], [[Unitarna država|unitarna]], parlamentarna republika s bogatom kulturnom baštinom.<ref name="cia">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=The World Factbook|work=cia.gov|access-date=23. 9. 2014|archive-date=2. 7. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170702111626/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://europa.eu/youth/article/multiculturalism-and-turkey_en |title=Arhivirana kopija |access-date=23. 9. 2014 |archive-date=22. 10. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141022192222/http://europa.eu/youth/article/multiculturalism-and-turkey_en |url-status=dead }}</ref> Službeni jezik u zemlji je [[Turski jezik|turski]] a maternjim jezikom ga smatra oko 85% stanovništva.<ref name="milliyet.com.tr">{{cite web|url=http://www.milliyet.com.tr/2007/03/22/guncel/agun.html|title=55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk|work=milliyet.com.tr}}</ref> Oko 70 do 80% stanovništva Turske se identificira kao etnički [[Turci]]. Najbrojnija manjina su [[Kurdi]] sa 20% stanovništva, dok su ostale manjine [[Čerkezi]], [[Albanci]], [[Arapi]], [[Bošnjaci u Turskoj|Bošnjaci]] i [[Lazi]].<ref name="cia"/><ref name="Roopnarine2015">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ffpPCgAAQBAJ&pg=PA328|title=Fathers Across Cultures: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads|author=Jaipaul L. Roopnarine|date=26. 8. 2015|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-3232-1|page=328|quote=Kurds are the largest ethnic minority group (about 20%), and Armenians, Greeks, Sephardic Jews,...}}</ref><ref name="MedinaHepner2013">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=abbMBQAAQBAJ&pg=PA113|title=The Geography of International Terrorism: An Introduction to Spaces and Places of Violent Non-State Groups|author1=Richard M. Medina|author2=George F. Hepner|date=4. 4. 2013|publisher=CRC Press|isbn=978-1-4398-8688-5|page=113|quote=Turkey has numerous non-Turkish ethnic groups of which the Kurds are the largest, comprising approximately 20% of the population.}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|title=Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot|access-date=4. 1. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20171107013139/https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|archive-date=7. 11. 2017|url-status=dead}}</ref><ref>http://www.worldatlas.com/articles/the-ethnic-groups-of-turkey.html</ref> Velika većina stanovništva su [[musliman]]i. Turska je članica [[Ujedinjene nacije|UN]]-a, [[NATO]]-a, [[Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj|OECD]]-a, [[OESS]]-a, [[Organizacija islamske saradnje|OIC]]-a i [[G-20]]. Nakon što je postala jedna od prvih članica [[Vijeće Evrope|Vijeća Evrope]] 1949, Turska je postala pridruženi član [[Evropska ekonomska zajednica|Evropske ekonomske zajednice]] 1963, zatim se pridružila Carinskoj uniji [[Evropska unija|EU]]-a 1995. i započela pune pregovore o članstvu u Evropskoj uniji 2005.<ref>https://web.archive.org/web/20070515022203/http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm</ref> Rast Turske privrede i turska diplomatska inicijativa dovele su do priznanja Turske kao regionalne sile.<ref>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3|title=International Organisations|work=Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs|access-date=23. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922004923/http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3|archive-date=22. 9. 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.stratfor.com/weekly/20090317_turkey_and_russia_rise#axzz3EAwdQ6vC|title=Turkey and Russia on the Rise|work=Stratfor|access-date=23. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20110823084005/http://www.stratfor.com/weekly/20090317_turkey_and_russia_rise#axzz3EAwdQ6vC|archive-date=23. 8. 2011|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.heptagonpost.com/Dessi/can_turkey_be_a_source_of_stability_in_the_middle_east|title=Can Turkey Be a Source of Stability in the Middle East? - heptagonpost.com|work=heptagonpost.com|access-date=23. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20110613222927/http://www.heptagonpost.com/Dessi/can_turkey_be_a_source_of_stability_in_the_middle_east|archive-date=13. 6. 2011|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.eurasiareview.com/03012012-turkey-a-welcome-return-to-the-balkans-analysis/|title=Turkey: A Welcome Return To The Balkans? – Analysis|work=Eurasia Review|access-date=23. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006082047/http://www.eurasiareview.com/03012012-turkey-a-welcome-return-to-the-balkans-analysis/|archive-date=6. 10. 2014|url-status=dead}}</ref> [[Ankara]] je [[glavni grad]] Republike Turske, iako je [[Istanbul]] najmnogoljudniji grad, te kulturni i privredni centar države. == Historija == {{Glavni|Historija Turske}} === Prahistorija Anadolije i Istočne Trakije === [[Anadolija]], koja čini najveći dio današnje Turske, je jedno od najstarijih trajno naseljenih područja u svijetu. Razni drevni anadolijski narodi su naseljavali ovo područje, najkasnije od [[neolit]]a do perioda osvajanja ovog područja od strane [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Velikog]].<ref>Sharon R. Steadman; Gregory McMahon (15 September 2011). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BC). Oxford University Press. str. 3–11, 37. {{ISBN|978-0-19-537614-2}}. Retrieved 23 March 2013.</ref> Mnogi od tih naroda su govorili anadolijskim jezicima, ogrankom veće indo-evropske porodice jezika. Evropski dio Turske, [[Istočna Trakija]], je također naseljena najmanje već 40.000. godina, a poznato je da su tokom neolita tj. oko 6.000 p. n. e. ljudi počeli da se bave poljoprivredom.<ref>Casson, Lionel (1977). "The Thracians" (PDF). The Metropolitan Museum of Art Bulletin 35 (1): 2–6. doi:10.2307/3258667.</ref> [[Gobekli Tepe]] je mjesto sa najstarijom poznatom vjerskom građevinom, hram datira iz perioda od oko 10.000 p. n. e.<ref>[http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html ''Najstariji svjetski hram''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170808174031/http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |date=8. 8. 2017 }} Pristupljeno 18. juna 2015.</ref> dok je [[Çatalhöyük]] vrlo velika naseobina u južnoj Anadoliji iz perioda [[neolit]]a i [[Bakarno doba|eneolita]] od oko 7500 do 5700 p. n. e. To je najveće i najbolje očuvano neolitsko naselje otkriveno do jula 2012. a upisano je na [[UNESCO]]-ovu listu svjetske baštine. Područje [[Troja|Troje]] se počelo naseljavati od neolitskog a nastavilo naseljavati i tokom [[Željezno doba|željeznog doba]].<ref>[http://www.ancient.eu/ ''Troja''] Pristupljeno 18. juna 2015.</ref> Najraniji stanovnici Anadolije su bili [[Hati]] i [[Huriti]], indo-evropski narodi koji su naseljavali centralnu i istočnu Anadoliju. [[Hetiti]] su se 2.300 naselili u Anadoliji i postepeno apsorbirali Hate i Hurite. Oni su osnovali prvo veliko carstvo koje je trajalo od 18. do 12. stoljeća p. n. e. Nakon raspada Hetitskog carstva 1180. p. n. e, [[Frigija|Frigijci]] su zavladali Anadolijom i stvorili svoje carstvo koje je uništeno od strane [[Kimerijci|Kimerijaca]] u 7. stoljeću p. n. e. Tada su stvorene frigijske države [[Lidija]], [[Karija]] i [[Licija]]. === Antički i bizantijski period === {{Glavni|Klasična Anadolija|Bizantijsko Carstvo|Bizantijska Anadolija|Konstantinopolj}}Od 1.200 p. n. e. obalu Anadolije su naseljavali [[Eolci|eolski]] i [[Jonci|jonski]] [[Antička Grčka|Grci]]. Oni su osnovali mnoge gradove, kao što su [[Milet]], [[Efes]], [[Izmir|Smirna]] (današnji [[Izmir]]) i [[Bizantijum]] (današnji [[Istanbul]]). Početkom 6. stoljeća p. n. e. istočni dijelovi današnje Turske dolaze pod vlast susjednog carstva [[Armenija|Armenije]] koju je osnovala armenska [[dinastija Orontid]]. U istom stoljeću, sjeverozapadni dio današnje Turske dolazi pod vlast [[Odriska kraljevina|Odriske kraljevine]] koju je osnovao [[Teres I]]. Cijelu teritoriju današnje Turske je tokom 6. stoljeća p. n. e zauzelo Perzijsko [[Ahemenidsko Carstvo]]. Tokom [[Grčko-perzijski ratovi|Grčko-perzijskih ratova]], grčki gradovi-države na obali Anadolije su se pobunili protiv perzijske vladavine. Teritorija današnje Turske je 334. p. n. e. pala pod vlast [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Velikog]], što je dovelo do povećanja kulturne homogenizacije i [[Helenizacija|helenizacije]] ovog prostora. Nakon Aleksandrove smrti 323. p. n. e. Anadolija je došla pod vlast mnogih helenističkih kraljevstava do sredine 1. stoljeća p. n. e. kada je postala dio [[Rimska Republika|Rimske republike]]. Proces helenizacije koji je bio započet Aleksandrovim osvajanjima ubrzan je tokom rimske vladavine. Od 1. stoljeća p. n. e. do 3. stoljeća, veliki dijelovi današnje Turske su bili mjesto sukoba između [[Rimsko Carstvo|Rimljana]] i susjednih [[Partsko Carstvo|Parćana]] tokom [[Rimsko-partski ratovi|Rimsko-partskih ratova]]. Konstantin I je 324. izabrao [[Bizantijum]] za novi glavni grad [[Rimsko Carstvo|Rimskog carstva]], nazvavši ga [[Novi Rim]]. Nakon smrti [[Teodozije I Veliki|Teodozija I]] 395, Rimsko carstvo se podijelilo na dva dijela, čime je [[Konstantinopolj]] postao glavni grad [[Bizantijsko Carstvo|Istočnog rimskog carstva]]. Ovo carstvo je vladalo većinom teritorija današnje Turske do [[Kasni srednji vijek|kasnog srednjeg vijeka]], iako je u prvoj polovini 7. stoljeća istočna područja došlo u ruke [[Sasanidsko Carstvo|Sasanida]]. Česti [[Bizantijsko-sasanidski ratovi]], kao i kasniji dugotrajni [[bizantijsko-perzijski ratovi]] su doveli do toga da istočni dijelovi današnje Turske mijenjaju razne vladare. === Seldžuci i Osmansko Carstvo === {{Glavni|Seldžuci|Osmansko Carstvo}} == Geografija == {{Glavni|Geografija Turske}} === Položaj i karakteristike === [[Datoteka:Turkey_topo.jpg|mini|300p|mini|Topografska karta Turske]] Turska je [[Transkontinentalna država|transkontinentalna]] evroazijska država što znači da se prostire na oba kontinenta i [[Evropa|Evropom]] i [[Azija|Azijom]]: * [[Trakija (regija)|Evropski dio Turske-Trakija]] * [[Anadolija|Azijski dio Turske-Mala Azija/Anadolija]] Azijski dio Turske, koji uključuje 97% površine zemlje, je odvojen od evropskog dijela Turske [[Bosfor]]om, [[Mramorno more|Mramornimo morem]] i [[Dardaneli]]ma. Evropska Turska zauzima preostalih 3% površine Turske. Turska je relativno velika država i prostire se na oko 1600&nbsp;km u pravcu istok-zapad odnosno oko 800&nbsp;km u pravcu sjever-jug i na karti ima popriličan pravougli izgled.<ref name="Geografija Turske">{{cite web|url=http://countrystudies.us/turkey/18.htm|title=Turkey - Geography|work=countrystudies.us}}</ref> Prostire se između između 35. i 43. stepena sjeverne geografske širine i 25. i 45. stepena istočne geografske dužine. Površina Turske, uključujući i jezera iznosi 783.562&nbsp;km<sup>2</sup> od čega je 755.688&nbsp;km<sup>2</sup> u jugozapadnoj Aziji i 23.764&nbsp;km<sup>2</sup> u Evropi.<ref name="Geografija Turske"/> Turska je po površini 37. najveća zemlja na svijetu. Okružena je morima na tri strane: Egejskim na zapadu, Crnim na sjeveru i Sredozemnim na jugu. Unutar Turske se nalazi i Mramorno more na sjeverozapadu.<ref name="Geografija Turske - ministarstvo">{{cite web|url=http://www.turizm.net/turkey/info/geography.html|title=Geography of Turkey, Aegean, Black sea, Marmara and Istanbul|work=turizm.net}}</ref> Evropski dio Turske, Istočna Trakija, graniči sa Grčkom i Bugarskom. Azijski dio zemlje, Anadolija, sastoji se od visokog centralnog platoa s uskim obalnim ravnicama, između planinskih lanaca [[Köroğlu]] i [[Pontic]] na sjeveru i planine [[Taurusko gorje|Taurus]] na jugu. Istočna Turska je uglavnom planinskog krajolika i mjesto je izvora rijeka, kao što su [[Eufrat]], [[Tigris]] i [[Aras]] a u tom dijelu Turske se nalazi i planina [[Ararat]] sa najvišim vrhom Turske (5.137 metara) kao i jezero [[Van (jezero)|Van]], najveće jezero u državi.<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/622548/Lake-Van|title=Lake Van|work=Encyclopedia Britannica}}</ref> === Geografske regije === {{Glavni|Geografske regije Turske}} Turska je u geografskom smislu podijeljena na sedam geografskih regija a to su: [[Centralna Anadolija]], [[Crnomorska regija]], [[Egejska regija]], [[Istočna Anadolija]], [[Jugoistočna Anadolija]], [[Marmara]] i [[Sredozemna regija (Turska)|Sredozemna regija]]. Na sjevernom dijelu Anadolije, duž crnomorske obale nalazi se neravan, uski pojas terena. Ova regija obuhvata oko jedne šestine od ukupne površine Turske. Unutrašnjost anadolijskog platoa postaje sve viši kako se ide ka istoku.<ref name="Geografija Turske - ministarstvo"/> Sve ove geografske regije se u značajnoj mjeri razlikuju po različitim osnovama. Raznovrsnost turskog pejzaža je proizvod kompleksnih pokreta zemlje koji su oblikovali regiju hiljadama godina i još uvijek se manifestuju poprilično čestim zemljotresima i povremenim vulkanskim erupcijama. Bosfor i Dardaneli duguju svoje postojanje rasjedu koji prolazi kroz Tursku a koji je doveo do stvaranja Crnog mora. Postoji [[Sjevernoanadolijski rasjed|rasjed]] koji prolazi sjeverom zemlje, od zapada ka istoku, duž kojeg se dogodio veliki potres 1999.<ref>{{Cite web |url=http://www.ktu.edu.tr/obsen-aboutturkeyetymologyandclimate |title=''O Turskoj'' - Etimologija i klima |access-date=6. 6. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150721060119/http://www.ktu.edu.tr/obsen-aboutturkeyetymologyandclimate |archive-date=21. 7. 2015 |url-status=dead }}</ref> == Vlada == Turska je svjetovna parlamentarna republika osnovana na načelu diobe vlasti na zakonodavnu, izvršnu i pravosudnu. [[Ustav]] je vrhovni zakon države. === Predsjednik === [[Datoteka:GNAT speakers.jpg|thumb|Velika narodna skupština Turske]] [[Predsjednik Turske|Predsjednik]] je šef države i izabire se najmanje dvotrećinskom većinom Velike turske narodne skupštine (VTNS), poznatije kao [[Medžlis]], na jednokratni, sedmogodišnji mandat. Da bi bio podoban za ovu funkciju, kandidat mora biti turski državljanin stariji od 40 godina, mora biti podoban za izbor u VTNS, te mora imati visoku stručnu spremu. Predsjednik predsjedava Nacionalnim vijećem za sigurnost i predstavlja ured Vrhovnog zapovjednika. U vrijeme rata, šef glavnog stožera vrši funkciju vrhovnog zapovjednika u ime predsjednika. Predsjednik je ovlašten proglašavati zakone ili ih slati natrag u [[parlament]] na ponovno razmatranje, raspisivati javne referendume, raspisivati parlamentarne izbore, imenovati premijera ili prihvatiti njegovu ostavku; ratificirati i objavljivati međunarodne sporazume, itd. Nakon referenduma održanog u decembru 2007, promjenjen je zakon o izboru predsjednika i trajanju mandata. Trajanje mandata predsjednika po novom zakonu može iznositi maksimalno 4 + 4 godine, i izbor predsjednika se vrši javnim predsjedničkim izborima. Trenutni predsjednik Republike Turske je bivši ministar vanjskih poslova [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyip Erdogan]]. === Izvršna vlast === Izvršna vlast je u rukama predsjednika i Vijeća ministara, kojim predsjedava [[Predsjednik vlade|premijer]]. Premijera imenuje predsjednik odabirom između članova Velike turske narodne skupštine, te kandidira ministre, čije imenovanje mora odobriti Velika turska narodna skupština. Na premijerov prijedlog predsjednik razrješava ministre dužnosti i imenuje nove. U roku od sedmicu dana od formiranja novog Vijeća ministara, premijer ili jedan od ministara predstavlja Vladin program pred Velikom turskom narodnom skupštinom, nakon čega se izglasava povjerenje. Prije općih izbora, ministri pravosuđa, unutarnjih poslova i komunikacija moraju se povući iz kabineta, a imenuju se neovisni i neutralni (bez političkih veza) ministri. Vijeće ministara izdaje pravila o primjeni zakona i ostalim pitanjima, uz uvjet da se ne kose s postojećim zakonima, koje tada provjerava Državno vijeće. Velika turska narodna skupština može raspustiti parlament izglasavanjem nepovjerenja. === Zakonodavna vlast === Prema [[ustav]]u iz 1982, zakonodavna vlast pripada Velikoj turskoj narodnoj skupštini (Meklis), koja zasjeda u Ankari. To je jednodomno tijelo s 550 mjesta koje se bira po sistemu proporcionalne zastupljenosti općim pravom glasa odraslih, na petogodišnji mandat. U Skupštini su zastupljene samo stranke koje su sakupile više od 10 posto glasova u zemlji. Velika turska nacionalna skupština donosi, mijenja, dopunjava i opoziva zakone; nadgleda rad Vijeća ministara i ovlašćuje ga da izdaje odluke o posebnim pitanjima koje imaju snagu zakona; ratificira međunarodne sporazume i odluke vezane uz tiskanje novca, objave ratnog stanja, te sudjelovanje državnih oružanih snaga u operacijama u inostranstvu; odlučuje o pitanjima vezanim uz odobravanje amnestija i pomilovanja itd. === Pravosuđe === Ustavom iz 1982. proglašena je nezavisnost državnih sudova i sudaca. Turska ima jedinstveni pravni sistem građanskih i vojnih sudova, od kojih svaki ima prizivni sud sa sjedištem u Ankari. Ustavni sud preispituje ustavnost zakona i odluka sa snagom zakona, kao i pravila procedure Velike turske nacionalne skupštine. Njegove se odluke odmah objavljuju u Službenom listu, te su obvezujuće za sve, uključujući zakonodavnu i izvršnu vlast. Suce imenuje predsjednik. Visoki prizivni sud je posljednji stepen preispitivanja odluka i presuda koje su donijeli sudovi. Suce bira Vrhovno vijeće sudaca i tužitelja. Državno vijeće je najviši upravni tribunal. Tri četvrtine sudaca imenuje Vrhovno vijeće sudaca i tužitelja, a jednu četvrtinu predsjednik. Ustavom iz 1982. propisano je uspostavljanje sudova za sigurnost koji se bave napadima na nacionalni i teritorijalni integritet Turske, demokratski poredak, napade na unutarnju i vanjsku sigurnost države itd. Tu je još i mnogo manjih građanskih i vojnih sudova. === Vanskopolitički odnosi Turske === {{Glavni|Vanskopolitički odnosi Turske}} Turska i Bosna i Hercegovina imaju diplomatske odnose na nivou ambasadora. == Administrativna podjela == {{Glavni|Turske pokrajine}} {{Turske provincije}} Teritorija Turske politički je podijeljena na 81 [[Turske pokrajine|pokrajinu]]. Iako su ove provincije, radi potreba popisa stanovništva grupirane u [[Regije Turske|regije]], te regije nemaju nikakvu upravnu funkciju. Na čelu svake provincije (''il'') nalazi se namjesnik, valija (''vali''). U prošlosti su se provincije nazivale [[vilajet]]ima (''vilayet''). Provincije su numerisane brojevima, po abecednom redu, te služe kao oznaka na registracijama za automobile u Turskoj. Provincije su podijeljene u [[Okruzi Turske|okruge]] (''ilçeler''). Broj okruga je različit u svakoj provinciji. U središnjem okrugu (''merkez ilçe'') nalazi se upravno središte provincije (''il merkezi''). Provincije uglavnom nose imena svojih glavnih gradova, a iznimke su [[Hatay (pokrajina)|Hatay]] (glavni grad je [[Antakya]]), [[Kocaeli (pokrajina)|Kocaeli]] ([[İzmit]]) i [[Sakarya (pokrajina)|Sakarya]] ([[Adapazarı]]). == Privreda == {{Glavni|Privreda Turske}} Turska spada u red razvijenih zemalja. Turska ima 15. najveći BDP na svijetu prema PPP i 17. najveći nominalni BDP-a. Jedna je od osnivača OECD-a i jedna od glavnih G-20 ekonomija. Carinska unija između Turske i EU 1995. dovela je do velike liberalizacije tarifnih taksi i učinila je jednom od najvažnijih stubova vanjskotrgovinske politike Turske. Izvoz iz Turske je sa 143 milijarde $ u 2011. porastao na 163 milijarde $ u 2012. (glavni izvozni partneri u 2012. su bili: [[Njemačka]] 8,6%, [[Irak]] 7,1%, [[Iran]] 6,5%, [[Velika Britanija]] 5,7%, [[Ujedinjeni Arapski Emirati|UAE]] 5,4%). Međutim, veći uvoz koji je iznosio 229 milijardi dolara 2012. prijetio je trgovinskom bilansu (glavni uvozni partneri u 2012: [[Rusija]] 11,3%, Njemačka 9%, [[Kina]] 9%, [[Sjedinjene Američke Države|SAD]] 6%, [[Italija]] 5,6%).<ref name="cia"/> Turska ima veliku automobilsku industriju, koja je proizvela više od milion motornih vozila u 2012. te je po tome rangirani kao 16. najveći proizvođač automobila na svijetu.<ref>{{cite web|url=http://www.oica.net/category/production-statistics/|title=Production Statistics - OICA|work=oica.net}}</ref> Turski izvoz u oblasti brodogradnje je premašio 1,2 milijardu $ u 2011.<ref>{{Cite web |url=http://www.tcp.gov.tr/english/sectors/sectoringpdf/shipbuilding_2012.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=10. 2. 2013 |archive-date=10. 2. 2013 |archive-url=https://www.webcitation.org/6EK10Y6Kx?url=http://www.tcp.gov.tr/english/sectors/sectoringpdf/shipbuilding_2012.pdf |url-status=dead }}</ref> Glavna izvozna tržišta su [[Malta]], [[Maršalova ostrva]], [[Panama]] i [[Ujedinjeno Kraljevstvo]]. === Infrastruktura === {{Glavni|Saobraćaj u Turskoj}} Prema podacima iz 2013. u Turskoj je postojalo 98 aerodroma<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=CIA World Factbook: Turkey|access-date=17. 11. 2014|archive-date=2. 7. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170702111626/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|url-status=dead}}</ref> od čega su 22 međunarodna.<ref>{{cite web|url=http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20131225064653/http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |archive-date=25. 12. 2013 |title=Study in Turkey: International Airports in Turkey |access-date=17. 11. 2014 }}</ref> Najprometniji turski aerodrom je [[Aerodrom "Atatürk" Istanbul|aerodrom "Atatürk" u Istanbulu]] koji je prema Međunarodnom vijeću aerodroma u 2015. bio 11. najprometniji aerodrom na svijetu sa opsluženih 31.833.324 putnika u periodu od januara do jula 2014.<ref>{{cite web |url=http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |title=Year to date Passenger Traffic |publisher=ACI |date=25. 9. 2014 |access-date=25. 9. 2014 |archive-date=13. 8. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180813170044/http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |url-status=dead }}</ref> Novi (treći) aerodrom u Istanbulu, [[Aerodrom Istanbul]] otvoren krajem 2018. je projektovan kao najprometniji aerodrom na svijetu, sa kapacitetom od 150 miliona putnika.<ref name="dhmi">{{cite web|url=http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|title=It will be the biggest airport of the world|date=24. 1. 2013|access-date=24. 1. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130129004331/http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|archive-date=29. 1. 2013|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.newsweek.com/istanbuls-new-erdogan-backed-airport-be-named-after-erdogan-264580|title=Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan|date=14. 8. 2014|publisher=}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ibtimes.co.uk/erdogan-airport-istanbuls-super-hub-be-named-after-turkeys-president-elect-1461166|title=Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect'|author=Gianluca Mezzofiore|work=International Business Times UK|date=14. 8. 2014}}</ref> Sa 435 destinacije (51 domaće i 384 međunarodne) u 126 država svijeta, [[Turkish Airlines]] je najveći autoprijevoznik na svijetu po broju država koje opslužuje u 2016.<ref name="Turkish Airlines">{{cite web|url=http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations/ |title=Turkish Airlines: International Flight Destinations |publisher=Turkish Airlines |access-date=22. 6. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160519093619/http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations |archive-date=19. 5. 2016 }}</ref> == Stanovništvo == Prema procjeni iz 2019. u Turskoj je živjelo 83.154.997 stanovnika<ref name="stanovništvo"/> Prema procjeni iz iste godine prosječna gustina naseljenosti iznosi 105 stanovnika po km <sup>2</sup>. 1927, kada je obavljen prvi službeni popis stanovništva, u Turskoj je živjelo 13,6 miliona stanovnika<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/turkey/24.htm|title=Turkey - Population|work=countrystudies.us}}</ref> Najmnogoljudniji grad je Istanbul koji je ujedno i najmnogoljudniji evropski grad i treći grad u Evropi po površini.<ref>Rashed, Tarek; Jürgens, Carsten. Remote Sensing of Urban and Suburban Areas. p. 295</ref><ref>Bator, Robert. Daily Life in Ancient and Modern Istanbul. p. 51.</ref> Od ukupnog broja stanovnika, njih oko 70–75% su Turci.<ref name="cia"/> Pouzdani podaci o etničkoj strukturi stanovništva nisu dostupni, jer se te informacije ne obrađuju tokom popisa stanovništva.<ref name="ExtraGorter2001">{{cite book|last1=Extra|first1=Guus|last2=Gorter|first2=Durk|title=The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic, and Educational Perspectives|url=https://books.google.com/books?id=hvmy_skUPNYC&pg=RA1-PA422|year=2001|publisher=Multilingual Matters|isbn=978-1-85359-509-7|pages=1–}}</ref> Tri manjinske grupe naroda, službeno priznate u [[Ugovor iz Lausanne|Ugovoru iz Lausanne]] su Armeni, Grci i Jevreji. Ostale etničke grupe su [[Albanci]], [[Arapi]], [[Azeri]], [[Bošnjaci]], [[Čerkezi]], [[Gruzijci]], Lazi, [[Perzijanci]], [[Pomaci]] ([[Bugari]]), i [[Romi]].<ref>{{Cite web |url=http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |title=Arhivirana kopija |access-date=6. 3. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141127074441/http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |archive-date=27. 11. 2014 |url-status=dead }}</ref><ref name="joshuaproject">{{cite web|url=http://joshuaproject.net/countries/TU?page=1|title=Country - Turkey :: Joshua Project|author=Joshua Project|work=joshuaproject.net}}</ref> [[Kurdi]], posebna etnička grupa, koncentrirani su uglavnom u jugoistočnim provincijama zemlje i čine najveći netursku etničku grupu sa udjelom od oko 18 posto ukupnog stanovništva Turske.<ref name="cia"/> Manjinsko stanovništo, ne uzimajući u obzir Kurde, je procijenjeno na oko 7–12% stanovništva.<ref name="cia"/> Državna radiotelevizija emituje televizijske i radijske programe na manjinskim jezicima.<ref>{{Cite web |url=http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=6. 3. 2015 |archive-date=3. 3. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303234711/http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm|title=Turkey passes law to allow minority languages on TV|work=ekurd.net|access-date=6. 3. 2015|archive-date=11. 2. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150211222106/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm|url-status=dead}}</ref> === Turci === {{Glavni|Turci}} '''Turci''' (ranije '''[[Osmansko Carstvo|Osmanlije]]''' ili '''Osmani''') su evroazijski [[narod]], zapravo njegova posebna grupa, sa oko 80 miliona pripadnika, koji žive raspoređeni na dva [[kontinent]]a. Najveći dio ih živi u [[Anadolija|Maloj Aziji]] (Turska sa oko 65 miliona), na [[Balkan]]u, i to u: [[Bugarska|Bugarskoj]] (815.000), [[Grčka|Grčkoj]] (130.000), [[Sjeverna Makedonija|Makedoniji]] (81.000), [[Rumunija|Rumuniji]] (150.000), te nepoznat broj u zemljama nasljednicama bivše [[Jugoslavija|Jugoslavije]], kao i na [[Kipar|Kipru]] (135.000). Veći dio Turaka živi u [[Irak]]u (200.000 do 300.000), [[Sirija|Siriji]] (100.000) kao i u dijelu zemalja [[Azija|Azije]], gdje se zovu [[Turkmeni]]. Više od tri miliona Turaka žive u [[Zapadna Evropa|Zapadnoj Evropi]], od čega samo 1,2 miliona u [[Njemačka|Njemačkoj]]. Turci su [[Sunitski islam|sunitski muslimani]]. Prvi se put spominju u [[6. vijek]]u, a potomci su turskih naroda, koji su u [[11. vijek]]u prodrli u [[Anadolija|Anadoliju]], mješajući se postupno sa ostalim narodima u tom dijelu svijeta: [[Grci]]ma na [[zapad]]u, [[Armeni]]ma i [[Kurdi]]ma na [[istok]]u, te [[Gruzijci]]ma na sjeveroistoku, a dijelom i sa [[južni Slaveni|Slavenima]] na [[Jugoistočna Evropa|jugoistoku Evrope]]. Današnja Turska poznaje ne samo Turke kao svoje državljane: ona se isto tako diči svojom jakom [[dijaspora|dijasporom]], ali i "etničkim Turcima" (Turcima u etničkom smislu), koji su ustvari regionalna manjina. === Najveći gradovi === {{Glavni|Spisak gradova u Turskoj}} {{Najveći gradovi u Turskoj}} === Religija === Turska je sekularna država što znači da ustavom nije definisana državna religija ali je svim stanovnicima Turske ovim najvišim aktom predviđena sloboda vjere.<ref>http://servat.unibe.ch/icl/tu00000_.html Ustav Turske (engl.)</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=21. 2. 2015 |archive-url=https://www.webcitation.org/5vB9zWzYX?url=http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |archive-date=23. 12. 2010 |url-status=dead }}</ref> Islam je dominantna religija u Turskoj sa 99,8% stanovništva koji se izjašnjavaju kao [[musliman]]i<ref name="cia"/><ref>{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkey.pdf|title=About this Collection|work=The Library of Congress}}</ref> dok neki izvori daju malo niže procjenu od 96,4% muslimana.<ref name="joshuaproject"/> === Jezik === {{Glavni|Turski jezik}} Službeni jezik je [[Turski jezik|turski]] koji je najrašireniji [[Turkijski jezici|turkijski jezik]] na svijetu.<ref name=katzner>{{cite book|last=Katzner|first=Kenneth|title=Languages of the World, Third Edition|publisher=Routledge|date=2002|isbn=978-0-415-25004-7}}</ref><ref name=minorityrights.org>{{cite web|title=Turkey Overview |url=http://minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |publisher=minorityrights.org |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909185440/http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |archive-date= 9. 9. 2015}}</ref> 85,54% stanovništva Turske ga smatra maternjim jezikom.<ref name=milliyet-languages>{{cite web|url=http://www.milliyet.com.tr/2007/03/22/guncel/agun.html |title=Türkiye'nin yüzde 85'i 'anadilim Türkçe' diyor|publisher=Milliyet.com.tr|access-date=4. 11. 2012}}</ref> Kurmanskim dijalektom kurdskog jezika govori 11,97 odsto stanovništva.<ref name="milliyet-languages" /> Arapski i [[zazaki jezik]] su maternji jezik za oko 2,39% stanovništva, a nekoliko drugih jezika su maternji jezici za manji dio stanovništva Turske. == Obrazovanje == {{Glavni|Obrazovanje u Turskoj}} Najstarija turska visokoobrazovna institucija [[Univerzitet u Istanbulu]] je osnovan 1453. kao Darülfünûn. 1. augusta 1933. reorganizovan je i postao je prvi turski univerzitet. Ministarstvo za nacionalno obrazovanje je odgovorno za predškolsko obrazovanje. Osnovnoškolsko i srednjoškolsko obrazovanje je obavezno i traje 12 godina. Manje od polovine Turaka između 25 i 34 godine završilo je samo srednju školu što je u poređenju sa prosjekom OECD-a nivo od oko 80%. Ukupna stopa pismenosti odraslih osoba u 2011. bila je 94,1 posto od čega 97,9% za muškarce i 90,3% za žene. U 2017. u Turskoj je registrovano 190 univerziteta. U 2008. kvota primljenih studenata iznosila je 600.000, u poređenju sa 1.700.000 koji su polagali ispit za 2007. Prema ''Times Higher Education World University Rankings''-u za period 2012–2013, najbolje rangirani univerzitet u Turskoj je [[Bliskoistočni tehnički univerzitet]] (rangiran u rasponu između 201. i 225. mjesta), zatim [[Univerzitet Bilkent]] i [[Univerzitet Koç]] (u rasponu od 226. do 250. mjesta), [[Istanbulski tehnički univerzitet]] i [[Univerzitet Boğaziçi]] (raspon od 276. do 300. mjesta). Svi državni i javni univerziteti pod kontrolom su Odbora visokog obrazovanja (YÖK), čijeg šefa imenuje predsjednik Turske. == Kultura i sport == Turska ima veoma razvijenu kulturu, koja je mješavina različitih elemenata Oğuz Turaka, stanovništva Anadolije, i Otomanske Turske, kao i Zapadne kulture i tradicije. Turska muzika i literatura su dobar primjer mješavine kulturnih uticaja, koji su bili rezultat interakcije Osmanskog Carstva i Islamskog svijeta, zajedno sa Evropom. Najpopularniji sport u Turskoj je nogomet. Najpoznatiji klubovi su: [[Galatasaray SK|Galatasaray]], [[Fenerbahçe SK|Fenerbahçe]] i [[Beşiktaş JK|Beşiktaş]]. Popularni su i košarka i odbojka. == Galerija == <gallery> Datoteka:Kiz_kulesi_at_night-2004.jpg|[[Djevojačka kula]], [[Bosfor]] Datoteka:Selimiye Camii.jpg|[[Džamija Selimija]], [[Edirne]] Datoteka:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Obredi derviških redova Datoteka:Alanya Turkey.JPG|Alanya Datoteka:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Datoteka:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Vodopadi u Manavgatu kod [[Antalya]] Datoteka:Xumarov HPIM5968h.jpg|[[Eskişehir]] Datoteka:Ishak Pasha Palace1454.jpg|Palača Ishak-paše Datoteka:İzmir Konak saat kulesi ve Konak meydanı.jpg|Konak, [[Izmir]] Datoteka:Mount Nemrut.jpg|Planina Nemrut Datoteka:Exterior of Sultan Ahmed I Mosque in Istanbul, Turkey 002.jpg|[[Džamija sultana Ahmeda]] u [[Istanbul]]u Datoteka:Estambul - İstanbul - 01.jpg|[[Most Galata]] Datoteka:Kızılay Square in Ankara, Turkey.JPG|Trg Kızılay, [[Ankara]] </gallery> == Također pogledajte == {{Portal|Turska}} * [[Turska književnost]] * [[Horasan (grad)]] * [[Kajmekam]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{commonscat|Turkey}} * [https://www.tccb.gov.tr/ Zvanični sajt predsjednika] * [https://web.archive.org/web/20180627201027/https://www.tbmm.gov.tr/ Zvanični sajt parlamenta] {{Turska po temama}} {{Države Evrope}} {{Države Azije}} {{Balkanske države}} {{Mediteranske države}} {{Crnomorske države}} {{Mediteranska unija}} {{NATO}} {{OIK}} {{Vijeće Evrope}} {{Svjetska trgovačka organizacija}} {{CPLP}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Turska|*]] 9spdrjcwd63nhktf8ubntksoy0o2gdv 3734268 3734205 2025-07-11T09:44:26Z Panasko 146730 3734268 wikitext text/x-wiki {{Starost}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Turska | izvorno_ime = ''{{jezik|tr|Türkiye Cumhuriyeti}}'' {{tr simbol}} | ime_genitiv = Turske | zastava = Flag of Turkey.svg | grb = Emblem of Turkey.svg | uzrečica = ''Yurtta Barış, Dünyada Barış''<br /><small>{{bs|Mir kući, mir u svijetu}}</small> | himna = [[İstiklâl Marşı]] {{Center|[[Datoteka:Istiklâl Marsi instrumetal.ogg]]}} | mapa = Turkey (orthographic projection).svg | glavni_grad = [[Ankara]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|39|55|N|32|50|E|region:Tr_type:city|title=Ankara}} | najveći_grad = [[Istanbul]] | službeni_jezik = [[turski]] | državno_uređenje = [[Republika]] | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Turske|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | vrsta_druge_vlasti = [[Potpredsjednik Turske|Potpredsjednik]] | vladar_druga_vlast = [[Fuat Oktay]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = od [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]] | nezavisnost_priznato = 24. juli 1923. | površina = 783.562 | po_površini_na_svijetu = 37. na svijetu | procenat_vode = 2,03% | stanovnika = 83.154.997<ref name="stanovništvo">{{cite web |last1=Procjena broja stanovnika za 2019 |title=Institut za statistiku Turske |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=33705 |access-date=4. 2. 2020 |archive-date=4. 2. 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200204072855/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=33705 |url-status=dead }}</ref> | stanovnika_godina = 2019 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 16. na svijetu | gustoća = 105 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 107 na svijetu | bdp_ukupno = $1.259,98 milijardi | bdp_godina = 2011 | po_broju_bdp_na_svijetu = 15. | bdp_per_capita = $17.499 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span>0.838 | hdi_godina = 2021 | hdi_nivo = {{color|#009900|visok}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 48. na svijetu | gini = 40.2 | gini_godina = 2010 | po_broju_gini_na_svijetu = - | valuta = [[Turska lira]] ([[TRY]]) | vremenska_zona = ([[UTC+3]]) | najveća_tačka_ime = [[Ararat]] | najveća_tačka_metara = 5 166 | najveće_jezero_ime = [[Van (jezero)|Van]] | najveće_jezero_površina = 3 765 | najveća_rijeka_ime = [[Eufrat]] | najveća_rijeka_dužina = 2 780 | nacionalni_dan = [[29. oktobar]] | internetski_nastavak = [[.tr]] | pozivni_broj = +90 | komentar = | }} '''Turska''' ({{jez-tr|Türkiye}}), službeno '''Republika Turska''' ({{jez-tr|Türkiye Cumhuriyeti|linkovi=ne}} {{malo|/{{audio|pomoć=ne|Tur-Türkiye Cumhuriyeti.ogg|izgovor}}/}}), granična je [[Spisak transkontinentalnih država|transkontinentalna]] [[parlamentarna republika]], sa manjim dijelom površine u [[Jugoistočna Evropa|jugoistočnoj Evropi]] ([[Balkan]]) i većim dijelom u zapadnoj Aziji ([[Anadolija]]). Graniči sa osam država: [[Bugarska|Bugarskom]] na sjeverozapadu, [[Grčka|Grčkom]] na zapadu, [[Gruzija|Gruzijom]] na sjeveroistoku, [[Armenija|Armenijom]], [[Iran]]om i [[Azerbejdžan]]om na istoku, te [[Irak]]om i [[Sirija|Sirijom]] na jugoistoku. Na jugu je okružena [[Sredozemno more|Sredozemnim morem]], na zapadu [[Egejsko more|Egejskim morem]], te [[Crno more|Crnim morem]] na sjeveru. [[Mramorno more]], [[Bosfor]] i [[Dardaneli]] (koji zajedno čine turski tjesnac) dijele Tursku na [[Trakija (regija)|Trakiju]] i [[Anadolija|Anadoliju]], tj. odvajaju [[Evropa|Evropu]] od [[Azija|Azije]].<ref>National Geographic Atlas of the World (7. iz.). Washington, D.C.: National Geographic. 1999. {{ISBN|0-7922-7528-4}}. "Europe" (str. 68–69); "Asia" (str. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref> Turska se nalazi na raskršću Evrope i Azije i predstavlja zemlju od značajnog geostrateškog značaja.<ref>{{cite web|url=http://www.economist.com/node/21536647|title=The good old days?|work=The Economist}}</ref> Područje današnje Turske je naseljeno još od [[paleolit]]a, uključujući i raznovrsne stare anadolijske civilizacije, Eoljane, Jonske Grke, Tračane i [[Perzijanci|Perzijance]]. Nakon što je [[Aleksandar Veliki]] osvojio ovo područje isto je helenizirano, što je nastavljeno tokom [[Rimsko Carstvo|rimske]] vladavine i prijelaza u [[Bizantijsko Carstvo]].<ref>Sharon R. Steadman; Gregory McMahon (15 September 2011). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE). Oxford University Press. str. 3–11, 37. {{ISBN|978-0-19-537614-2}}. Retrieved 23 March 2013</ref><ref>David Noel Freedman; Allen C. Myers; Astrid Biles Beck (2000). Eerdmans Dictionary of the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing. p. 61. {{ISBN|978-0-8028-2400-4}}. Retrieved 24 March 2013.</ref> Seldžuski [[Turci]] su počeli naseljavati ove prostore u 11. stoljeću, čime započinje proces turkizacije koji je uveliko ubrzan seldžuskom pobjedom nad Bizantijcima u [[Bitka kod Mancikerta|bitci kod Mancikerta]] 1071. [[Seldžuci]] su vladali Anadolijom sve do invazije Mongola 1243, nakon čega su se raspali na nekoliko manjih turskih bejlika.<ref>Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser. The origins of the Ottoman Empire. p. 33.</ref> Počevši od kraja 13. stoljeća, Osmanlije su ujedinili Anadoliju i stvorili carstvo koje će obuhvatati veći dio jugoistočne Evrope, zapadne Azije i sjeverne Afrike, postajući tako velesila u Evroaziji i Africi tokom ranog novog vijeka. Carstvo je doseglo vrhunac svoje moći, između 15. i 17. stoljeća, posebno za vrijeme vladavine [[Sulejman I|Sulejmana Veličanstvenog]] (1520–1566). Nakon druge osmanlijske opsade [[Beč]]a 1683. i kraja [[Veliki turski rat|Velikog turskog rata]] 1699, Osmansko Carstvo je ušlo u dugo razdoblje opadanja moći. Reforme [[Tanzimat]]a iz 19. stoljeća, koje su imale za cilj moderniziranje osmanlijske države, pokazale su se neadekvatnim u većini područja i nisu uspjele zaustaviti raspad carstva.<ref>Yalçın, Özgür. "Reformation_of_Ottoman_Bureaucracy_A_Failed_Attempt". http://www.academia.edu/.</ref> Osmansko Carstvo je ušlo u [[prvi svjetski rat]] (1914–1918) na strani [[Centralne sile|Centralnih sila]] i na kraju je poraženo. Nakon prvog svjetskog rata, veliki konglomerat teritorija i naroda, od kojeg se ranije sastojalo Osmansko Carstvo, je podijeljen na nekoliko novih država. [[Turski rat za nezavisnost]] (1919–1922), pokrenut od strane [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafe Kemala Ataturka]] i njegovih kolega u Anadoliji, rezultirao je uspostavom moderne Republike Turske 1923, s Ataturkom kao njenim prvi predsjednikom.<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/609790/Turkey|title=Turkey|work=Encyclopedia Britannica}}</ref> Turska je demokratska, [[Sekularna država|sekularna]], [[Unitarna država|unitarna]], parlamentarna republika s bogatom kulturnom baštinom.<ref name="cia">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=The World Factbook|work=cia.gov|access-date=23. 9. 2014|archive-date=2. 7. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170702111626/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://europa.eu/youth/article/multiculturalism-and-turkey_en |title=Arhivirana kopija |access-date=23. 9. 2014 |archive-date=22. 10. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141022192222/http://europa.eu/youth/article/multiculturalism-and-turkey_en |url-status=dead }}</ref> Službeni jezik u zemlji je [[Turski jezik|turski]] a maternjim jezikom ga smatra oko 85% stanovništva.<ref name="milliyet.com.tr">{{cite web|url=http://www.milliyet.com.tr/2007/03/22/guncel/agun.html|title=55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk|work=milliyet.com.tr}}</ref> Oko 70 do 80% stanovništva Turske se identificira kao etnički [[Turci]]. Najbrojnija manjina su [[Kurdi]] sa 20% stanovništva, dok su ostale manjine [[Čerkezi]], [[Albanci]], [[Arapi]], [[Bošnjaci u Turskoj|Bošnjaci]] i [[Lazi]].<ref name="cia"/><ref name="Roopnarine2015">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ffpPCgAAQBAJ&pg=PA328|title=Fathers Across Cultures: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads|author=Jaipaul L. Roopnarine|date=26. 8. 2015|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-3232-1|page=328|quote=Kurds are the largest ethnic minority group (about 20%), and Armenians, Greeks, Sephardic Jews,...}}</ref><ref name="MedinaHepner2013">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=abbMBQAAQBAJ&pg=PA113|title=The Geography of International Terrorism: An Introduction to Spaces and Places of Violent Non-State Groups|author1=Richard M. Medina|author2=George F. Hepner|date=4. 4. 2013|publisher=CRC Press|isbn=978-1-4398-8688-5|page=113|quote=Turkey has numerous non-Turkish ethnic groups of which the Kurds are the largest, comprising approximately 20% of the population.}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|title=Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot|access-date=4. 1. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20171107013139/https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|archive-date=7. 11. 2017|url-status=dead}}</ref><ref>http://www.worldatlas.com/articles/the-ethnic-groups-of-turkey.html</ref> Velika većina stanovništva su [[musliman]]i. Turska je članica [[Ujedinjene nacije|UN]]-a, [[NATO]]-a, [[Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj|OECD]]-a, [[OESS]]-a, [[Organizacija islamske saradnje|OIC]]-a i [[G-20]]. Nakon što je postala jedna od prvih članica [[Vijeće Evrope|Vijeća Evrope]] 1949, Turska je postala pridruženi član [[Evropska ekonomska zajednica|Evropske ekonomske zajednice]] 1963, zatim se pridružila Carinskoj uniji [[Evropska unija|EU]]-a 1995. i započela pune pregovore o članstvu u Evropskoj uniji 2005.<ref>https://web.archive.org/web/20070515022203/http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm</ref> Rast Turske privrede i turska diplomatska inicijativa dovele su do priznanja Turske kao regionalne sile.<ref>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3|title=International Organisations|work=Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs|access-date=23. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922004923/http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3|archive-date=22. 9. 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.stratfor.com/weekly/20090317_turkey_and_russia_rise#axzz3EAwdQ6vC|title=Turkey and Russia on the Rise|work=Stratfor|access-date=23. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20110823084005/http://www.stratfor.com/weekly/20090317_turkey_and_russia_rise#axzz3EAwdQ6vC|archive-date=23. 8. 2011|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.heptagonpost.com/Dessi/can_turkey_be_a_source_of_stability_in_the_middle_east|title=Can Turkey Be a Source of Stability in the Middle East? - heptagonpost.com|work=heptagonpost.com|access-date=23. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20110613222927/http://www.heptagonpost.com/Dessi/can_turkey_be_a_source_of_stability_in_the_middle_east|archive-date=13. 6. 2011|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.eurasiareview.com/03012012-turkey-a-welcome-return-to-the-balkans-analysis/|title=Turkey: A Welcome Return To The Balkans? – Analysis|work=Eurasia Review|access-date=23. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006082047/http://www.eurasiareview.com/03012012-turkey-a-welcome-return-to-the-balkans-analysis/|archive-date=6. 10. 2014|url-status=dead}}</ref> [[Ankara]] je [[glavni grad]] Republike Turske, iako je [[Istanbul]] najmnogoljudniji grad, te kulturni i privredni centar države. == Historija == {{Glavni|Historija Turske}} === Prahistorija Anadolije i Istočne Trakije === [[Anadolija]], koja čini najveći dio današnje Turske, je jedno od najstarijih trajno naseljenih područja u svijetu. Razni drevni anadolijski narodi su naseljavali ovo područje, najkasnije od [[neolit]]a do perioda osvajanja ovog područja od strane [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Velikog]].<ref>Sharon R. Steadman; Gregory McMahon (15 September 2011). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BC). Oxford University Press. str. 3–11, 37. {{ISBN|978-0-19-537614-2}}. Retrieved 23 March 2013.</ref> Mnogi od tih naroda su govorili anadolijskim jezicima, ogrankom veće indo-evropske porodice jezika. Evropski dio Turske, [[Istočna Trakija]], je također naseljena najmanje već 40.000. godina, a poznato je da su tokom neolita tj. oko 6.000 p. n. e. ljudi počeli da se bave poljoprivredom.<ref>Casson, Lionel (1977). "The Thracians" (PDF). The Metropolitan Museum of Art Bulletin 35 (1): 2–6. doi:10.2307/3258667.</ref> [[Gobekli Tepe]] je mjesto sa najstarijom poznatom vjerskom građevinom, hram datira iz perioda od oko 10.000 p. n. e.<ref>[http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html ''Najstariji svjetski hram''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170808174031/http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |date=8. 8. 2017 }} Pristupljeno 18. juna 2015.</ref> dok je [[Çatalhöyük]] vrlo velika naseobina u južnoj Anadoliji iz perioda [[neolit]]a i [[Bakarno doba|eneolita]] od oko 7500 do 5700 p. n. e. To je najveće i najbolje očuvano neolitsko naselje otkriveno do jula 2012. a upisano je na [[UNESCO]]-ovu listu svjetske baštine. Područje [[Troja|Troje]] se počelo naseljavati od neolitskog a nastavilo naseljavati i tokom [[Željezno doba|željeznog doba]].<ref>[http://www.ancient.eu/ ''Troja''] Pristupljeno 18. juna 2015.</ref> Najraniji stanovnici Anadolije su bili [[Hati]] i [[Huriti]], indo-evropski narodi koji su naseljavali centralnu i istočnu Anadoliju. [[Hetiti]] su se 2.300 naselili u Anadoliji i postepeno apsorbirali Hate i Hurite. Oni su osnovali prvo veliko carstvo koje je trajalo od 18. do 12. stoljeća p. n. e. Nakon raspada Hetitskog carstva 1180. p. n. e, [[Frigija|Frigijci]] su zavladali Anadolijom i stvorili svoje carstvo koje je uništeno od strane [[Kimerijci|Kimerijaca]] u 7. stoljeću p. n. e. Tada su stvorene frigijske države [[Lidija]], [[Karija]] i [[Licija]]. === Antički i bizantijski period === {{Glavni|Klasična Anadolija|Bizantijsko Carstvo|Bizantijska Anadolija|Konstantinopolj}}Od 1.200 p. n. e. obalu Anadolije su naseljavali [[Eolci|eolski]] i [[Jonci|jonski]] [[Antička Grčka|Grci]]. Oni su osnovali mnoge gradove, kao što su [[Milet]], [[Efes]], [[Izmir|Smirna]] (današnji [[Izmir]]) i [[Bizantijum]] (današnji [[Istanbul]]). Početkom 6. stoljeća p. n. e. istočni dijelovi današnje Turske dolaze pod vlast susjednog carstva [[Armenija|Armenije]] koju je osnovala armenska [[dinastija Orontid]]. U istom stoljeću, sjeverozapadni dio današnje Turske dolazi pod vlast [[Odriska kraljevina|Odriske kraljevine]] koju je osnovao [[Teres I]]. Cijelu teritoriju današnje Turske je tokom 6. stoljeća p. n. e zauzelo Perzijsko [[Ahemenidsko Carstvo]]. Tokom [[Grčko-perzijski ratovi|Grčko-perzijskih ratova]], grčki gradovi-države na obali Anadolije su se pobunili protiv perzijske vladavine. Teritorija današnje Turske je 334. p. n. e. pala pod vlast [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Velikog]], što je dovelo do povećanja kulturne homogenizacije i [[Helenizacija|helenizacije]] ovog prostora. Nakon Aleksandrove smrti 323. p. n. e. Anadolija je došla pod vlast mnogih helenističkih kraljevstava do sredine 1. stoljeća p. n. e. kada je postala dio [[Rimska Republika|Rimske republike]]. Proces helenizacije koji je bio započet Aleksandrovim osvajanjima ubrzan je tokom rimske vladavine. Od 1. stoljeća p. n. e. do 3. stoljeća, veliki dijelovi današnje Turske su bili mjesto sukoba između [[Rimsko Carstvo|Rimljana]] i susjednih [[Partsko Carstvo|Parćana]] tokom [[Rimsko-partski ratovi|Rimsko-partskih ratova]]. Konstantin I je 324. izabrao [[Bizantijum]] za novi glavni grad [[Rimsko Carstvo|Rimskog carstva]], nazvavši ga [[Novi Rim]]. Nakon smrti [[Teodozije I Veliki|Teodozija I]] 395, Rimsko carstvo se podijelilo na dva dijela, čime je [[Konstantinopolj]] postao glavni grad [[Bizantijsko Carstvo|Istočnog rimskog carstva]]. Ovo carstvo je vladalo većinom teritorija današnje Turske do [[Kasni srednji vijek|kasnog srednjeg vijeka]], iako je u prvoj polovini 7. stoljeća istočna područja došlo u ruke [[Sasanidsko Carstvo|Sasanida]]. Česti [[Bizantijsko-sasanidski ratovi]], kao i kasniji dugotrajni [[bizantijsko-perzijski ratovi]] su doveli do toga da istočni dijelovi današnje Turske mijenjaju razne vladare. === Seldžuci i Osmansko Carstvo === {{Glavni|Seldžuci|Osmansko Carstvo}} == Geografija == {{Glavni|Geografija Turske}} === Položaj i karakteristike === [[Datoteka:Turkey_topo.jpg|mini|300p|mini|Topografska karta Turske]] Turska je [[Transkontinentalna država|transkontinentalna]] evroazijska država što znači da se prostire na oba kontinenta i [[Evropa|Evropom]] i [[Azija|Azijom]]: * [[Trakija (regija)|Evropski dio Turske-Trakija]] * [[Anadolija|Azijski dio Turske-Mala Azija/Anadolija]] Azijski dio Turske, koji uključuje 97% površine zemlje, je odvojen od evropskog dijela Turske [[Bosfor]]om, [[Mramorno more|Mramornimo morem]] i [[Dardaneli]]ma. Evropska Turska zauzima preostalih 3% površine Turske. Turska je relativno velika država i prostire se na oko 1600&nbsp;km u pravcu istok-zapad odnosno oko 800&nbsp;km u pravcu sjever-jug i na karti ima popriličan pravougli izgled.<ref name="Geografija Turske">{{cite web|url=http://countrystudies.us/turkey/18.htm|title=Turkey - Geography|work=countrystudies.us}}</ref> Prostire se između između 35. i 43. stepena sjeverne geografske širine i 25. i 45. stepena istočne geografske dužine. Površina Turske, uključujući i jezera iznosi 783.562&nbsp;km<sup>2</sup> od čega je 755.688&nbsp;km<sup>2</sup> u jugozapadnoj Aziji i 23.764&nbsp;km<sup>2</sup> u Evropi.<ref name="Geografija Turske"/> Turska je po površini 37. najveća zemlja na svijetu. Okružena je morima na tri strane: Egejskim na zapadu, Crnim na sjeveru i Sredozemnim na jugu. Unutar Turske se nalazi i Mramorno more na sjeverozapadu.<ref name="Geografija Turske - ministarstvo">{{cite web|url=http://www.turizm.net/turkey/info/geography.html|title=Geography of Turkey, Aegean, Black sea, Marmara and Istanbul|work=turizm.net}}</ref> Evropski dio Turske, Istočna Trakija, graniči sa Grčkom i Bugarskom. Azijski dio zemlje, Anadolija, sastoji se od visokog centralnog platoa s uskim obalnim ravnicama, između planinskih lanaca [[Köroğlu]] i [[Pontic]] na sjeveru i planine [[Taurusko gorje|Taurus]] na jugu. Istočna Turska je uglavnom planinskog krajolika i mjesto je izvora rijeka, kao što su [[Eufrat]], [[Tigris]] i [[Aras]] a u tom dijelu Turske se nalazi i planina [[Ararat]] sa najvišim vrhom Turske (5.137 metara) kao i jezero [[Van (jezero)|Van]], najveće jezero u državi.<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/622548/Lake-Van|title=Lake Van|work=Encyclopedia Britannica}}</ref> === Geografske regije === {{Glavni|Geografske regije Turske}} Turska je u geografskom smislu podijeljena na sedam geografskih regija a to su: [[Centralna Anadolija]], [[Crnomorska regija]], [[Egejska regija]], [[Istočna Anadolija]], [[Jugoistočna Anadolija]], [[Marmara]] i [[Sredozemna regija (Turska)|Sredozemna regija]]. Na sjevernom dijelu Anadolije, duž crnomorske obale nalazi se neravan, uski pojas terena. Ova regija obuhvata oko jedne šestine od ukupne površine Turske. Unutrašnjost anadolijskog platoa postaje sve viši kako se ide ka istoku.<ref name="Geografija Turske - ministarstvo"/> Sve ove geografske regije se u značajnoj mjeri razlikuju po različitim osnovama. Raznovrsnost turskog pejzaža je proizvod kompleksnih pokreta zemlje koji su oblikovali regiju hiljadama godina i još uvijek se manifestuju poprilično čestim zemljotresima i povremenim vulkanskim erupcijama. Bosfor i Dardaneli duguju svoje postojanje rasjedu koji prolazi kroz Tursku a koji je doveo do stvaranja Crnog mora. Postoji [[Sjevernoanadolijski rasjed|rasjed]] koji prolazi sjeverom zemlje, od zapada ka istoku, duž kojeg se dogodio veliki potres 1999.<ref>{{Cite web |url=http://www.ktu.edu.tr/obsen-aboutturkeyetymologyandclimate |title=''O Turskoj'' - Etimologija i klima |access-date=6. 6. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150721060119/http://www.ktu.edu.tr/obsen-aboutturkeyetymologyandclimate |archive-date=21. 7. 2015 |url-status=dead }}</ref> == Vlada == Turska je svjetovna parlamentarna republika osnovana na načelu diobe vlasti na zakonodavnu, izvršnu i pravosudnu. [[Ustav]] je vrhovni zakon države. === Predsjednik === [[Datoteka:GNAT speakers.jpg|thumb|Velika narodna skupština Turske]] [[Predsjednik Turske|Predsjednik]] je šef države i izabire se najmanje dvotrećinskom većinom Velike turske narodne skupštine (VTNS), poznatije kao [[Medžlis]], na jednokratni, sedmogodišnji mandat. Da bi bio podoban za ovu funkciju, kandidat mora biti turski državljanin stariji od 40 godina, mora biti podoban za izbor u VTNS, te mora imati visoku stručnu spremu. Predsjednik predsjedava Nacionalnim vijećem za sigurnost i predstavlja ured Vrhovnog zapovjednika. U vrijeme rata, šef glavnog stožera vrši funkciju vrhovnog zapovjednika u ime predsjednika. Predsjednik je ovlašten proglašavati zakone ili ih slati natrag u [[parlament]] na ponovno razmatranje, raspisivati javne referendume, raspisivati parlamentarne izbore, imenovati premijera ili prihvatiti njegovu ostavku; ratificirati i objavljivati međunarodne sporazume, itd. Nakon referenduma održanog u decembru 2007, promjenjen je zakon o izboru predsjednika i trajanju mandata. Trajanje mandata predsjednika po novom zakonu može iznositi maksimalno 4 + 4 godine, i izbor predsjednika se vrši javnim predsjedničkim izborima. Trenutni predsjednik Republike Turske je bivši ministar vanjskih poslova [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyip Erdogan]]. === Izvršna vlast === Izvršna vlast je u rukama predsjednika i Vijeća ministara, kojim predsjedava [[Predsjednik vlade|premijer]]. Premijera imenuje predsjednik odabirom između članova Velike turske narodne skupštine, te kandidira ministre, čije imenovanje mora odobriti Velika turska narodna skupština. Na premijerov prijedlog predsjednik razrješava ministre dužnosti i imenuje nove. U roku od sedmicu dana od formiranja novog Vijeća ministara, premijer ili jedan od ministara predstavlja Vladin program pred Velikom turskom narodnom skupštinom, nakon čega se izglasava povjerenje. Prije općih izbora, ministri pravosuđa, unutarnjih poslova i komunikacija moraju se povući iz kabineta, a imenuju se neovisni i neutralni (bez političkih veza) ministri. Vijeće ministara izdaje pravila o primjeni zakona i ostalim pitanjima, uz uvjet da se ne kose s postojećim zakonima, koje tada provjerava Državno vijeće. Velika turska narodna skupština može raspustiti parlament izglasavanjem nepovjerenja. === Zakonodavna vlast === Prema [[ustav]]u iz 1982, zakonodavna vlast pripada Velikoj turskoj narodnoj skupštini (Meklis), koja zasjeda u Ankari. To je jednodomno tijelo s 550 mjesta koje se bira po sistemu proporcionalne zastupljenosti općim pravom glasa odraslih, na petogodišnji mandat. U Skupštini su zastupljene samo stranke koje su sakupile više od 10 posto glasova u zemlji. Velika turska nacionalna skupština donosi, mijenja, dopunjava i opoziva zakone; nadgleda rad Vijeća ministara i ovlašćuje ga da izdaje odluke o posebnim pitanjima koje imaju snagu zakona; ratificira međunarodne sporazume i odluke vezane uz tiskanje novca, objave ratnog stanja, te sudjelovanje državnih oružanih snaga u operacijama u inostranstvu; odlučuje o pitanjima vezanim uz odobravanje amnestija i pomilovanja itd. === Pravosuđe === Ustavom iz 1982. proglašena je nezavisnost državnih sudova i sudaca. Turska ima jedinstveni pravni sistem građanskih i vojnih sudova, od kojih svaki ima prizivni sud sa sjedištem u Ankari. Ustavni sud preispituje ustavnost zakona i odluka sa snagom zakona, kao i pravila procedure Velike turske nacionalne skupštine. Njegove se odluke odmah objavljuju u Službenom listu, te su obvezujuće za sve, uključujući zakonodavnu i izvršnu vlast. Suce imenuje predsjednik. Visoki prizivni sud je posljednji stepen preispitivanja odluka i presuda koje su donijeli sudovi. Suce bira Vrhovno vijeće sudaca i tužitelja. Državno vijeće je najviši upravni tribunal. Tri četvrtine sudaca imenuje Vrhovno vijeće sudaca i tužitelja, a jednu četvrtinu predsjednik. Ustavom iz 1982. propisano je uspostavljanje sudova za sigurnost koji se bave napadima na nacionalni i teritorijalni integritet Turske, demokratski poredak, napade na unutarnju i vanjsku sigurnost države itd. Tu je još i mnogo manjih građanskih i vojnih sudova. === Vanskopolitički odnosi Turske === {{Glavni|Vanskopolitički odnosi Turske}} Turska i Bosna i Hercegovina imaju diplomatske odnose na nivou ambasadora. == Administrativna podjela == {{Glavni|Turske pokrajine}} {{Turske provincije}} Teritorija Turske politički je podijeljena na 81 [[Turske pokrajine|pokrajinu]]. Iako su ove provincije, radi potreba popisa stanovništva grupirane u [[Regije Turske|regije]], te regije nemaju nikakvu upravnu funkciju. Na čelu svake provincije (''il'') nalazi se namjesnik, valija (''vali''). U prošlosti su se provincije nazivale [[vilajet]]ima (''vilayet''). Provincije su numerisane brojevima, po abecednom redu, te služe kao oznaka na registracijama za automobile u Turskoj. Provincije su podijeljene u [[Okruzi Turske|okruge]] (''ilçeler''). Broj okruga je različit u svakoj provinciji. U središnjem okrugu (''merkez ilçe'') nalazi se upravno središte provincije (''il merkezi''). Provincije uglavnom nose imena svojih glavnih gradova, a iznimke su [[Hatay (pokrajina)|Hatay]] (glavni grad je [[Antakya]]), [[Kocaeli (pokrajina)|Kocaeli]] ([[İzmit]]) i [[Sakarya (pokrajina)|Sakarya]] ([[Adapazarı]]). == Privreda == {{Glavni|Privreda Turske}} Turska spada u red razvijenih zemalja. Turska ima 15. najveći BDP na svijetu prema PPP i 17. najveći nominalni BDP-a. Jedna je od osnivača OECD-a i jedna od glavnih G-20 ekonomija. Carinska unija između Turske i EU 1995. dovela je do velike liberalizacije tarifnih taksi i učinila je jednom od najvažnijih stubova vanjskotrgovinske politike Turske. Izvoz iz Turske je sa 143 milijarde $ u 2011. porastao na 163 milijarde $ u 2012. (glavni izvozni partneri u 2012. su bili: [[Njemačka]] 8,6%, [[Irak]] 7,1%, [[Iran]] 6,5%, [[Velika Britanija]] 5,7%, [[Ujedinjeni Arapski Emirati|UAE]] 5,4%). Međutim, veći uvoz koji je iznosio 229 milijardi dolara 2012. prijetio je trgovinskom bilansu (glavni uvozni partneri u 2012: [[Rusija]] 11,3%, Njemačka 9%, [[Kina]] 9%, [[Sjedinjene Američke Države|SAD]] 6%, [[Italija]] 5,6%).<ref name="cia"/> Turska ima veliku automobilsku industriju, koja je proizvela više od milion motornih vozila u 2012. te je po tome rangirani kao 16. najveći proizvođač automobila na svijetu.<ref>{{cite web|url=http://www.oica.net/category/production-statistics/|title=Production Statistics - OICA|work=oica.net}}</ref> Turski izvoz u oblasti brodogradnje je premašio 1,2 milijardu $ u 2011.<ref>{{Cite web |url=http://www.tcp.gov.tr/english/sectors/sectoringpdf/shipbuilding_2012.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=10. 2. 2013 |archive-date=10. 2. 2013 |archive-url=https://www.webcitation.org/6EK10Y6Kx?url=http://www.tcp.gov.tr/english/sectors/sectoringpdf/shipbuilding_2012.pdf |url-status=dead }}</ref> Glavna izvozna tržišta su [[Malta]], [[Maršalova ostrva]], [[Panama]] i [[Ujedinjeno Kraljevstvo]]. === Infrastruktura === {{Glavni|Saobraćaj u Turskoj}} Prema podacima iz 2013. u Turskoj je postojalo 98 aerodroma<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=CIA World Factbook: Turkey|access-date=17. 11. 2014|archive-date=2. 7. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170702111626/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|url-status=dead}}</ref> od čega su 22 međunarodna.<ref>{{cite web|url=http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20131225064653/http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |archive-date=25. 12. 2013 |title=Study in Turkey: International Airports in Turkey |access-date=17. 11. 2014 }}</ref> Najprometniji turski aerodrom je [[Aerodrom "Atatürk" Istanbul|aerodrom "Atatürk" u Istanbulu]] koji je prema Međunarodnom vijeću aerodroma u 2015. bio 11. najprometniji aerodrom na svijetu sa opsluženih 31.833.324 putnika u periodu od januara do jula 2014.<ref>{{cite web |url=http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |title=Year to date Passenger Traffic |publisher=ACI |date=25. 9. 2014 |access-date=25. 9. 2014 |archive-date=13. 8. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180813170044/http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |url-status=dead }}</ref> Novi (treći) aerodrom u Istanbulu, [[Aerodrom Istanbul]] otvoren krajem 2018. je projektovan kao najprometniji aerodrom na svijetu, sa kapacitetom od 150 miliona putnika.<ref name="dhmi">{{cite web|url=http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|title=It will be the biggest airport of the world|date=24. 1. 2013|access-date=24. 1. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130129004331/http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|archive-date=29. 1. 2013|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.newsweek.com/istanbuls-new-erdogan-backed-airport-be-named-after-erdogan-264580|title=Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan|date=14. 8. 2014|publisher=}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ibtimes.co.uk/erdogan-airport-istanbuls-super-hub-be-named-after-turkeys-president-elect-1461166|title=Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect'|author=Gianluca Mezzofiore|work=International Business Times UK|date=14. 8. 2014}}</ref> Sa 435 destinacije (51 domaće i 384 međunarodne) u 126 država svijeta, [[Turkish Airlines]] je najveći autoprijevoznik na svijetu po broju država koje opslužuje u 2016.<ref name="Turkish Airlines">{{cite web|url=http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations/ |title=Turkish Airlines: International Flight Destinations |publisher=Turkish Airlines |access-date=22. 6. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160519093619/http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations |archive-date=19. 5. 2016 }}</ref> == Stanovništvo == Prema procjeni iz 2019. u Turskoj je živjelo 83.154.997 stanovnika<ref name="stanovništvo"/> Prema procjeni iz iste godine prosječna gustina naseljenosti iznosi 105 stanovnika po km <sup>2</sup>. 1927, kada je obavljen prvi službeni popis stanovništva, u Turskoj je živjelo 13,6 miliona stanovnika<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/turkey/24.htm|title=Turkey - Population|work=countrystudies.us}}</ref> Najmnogoljudniji grad je Istanbul koji je ujedno i najmnogoljudniji evropski grad i treći grad u Evropi po površini.<ref>Rashed, Tarek; Jürgens, Carsten. Remote Sensing of Urban and Suburban Areas. p. 295</ref><ref>Bator, Robert. Daily Life in Ancient and Modern Istanbul. p. 51.</ref> Od ukupnog broja stanovnika, njih oko 70–75% su Turci.<ref name="cia"/> Pouzdani podaci o etničkoj strukturi stanovništva nisu dostupni, jer se te informacije ne obrađuju tokom popisa stanovništva.<ref name="ExtraGorter2001">{{cite book|last1=Extra|first1=Guus|last2=Gorter|first2=Durk|title=The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic, and Educational Perspectives|url=https://books.google.com/books?id=hvmy_skUPNYC&pg=RA1-PA422|year=2001|publisher=Multilingual Matters|isbn=978-1-85359-509-7|pages=1–}}</ref> Tri manjinske grupe naroda, službeno priznate u [[Ugovor iz Lausanne|Ugovoru iz Lausanne]] su Armeni, Grci i Jevreji. Ostale etničke grupe su [[Albanci]], [[Arapi]], [[Azeri]], [[Bošnjaci]], [[Čerkezi]], [[Gruzijci]], Lazi, [[Perzijanci]], [[Pomaci]] ([[Bugari]]), i [[Romi]].<ref>{{Cite web |url=http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |title=Arhivirana kopija |access-date=6. 3. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141127074441/http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |archive-date=27. 11. 2014 |url-status=dead }}</ref><ref name="joshuaproject">{{cite web|url=http://joshuaproject.net/countries/TU?page=1|title=Country - Turkey :: Joshua Project|author=Joshua Project|work=joshuaproject.net}}</ref> [[Kurdi]], posebna etnička grupa, koncentrirani su uglavnom u jugoistočnim provincijama zemlje i čine najveći netursku etničku grupu sa udjelom od oko 18 posto ukupnog stanovništva Turske.<ref name="cia"/> Manjinsko stanovništo, ne uzimajući u obzir Kurde, je procijenjeno na oko 7–12% stanovništva.<ref name="cia"/> Državna radiotelevizija emituje televizijske i radijske programe na manjinskim jezicima.<ref>{{Cite web |url=http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=6. 3. 2015 |archive-date=3. 3. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303234711/http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm|title=Turkey passes law to allow minority languages on TV|work=ekurd.net|access-date=6. 3. 2015|archive-date=11. 2. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150211222106/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm|url-status=dead}}</ref> === Turci === {{Glavni|Turci}} '''Turci''' (ranije '''[[Osmansko Carstvo|Osmanlije]]''' ili '''Osmani''') su evroazijski [[narod]], zapravo njegova posebna grupa, sa oko 80 miliona pripadnika, koji žive raspoređeni na dva [[kontinent]]a. Najveći dio ih živi u [[Anadolija|Maloj Aziji]] (Turska sa oko 65 miliona), na [[Balkan]]u, i to u: [[Bugarska|Bugarskoj]] (815.000), [[Grčka|Grčkoj]] (130.000), [[Sjeverna Makedonija|Makedoniji]] (81.000), [[Rumunija|Rumuniji]] (150.000), te nepoznat broj u zemljama nasljednicama bivše [[Jugoslavija|Jugoslavije]], kao i na [[Kipar|Kipru]] (135.000). Veći dio Turaka živi u [[Irak]]u (200.000 do 300.000), [[Sirija|Siriji]] (100.000) kao i u dijelu zemalja [[Azija|Azije]], gdje se zovu [[Turkmeni]]. Više od tri miliona Turaka žive u [[Zapadna Evropa|Zapadnoj Evropi]], od čega samo 1,2 miliona u [[Njemačka|Njemačkoj]]. Turci su [[Sunitski islam|sunitski muslimani]]. Prvi se put spominju u [[6. vijek]]u, a potomci su turskih naroda, koji su u [[11. vijek]]u prodrli u [[Anadolija|Anadoliju]], mješajući se postupno sa ostalim narodima u tom dijelu svijeta: [[Grci]]ma na [[zapad]]u, [[Armeni]]ma i [[Kurdi]]ma na [[istok]]u, te [[Gruzijci]]ma na sjeveroistoku, a dijelom i sa [[južni Slaveni|Slavenima]] na [[Jugoistočna Evropa|jugoistoku Evrope]]. Današnja Turska poznaje ne samo Turke kao svoje državljane: ona se isto tako diči svojom jakom [[dijaspora|dijasporom]], ali i "etničkim Turcima" (Turcima u etničkom smislu), koji su ustvari regionalna manjina. === Najveći gradovi === {{Glavni|Spisak gradova u Turskoj}} {{Najveći gradovi u Turskoj}} === Religija === Turska je sekularna država što znači da ustavom nije definisana državna religija ali je svim stanovnicima Turske ovim najvišim aktom predviđena sloboda vjere.<ref>http://servat.unibe.ch/icl/tu00000_.html Ustav Turske (engl.)</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=21. 2. 2015 |archive-url=https://www.webcitation.org/5vB9zWzYX?url=http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |archive-date=23. 12. 2010 |url-status=dead }}</ref> Islam je dominantna religija u Turskoj sa 99,8% stanovništva koji se izjašnjavaju kao [[musliman]]i<ref name="cia"/><ref>{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkey.pdf|title=About this Collection|work=The Library of Congress}}</ref> dok neki izvori daju malo niže procjenu od 96,4% muslimana.<ref name="joshuaproject"/> === Jezik === {{Glavni|Turski jezik}} Službeni jezik je [[Turski jezik|turski]] koji je najrašireniji [[Turkijski jezici|turkijski jezik]] na svijetu.<ref name=katzner>{{cite book|last=Katzner|first=Kenneth|title=Languages of the World, Third Edition|publisher=Routledge|date=2002|isbn=978-0-415-25004-7}}</ref><ref name=minorityrights.org>{{cite web|title=Turkey Overview |url=http://minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |publisher=minorityrights.org |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909185440/http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |archive-date= 9. 9. 2015}}</ref> 85,54% stanovništva Turske ga smatra maternjim jezikom.<ref name=milliyet-languages>{{cite web|url=http://www.milliyet.com.tr/2007/03/22/guncel/agun.html |title=Türkiye'nin yüzde 85'i 'anadilim Türkçe' diyor|publisher=Milliyet.com.tr|access-date=4. 11. 2012}}</ref> Kurmanskim dijalektom kurdskog jezika govori 11,97 odsto stanovništva.<ref name="milliyet-languages" /> Arapski i [[zazaki jezik]] su maternji jezik za oko 2,39% stanovništva, a nekoliko drugih jezika su maternji jezici za manji dio stanovništva Turske. == Obrazovanje == {{Glavni|Obrazovanje u Turskoj}} Najstarija turska visokoobrazovna institucija [[Univerzitet u Istanbulu]] je osnovan 1453. kao Darülfünûn. 1. augusta 1933. reorganizovan je i postao je prvi turski univerzitet. Ministarstvo za nacionalno obrazovanje je odgovorno za predškolsko obrazovanje. Osnovnoškolsko i srednjoškolsko obrazovanje je obavezno i traje 12 godina. Manje od polovine Turaka između 25 i 34 godine završilo je samo srednju školu što je u poređenju sa prosjekom OECD-a nivo od oko 80%. Ukupna stopa pismenosti odraslih osoba u 2011. bila je 94,1 posto od čega 97,9% za muškarce i 90,3% za žene. U 2017. u Turskoj je registrovano 190 univerziteta. U 2008. kvota primljenih studenata iznosila je 600.000, u poređenju sa 1.700.000 koji su polagali ispit za 2007. Prema ''Times Higher Education World University Rankings''-u za period 2012–2013, najbolje rangirani univerzitet u Turskoj je [[Bliskoistočni tehnički univerzitet]] (rangiran u rasponu između 201. i 225. mjesta), zatim [[Univerzitet Bilkent]] i [[Univerzitet Koç]] (u rasponu od 226. do 250. mjesta), [[Istanbulski tehnički univerzitet]] i [[Univerzitet Boğaziçi]] (raspon od 276. do 300. mjesta). Svi državni i javni univerziteti pod kontrolom su Odbora visokog obrazovanja (YÖK), čijeg šefa imenuje predsjednik Turske. == Kultura i sport == Turska ima veoma razvijenu kulturu, koja je mješavina različitih elemenata Oğuz Turaka, stanovništva Anadolije, i Otomanske Turske, kao i Zapadne kulture i tradicije. Turska muzika i literatura su dobar primjer mješavine kulturnih uticaja, koji su bili rezultat interakcije Osmanskog Carstva i Islamskog svijeta, zajedno sa Evropom. Najpopularniji sport u Turskoj je nogomet. Najpoznatiji klubovi su: [[Galatasaray SK|Galatasaray]], [[Fenerbahçe SK|Fenerbahçe]] i [[Beşiktaş JK|Beşiktaş]]. Popularni su i košarka i odbojka. == Galerija == <gallery> Datoteka:Kiz_kulesi_at_night-2004.jpg|[[Djevojačka kula]], [[Bosfor]] Datoteka:Selimiye Camii.jpg|[[Džamija Selimija]], [[Edirne]] Datoteka:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Obredi derviških redova Datoteka:Alanya Turkey.JPG|Alanya Datoteka:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Datoteka:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Vodopadi u Manavgatu kod [[Antalya]] Datoteka:Xumarov HPIM5968h.jpg|[[Eskişehir]] Datoteka:Ishak Pasha Palace1454.jpg|Palača Ishak-paše Datoteka:İzmir Konak saat kulesi ve Konak meydanı.jpg|Konak, [[Izmir]] Datoteka:Mount Nemrut.jpg|Planina Nemrut Datoteka:Exterior of Sultan Ahmed I Mosque in Istanbul, Turkey 002.jpg|[[Džamija sultana Ahmeda]] u [[Istanbul]]u Datoteka:Estambul - İstanbul - 01.jpg|[[Most Galata]] Datoteka:Kızılay Square in Ankara, Turkey.JPG|Trg Kızılay, [[Ankara]] </gallery> == Također pogledajte == {{Portal|Turska}} * [[Turska književnost]] * [[Horasan (grad)]] * [[Kajmekam]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{commonscat|Turkey}} * [https://www.tccb.gov.tr/ Zvanični sajt predsjednika] * [https://web.archive.org/web/20180627201027/https://www.tbmm.gov.tr/ Zvanični sajt parlamenta] {{Turska po temama}} {{Države Evrope}} {{Države Azije}} {{Balkanske države}} {{Mediteranske države}} {{Crnomorske države}} {{Mediteranska unija}} {{NATO}} {{OIS}} {{Vijeće Evrope}} {{Svjetska trgovačka organizacija}} {{CPLP}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Turska|*]] sclg0vqjm1eu4xrksc6ukqiq5wu8p48 Svemir 0 1375 3734297 3732302 2025-07-11T09:51:56Z KWiki 9400 + 3 kategorija; ±[[Kategorija:Astronomija]]→[[Kategorija:Astronomski dinamički sistemi]] (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734297 wikitext text/x-wiki {{Fizička kosmologija}} '''Svemir''', '''kosmos''', '''kozmos''', '''vasiona''' ili '''univerzum''' jest beskonačno prostranstvo koje nas okružuje. To je ustvari vremenski prostor u kome plovi mnoštvo nebeskih tijela i koji postoji neovisno od ljudskog znanja. Još jedna od definicija navodi da je Svemir ukupnost svega što postoji,<ref>{{cite book|url=http://www.yourdictionary.com/universe|title=Webster's New World College Dictionary |year=2010|publisher=Wiley Publishing, Inc.}}</ref> uključujući sav: prostor, vrijeme, materiju, energiju, planete, zvijezde, galaksije, intergalaktički prostor<ref>{{cite book|url=http://www.yourdictionary.com/universe|title=The American Heritage Dictionary of the English Language|edition=4th|year=2010 |publisher=Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company}}</ref><ref>{{cite book |url=http://dictionary.cambridge.org/dictionary/british/universe |title=Cambridge Advanced Learner's Dictionary}}</ref> i sve iza toga. Nebeska tijela dijele se na: * [[zvijezda|zvijezde]] * [[planeta|planete]] * [[prirodni sateliti|satelite]] * [[asteroid|planetoide]] * [[kometa|komete]] * [[meteor]]e * [[crna rupa|crne rupe]] * [[neutronska zvijezda|neutronske zvijezde]]. Zvijezde su najrasprostranjenija nebeska tijela u Svemiru. To su užarena plinovita tijela slična [[Sunce|Suncu]] ([https://web.archive.org/web/20041012152042/http://voyager.jpl.nasa.gov/multimedia/images/sun.jpg sl.1]). Golim okom možemo vidjeti oko 5000 zvijezda a teleskopom stotine milijardi. Udaljenosti među zvijezdama su ogromne i mjere se svjetlosnim godinama (SG). Svjetlosna godina je put dug oko 9,46 biliona kilometara što ga pređe svjetlost za godinu krećući se brzinom od 299 792 458&nbsp;m/s. Sunce je [[Zemlja (planeta)|Zemlji]] ([http://www.astro.washington.edu/weblinks/Earth/earth.gif sl.2] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051030002434/http://www.astro.washington.edu/weblinks/Earth/earth.gif |date=30. 10. 2005 }}) najbliža zvijezda koja se nalazi na udaljenosti 149.600.000&nbsp;km ili 8,3 minute.<ref>http://www.tqnyc.org/NYC040622/planets.html#Earth</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/sun/sun_size_distance.html |title=Arhivirana kopija |access-date=23. 4. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070828022905/http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/sun/sun_size_distance.html |archive-date=28. 8. 2007 |url-status=dead }}</ref>. Osim Sunca, najbliža je [[Proksima Kentaura]] (Proxima Centauri ili Alpha Centauri C, [http://www.ipac.caltech.edu/2mass/gallery/proxima_cen.jpg sl.3]) koja je udaljena oko 4,3 SG. Zvijezde se međusobno razlikuju po veličini, boji i sjaju. Najsjajnija zvijezda u [[sazviježđe|sazviježđu]] Orion je [[Betelgez]] (Betelgeuze ili Alpha Orionis, [http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap990605.html sl.4]), a [[Antares]] (Alpha Scorpii, [http://hw.sakura.ne.jp/~yumi/space/star/k_image/st-ant.jpg sl.5]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}) u sazviježđu Škorpion. [[Datoteka:Universum.jpg|mini| left|Universum - C. Flammarion, Holzschnitt, Paris 1888, Kolorit : Heikenwaelder Hugo, [[Beč]] 1998]] Na nebu se vide zvjezdani skupovi koji nas doimaju svojim izgledom i zovu se [[sazviježđe|sazviježđa]] ili [[sazviježđe|konstelacije]]. Ima ih 88, a najpoznatija su: [[Veliki medvjed (sazviježđe)|Veliki]] i [[Mali medvjed (sazviježđe)|Mali Medvjed]], [[Škorpion (sazviježđe)|Škorpion]], [[Strijelac (sazviježđe)|Strijelac]] i dr. Međutim, zvijezde se prirodno grupišu u veće zvjezdane skupove poznate kao [[zvjezdano jato|zvjezdana jata]] ili [[klaster]]i. Više takvih zvjezdanih jata čini [[galaktika|galaktiku]], a galaktike opet tvore [[galaktičko jato]] ili [[metagalaktika|metagalaktiku]] unutar prostora. Naša galaksija se zove [[Mliječni put]] ili Kumova slama i spiralnog je oblika. Sunce se nalazi na samom rubu jednog njenog rukavca, zajedno sa još nekoliko najbližih zvijezda. Najbliže galaktike našoj su Veliki i Mali Magellanov oblak koji predstavljaju njene prirodne pratioce. [[Veliki Magellanov oblak]] ([http://obswww.unige.ch/~cramer/images.jpg/lmc-b76.jpg sl.6] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060218210525/http://obswww.unige.ch/~cramer/images.jpg/lmc-b76.jpg |date=18. 2. 2006 }}) je udaljen 179 000, a [[Mali Magellanov oblak]] ([https://web.archive.org/web/20050209141029/http://home-1.tiscali.nl/~slooten/smc.jpg sl.7]) 210 000 SG. Pored pomenutih nebeskih tijela i zvjezdanih sistema u Svemiru postoje i mnogi drugi zanimljivi tajanstveni objekti poput [[kvazar]]a u intergalaktičkom i [[maglica]] u interstelarnom prostoru koji se kreću velikim brzinama. Udaljenosti između samih galaktika, metagalaktika i kvazara su mnogo veće od međuzvjezdanih, i kreću se u granicama od nekoliko stotina hiljada do preko miliona svjetlosnih godina. Te udaljenosti nisu stalne i neprestano rastu u toku vremena, što je uzrokovano fenomenom poznatim kao [[širenje Svemira]]. To znači da Svemir nije statičan nego dinamičan, tj.sve se mijenja i sve se kreće. Sve u Svemiru plovi i za sve vrijede poznati prirodni zakoni. Teža nebeska tijela uvijek privlače ona lakša, a ona lakša pod uticajem sile gravitacije rotiraju oko tih težih. Ništa se u Svemiru ne dešava slučajno; sve ima svoj uzrok. Svemir je u suštini taman prostor kome se ne nazire ni početak ni kraj; to je svod koji ima dubinu. On nije ni prazan prostor (vakuum), jer je uvijek ispunjen energijom, što svjedoči obilato elektromagnetsko zračenje koje pristiže do nas iz dalekih svemirskih prostranstava. == Pojam Svemira == U prvoj polovini [[20. vijek]]a riječ Svemir se upotrebljavala u smislu značenja riječi cijelog prostorno-vremenskog kontinuuma u kojem egzistiramo zajedno sa svom [[energija|energijom]] i [[materija|materijom]] unutar njega. Pokušaji da se shvati sam smisao Svemira sa najveće tačke gledišta su napravljeni u kosmologiji, nauci koja se razvila iz [[fizika|fizike]] i [[astronomija|astronomije]]. Tokom druge polovine 20. vijeka razvoj [[opservaciona kosmologija|opservacione kosmologije]], nazvane još i fizikalnom kosmologijom, je doveo do podjele u vezi sa značenjem riječi Svemir između opservacionih i teoretskih kosmologa, gdje su prethodni obično odbacili nadu za opserviranjem cijelog prostorno-vremenskog kontinuuma, dok su kasniji zadržali ovu nadu pokušavajući pronaći najrazumnije spekulacije za modeliranje cijelog prostorno-vremenskog kontinuuma, usprkos ekstremnim poteškoćama u stvaranju slike bilo kojeg empirijskog ograničenja u ovim spekulacijama i riziku od svođenja na nivo [[metafizika|metafizike]]. Termini '''poznati Svemir''', '''opservabilni Svemir''' i '''vidljivi Svemir''' se često koriste pri opisivanju dijela Svemira kojeg možemo vidjeti ili pak opservirati. Oni koji su uvjereni u to da možemo opservirati cijeli kontinuum mogu koristiti izraz '''naš Svemir''', odnoseći se djelimično samo na njegov poznati dio ljudskim bićima. == Širenje i starost Svemira i teorija Velikog praska == {{glavni|Veliki prasak}} Po toj teoriji najprije je bilo jedno kozmičko jaje. Sadržavalo je puno materije. Kad se to kozmičko jaje naglo počelo širiti, nastala je svemirska kaša (protoni, elektroni, fotoni i neutroni). Nakon jedne minute počeli su se stvarati jednostavni atomi helija i vodika spajanjem protona i neutrona i helija. Ti atomi su počeli okupljati slobodna tijela, pa nastaju prva plinovita tijela, koja kad su postigla kritičnu toplinu od 10.000.000&nbsp;°C, nakon čega je zaopčela fuzija atoma [[vodik]]a u [[helij]] i dalje. Tako su nastale prve zvijezde, a zatim i prve galaksije. Ako posmatramo ovo širenje unatrag, pristupa se [[gravitaciona singularnost|gravitacionoj singularnosti]], prilično apstraktnom matematičkom konceptu, koji može i ne mora se podudarati sa u kosmologiji danas. [[Starost Svemira]] se procjenjuje na oko 13,7 milijardi godina, sa nepouzdanošću od 200 miliona godina, prema NASA-inom projektu zvanom [[Wilkinsonova Mikrovalna Anizotropna Proba]] (WMAP). Ipak ovo se temelji na pretpostavkama za koje važi osnovni model korišten za analizu podataka. Ostale metode za procjenjivanje starosti Svemira daju različite godine starosti. Fundametalni aspekt Velikog praska može se danas vidjeti u opservaciji koja se zasniva na činjenici da što su [[galaktike]] dalje od nas to brže od nas odmiču. Također se može uočiti pri [[kosmičko mikrovalno pozadinsko zračenje|kosmičkom mikrovalnom pozadinskom zračenju]] koje je mnogo slabije zračenje od onog skorije nastalog nakon Velikog praska. Ovo pozadinsko zračenje je značajno uniformno u svim pravcima, koje su kosmolozi pokušavali objasniti početnim periodom brze [[inflacija|inflacije]] (širenja) uz Veliki prasak. == Veličina Svemira i opservabilni Svemir == Postoji nesporazum u pogledu činjenice da li je Svemir konačan ili beskonačan prema prostornoj veličini ili zapremini. Ipak opservabilni Svemir kojeg sačinjavaju sve lokacije koje imaju uticaja na nas otkako je Velikom prasku pridružena [[brzina svjetlosti]] je pouzdano konačan. Rub [[kosmički svjetlosni horizont|kosmičkog svjetlosnog horizonta]] je udaljenost od 13,7 milijardi [[svjetlosna godina|svjetlosnih godina]]. Sadašnja udaljenost do ruba opservabilnog Svemira je veća, otkako se Svemir širi; a procjenjuje se na oko 78 milijardi svjetlosnih godina. Ovo bi sačinjavalo sadašnju [[Volumen|zapreminu]] poznatog Svemira, a koja je jednaka 1,9 × 10<sup>33</sup> kubnih svjetlosnih godina (pod pretpostavkom da je ovaj region savršeno sferičan). Opservabilni Svemir sadrži oko 7 × 10<sup>23</sup> [[zvijezda]], organiziranih u oko 10<sup>10</sup> [[galaktika]], koje same tvore galaktičke [[klaster]]e i [[superklaster]]e. Broj galaktika može biti čak i veći, što se zasniva na [[Hubbleovo duboko polje|Hubbleovom dubokom polju]] opserviranim [[kosmički teleskop Hubble|kosmičkim teleskopom Hubble]]. Mi živimo u centru Svemira kojeg opserviramo, prema prividnoj protivrječnosti [[Kopernikov zakon|Kopernikovog zakona]] koji kaže da je Svemir manje ili više uniforman i da nema primjetnog centra. Ovo je jednostavno iz razloga što se svjetlost ne kreće beskonačno brzo i što opserviramo samo prošlost. Što gledamo dalje i dalje, vidimo stvari iz sve bližih vremenskih epoha dok se ne približimo graničnom nultom vremenu modela Velikog praska. A pošto se svjetlost kreće istom brzinom u svim pravcima prema nama, mi živimo u centru našeg opservabilnog Svemira. == Oblik Svemira == Važno otvoreno pitanje u kosmologiji je [[oblik Svemira]]. Kao prvo, ne zna se pouzdano da li je Svemir ravan, odnosno da li pravila [[Euklidova geometrija|Euklidove geometrije]] važe uopće. Danas mnogi kosmolozi smatraju da je opservabilni Svemir (prividno) ravan, sa lokalnim naborima gdje masivni objekti remete [[prostorno-vremenski kontinuum]], kao što je jezero (prividno) ravno. Ovo mišljenje je dobilo na snazi najnovijim podacima WMAP-e, promatrajući "akustične oscilacije" pri temperaturnim kolebanjima kosmičkog pozadinskog zračenja. Kao drugo, ne zna se pouzdano ni da li je mnogostruko povezan. Svemir nema prostornu granicu prema standardnom modelu Velikog praska, ali ipak može biti prostorno konačan. Ovo se može shvatiti ako koristimo dvodimenzionalnu analogiju: sfera nema ruba, ali pored toga ima konačnu površinu (<math>4 \pi R^2</math>). To je dvodimenzionalna površina sa konstantnom krivinom u trećoj dimenziji. Trodimenzionalni ekvivalent je nepovezani "sferni prostor" koga je otkrio [[Bernhard Riemann]] (Bernard Riman) i koji ima konačnu zapreminu (<math>2 \pi^2 R^3</math>). Uz to su sve tri dimenzije konstantno zakrivljene u četvrtoj. (Druge mogućnosti uključuju sličnu "eliptičnu površinu" i "cilindričnu površinu", gdje su ,u konfliktu sa običnom geometrijom, dva kraja cilindra međusobno povezana, ali bez savijanja cilindra. Ovi su također dvodimenzionalni prostori sa konačnim površinama, postoje i bezbrojne druge. Ipak, sfera ima jedinu i možda estetičniju zadovoljavajuću osobinu da su sve tačke na njoj geometrijski slične.). Ako je Svemir zaista nepovezan a prostorno konačan, kao što je opisano, onda bi putovanje po "pravoj" liniji u bilo kom pravcu teoretski uzrokovalo povratak u početnu tačku nakon putovanja do udaljenosti ekvivalentnoj "periferiji" Svemira (što je nemoguće prema našem sadašnjem shvatanju Svemira, dok je njegova veličina mnogo veća od veličine opservabilnog Svemira). Striktno govoreći, trebali bismo zvijezde i galaksije nazvati "slikama" zvijezda i galaksija, dok je moguće da je Svemir višestruko povezan i dovoljno malehan (i podesno, možda, kompleksnog oblika) kojeg možemo vidjeti jedanput ili nekoliko puta iza njega u raznim i možda svim pravcima. (Zamislite kuću od ogledala). Ako bi to bilo tako, stvarni broj fizikalno udaljenih zvijezda i galaksija bi bio manji nego što je danas proračunato. Mada ni ova mogućnost nije isključena, rezultati najnovijeg istraživanja kosmičkog mikrovalnog zračenja (KMZ) čine je veoma neizvjesnom. == Sudbina Svemira == Zavisno od srednje gustoće materije i energije u Svemiru, on će se nastaviti širiti zauvijek ili će se gravitaciono usporiti i eventualno sabiti u "[[veliki stisak|velikom stisku]]". Uopće dokazi predviđaju da ne samo da nema dovoljno mase ili energije da uzrokuje ponovno sažimanje (rekolaps), nego se čini da se to širenje Svemira ubrzava i da će se širiti cijelu vječnost (v. [[ubrzavajući Svemir]] ili detaljnije za [[konačna sudbina Svemira|konačnu sudbinu Svemira]]). == Multiverzum == Postoji nekoliko špekulacija o tome da višestruki svemiri egzistiraju na visokom nivou [[multiverzum]]a (poznatog i kao megaverzum) i da je naš Svemir samo jedan od njih.<ref>{{Cite web |url=http://www.astronomy.pomona.edu/Projects/moderncosmo/Sean%27s%20mutliverse.html |title=Arhivirana kopija |access-date=14. 9. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110924235736/http://www.astronomy.pomona.edu/Projects/moderncosmo/Sean%27s%20mutliverse.html |archive-date=24. 9. 2011 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-14372387</ref> (Ima galaktika iza našeg opservabilnog Svemira, ali to ne znači da bi mogle biti dio nekog drugog svemira. Ako je navedeni navod tačan, možda se naš Svemir širi do u beskonačnost.). Na primjer, materija koja pada u crnu rupu u našem Svemiru bi mogla da se pojavi kao "Veliki prasak" u drugom svemiru. Ipak, sve ovakve ideje su momentalno neosnovane i ne mogu se smatrati ničim drugim do špekulacijom. == Također pogledajte == * [[Antiuniverzum]] * [[Paralelni svemir]] * [[Spisak svemirskih letova sa posadom sortiranih po programu]] * [[Delikatno podešeni svemir]] == Reference == {{reference}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Outer space}} * [https://www.youtube.com/watch?v=CVcc-CaiVCw Nauka 50: Kosmos (RTS Obrazovno-naučni program - Zvanični kanal)] * [https://geek.hr/znanost/svemir/ Znanost.com - sekcija Svemir] * [http://amazing-space.stsci.edu/ Amazing Space]{{Mrtav link}} * [http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/astropix.html Astronomy Picture of the Day] * [https://web.archive.org/web/20060616085324/http://www.astro.queensu.ca/~dursi/dm-tutorial/dm1.html Dark Matter, Cosmology, and Large-Scale Structure of the Universe] * [http://enciclopedia.thefreedictionary.com/universe Farlexova Enciklopedija-poglavlje Svemir] * http://svemir.ba {{Wikicitat}} {{Kosmologija}} {{Priroda}} {{Sunčev sistem tabela}} {{Zemljina lokacija}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Svemir| ]] [[Kategorija:Astronomski dinamički sistemi]] [[Kategorija:Koncepti u astronomiji]] [[Kategorija:Okruženja]] [[Kategorija:Fizička kosmologija]] iqjk9q5t6vphalh5j7wenwio0k63i3p Ujedinjeni Arapski Emirati 0 1465 3734179 3684623 2025-07-11T06:45:58Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734179 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| | zvanično_ime = Ujedinjeni Arapski Emirati | izvorno_ime = الإمارات العربيّة المتّحدة<br />''Dawlat al-Imārāt al-‘Arabīyah al-Muttaḥidah'' | ime_genitiv = Ujedinjenih Arapskih Emirata | zastava = Flag of the United Arab Emirates.svg | grb = Coat of arms of the United Arab Emirates.svg | uzrečica = الله , الوطن , الرئيس<br />Allah, al-Waṭan, al-Ra'īs<br /><small>([[Bosanski|bs]]: Allah, država, predsjednik)</small> | himna = "[[Tahiat Alalam]]" | mapa = LocationUnitedArabEmirates.svg | službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]] | glavni_grad = [[Abu Dabi]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|24|28|N|54|22|E|type:city}} | etničke_grupe = | državno_uređenje = [[federacija]], [[ustavna monarhija]] | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Kalifa bin Zayed al-Nahayan]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast = [[Mohammed bin Rashid Al Maktoum]] | nezavisnost = Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] | nezavisnost_priznato = [[2. decembar|2. decembra]] [[1971]]. | površina = 83.600 | po_površini_na_svijetu = 116. | procenat_vode = - | stanovnika = 6.000.000<ref name=unpop>{{cite paper | url=http://uaeinteract.com/docs/Expat_numbers_rise_rapidly_as_UAE_population_touches_6m/37883.htm | title=Expat numbers rise rapidly as UAE population touches 6m | version=2009 revision | format=PDF | publisher=uaeinteract.com | author=Department of Economic and Social Affairs Population Division | year=2009 | access-date=12. 3. 2009 | date= | journal= | archive-url=https://web.archive.org/web/20091009033650/http://www.uaeinteract.com/docs/Expat_numbers_rise_rapidly_as_UAE_population_touches_6m/37883.htm | archive-date=9. 10. 2009 | url-status=dead }}</ref> | stanovnika_godina = 2007 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 120. | gustoća = 55 | bdp_ukupno = $182.876 billion<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weorept.aspx?sy=2007&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=466&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=99&pr.y=6 |title=United Arab Emirates|publisher=International Monetary Fund|access-date=21. 4. 2010}}</ref> | bdp_godina = 2010 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $36,175.966<ref name=imf2/> | hdi = {{povećanje}} 0.903<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_ARE.html|title=Human Development Report 2009: United Arab Emirates|publisher=The United Nations|access-date=18. 10. 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20101012111759/http://hdrstats.undp.org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_ARE.html|archive-date=12. 10. 2010|url-status=dead}}</ref> | hdi_godina = 2007 | hdi_nivo = <span style="color:#090;">visok</span> | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = 36 | gini_godina = 2008 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[UAE dirham]] (100 filsa) | vremenska_zona = [[UTC]] +4 | internetski_nastavak = [[.ae]] | pozivni_broj = +971 }} '''Ujedinjeni Arapski Emirati''' (UAE) ([[Arapski]]: دولة الإمارات العربية المتحدة‎, ''Dawlat al-Imārāt al-‘Arabīyah al-Muttaḥidah'') jesu [[federacija]] sedam emirata smještenih na jugoistoku Arapskog poluostrva u jugozapadnoj Aziji, sa izlaskom na [[Perzijski zaliv]], i graniče sa [[Oman]]om i [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]]. UAE se sastoji od sedam država, nazvanih emirati. Glavni, i drugi po veličini, grad je [[Abu Dabi]]. == Historija == Ujedinjeni Arapski Emirati je savez gradova kojima vladaju šeici. Islam dolazi na ovo područje u 7. vijeku. Tokom vijekova u ovoj regiji vladali su unutrašnji nemiri. Godine 1819. potpisan je sporazum koji je obavezivao da šeici neće pomagati gusarima koji su napadali trgovačke brodove i time štetili [[Trgovina|trgovini]] u [[Indija|Indiji]]. Godine 1968. formirana je federacija arapskih emirata, ali su 1971. iz nje izašli [[Katar]] i [[Bahrein]]. Nezavisna država Ujedinjeni Arapski Emirati nastala je 1971. godine. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Glavni|Emirati Ujedinjenih Arapskih Emirata}} Ujedinjeni Arapski Emirati su podjeljeni je na 7 emirata: [[Dubai (emirat)|Dubai]], [[Abu Dhabi (emirat)|Abu Dhabi]], [[Ajman (emirat)|Ajman]], [[Fujairah (emirat)|Fujairah]], [[Ras al-Khaimah (emirat)|Ras al-Khaimah]], [[Sharjah (emirat)|Sharjah]], [[Umm al-Quwain (emirat)|Umm al-Quwain]]. Praktički svaki emirat ima svoju vladu i autonomiju na nivou privrede, ekonomije i prava koji se razlikuju u svakom [[emirat]]u. == Geografija == Nalazi se u istočnom dijelu [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]]. Izlazi na [[Perzijski zaliv]]. Površine 83.600&nbsp;km<sup>2</sup>, te ima oko 4,6 miliona stanovnika. Karakteristična su nizije pustinjskog i polupustinjskog oblika. Klima je pustinjska i suptropska. Sav biljni svijet se gotovo nalazi u oazama, nema stalnih tokova. == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Zdravstvo i školovanje == Zdravstvo i školovanje do fakultetskog obrazovanja su potpuno besplatni. Ipak, ovakav je razvoj razmjerno mal, pa u nedostatku vlastitog naučnog i stručnog osoblja mnogi strani profesori i doktori brzo dolaze do posla, a najčešće dolaze iz SAD-a, područja EU-a te ostalih razvijenih zemalja svijeta. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} ==Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|United Arab Emirates}} {{Commonscat|United Arab Emirates}} {{wikiatlas|United Arab Emirates}} * {{službeni sajt|http://www.government.ae}} Vlade UAE * {{CIA World Factbook link|ae|Ujedinjeni Arapski Emirati}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14703998 Ujedinjeni Arapski Emirati] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=AE Ujedinjeni Arapski Emirati] na "International Futures" {{Emirati Ujedinjenih Arapskih Emirata}} {{Države Azije}} {{Monarhije}} {{Arapska liga-dno}} {{OPEC}} {{OIS}} [[Kategorija:Ujedinjeni Arapski Emirati|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Arapske lige]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1971.]] [[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] ac8xxmfthjsrjrpb8mpsaxdjzah77yq 3734295 3734179 2025-07-11T09:48:43Z Panasko 146730 3734295 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| | zvanično_ime = Ujedinjeni Arapski Emirati | izvorno_ime = الإمارات العربيّة المتّحدة<br />''Dawlat al-Imārāt al-‘Arabīyah al-Muttaḥidah'' | ime_genitiv = Ujedinjenih Arapskih Emirata | zastava = Flag of the United Arab Emirates.svg | grb = Coat of arms of the United Arab Emirates.svg | uzrečica = الله , الوطن , الرئيس<br />Allah, al-Waṭan, al-Ra'īs<br /><small>([[Bosanski|bs]]: Allah, država, predsjednik)</small> | himna = "[[Tahiat Alalam]]" | mapa = LocationUnitedArabEmirates.svg | službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]] | glavni_grad = [[Abu Dabi]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|24|28|N|54|22|E|type:city}} | etničke_grupe = | državno_uređenje = [[federacija]], [[ustavna monarhija]] | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Kalifa bin Zayed al-Nahayan]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast = [[Mohammed bin Rashid Al Maktoum]] | nezavisnost = Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] | nezavisnost_priznato = [[2. decembar|2. decembra]] [[1971]]. | površina = 83.600 | po_površini_na_svijetu = 116. | procenat_vode = - | stanovnika = 6.000.000<ref name=unpop>{{cite paper | url=http://uaeinteract.com/docs/Expat_numbers_rise_rapidly_as_UAE_population_touches_6m/37883.htm | title=Expat numbers rise rapidly as UAE population touches 6m | version=2009 revision | format=PDF | publisher=uaeinteract.com | author=Department of Economic and Social Affairs Population Division | year=2009 | access-date=12. 3. 2009 | date= | journal= | archive-url=https://web.archive.org/web/20091009033650/http://www.uaeinteract.com/docs/Expat_numbers_rise_rapidly_as_UAE_population_touches_6m/37883.htm | archive-date=9. 10. 2009 | url-status=dead }}</ref> | stanovnika_godina = 2007 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 120. | gustoća = 55 | bdp_ukupno = $182.876 billion<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weorept.aspx?sy=2007&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=466&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=99&pr.y=6 |title=United Arab Emirates|publisher=International Monetary Fund|access-date=21. 4. 2010}}</ref> | bdp_godina = 2010 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $36,175.966<ref name=imf2/> | hdi = {{povećanje}} 0.903<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_ARE.html|title=Human Development Report 2009: United Arab Emirates|publisher=The United Nations|access-date=18. 10. 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20101012111759/http://hdrstats.undp.org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_ARE.html|archive-date=12. 10. 2010|url-status=dead}}</ref> | hdi_godina = 2007 | hdi_nivo = <span style="color:#090;">visok</span> | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = 36 | gini_godina = 2008 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[UAE dirham]] (100 filsa) | vremenska_zona = [[UTC]] +4 | internetski_nastavak = [[.ae]] | pozivni_broj = +971 }} '''Ujedinjeni Arapski Emirati''' (UAE) ([[Arapski]]: دولة الإمارات العربية المتحدة‎, ''Dawlat al-Imārāt al-‘Arabīyah al-Muttaḥidah'') jesu [[federacija]] sedam emirata smještenih na jugoistoku Arapskog poluostrva u jugozapadnoj Aziji, sa izlaskom na [[Perzijski zaliv]], i graniče sa [[Oman]]om i [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]]. UAE se sastoji od sedam država, nazvanih emirati. Glavni, i drugi po veličini, grad je [[Abu Dabi]]. == Historija == Ujedinjeni Arapski Emirati je savez gradova kojima vladaju šeici. Islam dolazi na ovo područje u 7. vijeku. Tokom vijekova u ovoj regiji vladali su unutrašnji nemiri. Godine 1819. potpisan je sporazum koji je obavezivao da šeici neće pomagati gusarima koji su napadali trgovačke brodove i time štetili [[Trgovina|trgovini]] u [[Indija|Indiji]]. Godine 1968. formirana je federacija arapskih emirata, ali su 1971. iz nje izašli [[Katar]] i [[Bahrein]]. Nezavisna država Ujedinjeni Arapski Emirati nastala je 1971. godine. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Glavni|Emirati Ujedinjenih Arapskih Emirata}} Ujedinjeni Arapski Emirati su podjeljeni je na 7 emirata: [[Dubai (emirat)|Dubai]], [[Abu Dhabi (emirat)|Abu Dhabi]], [[Ajman (emirat)|Ajman]], [[Fujairah (emirat)|Fujairah]], [[Ras al-Khaimah (emirat)|Ras al-Khaimah]], [[Sharjah (emirat)|Sharjah]], [[Umm al-Quwain (emirat)|Umm al-Quwain]]. Praktički svaki emirat ima svoju vladu i autonomiju na nivou privrede, ekonomije i prava koji se razlikuju u svakom [[emirat]]u. == Geografija == Nalazi se u istočnom dijelu [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]]. Izlazi na [[Perzijski zaliv]]. Površine 83.600&nbsp;km<sup>2</sup>, te ima oko 4,6 miliona stanovnika. Karakteristična su nizije pustinjskog i polupustinjskog oblika. Klima je pustinjska i suptropska. Sav biljni svijet se gotovo nalazi u oazama, nema stalnih tokova. == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Zdravstvo i školovanje == Zdravstvo i školovanje do fakultetskog obrazovanja su potpuno besplatni. Ipak, ovakav je razvoj razmjerno mal, pa u nedostatku vlastitog naučnog i stručnog osoblja mnogi strani profesori i doktori brzo dolaze do posla, a najčešće dolaze iz SAD-a, područja EU-a te ostalih razvijenih zemalja svijeta. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} ==Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|United Arab Emirates}} {{wikiatlas|United Arab Emirates}} * {{službeni sajt|http://www.government.ae}} Vlade UAE * {{CIA World Factbook link|ae|Ujedinjeni Arapski Emirati}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14703998 Ujedinjeni Arapski Emirati] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=AE Ujedinjeni Arapski Emirati] na "International Futures" {{Emirati Ujedinjenih Arapskih Emirata}} {{Države Azije}} {{Monarhije}} {{Arapska liga-dno}} {{OPEC}} {{OIS}} [[Kategorija:Ujedinjeni Arapski Emirati|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Arapske lige]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1971.]] [[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] gv3qqsci017r8dp6xf4wemim198ppi8 3734320 3734295 2025-07-11T11:10:25Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] uklonjena; [[Kategorija:Članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734320 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| | zvanično_ime = Ujedinjeni Arapski Emirati | izvorno_ime = الإمارات العربيّة المتّحدة<br />''Dawlat al-Imārāt al-‘Arabīyah al-Muttaḥidah'' | ime_genitiv = Ujedinjenih Arapskih Emirata | zastava = Flag of the United Arab Emirates.svg | grb = Coat of arms of the United Arab Emirates.svg | uzrečica = الله , الوطن , الرئيس<br />Allah, al-Waṭan, al-Ra'īs<br /><small>([[Bosanski|bs]]: Allah, država, predsjednik)</small> | himna = "[[Tahiat Alalam]]" | mapa = LocationUnitedArabEmirates.svg | službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]] | glavni_grad = [[Abu Dabi]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|24|28|N|54|22|E|type:city}} | etničke_grupe = | državno_uređenje = [[federacija]], [[ustavna monarhija]] | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Kalifa bin Zayed al-Nahayan]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast = [[Mohammed bin Rashid Al Maktoum]] | nezavisnost = Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] | nezavisnost_priznato = [[2. decembar|2. decembra]] [[1971]]. | površina = 83.600 | po_površini_na_svijetu = 116. | procenat_vode = - | stanovnika = 6.000.000<ref name=unpop>{{cite paper | url=http://uaeinteract.com/docs/Expat_numbers_rise_rapidly_as_UAE_population_touches_6m/37883.htm | title=Expat numbers rise rapidly as UAE population touches 6m | version=2009 revision | format=PDF | publisher=uaeinteract.com | author=Department of Economic and Social Affairs Population Division | year=2009 | access-date=12. 3. 2009 | date= | journal= | archive-url=https://web.archive.org/web/20091009033650/http://www.uaeinteract.com/docs/Expat_numbers_rise_rapidly_as_UAE_population_touches_6m/37883.htm | archive-date=9. 10. 2009 | url-status=dead }}</ref> | stanovnika_godina = 2007 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 120. | gustoća = 55 | bdp_ukupno = $182.876 billion<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weorept.aspx?sy=2007&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=466&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=99&pr.y=6 |title=United Arab Emirates|publisher=International Monetary Fund|access-date=21. 4. 2010}}</ref> | bdp_godina = 2010 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $36,175.966<ref name=imf2/> | hdi = {{povećanje}} 0.903<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_ARE.html|title=Human Development Report 2009: United Arab Emirates|publisher=The United Nations|access-date=18. 10. 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20101012111759/http://hdrstats.undp.org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_ARE.html|archive-date=12. 10. 2010|url-status=dead}}</ref> | hdi_godina = 2007 | hdi_nivo = <span style="color:#090;">visok</span> | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = 36 | gini_godina = 2008 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[UAE dirham]] (100 filsa) | vremenska_zona = [[UTC]] +4 | internetski_nastavak = [[.ae]] | pozivni_broj = +971 }} '''Ujedinjeni Arapski Emirati''' (UAE) ([[Arapski]]: دولة الإمارات العربية المتحدة‎, ''Dawlat al-Imārāt al-‘Arabīyah al-Muttaḥidah'') jesu [[federacija]] sedam emirata smještenih na jugoistoku Arapskog poluostrva u jugozapadnoj Aziji, sa izlaskom na [[Perzijski zaliv]], i graniče sa [[Oman]]om i [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]]. UAE se sastoji od sedam država, nazvanih emirati. Glavni, i drugi po veličini, grad je [[Abu Dabi]]. == Historija == Ujedinjeni Arapski Emirati je savez gradova kojima vladaju šeici. Islam dolazi na ovo područje u 7. vijeku. Tokom vijekova u ovoj regiji vladali su unutrašnji nemiri. Godine 1819. potpisan je sporazum koji je obavezivao da šeici neće pomagati gusarima koji su napadali trgovačke brodove i time štetili [[Trgovina|trgovini]] u [[Indija|Indiji]]. Godine 1968. formirana je federacija arapskih emirata, ali su 1971. iz nje izašli [[Katar]] i [[Bahrein]]. Nezavisna država Ujedinjeni Arapski Emirati nastala je 1971. godine. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Glavni|Emirati Ujedinjenih Arapskih Emirata}} Ujedinjeni Arapski Emirati su podjeljeni je na 7 emirata: [[Dubai (emirat)|Dubai]], [[Abu Dhabi (emirat)|Abu Dhabi]], [[Ajman (emirat)|Ajman]], [[Fujairah (emirat)|Fujairah]], [[Ras al-Khaimah (emirat)|Ras al-Khaimah]], [[Sharjah (emirat)|Sharjah]], [[Umm al-Quwain (emirat)|Umm al-Quwain]]. Praktički svaki emirat ima svoju vladu i autonomiju na nivou privrede, ekonomije i prava koji se razlikuju u svakom [[emirat]]u. == Geografija == Nalazi se u istočnom dijelu [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]]. Izlazi na [[Perzijski zaliv]]. Površine 83.600&nbsp;km<sup>2</sup>, te ima oko 4,6 miliona stanovnika. Karakteristična su nizije pustinjskog i polupustinjskog oblika. Klima je pustinjska i suptropska. Sav biljni svijet se gotovo nalazi u oazama, nema stalnih tokova. == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Zdravstvo i školovanje == Zdravstvo i školovanje do fakultetskog obrazovanja su potpuno besplatni. Ipak, ovakav je razvoj razmjerno mal, pa u nedostatku vlastitog naučnog i stručnog osoblja mnogi strani profesori i doktori brzo dolaze do posla, a najčešće dolaze iz SAD-a, područja EU-a te ostalih razvijenih zemalja svijeta. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} ==Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|United Arab Emirates}} {{wikiatlas|United Arab Emirates}} * {{službeni sajt|http://www.government.ae}} Vlade UAE * {{CIA World Factbook link|ae|Ujedinjeni Arapski Emirati}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14703998 Ujedinjeni Arapski Emirati] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=AE Ujedinjeni Arapski Emirati] na "International Futures" {{Emirati Ujedinjenih Arapskih Emirata}} {{Države Azije}} {{Monarhije}} {{Arapska liga-dno}} {{OPEC}} {{OIS}} [[Kategorija:Ujedinjeni Arapski Emirati|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Arapske lige]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1971.]] [[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Članice BRICS-a]] eag5wtas6wztn89wo67nwz4phlyijg5 FK Borac Banja Luka 0 1556 3734154 3713906 2025-07-10T23:18:51Z Bakir123 110053 /* Evropski nastupi */ 3734154 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija fudbalski klub | Boja1 = white | Boja2 = #d92c2c | Ime kluba = FK Borac Banja Luka | Puno ime = Fudbalski klub<br>Borac Banja Luka | Grb = FK Borac Banja Luka.svg | veličina_grba = 160px | Nadimak = ''Crveno-plavi''<br>''Krajiški ponos''<br>''Velikan iz Platonove'' | Osnovan = 4. juli 1926. | Raspušten = | Lokacija = [[Banja Luka]]<br>[[Bosna i Hercegovina]] | Boje = {{colorbox|#d92c2c}} {{colorbox|#2d4f9e}} | Federacija = [[Nogometni savez Bosne i Hercegovine|N/FS BIH]] | Konfederacija = | Liga = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | Stadion = [[Gradski stadion Banja Luka|GS Banja Luka]] | Kapacitet = 9.730<ref>{{cite web|title=Kapacitet Gradskog stadiona Banja Luka|url=http://www.borac-sport.com/index.php?option=com_content&view=article&id=16&Itemid=109|website=borac-sport.com|access-date=7. 8. 2015}}</ref> | Vlasnik kluba = | Predsjednik kluba = {{ZD|BiH}} [[Zvjezdan Misimović]] | Trener = {{ZD|BiH}} [[Mladen Žižović]] | Uspjesi = | Nacionalni kupovi = | Evropski kupovi = | Adresa = | Plasman u prethodnoj sezoni = 2. mjesto | Prethodna sezona = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | Webstranica = [http://www.fkborac.net/ fkborac.net] | Trenutna sezona = | uzorak_lr1 = _borac2021h | uzorak_t1 = _borac2021h | uzorak_dr1 = _borac2021h | uzorak_š1 = _borac2021h | uzorak_č1 = | lijeva ruka1 = FF0000 | tijelo1 = FF0000 | desna ruka1 = FF0000 | šorc1 = 0000D8 | čarape1 = FF0000 | uzorak_lr2 = _borac2021a | uzorak_t2 = _borac2021a | uzorak_dr2 = _borac2021a | uzorak_š2 = _borac2021a | uzorak_č2 = | lijeva ruka2 = FFFFFF | tijelo2 = FFFFFF | desna ruka2 = FFFFFF | šorc2 = FFFFFF | čarape2 = FFFFFF | uzorak_lr3 = _borac2021t | uzorak_t3 = _borac2021t | uzorak_dr3 = _borac2021t | uzorak_š3 = _borac2021t | uzorak_č3 = | lijeva ruka3 = 000000 | tijelo3 = 000000 | desna ruka3 = 000000 | šorc3 = 000000 | čarape3 = 000000 }} '''Fudbalski klub Borac Banja Luka''' je nogometni klub iz [[Banja Luka|Banje Luke]], [[Bosna i Hercegovina]]. Takmiči se u [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer ligi Bosne i Hercegovine]], i aktuelni je šampion. Osnovan je 1926. godine, a obnovljen 22. juna 1945. godine, nakon četverogodisnje pauze (1941–1945) zbog [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Najveći uspjesi kluba su osvajanje kupa Jugoslavije 1988. godine, osvajanje Mitropa kupa 1992. godine, osvajanje kupa Bosne i Hercegovine 2010. godine, te osvajanje Premijer lige Bosne i Hercegovine. Tradicionalne boje kluba su crvena i plava. Domaće utakmice igra na [[Gradski stadion Banja Luka|Gradskom stadionu]] u Banjoj Luci, a navijačka grupa koja prati ovaj klub nosi naziv Lešinari. == Historija == [[Datoteka:FK-Borac-Banja-Luka.png|mini|lijevo|150p|Stari grb Borca]] Klub je osnovala grupa trgovačkih pomoćnika koji su se okupljali se u gostioni ''Putnik'' u Banjoj Luci po dogovoru iz 1925. Osnivačka skupština kluba održana je 4. jula 1926. godine. Razgovoru su prisustvovali: Mile i Brane Stefanović, Nikola i Mile Pucar, Branko i Božidar Ilić, Rudi Hiter, Mustafa Softić, Zdravko Šerbl, Savo Novaković, Žarko Vranješević, Emil Zrelec i još nekoliko mladića, uglavnom trgovačkih pomoćnika. Po tome je klub dobio svoje prvo ime "Radnički sportski klub Borac" Za predsjednika RSK Borac izabran je Rudolf-Rudi Hiter, potpredsjednik je bio Savo Novaković, Mustafa Softić bio je prvi, a Nikola Kuković drugi sekretar, za blagajnike su izabrani: Milan Petrović (prvi), Dušan Balaban (drugi). U upravi su još bili: Vjekoslav Rotkvić, Miloš Jovanović, Omer Isović, Božidar Ilić, Aleksandar Kovač, Dušan Petrović, Milivoje Kovačević. Tom prilikom izabran je i Nadzorni odbor a njega su sačinjavali: Đoko Jovanović, predsjednik, Dragutin Volk, Branko Krivokuća, Milan Prica, Joup Zeba. ==Uspjesi== ===Domaći=== ====Liga==== * '''[[Premijer liga Bosne i Hercegovine]]:''' **'''Prvaci (3):''' [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2010/2011.|2010/11]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2020/2021.|2020/21]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2023/2024.|2023/24.]] **Drugoplasirani (2): [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2022/2023.|2022/23]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] * '''[[Prva nogometna liga Republike Srpske|Prva liga Republike Srpske]]:''' **'''Prvaci (5):''' 2000/01, 2005/06, 2007/08, 2016/17, 2018/19. '''(rekord)''' **Drugoplasirani (1): 1997/98. ====Kupovi==== * '''[[Kup Jugoslavije u nogometu|Kup Jugoslavije]]:''' **'''Prvaci (1):''' 1987/88. **Drugoplasirani (1): 1974. * '''[[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu|Kup Bosne i Hercegovine]]:''' **'''Prvaci (1):''' 2009/10. **Drugoplasirani (3): 2003/04, [[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu 2020/2021.|2020/21]], 2023/24. * '''[[Superkup Bosne i Hercegovine u nogometu|Superkup Bosne i Hercegovine]]:''' **Drugoplasirani (1): 2024. * '''[[Kup Republike Srpske u nogometu|Kup Republike Srpske]]:''' **'''Prvaci (5):''' 1994/95, 1995/96, 2008/09, 2010/11, 2011/12, 2022/23. ===Evropski=== * '''[[Mitropa kup]]:''' **'''Prvaci (1):''' 1992. == Plasman po sezonama == {| class="wikitable" style="width: 50%;" |- |-style="background-color:#CCF;" ! style="width: 20%; text-align:left;" |Sezona ! style="width: 50%; text-align:left;" |Liga ! style="width: 15%; text-align:center;" |Rang ! style="width: 15%; text-align:center;" |Pozicija ! style="width: 15%; text-align:center;" |Bodovi |- | [[Prva nogometna liga Republike Srpske 2001/2002.|2001/02.]] | [[Prva nogometna liga Republike Srpske|Prva liga RS]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 3/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 55 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2002/2003.|2002/03.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 7/20. | style="text-align:center;" | 54 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2003/2004.|2003/04.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 7/16. | style="text-align:center;" | 39 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2004/2005.|2004/05.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 15/16. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 40 |- | [[Prva nogometna liga Republike Srpske 2005/2006.|2005/06.]] | [[Prva nogometna liga Republike Srpske|Prva liga RS]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 62 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2006/2007.|2006/07.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 15/16. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 39 |- | [[Prva nogometna liga Republike Srpske 2007/2008.|2007/08.]] | [[Prva nogometna liga Republike Srpske|Prva liga RS]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 67 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2008/2009.|2008/09.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 5/16. | style="text-align:center;" | 49 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2009/2010.|2009/10.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 3/16. | style="text-align:center;" | 53 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2010/2011.|2010/11.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffd700;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ffd700;" | 64 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2011/2012.|2011/12.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 3/16. | style="text-align:center;" | 55 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2012/2013.|2012/13.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 3/16. | style="text-align:center;" | 51 |- |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2013/2014.|2013/14.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 6/16. | style="text-align:center;" | 45 |- |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2014/2015.|2014/15.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 5/16. | style="text-align:center;" | 49 |- |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2015/2016.|2015/16.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 11/16. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 36 |- |- | [[Prva nogometna liga Republike Srpske 2016/2017.|2016/17.]] | [[Prva liga RS]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/12. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 81 |- |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2017/2018.|2017/18.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 9/12. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 38 |- |- | [[Prva nogometna liga Republike Srpske 2018/2019.|2018/19.]] | [[Prva liga RS]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/12. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 80 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2019/2020.|2019/20.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 4/12. | style="text-align:center;" | 36 |- |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2020/2021.|2020/21.]] |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffd700;" | 1/12. | style="text-align:center; background:#ffd700;" | 67 |- |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2021/2022.|2021/22.]] |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 3/12. | style="text-align:center;" | 54 |- |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2022/2023.|2022/23.]] |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 2/12. | style="text-align:center;" | 58 |- |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2023/2024.|2023/24.]] |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffd700;" | 1/12. | style="text-align:center; background:#ffd700;" | 78 |- |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 2/12. | style="text-align:center;" | 81 |} == Evropski nastupi == {| class="wikitable" |- ! Sezona ! Takmičenje ! Runda ! Država ! Klub ! Domaćin ! Gost ! |- |rowspan=2|[[UEFA Kup pobjednika kupova 1975/1976.|1975/76.]] |rowspan=2|[[UEFA Kup pobjednika kupova]] |1. kolo |{{flagicon|LUX}} |[[US Rumelange|Rumelange]] |9–0 |5–1 |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2. kolo |{{flagicon|BEL}} |[[RSC Anderlecht|Anderlecht]] |1–0 |0–3 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Kup pobjednika kupova 1988/1989.|1988/89.]] |[[UEFA Kup pobjednika kupova]] |1. kolo |{{flagicon|SSSR}} |[[FK Metalist Harkov|Metalist Harkov]] |2–0 |0–4 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |rowspan=2|[[Mitropa kup 1992.|1992.]] |rowspan=2|[[Mitropa kup]] |1/2 finale |{{flagicon|ITA}} |[[US Foggia|Foggia]] |2–2 (4–2) p. |{{n/a}} |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |Finale |{{flagicon|MAĐ}} |[[BVSC Budapest]] |1–1 (5–3) p. |{{n/a}} |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Evropska liga 2010/2011.|2010/11.]] |[[UEFA Evropska liga]] |2. kvalifikacijska runda |{{flagicon|ŠVI}} |[[FC Lausanne-Sport|Lausanne-Sport]] |1–1 |0–1 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Liga prvaka 2011/2012.|2011/12.]] |[[UEFA Liga prvaka]] |2. kvalifikacijska runda |{{flagicon|IZR}} |[[Maccabi Haifa FC|Maccabi Haifa]] |3–2 |1–5 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Evropska liga 2012/2013.|2012/13.]] |[[UEFA Evropska liga]] |1. kvalifikacijska runda |{{flagicon|CG}} |[[FK Čelik Nikšić|Čelik Nikšić]] |2–2 |1–1 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |rowspan=2|[[UEFA Evropska liga 2020/2021.|2020/21.]] |rowspan=2|[[UEFA Evropska liga]] |1. kvalifikacijska runda |{{flagicon|CG}} |[[FK Sutjeska Nikšić|Sutjeska Nikšić]] |1–0 |{{n/a}} |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2. kvalifikacijska runda |{{flagicon|POR}} |[[Rio Ave FC|Rio Ave]] |0–2 |{{n/a}} |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |rowspan=2|2021/22. |[[UEFA Liga prvaka 2021/2022.|UEFA Liga prvaka]] |1. kvalifikacijska runda |{{flagicon|RUM}} |[[CFR Cluj]] |2–1 |1–3 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Evropska konferencijska liga 2021/2022.|UEFA Evropska konferencijska liga]] |2. kvalifikacijska runda |{{flagicon|SJI}} |[[Linfield FC|Linfield]] |0–0 |0−4 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Evropska konferencijska liga 2022/2023.|2022/23.]] |[[UEFA Konferencijska liga|UEFA Evropska konferencijska liga]] |1. kvalifikacijska runda |{{flagicon|FAR}} |[[B36 Tórshavn]] |2–0 |1–3 (3–4) p. |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Evropska konferencijska liga 2023/2024.|2023/24.]] |[[UEFA Konferencijska liga|UEFA Evropska konferencijska liga]] |2. kvalifikacijska runda |{{flagicon|AUT}} |[[FK Austria Beč|Austria Beč]] |1–2 |0–1 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |rowspan=12|2024/25. |rowspan=2|[[UEFA Liga prvaka 2024/25.|UEFA Liga prvaka]] |1. kvalifikacijska runda |{{flagicon|ALB}} |[[KF Egnatia|Egnatia]] |1–0 |1–2 (4–1) p. |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2. kvalifikacijska runda |{{flagicon|GRČ}} |[[PAOK FC|PAOK]] |0–1 |2–3 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |rowspan=2|[[UEFA Evropska liga 2024/25.|UEFA Evropska liga]] |3. kvalifikacijska runda |{{flagicon|FAR}} |[[KÍ Klaksvík|KÍ]] |3–1 |1–2 |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |Doigravanje |{{flagicon|MAĐ}} |[[Ferencvárosi TC|Ferencváros]] |1–1 (2–3) p. |0–0 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |rowspan=8|[[UEFA Konferencijska liga 2024/25.|UEFA Konferencijska liga]] |rowspan=6|Ligaška faza |{{flagicon|GRČ}} |[[Panathinaikos FC|Panathinaikos]] |1–1 |{{n/a}} |rowspan=6|[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |{{flagicon|KIP}} |[[APOEL FC|APOEL]] |{{n/a}} |1–0 |- |{{flagicon|ISL}} |[[Knattspyrnufélagið Víkingur|Víkingur]] |{{n/a}} |0–2 |- |{{flagicon|AUT}} |[[LASK]] |2–1 |{{n/a}} |- |{{flagicon|IRS}} |[[Shamrock Rovers FC|Shamrock Rovers]] |{{n/a}} |0–3 |- |{{flagicon|KIP}} |[[AC Omonia|Omonia]] |0–0 |{{n/a}} |- |Nokaut-faza |{{flagicon|SVN}} |[[NK Olimpija Ljubljana (2005)|Olimpija Ljubljana]] |1–0 |0–0 |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |Osmina-finala |{{flagicon|AUT}} |[[SK Rapid Beč|Rapid Beč]] |1–1 |1–2 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Konferencijska liga 2025/26.|2025/26.]] |[[UEFA Konferencijska liga]] |1. kvalifikacijska runda |{{flagicon|AND}} |[[FC Santa Coloma|Santa Coloma]] |1–4 | | |} == Stadion == [[Datoteka:Gradski stadion Banja Luka, Septembre 2012.jpg|thumb|262x262px|Stadion FK Borca]] FK Borac svoje utakmice igra na banjalučkom [[Gradski stadion Banja Luka|Gradskom stadionu]]. Gradski stadion se nekada zvao Stadion Bana Kujundžića. Napravljen je kao domaći teren ekipi FK Krajišnik. Datum otvaranja stadiona je 5. septembar 1937. godine, vijest o svečanom otvaranju Stadiona Bana Kujundžića“ö prenijele su i tadašnje [[Vrbaske novine]].{{Izvor}} Na temeljima tog stadiona, na kom je drvene tribine konstruisao inžinjer Žarko Malić, ponikao je sadašnji Gradski stadion Banjaluka. FK Krajišnik je nakon Drugog svjetskog rata dobio današnji naziv i danas stadion služi kao domaći teren Fudbalskog kluba Borac. == Navijači == Navijači Borca su poznati pod imenom ''Lešinari''. Oni prvenstveno prate domaće i gostujuće utakmice fudbalskog kluba, ali povremeno prate i [[OKK Borac Banja Luka|košarkaše]] i [[RK Borac Banja Luka|rukometaše]] Borca. Njihovi transparenti se prvi put na stadionu pojavljuju 18. novembra 1987. godine, na utakmici kupa između Borca i [[FK Vojvodina Novi Sad|Vojvodine]] iz [[Novi Sad|Novog Sada]]. Od sezone 2017/18. se nalaze na sjevernoj tribini, dok su prije toga bili smješteni na istočnoj tribini. == Igrači == === Trenutni sastav === ''Posljednja izmjena: 26. juni 2021.'' {{Nogometna ekipa početak|sakrijnapomenu=1}} {{Nogometna ekipa igrač|br=1|nac=SRB|ime=Bojan Pavlović|poz=G}} {{Nogometna ekipa igrač|br=2|nac=BIH|ime=Filip Račić|poz=O}} {{Nogometna ekipa igrač|br=5|nac=BIH|ime=Marko Kujundžić|poz=O}} {{Nogometna ekipa igrač|br=6|nac=SRB|ime=Dejan Uzelac|poz=O}} {{Nogometna ekipa igrač|br=7|nac=BIH|ime=Dino Ćorić|poz=O}} {{Nogometna ekipa igrač|br=9|nac=BIH|ime=Bojan Marković|poz=N}} {{Nogometna ekipa igrač|br=10|nac=BIH|ime=Almedin Ziljkić|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=11|nac=BIH|ime=Đorđe Ćosić|poz=O}} {{Nogometna ekipa igrač|br=14|nac=BIH|ime=Siniša Dujaković|poz=O}} {{Nogometna ekipa igrač|br=15|nac=KAM|ime=Donald Molls|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=16|nac=BIH|ime=Aleksandar Vojnović|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=18|nac=BIH|ime=Aleksandar Subić|poz=O}} {{Nogometna ekipa igrač|br=19|nac=BIH|ime=Jovo Lukić|poz=N}} {{Nogometna ekipa sredina}} {{Nogometna ekipa igrač|br=21|nac=SRB|ime=Dejan Bosančić|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=22|nac=BIH|ime=David Čavić|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=23|nac=BIH|ime=Stojan Vranješ|poz=V}}([[Kapiten (nogomet)|C]]) {{Nogometna ekipa igrač|br=24|nac=SRB|ime=Dejan Meleg|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=25|nac=BIH|ime=Nikola Lakić|poz=G}} {{Nogometna ekipa igrač|br=28|nac=BIH|ime=Đorđe Milojević|poz=O}} {{Nogometna ekipa igrač|br=45|nac=GRČ|ime=Panagiotis Moraitis|poz=N}} {{Nogometna ekipa igrač|br=99|nac=SRB|ime=Goran Zakarić|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=–|nac=BIH|ime=Nikola Ćetković|poz=G}} {{Nogometna ekipa igrač|br=–|nac=CG|ime=Milan Vušurović|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=–|nac=BIH|ime=Amar Begič|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=–|nac=BIH|ime=Enver Kulašin|poz=V}} {{Nogometna ekipa igrač|br=–|nac=HRV|ime=Ante Živković|poz=V}} {{Nogometna ekipa kraj}} == Poznati igrači == {{Glavni|Bivši nogometaši FK Borac Banja Luka}} {{div col|colwidth=30em}} * {{ZD|JUG}} [[Zlatan Arnautović]] * {{ZD|JUG}} [[Suad Beširević]] * {{ZD|JUG}} [[Milorad Ratković]] * {{ZD|JUG}} [[Borče Sredojević]] * {{ZD|JUG}} [[Mladen Klobučar]] * {{ZD|JUG}} [[Abid Kovačević]] * {{ZD|BIH}} [[Branislav Kunić]] * {{ZD|BIH}} [[Vladar Grujić]] * {{ZD|BIH}} [[Miroslav Stevanović]] * {{ZD|BIH}} [[Vule Trivunović]] * {{ZD|BIH}} [[Ognjen Vranješ]] * {{ZD|BIH}} [[Boja Puzigaća]] {{div col end}} == Treneri == {{div col|colwidth=30em}} * {{ZD|JUG}} [[Mirko Kokotović]] (1960–1962) * {{ZD|JUG}} [[Miroslav Brozović]] (1963) * {{ZD|JUG}} [[Momčilo Spasojević]] (1963–1967) * {{ZD|JUG}} [[Đorđe Detlinger]] (1967–1968) * {{ZD|JUG}} [[Krešimir Arapović]] (1968–1970) * {{ZD|JUG}} [[Franjo Glaser]] (1970–1972) * {{ZD|JUG}} [[Gojko Zec]] (1972) * {{ZD|JUG}} [[Miljenko Mihić]] (1975) * {{ZD|JUG}} [[Husnija Fazlić]] (1977–1984) * {{ZD|JUG}} [[Zoran Smileski]] (1984–1985) * {{ZD|JUG}} [[Husnija Fazlić]] (1985–1988) * {{ZD|JUG}} [[Josip Kuže]] (1988–1989) * {{ZD|JUG}} [[Vladimir Popović|Vladica Popović]] * {{ZD|JUG}} [[Marko Valok]] * {{ZD|JUG}} [[Đorđe Gerum]] * {{ZD|JUG}} [[Ivan Čabrinović]] * {{ZD|JUG}} [[Stanko Poklepović]] (1989–1990) * {{ZD|JUG}} [[Mirko Bazić]] (1990) * {{ZD|JUG}} [[Boris Marović]] (1990) * {{ZD|MAK}} [[Zoran Smileski]] (1990–1992) * {{ZD|BIH|1992}} [[Nenad Gavrilović]] * {{ZD|BIH}} [[Slobodan Karalić]] (2002) * {{ZD|CG}} [[Nikola Rakojević]] (2003) * {{ZD|BIH}} [[Borče Sredojević]] (2003) * {{ZD|BIH}} [[Dragan Vukša]] (2004) * {{ZD|MAK}} [[Zoran Smileski]] (2005–2006) * {{ZD|BIH}} [[Mihajlo Bošnjak]] (2006) * {{ZD|BIH}} [[Slavoljub Stojanović]] (2006) * {{ZD|BIH}} [[Ilija Miljuš]] (2006) * {{ZD|SRB}} [[Stanislav Karasi]] (2006–2007) * {{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2007–2008) * {{ZD|BIH}} [[Velimir Stojnić]] (2009–2010) * {{ZD|SRB}} [[Zoran Marić]] (2010) * {{ZD|BIH}} [[Vlado Jagodić]] (2010–2011) * {{ZD|HRV}} [[Zvjezdan Cvetković]] (2011) * {{ZD|BIH}} [[Velimir Stojnić]] (2011–2012) * {{ZD|SRB}} [[Slaviša Božičić]] (2012) * {{ZD|BIH}} [[Slobodan Starčević]] (2012–2013) * {{ZD|BIH}} [[Dragan Jović]] (2013–2014) * {{ZD|BIH}} [[Vinko Marinović]] (2014–2015) * {{ZD|BIH}} [[Vlado Jagodić]] (2015–2016) * {{ZD|BIH}} [[Vule Trivunović]] (2016–2017) * {{ZD|BIH}} [[Marko Tešić]] ''(privremeno)'' (2017) * {{ZD|BIH}} [[Željko Vranješ]] (2017) * {{ZD|SRB}} [[Zoran Milinković]] (2017) * {{ZD|BIH}} [[Igor Janković]] (2017–2018) * {{ZD|BIH}} [[Marko Maksimović]] ''(privremeno)'' (2018) * {{ZD|BIH}} [[Darko Vojvodić]] (2018–2019) * {{ZD|BIH}} [[Branislav Krunić]] (2019–2020) * {{ZD|BIH}} [[Vlado Jagodić]] (2020) * {{ZD|BIH}} [[Marko Maksimović]] (2020–2021) * {{ZD|SRB}} [[Zoran Milinković]] (2021) * {{ZD|ŠVE}} [[Nemanja Miljanović]] (2021–2022) * {{ZD|HRV}} [[Tomislav Ivković]] (2022) * {{ZD|SRB}} [[Nenad Lalatović]] (2022) * {{ZD|BIH}} [[Vinko Marinović]] (2022–2024) * {{ZD|BIH}} [[Mladen Žižović]] (2024–danas) {{div col end}} == Reference == {{refspisak}} == Vanjski linkovi == * [http://www.fkborac.net Službena stranica] * [http://www.borac-sport.com Stranica sportskog društva Borac] * [https://web.archive.org/web/20150407000031/http://www.lesinari1987.net/ Stranica navijača Borca] {{Navkutije |ime = |naslov = FK Borac u takmičenjima |naslovstil = background-color:#FFd700; border: solid 1px #000; color:#000000; |podaci1 = {{Nogometni prvaci Bosne i Hercegovine}} {{Osvajači kupa Bosne i Hercegovine u nogometu}} }} {{Premijer liga Bosne i Hercegovine}} [[Kategorija:Nogometni klubovi u Bosni i Hercegovini|Borac]] [[Kategorija:Sport u Banjoj Luci|Borac]] [[Kategorija:Nogometni klubovi osnovani 1926.|Borac]] [[Kategorija:FK Borac Banja Luka|*]] [[Kategorija:1926. u Bosni i Hercegovini]] rs7rmko921jfn13pegrpa3cd8crxzjh FK Željezničar Sarajevo 0 1562 3734076 3731393 2025-07-10T13:43:19Z Bakir123 110053 /* Trenutni sastav */ 3734076 wikitext text/x-wiki {{Preusmjerenje|FK Željezničar}} {{Infokutija fudbalski klub | Boja1 = white | Boja2 = #1A478F | Ime kluba = FK Željezničar | Puno ime = Fudbalski klub<br>Željezničar Sarajevo | Grb = FK Željezničar Sarajevo.png | veličina_grba = 160px | Nadimak = ''Željo''<br>''Plavi'' | Osnovan = 19. septembar 1921.<ref>{{cite web|title=Osnivanje kluba - FK Željezničar|url=http://fkzeljeznicar.ba/klub/historija/osnivanje-kluba/|website=fkzeljeznicar.ba|access-date=7. 8. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150805074324/http://fkzeljeznicar.ba/klub/historija/osnivanje-kluba/|archive-date=5. 8. 2015|url-status=dead}}</ref> | Raspušten = | Lokacija = [[Sarajevo]]<br>[[Bosna i Hercegovina]] | Boje = {{colorbox|#1A478F}} {{colorbox|white}} | Federacija = [[Nogometni savez Bosne i Hercegovine|N/FS BiH]] | Konfederacija = [[UEFA]] | Liga = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga BiH]] | Stadion = [[Stadion Grbavica|Grbavica]] | Kapacitet = 13.146<ref>{{cite web|title=Jeste li znali… Zašto se stadion Grbavica u Sarajevu zove “Dolina ćupova”|url=http://doznajemo.com/2012/05/30/jeste-li-znali-zasto-se-stadion-grbavica-u-sarajevu-zove-dolina-cupova/|website=doznajemo.com|access-date=7. 8. 2015|date=30. 5. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304191824/http://doznajemo.com/2012/05/30/jeste-li-znali-zasto-se-stadion-grbavica-u-sarajevu-zove-dolina-cupova/|archive-date=4. 3. 2016|url-status=dead}}</ref> | Vlasnik kluba = | Predsjednik kluba = [[Admir Tunović]] | Trener = [[Admir Adžem]] | Uspjesi = 16 trofeja | Nacionalni kupovi = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga BiH]] '''X6'''<br>[[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu|Kup BiH]] '''X6'''<br>[[Nogometni superkup Bosne i Hercegovine|Superkup BiH]] '''X3'''<br>[[Prva nogometna liga Jugoslavije|Prva liga Jugoslavije]] '''X1''' | Evropski kupovi = | Adresa = Bulevar Ivice Osima 27<br />71000 Sarajevo | Plasman u prethodnoj sezoni = 4. mjesto | Prethodna sezona = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | Webstranica = [http://www.fkzeljeznicar.ba/ fkzeljeznicar.ba] | Trenutna sezona = [[Datoteka:Soccerball_current_event.svg|30px]] [[FK Željezničar Sarajevo – sezona 2025/2026.|Trenutna sezona]] | uzorak_lr1 = _zeljeznicar2122h | uzorak_t1 = _zeljeznicar2122h | uzorak_dr1 = _zeljeznicar2122h | uzorak_š1 = | uzorak_č1 = | lijeva ruka1 = | tijelo1 = | desna ruka1 = | šorc1 = 0000FF | čarape1 = 0000FF | opis1 = | uzorak_lr2 = _zeljeznicar2122a | uzorak_t2 = _zeljeznicar2122a | uzorak_dr2 = _zeljeznicar2122a | uzorak_š2 = | uzorak_č2 = | lijeva ruka2 = FFFFFF | tijelo2 = FFFFFF | desna ruka2 = FFFFFF | šorc2 = 87CEFA | čarape2 = 87CEFA | opis2 = | uzorak_lr3 = _haugesund17h | uzorak_t3 = _macronkimah1wrb | uzorak_dr3 = _haugesund17h | uzorak_š3 = | uzorak_č3 = | lijeva ruka3 = FFFFFF | tijelo3 = FFFFFF | desna ruka3 = FFFFFF | šorc3 = FFFFFF | čarape3 = FFFFFF | opis3 = }} '''Fudbalski klub Željezničar''', poznat i pod nadimkom '''Željo''', jest profesionalni [[nogomet]]ni klub iz [[Sarajevo|Sarajeva]], [[Bosna i Hercegovina]]. Takmiči se u [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer ligi Bosne i Hercegovine]]. Osnovan je 19. septembra 1921. Željezničar je jedan od najpoznatijih i, uz [[FK Sarajevo]], najtrofejniji nogometni klub iz Bosne i Hercegovine sa šest osvojenih trofeja nacionalnog prvenstava, šest titula nacionalnog kupa, kao i tri titule superkupa. U sezoni 1971/1972. osvojio je prvu ligu Jugoslavije. Godine 1981. igrao je finale kupa Jugoslavije. Najveći uspjeh u evropskim takmičenjima ostvaruje u sezoni 1984/1985. kada je igrao polufinale [[UEFA Evropska liga|Kupa UEFA]]. Za klub je nastupalo nekoliko reprezentativaca Jugoslavije i Bosne i Hercegovine, neki od njih su: [[Ivica Osim]], [[Mehmed Baždarević]], [[Josip Katalinski]], [[Edin Bahtić]], [[Haris Škoro]] i [[Edin Džeko]]. Nadimak kluba je ''Plavi''. Najveći rival Željezničara je FK Sarajevo. Domaće utakmice igra na stadionu [[Stadion Grbavica|Grbavica]]. ==Historija== ===Početak: Prvi radnički klub u Sarajevu=== Željezničar su osnovali radnici ''Željezničke radionice'' na inicijativu [[Dimitrije Dimitrijević|Dimitrija Dimitrijevića]] 15. septembra 1921. Zajedno sa Ludvigom Lepleom, Stjepanom Katalinićem i ostalim radnicima iz Željezničke radionice skupljaju novac za kupovinu lopte i dresova na kojima su bila kao grb izvezena krila lokomotive sa loptom, a zatim i za registraciju kluba kod Sarajevskog podsaveza. Kao tada jedini radnički klub među ostalim, nacionalno orjentisanim, klubovima Željezničar se susreo sa mnogim teškoćama. Prva utakmica odigrana je sa [[NK SAŠK Napredak Sarajevo|SAŠK-om]] 17. septembra u 16 sati. Na igralištu je prisustvovalo 500 gledalaca, a SAŠK je bio bolji, pobjedivši sa 5-1. Nakon poraza Željezničar je sljedećeg dana odigrao drugu prijateljsku utakmicu sa ''Sarajevskim Sportskim Klubom'' i zabilježio prvu pobjedu od 2-1. {{Citat2|'''SAŠK KONTRA ŽELJEZNIČARA'''<br />U subotu 17. o. mj. u 4 sata poslije podne odigraće SAŠK prvu javnu utakmicu nakon svog povratka sa turneje. Interes za ovu utakmicu je osobit pošto ćemo imati priliku da vidimo novih trikova koje je SAŠK na svojoj turneji pripremio. Igra će prema tome biti vrlo zanimljiva, igra se na Kovačićima. Cijena uobičajena.|Večernja pošta 16. septembar 1921.}} ===Takmičenje u okviru Sarajevskog podsaveza=== [[Datoteka:ZELJO_PRVI_LOGO.png|mini|desno|180px|Prvi grb Željezničara.]] Prvu takmičarsku sezonu Željezničar je igrao u drugom razredu sarajevskog podsaveza, gdje su još nastupali: ''Troja'', ''Šparta'', ''Barakohba''. Ekipu je vodio [[Silvio Alkalaj]]. Prvu utakmicu Željezničar je igrao 2. novembra 1921. protiv Troje. Rezultat je bio 1-1. Prvu pobjedu u službenim utakmicama "plavi" su zabilježili u proljetnom dijelu prve sezone protiv Barakohbe. Rezultat je bio uvjerljiv 7-0. Napokon u sezoni 1925-1926 Željezničar uspjeva ući u Prvi razred Sarajevskog podsaveza. Nadmoćno, sa 4 pobjede nad konkurentima i gol razlikom 18 – 4 Željo se konačno dokopao dugo željenog cilja. Sezonu prije ostvarena je i rekordna pobjeda u dosadašnjoj historiji Željezničara 18-0. Ova pobjeda ostvarena je u sezoni 1924-25 nad ekipom Barkohoba, u drugom razredu Sarajevskog podsaveza. Prvi stadion na kojem je Željezničar igrao svoje utakmice je bilo vojno vježbalište na Čengić Vili - [[Egzercir]]. Egzercir je korišten jer Željo kao radnički "Željezničarski sportski klub" nije imao novca za iznamljivanje nekog od gradskih terena kojima su gazdovali SAŠK, Hajduk i Slavija. Većinu svog ligaškog staža Željezničar je proveo u Sarajevskoj ligi, dok je takmičenje u prvoj ligi Jugoslavije bilo rezervisano za tada bolji SAŠK. ===Oduzimanje najboljih igrača=== Početkom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] zaustavlja se rad kluba. Nakon završetka rata klub se obnavlja i nastupa u prvoj ligi Bosne i Hercegovine koju osvaja, te tako ostvaruje plasman u prvu ligu Jugoslavije, u njenoj premijernoj sezoni 1946-47. Međutim nakon što je gradska vlast formirala novi klub ''Torpedo'' (kasnije [[FK Sarajevo|Sarajevo]]) koji je trebao predstavljati najbolje iz BiH, većina igrača Željezničara dobija naređenje da pređe u novi klub. Odlukom političkih vrhova Željezničar je novoformiranom klubu Torpedo morao ustupiti svoje najbolje igrače: Lovrića (kapiten), Alajbegovića, Konjevoda, Lazarevića, Rajlića, Golca i Šilića. Jedini igrač koji je uspio odoliti svim ucjenama je Joško Domorocki.<ref>{{Cite web |url=http://i46.tinypic.com/mcc1oy.jpg |title=Kako je nestalo pola Želje |access-date=26. 7. 2011 |archive-date=7. 3. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120307033224/http://i46.tinypic.com/mcc1oy.jpg |url-status=dead }}</ref> Takav slijed događaja bio je poguban po Željezničar koji ispada iz prve lige, a period konsolidacije trajao je do sezone 1953/54 kada se plavi ponovo vraćaju u prvu ligu Jugoslavije. ===Prva titula=== [[Datoteka:ZELJO_GRB.png|mini|desno|180px|Grb Željezničara za vrijeme SFRJ.]] Bile su to najslavnije godine tima sa Grbavice. Željezničar je u sezoni 1971-72. osvojio šampionsku krunu nekadašnje [[Jugoslavija|Jugoslavije]]. Bila je to godina u kojoj su izabranici [[Milan Ribar|Milana Ribara]] vodili mrtvu trku sa beogradskom [[FK Crvena zvezda|Crvenom zvezdom]]. Na kraju su "plavi" sakupili 59, a beograđani 49 bodova. Željo je doživio samo četiri poraza, dok su 9 puta igrali neriješeno. Pobjedilo se čak u 21 utakmici. Impozantntna gol razlika govori sama po sebi o snazi tadašnjeg Želje. Postignuto je 55 pogodaka, što je bilo dovoljno za treće mjesto rang-liste najefikasnijih ekipa, a da je odbrana odigrala veliku ulogu govori podatak da je primljeno samo 20 golova (najmanje u ligi). Postignuta je i velika pobjeda protiv slovenskog Maribora od 8:0. Gradski derbi u dva susreta zavrsen je egalom. Na Grbavici je bio bolji Željezničar rezultatom 2:1, a u uzvratu na Koševu protivnik je bio bolji identičnim ishodom. Kao sto je spomenuto stručni štab je predvodio [[Milan Ribar]], a na klupi su još sjedili [[Sulejman Kulović]] i [[Fadil Požegija]]. Najbolji strijelac Želje u ovoj sezoni bio je legenda sa Grbavice, [[Josip Bukal]] sa postignutih 14 pogodaka, a [[Božo Janković]] dao je 13, dok je [[Josip Katalinski]] 12 puta pogađao mreže protivničkih golmana. [[Slobodan Janjuš]], golman "plavih" je u toj godini postao rekorder po do tada najmanjem broju primljenih golova u svim odigranim šampionatima, svega 20. Šampionsku generaciju činili su: Slobodan Janjuš, Dragan Kojović, Velija Bećirspahić, Blagoje Bratić, Josip Katalinski, Enver Hadžiabdić, Branislav Jelušić, Božo Janković, Josip Bukal, Edin Sprečo, Avdija Deraković, Slobodan Kojović, Fahrija Hrvat, Džemaludin Serbo, Nusret Kadrić, Hajrudin Saračević, Miloš Radović i Željko Rodić. ===Period poslije rata u BiH=== [[Datoteka:ZELJO_GRB_1996.png|mini|desno|180px|Grb Željezničara nakon rata.]] Tokom rata u Bosni i Hercegovini i opsade Sarajeva, stadion Željezničara našao se na srpskoj strani, a zapadna tribina bila je u potpunosti spaljena.<ref>[http://img64.imageshack.us/img64/345/scan0016e.jpg Uništena zapadna tribina]</ref><ref>[https://archive.today/20120713073340/img10.imageshack.us/img10/2426/scan0017j.jpg Uništena zapadna tribina sa sjeverne tribine]</ref> Entuzijasti i pobornici plavog tima održavali su treninge u školskim salama, samo kako klub ne bi izgubio kontinuitet. Nakon rata 2. maja 1996. održana je prva poslijeratna utakmica na Grbavici, i to između FK Željezničar i [[FK Sarajevo]], nakon što je stadion očišćen od strane pionira FK Željezničar.<ref>[https://archive.today/20120710114319/img18.imageshack.us/img18/9312/scan0026j.jpg Pioniri FK Željezničar, mart 1996.]</ref> Utakmica je završena rezultatom 1:1.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=sJeT8buQdzY FK Željezničar-FK Sarajevo 1:1]</ref> 5. juna 1998. godine održan je Play-Off za prvaka Bosne i Hercegovine na stadionu Koševo. U 89. minuti [[Hadis Zubanović]] je plavima donio prvu titulu prvaka BiH. 5. juni navijači Željezničara slave kao "Zubandan".<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=NQ3dahARaD8 Sretan Zubandan!]</ref> U 2001. i 2002. godini Željezničar osvaja dvije uzastopne titule prvaka pod trenerskom palicom [[Amar Osim]]a. Nakon evropskog poraza od [[FC Hearts]] iz Škotske, Amar Osim napušta klupu Željezničara i odlazi u japanski [[JEF United]]. Do 2009. godine Željezničar ne postiže uspjehe, a klub se suočava sa strašnim finansijskim problemima. Ipak, nakon promjene Upravnog odbora kluba, na klupu se vraća miljenik navijača Amar Osim<ref>{{Cite web |url=http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/amar-osim-od-ponedeljka-trener-zelje/19184 |title=Amar Osim od ponedjeljka trener Želje |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170929231950/http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/amar-osim-od-ponedeljka-trener-zelje/19184 |archive-date=29. 9. 2017 |url-status=dead }}</ref> i odmah u prvoj sezoni 2009/10. Željezničaru donosi titulu <ref>[http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/osim-furiozno-smo-dosli-do-titule/36868 Osim:Furiozno smo došli do titule]</ref>. U sezoni 2010/11. Željezničar se plasirao na 3. poziciju u šampionatu BiH, i osvaja Kup BiH nakon pobjeda od 1:0 na Grbavici<ref>[http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/video-zeljeznicar---celik-10/56013 Željezničar - Čelik 1:0]</ref> i 0:3 na Bilinom Polju protiv FK Čelik Zenica.<ref>{{Cite web |url=http://www.sportsport.ba/tekst/3/zeljo-osvojio-kup-bih/57718 |title=Željo osvojio Kup BiH |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110820040838/http://www.sportsport.ba/tekst/3/zeljo-osvojio-kup-bih/57718 |archive-date=20. 8. 2011 |url-status=dead }}</ref> ==Evropski nastupi== Kako u domaćim takmičenjima, Željezničar je imao uspjeha i u evropskim kupovima. Prvo učestvovanje Željezničara nekom od evropskih takmičenja bilo je u sezoni 1971-72. Nakon što je u sezoni osvojio drugo mjesto Željezničar je nastupio u prvoj sezoni novog evropskog takmičenja - [[Kup UEFA|kupa UEFA]]. U prvom kolu je izbačen belgijski [[Club Brugge]] ukupnim rezultatom 4-3, a dalje su padali [[Bologna FC 1909|Bologna]], škotski [[St. Johnstone FC|St. Johnstone]], da bi u četvrtfinalu na penale ispao od mađarskog [[Ferencvárosi Torna Club|Ferencvarosa]]. Najbolji strijelci Željezničara u ovom takmičenju su bili [[Josip Bukal]] sa 7 golova i [[Edin Sprečo]] sa 5 golova. Najveći međunarodni uspjeh Željezničar je postigao u sezoni 1984-85. Naime, te sezone "plavi” sa Grbavice pod vodstvom [[Ivica Osim|Ivice Osima]] bili su nadomak finala kupa UEFA. U prvom kolu žrijeb je htio da Željezničar igra sa bugarskim [[OFC Sliven 2000|Slivenom]] Bugari su slavili na svom terenu (1-0), da bi u revanšu u [[Sarajevo|Sarajevu]] doživjeli debakl, 5-1 za Željezničar. Drugo kolo donosi švicarski [[FC Sion|Sion]]. Nakon pobjede na [[Stadion Grbavica|Grbavici]] od 2-1, u drugom meču Željo je uspio očuvati minimalnu prednost, remizirajući (1-1). U narednoj rundi je igrao protiv [[FC Universitatea Craiova|FC Universitate]]. U prvom meču rumunisu bili bolji sa 2-0. Očekivalo se da je ta prednost neuhvatljiva. Međutim, Željezničar je u revanšu pobijedio sa 4-0. Ulazak među osam je bio veliki uspjeh. Na Grbavici su savladani uvijek neugodni Sovjeti. [[FK Dinamo Minsk|Dinamo]] iz [[Minsk]]a je poražen rezultatom 2-0, da bi u revanšu odigrao 1-1. U polufinalu protivnik je bio [[FC Videoton Székesfehérvár|Videoton]], ekipa koja je do tada eliminisala velikane poput [[Manchester United]]a, [[PSG|PSG-a]] i beogradskog [[FK Partizan|Partizan]] koji je poražen čak sa 5-0. Na prvoj utakmici u [[Sekesfehervaru]] Mađari su vodili sa 2:0, da bi tadašnji reprezentativac [[Haris Škoro]] postigao gol za smanjenje vodstva. U finišu Videoton povečava prednost. Krajnji ishod ovog meca glasio je 3-1. Prepuna Grbavica dočekala je [[24. april]]a 1984. godine u veličanstvenoj atmosferi. Golovima Bahtića i Ćurića Željo je bio jednom nogom u finalu elitnog evropskog takmičenja. Igrao se 87 minut. Najteži sportski trenutak u historiji Želje. Prvi prelazak preko centra Mađari su iskoristili na pravi nacin. Dovoljno je reci Cuhaji. Boje Željezničara u Evropi branili su: Škrba, Berjan, Baljić, Šabanadžović, Čapljić, Komšić, Čilić, Bahtić, Škoro, Mihajlović, Baždarević, Nikić, Samardžija. Željezničar je igrao i u [[UEFA Liga Prvaka|Kupu evropskih šampiona]], i to nakon osvojene titule 1972 godine. U sezoni 1972-73 Željo je igrao protiv engleskog tima [[Derby County FC|Derby County]] i izgubio obje utakmice, u gostima 0-2, dok je na Koševu gdje je igran revanš bilo 1-2. Nakon uspostavljanja [[Premijer liga BiH|Premijer lige BiH]] Željezničar je stalni učesnik evropskih takmičenja. U prethodnim godinama Željezničar se sastajao sa škotskim [[Kilmarnock FC|Kilmarnockom]] (d: 1-1, g: 0-1), poljskom [[Wisla Krakov|Wislom]] (d: 0-0, g: 1-3), bugarskim [[PFK Levski Sofija|Levskim]] (d: 0-0, g: 0-4), kiparskim [[Anorthosis Famagusta FC|Anorthosisom]] (d: 1-0, g: 3-1), škotskim [[Heart of Midlothian FC|Heartsom]] (d: 0-0, g: 0-2) i bugarskim [[PFK Liteks Loveč|Liteksom]] (d: 1-2, g: 0-7). Najveći poslijeratni uspjeh je postignut u sezoni 2002-03. kada je Željezničar došao do 3. pretkola [[UEFA Liga Prvaka|Lige Prvaka]]. Najprije je pobjeđen [[Íþróttabandalag Akraness|Akraness]] ukupnim rezultatom 4-0. Nakon toga Željo je u 2 utakmice bio bolji od norveškog predstavnika [[Lillestrøm SK|Lilestroma]] da bi na kraju pred 40.000 gledalaca na [[Stadion Koševo|stadionu Koševo]] ugostio engleski [[Newcastle United FC|Newcastle]]. Nažalost nije bilo snage za nešto više pa je Željo ispao ukupnim rezultatom 5-0. Nakon ispadanja iz Lige Prvaka Željo nastavlja takmičenje u Kupu UEFA, ali nesretno ispada od španske [[Málaga CF|Malage]] ukupnim rezultatom 0-1. Iako je u sezoni 2004-05. izborio učestvovanje u Kupu UEFA zbog nedobijanja [[UEFA program licenciranja|Uefine licence]] Željezničaru je uskraćen izlazak u Evropu. Nakon osvajanja titule 2010. godine Željezničar je igrao u 2. pretkolu Lige Prvaka protiv [[Hapoel Tel Aviv FC|Hapoela]] iz [[Tel Aviv]]a. Na Bloomfield Stadionu u Tel Avivu poražen je sa 5-0<ref>{{Cite web |url=http://www.neznase.ba/sport/nogomet/1619-hapoel-eljezniar-50katastrofalan-poraz-bh-prvaka.html |title=Katastrofalan poraz bh. prvaka |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927035824/http://www.neznase.ba/sport/nogomet/1619-hapoel-eljezniar-50katastrofalan-poraz-bh-prvaka.html |archive-date=27. 9. 2011 |url-status=dead }}</ref>, dok je na Koševu bilo 0-1 <ref>[http://www.youtube.com/watch?v=NEV4y0d78LQ Željezničar-Hapoel 0:1]</ref>. Osvajanje Kupa BiH 2011. godine i treća pozicija u prvenstvu osigurala je Željezničaru nastup u drugom pretkolu [[UEFA Evropska liga|Evropske lige]]. Željezničar je eliminisao [[FC Sheriff Tiraspol|Sheriff]] iz [[Tiraspol]]a ukupnim rezultatom 1-0.<ref>[http://www.fkzeljeznicar.com/vijesti/plavi-uspjesni-zeljo-u-trecem-pretkolu Plavi uspješni: Željo u trećem pretkolu]</ref>. U trećem pretkolu Željezničar je poražen u prvoj utakmici od [[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]] rezultatom 0-2<ref>[http://www.sportsport.ba/ino_fudbal/dobra-igra-nije-donijela-dobar-rezultat/61504 Dobra igra nije donijela dobar rezultat]</ref>. ===Utakmice=== ====[[UEFA Liga prvaka]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Takmičenje ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | [[Kup evropskih šampiona 1972/1973.|1972–73]]. | [[UEFA Liga prvaka|Kup evropskih šampiona]] |1 {{tooltip|R|Runda}} | align=left|{{ZD|ENG}} [[Derby County FC|Derby County]] |1–2 |0–2 |1–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2001/2002.|2001–02]]. | rowspan=7|[[UEFA Liga prvaka]] |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BUG}} [[PFK Levski Sofija|Levski Sofija]] |0–0 |0–4 |0–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=3|[[UEFA Liga prvaka 2002/2003.|2002–03]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ISL}} [[ÍA Akranes|Akranes]] |3–0 |1–0 |4–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|NOR}} [[Lillestrøm SK|Lillestrøm]] |1–0 |1–0 |2–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ENG}} [[Newcastle United FC|Newcastle United]] |0–1 |0–4 |0–5 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2010/2011.|2010–11]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|IZR}} [[Hapoel Tel Aviv FC|Hapoel Tel Aviv]] |0–1 |0–5 |0–6 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2012/2013.|2012–13]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|SLO}} [[NK Maribor|Maribor]] |1–2 |1–4 |2–6 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2013/2014.|2013–14]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ČEŠ}} [[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]] |1–2 |3–4 |4–6 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ====[[UEFA Evropska liga]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | rowspan=2|[[UEFA Evropska liga 2011/2012.|2011–12]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MOL}} [[FC Sheriff Tiraspol|Sheriff Tiraspol]] |1–0 |0–0 |1–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|IZR}} [[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]] |0–2 |0–6 |0–8 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[UEFA Evropska liga 2014/2015.|2014–15]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|CG}} [[FK Lovćen|Lovćen]] |0–0 |1–0 |1–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MAK}} [[FK Metalurg Skopje|Metalurg]] |2–2 |0–0 |2–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |rowspan=3|[[UEFA Evropska liga 2015/2016.|2015–16]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MLT}} [[Balzan FC|Balzan]] |1–0 |2–0 |3–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MAĐ}} [[Ferencvárosi TC|Ferencváros]] |2–0 |1–0 |3–0 |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BEL}} [[Standard Liège]] |0–1 |1–2 |1–3 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2" | [[UEFA Evropska liga 2017/2018.|2017–18]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|CG}} [[FK Zeta|Zeta]] |1–0 |2–2 |3–2 |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠVE}} [[AIK Fotboll|AIK]] |0–0 |0–2 |0–2 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2" | [[UEFA Evropska liga 2018/2019.|2018–19]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|EST}} [[JK Narva Trans|Narva Trans]] |3–1 |2–0 |5–1 ||[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|KIP}} [[Apollon Limassol|Apollon]] |1–2 |1–3 |2–5 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Evropska liga 2020/2021.|2020–21]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|IZR}} [[Maccabi Haifa FC|Maccabi Haifa]] |{{n/a}} |1–3 |{{n/a}} |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ====[[UEFA Konferencijska liga]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- |rowspan=2|[[UEFA Evropska konferencijska liga 2023/2024.|2023–24.]] |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BLR}} [[FK Dinamo Minsk|Dinamo Minsk]] |2–2 |2–1 |4–3 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|AZE}} [[Neftçi Baku|Neftçi]] |2–2 |0–2 |2–4 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Konferencijska liga 2025/2026.|2025–26.]] |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|SVN}} [[FC Koper|Koper]] | | | | |} ====[[Kup UEFA]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | rowspan=4|[[Kup UEFA 1971/1972.|1971–72]]. | 1R | align=left|{{ZD|BEL}} [[Club Brugge KV|Club Brugge]] |3–0 |1–3 |4–3 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 2R | align=left|{{ZD|ITA}} [[Bologna FC 1909|Bologna]] |1–1 |2–2 |3–3 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 3R | align=left|{{ZD|ŠKO}} [[St. Johnstone FC|St. Johnstone]] |5–1 |0–1 |5–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/4 | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[Ferencvárosi Torna Club|Ferencváros]] |1–2 |2–1 |3–3 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=5|[[Kup UEFA 1984/1985.|1984–85]]. |1R | align=left|{{ZD|BUG|1971}} [[FK Sliven|Sliven]] |5–1 |0–1 |5–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2R | align=left|{{ZD|ŠVI}} [[FC Sion|Sion]] |2–1 |1–1 |3–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3R | align=left|{{ZD|RUM|1965}} [[FC Universitatea Craiova|Universitatea Craiova]] |4–0 |0–2 |4–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/4 | align=left|{{ZD|SSSR}} [[FK Dinamo Minsk|Dinamo Minsk]] |2–0 |1–1 |3–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/2 | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[FC Videoton Székesfehérvár|Videoton]] |2–1 |1–3 |3–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Kup UEFA 1998/1999.|1998–99]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠKO}} [[Kilmarnock FC|Kilmarnock]] |1–1 |0–1 |1–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Kup UEFA 2000/2001.|2000–01]]. | {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|POLJ}} [[Wisła Kraków]] |0–0 |1–3 |1–3 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Kup UEFA 2002/2003.|2002–03]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠPA}} [[Málaga CF|Málaga]] |0–0 |0–1 |0–1 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[Kup UEFA 2003/2004.|2003–04]]. | {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|KIP}} [[Anorthosis Famagusta FC|Anorthosis Famagusta]] |1–0 |3–1 |4–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠKO}} [[Heart of Midlothian FC|Heart of Midlothian]] |0–0 |0–2 |0–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[Kup UEFA 2004/2005.|2004–05]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|SMR}} [[SS Pennarossa|Pennarossa]] |4–0 |5–1 |9–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BUG}} [[PFK Litex Loveč|Litex Loveč]] |1–2 |0–7 |1–9 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ====[[Kup velesajamskih gradova]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- |[[Kup velesajamskih gradova 1970/1971.|1970–71]]. |1R | align=left|{{ZD|BEL}} [[RSC Anderlecht|Anderlecht]] |3–4 |4–5 |7–9 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ==== [[UEFA Intertoto kup]] ==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! |- | rowspan=3|[[Intertoto kup 1965/1966.|1965–66]]. | rowspan=3| {{tooltip|GF|Grupna faza}} | align=left|{{ZD|POLJ}} [[Gwardia Varšava]] |2–1 |1–2 |rowspan=3 align="center"|[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | align=left|{{ZD|ČSSR}} [[TJ Baník Ostrava|Baník Ostrava]] |3–1 |1–1 |- | align=left|{{ZD|DRNJ}} [[1. FC Lokomotive Leipzig|Lokomotive Leipzig]] |2–2 |0–0 |- |} ====[[Mitropa kup]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | rowspan=2|[[Mitropa kup 1963/1964.|1963–64]]. | 1/4 | align=left|{{ZD|AUT}} [[FK Austria Beč|Austria Beč]] |4–1 |2–0 |6–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 1/2 | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[MTK Budapest]] |1–1 |0–1 |1–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Mitropa kup 1964/1965.|1964–65]]. | 1/4 | align=left|{{ZD|Čehoslovačka}} [[ŠK Slovan Bratislava|Slovan Bratislava]] |2–1 |1–3 |3–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[Mitropa kup 1967/1968.|1967–68]]. |1R | align=left|{{ZD|Čehoslovačka}} [[Jednota Trenčín]] |1–0 |0–0 |1–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 1/4 | align=left|{{ZD|Čehoslovačka}} [[FC Spartak Trnava|Spartak Trnava]] |2–2 |1–2 |3–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=3|[[Mitropa kup 1968/1969.|1968–69]]. |1R | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[Budapest Honvéd FC|Budapest Honvéd]] |1–0 |1–0 |2–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/4 | align=left|{{ZD|ČSSR}} [[TJ Baník Ostrava|Baník Ostrava]] |4–0 |1–1 |5–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/2 | align=left|{{ZD|ČSSR}} [[TJ Sklo Union Teplice|Sklo Union Teplice]] |1–1 |1–2 |2–3 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ==Stadion== {{Glavni|Stadion Grbavica}} Željezničar od [[1953]]. godine svoje domaće utakmice igra na [[Stadion Grbavica|stadionu Grbavica]] u istoimenom sarajevskom naselju. Stadion je od 1953 godine pretrpio tri veća renoviranja. Prvo od [[1968]]. do [[1976]] kada je napravljena sjeverna tribina, zatim je obnovljen nakon reintegracije Grbavice kada je ponovo izgrađena drvena tribina na zapadnoj strani i pred sezonu 2004/05 kada su na sjevernu i južnu tribinu postavljene stolice čime je kapacitet stadiona smanjen na 12 000 mjesta. Stadion ne ispunjava kriterije UEFA, te zbog toga Željezničar svoje utakmice igra na stadionu Koševo. Nakon konstrukcije istočne tribine u aprilu 2017. godine, trenutni kapacitet stadiona je 13.146 sjedećih mjesta. [[Datoteka:Grbavica 2017.jpg|thumb|center|800px|Stadion Grbavica sa 12.601 gledalaca 1. aprila 2017. godine.<ref>https://fkzeljeznicar.ba/ukupan-prihod-sa-utakmice-protiv-slobode-87-490-km/25555/</ref>]] ==Navijači== Željezničar je i u Jugoslaviji bio prepoznatljiv kao ekipa koja je imala veliku podršku navijača. U šampionskoj sezoni 1971/72. Željezničar je titulu ovjerio na [[Stadion JNA|stadionu JNA]] pred velikim brojem svojih navijača. Navijači Željezničara, koji su se uvijek nalazili na južnoj strani stadiona Grbavica, svoj novi svijetli trenutak imaju u [[Beograd]]u 1981, ovaj put na [[Marakana|Marakani]] u finalu Kupa SFRJ. Preko 60.000 navijača [[FK Velež|Veleža]] i Željezničara ispunilo je Beogradski stadion. Tokom osamdesetih najposjećenije utakmice su bile one protiv velike četvorke ([[FK Partizan|Partizan]], [[FK Crvena zvezda|Crvena zvezda]], [[NK Dinamo Zagreb|Dinamo]], [[NK Hajduk Split|Hajduk]]), Veleža, kao i protiv gradskog rivala [[FK Sarajevo|Sarajeva]].<ref>{{Cite web |url=http://themaniacs.org/tm87/historija.html |title=Historija "The Maniacs 87" |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140720023729/http://themaniacs.org/tm87/historija.html |archive-date=20. 7. 2014 |url-status=dead }}</ref> U drugoj polovini 80-ih dolazi do organizacije navijača Željezničara koji se nazivaju "The Maniacs", ili Manijaci. Stvaraju se i podgrupe "Blue Tigers" i "Joint Union". Najznačajniji vođa navijača Željezničara bio je [[Dževad Begić-Đilda]], heroj odbrane Sarajeva, koji je poginuo 11. jula 1992. godine. Manijaci, kao i drugi građani Sarajeva, 11. jula svake godine posjete i polože cvijeće ispred spomen-ploče Dževadu Begiću.<ref>[http://www.scsport.ba/v2/tekst.php?ID=22122 Manijaci položili cvijeće na spomen ploči Dževada Begića - Đilde]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> U spomen Đildi i njegovom bratu Izetu, u Sarajevu jedna ulica nosi ime "Braće Begić". Također, održava se i malonogometni turnir između Manijaka što je još jedan način da se oda počast heroju Sarajeva.<ref>[http://www.sarajevo-x.com/sport/nogomet/clanak/110710057 Počeo turnir "Dževad Begić Đilda" na Grbavici]</ref> Željezničar je imao mnogo poznatih simpatizera, a neki od njih su muzičari i glumci [[Davorin Popović]], [[Mladen Vojičić|Mladen Vojičić - Tifa]], [[Zdravko Čolić]], [[Goran Bregović]], [[Davor Sučić]], [[Branko Đurić|Branko Đurić - Đuro]], [[Boris Šiber]], [[Zenit Đozić]], [[Benjamin Filipović]], [[Milan Pavlović]], [[Nenad Janković]] (dr.Nele Karajlić), političari [[Željko Komšić]], [[Gradimir Gojer]], [[Alija Behmen]], [[Ljubiša Marković]], [[Nedžad Branković]], [[Marin Ivanišević]], pisci [[Aleksandar Hemon]], [[Miljenko Jergović]], [[Zuko Džumhur]], [[Dario Džamonja]] i mnogi drugi. ==Trenutni sastav== ''Posljednja izmjena: 30. juni 2025.''<ref>{{cite web| title = FK Željezničar - Prvi tim - Igrači| access-date = 30. 6. 2025| website = fkzeljeznicar.ba| url = https://fkzeljeznicar.ba/prvi-tim/}}</ref><ref>{{cite web | title = FK Zeljeznicar Sarajevo | access-date = 30. 6. 2025| year = 2025| website = transfermarkt.co.uk | url = http://www.transfermarkt.co.uk/zeljeznicar/startseite/verein/2573}}</ref> {{Nogometna ekipa početak}} {{Nogometna ekipa igrač|br=1|nac=BIH|ime=[[Tarik Abdulahović]]|poz=GK}} {{Nogometna ekipa igrač|br=2|nac=NIG|ime=[[Edwin Odinaka]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=3|nac=BIH|ime=[[Enes Alić]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=5|nac=BIH|ime=[[Afan Fočo]]|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=6|nac=HRV|ime=[[Marin Karamarko]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=7|nac=BIH|ime=[[Sulejman Krpić]]|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=8|nac=HRV|ime=[[Dan Lagumdžija]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=9|nac=BIH|ime=[[Hamza Jaganjac]]|poz=FW|ostalo=na posudbi iz [[NK Istra 1961|Istre 1961]]}} {{Nogometna ekipa igrač|br=10|nac=BIH|ime=[[Madžid Šošić]]|poz=MF}} {{kapiten}} {{Nogometna ekipa igrač|br=11|nac=BRA|ime=[[Vini Peixoto]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=13|nac=BIH|ime=[[Vedad Muftić]]|poz=GK}} {{Nogometna ekipa igrač|br=14|nac=MKD|ime=[[Matej Cvetanoski]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=15|nac=BIH|ime=[[Ernad Babaluk]]|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=16|nac=BIH|ime=[[Dženan Šabić]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa sredina}} {{Nogometna ekipa igrač|br=17|nac=NIG|ime=[[Olanrewaju Ibraheem]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=18|nac=BRA|ime=[[João Erick]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=19|nac=BIH|ime=[[Mustafa Šukilović]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=20|nac=CUR|ime=[[Giovanni Troupée]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=23|nac=CG|ime=[[Aleksandar Boljević]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=25|nac=BIH|ime=[[Aiman Šemdin]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=26|nac=BIH|ime=[[Malik Kolić]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=30|nac=BIH|ime=[[Vedad Garčević]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=33|nac=NIZ|ime=[[Collin Seedorf]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=42|nac=HRV|ime=[[Josip Pejić]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=44|nac=BRA|ime=[[Léo Simoni]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=88|nac=BIH|ime=[[Samir Radovac]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=90|nac=LUX|ime=[[Edin Osmanović]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br= |nac=BIH|ime=[[Admir Gojak]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa kraj}} ==Uspjesi== {| class="wikitable" ! Takmičenje ! Plasman ! Sezone |- |rowspan="2"| '''[[Prva nogometna liga Jugoslavije|Prva liga SFRJ]]''' |I mjesto |1971–72 |- |II mjesto |1970–71 |- |rowspan="2"| '''[[Druga nogometna liga Jugoslavije|Druga liga SFRJ]]''' |I mjesto |1956–57, 1961–62, 1977–78 |- |II mjesto |1953–54 |- |rowspan="2"| '''[[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]]''' |I mjesto |[[Prva nogometna liga Bosne i Hercegovine 1997/1998.|1997–98]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2000/2001.|2000–01]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2001/2002.|2001–02]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2009/2010.|2009–10]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2011/2012.|2011–12]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2012/2013.|2012–13]] |- |II mjesto |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2002/2003.|2002–03]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2002/2003.|2003–04]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2004/2005.|2004–05]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2014/2015.|2014–15]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2016/2017.|2016–17]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2017/2018.|2017–18]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2019/2020.|2019–20]] |- |'''[[Kup Jugoslavije u nogometu|Kup SFRJ]]''' |Finalista |1980–81 |- |rowspan="2"| '''[[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu|Kup BiH]]''' |Pobjednik |1999–2000, 2000–01, 2002–03, 2010–11, 2011–12, [[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu 2017/2018.|2017–18]] |- |Finalista |1996–97, 2001–02, 2009–10, 2012–13 |- |'''[[Superkup Bosne i Hercegovine u nogometu|Superkup]]''' |Pobjednik |1998, 2000, 2001 |- |rowspan="2"| '''[[Kup UEFA]]''' |1/2 finale |1984–85 |- |1/4 finale |1971–72 |- |} ==Treneri== {{Div col|5}} *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Adolf Šmit]] (1922–1923) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Josip Šebalj]] (1923–1934) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Milovan Adamović]] (1934–1935) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Vilim Novak]] (1935–1936) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Petar Bugarinović]] (1936–1939) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Dušan Marković]] (1939–1941) *[[Drugi svjetski rat]] (1941–1945) *{{ZD|JUG}} [[Zdravko Pavlić]] (1945) *{{ZD|JUG}} [[Milan Rajlić]] (1945–1947) *{{ZD|JUG}} [[Ivica Medarić]] (1947) *{{ZD|JUG}} [[Mensur Bajrami]] ''(privremeno)'' (1947–1948) *{{ZD|ČEŠ}} [[František Bičiště]] (1948–1949) *{{ZD|JUG}} [[Josip Bulat]] (1949) *{{ZD|JUG}} [[Stevo Maslavarić]] (1950) *{{ZD|JUG}} [[Aleksandar Petrović (nogomet)|Aleksandar Petrović]] (1950) *{{ZD|JUG}} [[Slavko Zagorac]] (1951) *{{ZD|JUG}} [[Zdravko Pavlić]] (1952–1953) *{{ZD|JUG}} [[Branislav Hrnjiček]] (1953–1954) *{{ZD|JUG}} [[Prvoslav Dragičević]] (1954–1955) *{{ZD|JUG}} [[Miloš Pajević]] (1955) *{{ZD|JUG}} [[Mensur Bajrami]] (1955–1956) *{{ZD|JUG}} [[Branko Šalipur]] (1956) *{{ZD|JUG}} [[Miroslav Brozović]] (1956–1958) *{{ZD|MAĐ}} [[László Fenyvesi]] (1958–1959) *{{ZD|JUG}} [[Mensur Bajrami]] (1959) *{{ZD|JUG}} [[Dimitrije Tadić]] (1959–1960) *{{ZD|JUG}} [[Branko Stanković]] (1960) *{{ZD|JUG}} [[Joško Domorocki]] (1960–1961) *{{ZD|JUG}} [[Vlatko Konjevod]] (1961–1964) *{{ZD|JUG}} [[Munib Saračević]] (1964–1965) *{{ZD|JUG}} [[Josip Babić]] (1965–1966) *{{ZD|JUG}} [[Marcel Žigante]] (1966–1967) *{{ZD|JUG}} [[Milan Ribar]] (1967–1976) *{{ZD|JUG}} [[Vasilije Radović]] ''(privremeno)'' (1976–1977) *{{ZD|JUG}} [[Sulejman Rebac]] (1977–1978) *{{ZD|JUG}} [[Ivica Osim]] (1978–1986) *{{ZD|JUG}} [[Boris Bračulj]] (1986–1987) *{{ZD|JUG}} [[Mile Prnjatović]] (1987) *{{ZD|JUG}} [[Blagoje Bratić]] (1987–1988) *{{ZD|JUG}} [[Josip Bukal]] (1988) *{{ZD|JUG}} [[Mišo Smajlović]] ''(privremeno)'' (1988–1989) *{{ZD|JUG}} [[Nedeljko Gugolj]] (1989) *{{ZD|JUG}} [[Mišo Smajlović]] (1989–1991) *{{ZD|JUG}} [[Milan Ribar]] (1991–1992) *[[Rat u Bosni i Hercegovini]] (1992–1994) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Mišo Smajlović]] (1994–1997) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Tarik Hodžić]] ''(privremeno)'' (1997) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Dino Đurbuzović]] (1997) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Boris Bračulj]] (1997–1998) *{{ZD|BIH}} [[Enver Hadžiabdić]] (1998–1999) *{{ZD|BIH}} [[Nedžad Verlašević]] (1999) *{{ZD|BIH}} [[Enver Hadžiabdić]] (1999–2000) *{{ZD|BIH}} [[Dino Đurbuzović]] (2000–2001) *{{ZD|BIH}} [[Amar Osim]] (2001–2003) *{{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2003–2004) *{{ZD|ČEŠ}} [[Jiří Plíšek]] (2004) *{{ZD|BIH}} [[Ismet Štilić]] ''(privremeno)'' (2004) *{{ZD|BIH}} [[Ivo Ištuk]] (2005) *{{ZD|BIH}} [[Ratko Ninković]] (2005) *{{ZD|BIH}} [[Almir Memić]] ''(privremeno)'' (2006) *{{ZD|BIH}} [[Nenad Starovlah]] (2006) *{{ZD|BIH}} [[Dželaludin Muharemović]] ''(privremeno)'' (2006) *{{ZD|BIH}} [[Enver Hadžiadbić]] (2007–2008) *{{ZD|BIH}} [[Simo Krunić]] (2008) *{{ZD|BIH}} [[Demir Hotić]] (2009) *{{ZD|BIH}} [[Amar Osim]] (2009–2013) *{{ZD|BIH}} [[Dino Đurbuzović]] (2013–2014) *{{ZD|BIH}} [[Admir Adžem]] (2014) *{{ZD|BIH}} [[Almir Memić]] (2014–2015) *{{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2015) *{{ZD|BIH}} [[Vlado Čapljić]] (2015) *{{ZD|BIH}} [[Edis Mulalić]] (2015–2016) *{{ZD|BIH}} [[Haris Alihodžić]] ''(privremeno)'' (2016) *{{ZD|SLO}} [[Miloš Kostić]] (2016) *{{ZD|SRB}} [[Slavko Petrović]] (2016–2017) *{{ZD|BIH}} [[Admir Adžem]] (2017–2018) *{{ZD|SRB}} [[Slobodan Krčmarević]] (2018) *{{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2018) *{{ZD|BIH}} [[Amar Osim]] (2018–2021) *{{ZD|BIH}} [[Blaž Slišković]] (2021) *{{ZD|HRV}} [[Tomislav Ivković]] (2021) *{{ZD|BIH}} [[Edis Mulalić]] (2022–2023) *{{ZD|BIH}} [[Nermin Bašić]] (2023) *{{ZD|BIH}} [[Haris Alihodžić]] ''(privremeno)'' (2023) *{{ZD|SAU}} [[Abdulhakeem Al-Tuwaijri]] (2023–2024) *{{ZD|BIH}} [[Bruno Akrapović]] (2024) *{{ZD|BIH}} [[Dino Đurbuzović]] ''(privremeno)'' (2024) *{{ZD|BIH}} [[Denis Ćorić]] (2024–2025) *{{ZD|BIH}} [[Admir Adžem]] (2025–danas) {{Div col end}} ==Predsjednici kluba== {{Div col|5}} *Hinko Tegzeš *Ljubo Gospodnetić *Tadija Živković *Drago Matulić *Dušan Savić *Pavle Bašić *Ljubiša Veselinović *Vidak Bulajić *Halid Topić *Josip Vranešić *Gojko Pobrić *Miladin Draškić *Radoslav Škobić *Božidar Čalović *Omer Topuzović *Nusret Mahić *Hamdija Omanović *Anto Sučić *Nedjeljko Stipić *Subhija Karamehić *Božo Bevanda *Nedžad Dizdarević *Hajrudin Čengić *Esad Ibrahimović *[[Nedžad Branković]] *Kemal Kozarić *Redžad Ćatić *Sabahudin Žujo *Faruk Telibećirović *Narcis Džumhur *Samir Landžo *Mladen Grubešić *Faruk Telibećirović *Sabahudin Žujo *[[Almir Gredić]] *Vedran Vukotić *Senad Misimović *Nihad Selimović *Admir Džubur *Samir Cerić *Nazif Hasanbegović *Edis Kovačević *Jusuf Tanović *Oro Ibrišimović *Admir Tunović {{Div col end}} ==Reference== {{Refspisak|2}} ==Vanjski linkovi== {{Commonscat|FK Željezničar}} *[http://www.fkzeljeznicar.ba/ Zvanična stranica kluba] *[http://www.themaniacs.org/ Nezvanična stranica navijača] *[http://www.uefa.com/teamsandplayers/teams/club=64381/profile/index.html FK Željezničar na zvaničnoj stranici UEFA-e] *[http://www.fifa.com/world-match-centre/clubs/club=bosnia-and-herzegovina-zeljeznicar-sarajevo-1885395/index.html FK Željezničar na zvaničnoj stranici FIFA-e] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150427224348/http://www.fifa.com/world-match-centre/clubs/club=bosnia-and-herzegovina-zeljeznicar-sarajevo-1885395/index.html |date=27. 4. 2015 }} *[https://web.archive.org/web/20070809015818/http://www.themaniacs.org/index.php?option=content&task=view&id=493&Itemid=82 Historija Željezničara na stranici themaniacs.org] {{Premijer liga Bosne i Hercegovine}} {{Navkutije |ime = |naslov = FK Željezničar u takmičenjima |naslovstil = background-color:#FFd700; border: solid 1px #000; color:#000000; |podaci1 = {{Nogometni prvaci Bosne i Hercegovine}} {{Osvajači kupa Bosne i Hercegovine u nogometu}} }} {{Sportista godine Bosne i Hercegovine}} {{Sarajevo}} {{Poluzaštita}} [[Kategorija:FK Željezničar Sarajevo]] [[Kategorija:Nogometni klubovi u Bosni i Hercegovini|Željezničar]] [[Kategorija:Sport u Sarajevu|Željezničar]] [[Kategorija:SD Željezničar]] [[Kategorija:Nogometni klubovi osnovani 1921.|Željezničar]] [[Kategorija:Sportski kolektiv godine Bosne i Hercegovine]] sonl1kxfd5k5w28yvvtik2bvzhw1x5b 3734140 3734076 2025-07-10T19:40:00Z MatjazKonci 20601 Popravljena gramatička greška 3734140 wikitext text/x-wiki {{Preusmjerenje|FK Željezničar}} {{Infokutija fudbalski klub | Boja1 = white | Boja2 = #1A478F | Ime kluba = FK Željezničar | Puno ime = Fudbalski klub<br>Željezničar Sarajevo | Grb = FK Željezničar Sarajevo.png | veličina_grba = 160px | Nadimak = ''Željo''<br>''Plavi'' | Osnovan = 19. septembar 1921.<ref>{{cite web|title=Osnivanje kluba - FK Željezničar|url=http://fkzeljeznicar.ba/klub/historija/osnivanje-kluba/|website=fkzeljeznicar.ba|access-date=7. 8. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150805074324/http://fkzeljeznicar.ba/klub/historija/osnivanje-kluba/|archive-date=5. 8. 2015|url-status=dead}}</ref> | Raspušten = | Lokacija = [[Sarajevo]]<br>[[Bosna i Hercegovina]] | Boje = {{colorbox|#1A478F}} {{colorbox|white}} | Federacija = [[Nogometni savez Bosne i Hercegovine|N/FS BiH]] | Konfederacija = [[UEFA]] | Liga = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga BiH]] | Stadion = [[Stadion Grbavica|Grbavica]] | Kapacitet = 13.146<ref>{{cite web|title=Jeste li znali… Zašto se stadion Grbavica u Sarajevu zove “Dolina ćupova”|url=http://doznajemo.com/2012/05/30/jeste-li-znali-zasto-se-stadion-grbavica-u-sarajevu-zove-dolina-cupova/|website=doznajemo.com|access-date=7. 8. 2015|date=30. 5. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304191824/http://doznajemo.com/2012/05/30/jeste-li-znali-zasto-se-stadion-grbavica-u-sarajevu-zove-dolina-cupova/|archive-date=4. 3. 2016|url-status=dead}}</ref> | Vlasnik kluba = | Predsjednik kluba = [[Admir Tunović]] | Trener = [[Admir Adžem]] | Uspjesi = 16 trofeja | Nacionalni kupovi = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga BiH]] '''X6'''<br>[[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu|Kup BiH]] '''X6'''<br>[[Nogometni superkup Bosne i Hercegovine|Superkup BiH]] '''X3'''<br>[[Prva nogometna liga Jugoslavije|Prva liga Jugoslavije]] '''X1''' | Evropski kupovi = | Adresa = Bulevar Ivice Osima 27<br />71000 Sarajevo | Plasman u prethodnoj sezoni = 4. mjesto | Prethodna sezona = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | Webstranica = [http://www.fkzeljeznicar.ba/ fkzeljeznicar.ba] | Trenutna sezona = [[Datoteka:Soccerball_current_event.svg|30px]] [[FK Željezničar Sarajevo – sezona 2025/2026.|Trenutna sezona]] | uzorak_lr1 = _zeljeznicar2122h | uzorak_t1 = _zeljeznicar2122h | uzorak_dr1 = _zeljeznicar2122h | uzorak_š1 = | uzorak_č1 = | lijeva ruka1 = | tijelo1 = | desna ruka1 = | šorc1 = 0000FF | čarape1 = 0000FF | opis1 = | uzorak_lr2 = _zeljeznicar2122a | uzorak_t2 = _zeljeznicar2122a | uzorak_dr2 = _zeljeznicar2122a | uzorak_š2 = | uzorak_č2 = | lijeva ruka2 = FFFFFF | tijelo2 = FFFFFF | desna ruka2 = FFFFFF | šorc2 = 87CEFA | čarape2 = 87CEFA | opis2 = | uzorak_lr3 = _haugesund17h | uzorak_t3 = _macronkimah1wrb | uzorak_dr3 = _haugesund17h | uzorak_š3 = | uzorak_č3 = | lijeva ruka3 = FFFFFF | tijelo3 = FFFFFF | desna ruka3 = FFFFFF | šorc3 = FFFFFF | čarape3 = FFFFFF | opis3 = }} '''Fudbalski klub Željezničar''', poznat i pod nadimkom '''Željo''', jest profesionalni [[nogomet]]ni klub iz [[Sarajevo|Sarajeva]], [[Bosna i Hercegovina]]. Takmiči se u [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer ligi Bosne i Hercegovine]]. Osnovan je 19. septembra 1921. Željezničar je jedan od najpoznatijih i, uz [[FK Sarajevo]], najtrofejniji nogometni klub iz Bosne i Hercegovine sa šest osvojenih trofeja nacionalnog prvenstava, šest titula nacionalnog kupa, kao i tri titule superkupa. U sezoni 1971/1972. osvojio je prvu ligu Jugoslavije. Godine 1981. igrao je finale kupa Jugoslavije. Najveći uspjeh u evropskim takmičenjima ostvaruje u sezoni 1984/1985. kada je igrao polufinale [[UEFA Evropska liga|Kupa UEFA]]. Za klub je nastupalo nekoliko reprezentativaca Jugoslavije i Bosne i Hercegovine, neki od njih su: [[Ivica Osim]], [[Mehmed Baždarević]], [[Josip Katalinski]], [[Edin Bahtić]], [[Haris Škoro]] i [[Edin Džeko]]. Nadimak kluba je ''Plavi''. Najveći rival Željezničara je FK Sarajevo. Domaće utakmice igra na stadionu [[Stadion Grbavica|Grbavica]]. ==Historija== ===Početak: Prvi radnički klub u Sarajevu=== Željezničar su osnovali radnici ''Željezničke radionice'' na inicijativu [[Dimitrije Dimitrijević|Dimitrija Dimitrijevića]] 15. septembra 1921. Zajedno sa Ludvigom Lepleom, Stjepanom Katalinićem i ostalim radnicima iz Željezničke radionice skupljaju novac za kupovinu lopte i dresova na kojima su bila kao grb izvezena krila lokomotive sa loptom, a zatim i za registraciju kluba kod Sarajevskog podsaveza. Kao tada jedini radnički klub među ostalim, nacionalno orjentisanim klubovima, Željezničar se susreo sa mnogim teškoćama. Prva utakmica odigrana je sa [[NK SAŠK Napredak Sarajevo|SAŠK-om]] 17. septembra u 16 sati. Na igralištu je prisustvovalo 500 gledalaca, a SAŠK je bio bolji, pobjedivši sa 5-1. Nakon poraza Željezničar je sljedećeg dana odigrao drugu prijateljsku utakmicu sa ''Sarajevskim Sportskim Klubom'' i zabilježio prvu pobjedu od 2-1. {{Citat2|'''SAŠK KONTRA ŽELJEZNIČARA'''<br />U subotu 17. o. mj. u 4 sata poslije podne odigraće SAŠK prvu javnu utakmicu nakon svog povratka sa turneje. Interes za ovu utakmicu je osobit pošto ćemo imati priliku da vidimo novih trikova koje je SAŠK na svojoj turneji pripremio. Igra će prema tome biti vrlo zanimljiva, igra se na Kovačićima. Cijena uobičajena.|Večernja pošta 16. septembar 1921.}} ===Takmičenje u okviru Sarajevskog podsaveza=== [[Datoteka:ZELJO_PRVI_LOGO.png|mini|desno|180px|Prvi grb Željezničara.]] Prvu takmičarsku sezonu Željezničar je igrao u drugom razredu sarajevskog podsaveza, gdje su još nastupali: ''Troja'', ''Šparta'', ''Barakohba''. Ekipu je vodio [[Silvio Alkalaj]]. Prvu utakmicu Željezničar je igrao 2. novembra 1921. protiv Troje. Rezultat je bio 1-1. Prvu pobjedu u službenim utakmicama "plavi" su zabilježili u proljetnom dijelu prve sezone protiv Barakohbe. Rezultat je bio uvjerljiv 7-0. Napokon u sezoni 1925-1926 Željezničar uspjeva ući u Prvi razred Sarajevskog podsaveza. Nadmoćno, sa 4 pobjede nad konkurentima i gol razlikom 18 – 4 Željo se konačno dokopao dugo željenog cilja. Sezonu prije ostvarena je i rekordna pobjeda u dosadašnjoj historiji Željezničara 18-0. Ova pobjeda ostvarena je u sezoni 1924-25 nad ekipom Barkohoba, u drugom razredu Sarajevskog podsaveza. Prvi stadion na kojem je Željezničar igrao svoje utakmice je bilo vojno vježbalište na Čengić Vili - [[Egzercir]]. Egzercir je korišten jer Željo kao radnički "Željezničarski sportski klub" nije imao novca za iznamljivanje nekog od gradskih terena kojima su gazdovali SAŠK, Hajduk i Slavija. Većinu svog ligaškog staža Željezničar je proveo u Sarajevskoj ligi, dok je takmičenje u prvoj ligi Jugoslavije bilo rezervisano za tada bolji SAŠK. ===Oduzimanje najboljih igrača=== Početkom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] zaustavlja se rad kluba. Nakon završetka rata klub se obnavlja i nastupa u prvoj ligi Bosne i Hercegovine koju osvaja, te tako ostvaruje plasman u prvu ligu Jugoslavije, u njenoj premijernoj sezoni 1946-47. Međutim nakon što je gradska vlast formirala novi klub ''Torpedo'' (kasnije [[FK Sarajevo|Sarajevo]]) koji je trebao predstavljati najbolje iz BiH, većina igrača Željezničara dobija naređenje da pređe u novi klub. Odlukom političkih vrhova Željezničar je novoformiranom klubu Torpedo morao ustupiti svoje najbolje igrače: Lovrića (kapiten), Alajbegovića, Konjevoda, Lazarevića, Rajlića, Golca i Šilića. Jedini igrač koji je uspio odoliti svim ucjenama je Joško Domorocki.<ref>{{Cite web |url=http://i46.tinypic.com/mcc1oy.jpg |title=Kako je nestalo pola Želje |access-date=26. 7. 2011 |archive-date=7. 3. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120307033224/http://i46.tinypic.com/mcc1oy.jpg |url-status=dead }}</ref> Takav slijed događaja bio je poguban po Željezničar koji ispada iz prve lige, a period konsolidacije trajao je do sezone 1953/54 kada se plavi ponovo vraćaju u prvu ligu Jugoslavije. ===Prva titula=== [[Datoteka:ZELJO_GRB.png|mini|desno|180px|Grb Željezničara za vrijeme SFRJ.]] Bile su to najslavnije godine tima sa Grbavice. Željezničar je u sezoni 1971-72. osvojio šampionsku krunu nekadašnje [[Jugoslavija|Jugoslavije]]. Bila je to godina u kojoj su izabranici [[Milan Ribar|Milana Ribara]] vodili mrtvu trku sa beogradskom [[FK Crvena zvezda|Crvenom zvezdom]]. Na kraju su "plavi" sakupili 59, a beograđani 49 bodova. Željo je doživio samo četiri poraza, dok su 9 puta igrali neriješeno. Pobjedilo se čak u 21 utakmici. Impozantntna gol razlika govori sama po sebi o snazi tadašnjeg Želje. Postignuto je 55 pogodaka, što je bilo dovoljno za treće mjesto rang-liste najefikasnijih ekipa, a da je odbrana odigrala veliku ulogu govori podatak da je primljeno samo 20 golova (najmanje u ligi). Postignuta je i velika pobjeda protiv slovenskog Maribora od 8:0. Gradski derbi u dva susreta zavrsen je egalom. Na Grbavici je bio bolji Željezničar rezultatom 2:1, a u uzvratu na Koševu protivnik je bio bolji identičnim ishodom. Kao sto je spomenuto stručni štab je predvodio [[Milan Ribar]], a na klupi su još sjedili [[Sulejman Kulović]] i [[Fadil Požegija]]. Najbolji strijelac Želje u ovoj sezoni bio je legenda sa Grbavice, [[Josip Bukal]] sa postignutih 14 pogodaka, a [[Božo Janković]] dao je 13, dok je [[Josip Katalinski]] 12 puta pogađao mreže protivničkih golmana. [[Slobodan Janjuš]], golman "plavih" je u toj godini postao rekorder po do tada najmanjem broju primljenih golova u svim odigranim šampionatima, svega 20. Šampionsku generaciju činili su: Slobodan Janjuš, Dragan Kojović, Velija Bećirspahić, Blagoje Bratić, Josip Katalinski, Enver Hadžiabdić, Branislav Jelušić, Božo Janković, Josip Bukal, Edin Sprečo, Avdija Deraković, Slobodan Kojović, Fahrija Hrvat, Džemaludin Serbo, Nusret Kadrić, Hajrudin Saračević, Miloš Radović i Željko Rodić. ===Period poslije rata u BiH=== [[Datoteka:ZELJO_GRB_1996.png|mini|desno|180px|Grb Željezničara nakon rata.]] Tokom rata u Bosni i Hercegovini i opsade Sarajeva, stadion Željezničara našao se na srpskoj strani, a zapadna tribina bila je u potpunosti spaljena.<ref>[http://img64.imageshack.us/img64/345/scan0016e.jpg Uništena zapadna tribina]</ref><ref>[https://archive.today/20120713073340/img10.imageshack.us/img10/2426/scan0017j.jpg Uništena zapadna tribina sa sjeverne tribine]</ref> Entuzijasti i pobornici plavog tima održavali su treninge u školskim salama, samo kako klub ne bi izgubio kontinuitet. Nakon rata 2. maja 1996. održana je prva poslijeratna utakmica na Grbavici, i to između FK Željezničar i [[FK Sarajevo]], nakon što je stadion očišćen od strane pionira FK Željezničar.<ref>[https://archive.today/20120710114319/img18.imageshack.us/img18/9312/scan0026j.jpg Pioniri FK Željezničar, mart 1996.]</ref> Utakmica je završena rezultatom 1:1.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=sJeT8buQdzY FK Željezničar-FK Sarajevo 1:1]</ref> 5. juna 1998. godine održan je Play-Off za prvaka Bosne i Hercegovine na stadionu Koševo. U 89. minuti [[Hadis Zubanović]] je plavima donio prvu titulu prvaka BiH. 5. juni navijači Željezničara slave kao "Zubandan".<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=NQ3dahARaD8 Sretan Zubandan!]</ref> U 2001. i 2002. godini Željezničar osvaja dvije uzastopne titule prvaka pod trenerskom palicom [[Amar Osim]]a. Nakon evropskog poraza od [[FC Hearts]] iz Škotske, Amar Osim napušta klupu Željezničara i odlazi u japanski [[JEF United]]. Do 2009. godine Željezničar ne postiže uspjehe, a klub se suočava sa strašnim finansijskim problemima. Ipak, nakon promjene Upravnog odbora kluba, na klupu se vraća miljenik navijača Amar Osim<ref>{{Cite web |url=http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/amar-osim-od-ponedeljka-trener-zelje/19184 |title=Amar Osim od ponedjeljka trener Želje |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170929231950/http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/amar-osim-od-ponedeljka-trener-zelje/19184 |archive-date=29. 9. 2017 |url-status=dead }}</ref> i odmah u prvoj sezoni 2009/10. Željezničaru donosi titulu <ref>[http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/osim-furiozno-smo-dosli-do-titule/36868 Osim:Furiozno smo došli do titule]</ref>. U sezoni 2010/11. Željezničar se plasirao na 3. poziciju u šampionatu BiH, i osvaja Kup BiH nakon pobjeda od 1:0 na Grbavici<ref>[http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/video-zeljeznicar---celik-10/56013 Željezničar - Čelik 1:0]</ref> i 0:3 na Bilinom Polju protiv FK Čelik Zenica.<ref>{{Cite web |url=http://www.sportsport.ba/tekst/3/zeljo-osvojio-kup-bih/57718 |title=Željo osvojio Kup BiH |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110820040838/http://www.sportsport.ba/tekst/3/zeljo-osvojio-kup-bih/57718 |archive-date=20. 8. 2011 |url-status=dead }}</ref> ==Evropski nastupi== Kako u domaćim takmičenjima, Željezničar je imao uspjeha i u evropskim kupovima. Prvo učestvovanje Željezničara nekom od evropskih takmičenja bilo je u sezoni 1971-72. Nakon što je u sezoni osvojio drugo mjesto Željezničar je nastupio u prvoj sezoni novog evropskog takmičenja - [[Kup UEFA|kupa UEFA]]. U prvom kolu je izbačen belgijski [[Club Brugge]] ukupnim rezultatom 4-3, a dalje su padali [[Bologna FC 1909|Bologna]], škotski [[St. Johnstone FC|St. Johnstone]], da bi u četvrtfinalu na penale ispao od mađarskog [[Ferencvárosi Torna Club|Ferencvarosa]]. Najbolji strijelci Željezničara u ovom takmičenju su bili [[Josip Bukal]] sa 7 golova i [[Edin Sprečo]] sa 5 golova. Najveći međunarodni uspjeh Željezničar je postigao u sezoni 1984-85. Naime, te sezone "plavi” sa Grbavice pod vodstvom [[Ivica Osim|Ivice Osima]] bili su nadomak finala kupa UEFA. U prvom kolu žrijeb je htio da Željezničar igra sa bugarskim [[OFC Sliven 2000|Slivenom]] Bugari su slavili na svom terenu (1-0), da bi u revanšu u [[Sarajevo|Sarajevu]] doživjeli debakl, 5-1 za Željezničar. Drugo kolo donosi švicarski [[FC Sion|Sion]]. Nakon pobjede na [[Stadion Grbavica|Grbavici]] od 2-1, u drugom meču Željo je uspio očuvati minimalnu prednost, remizirajući (1-1). U narednoj rundi je igrao protiv [[FC Universitatea Craiova|FC Universitate]]. U prvom meču rumunisu bili bolji sa 2-0. Očekivalo se da je ta prednost neuhvatljiva. Međutim, Željezničar je u revanšu pobijedio sa 4-0. Ulazak među osam je bio veliki uspjeh. Na Grbavici su savladani uvijek neugodni Sovjeti. [[FK Dinamo Minsk|Dinamo]] iz [[Minsk]]a je poražen rezultatom 2-0, da bi u revanšu odigrao 1-1. U polufinalu protivnik je bio [[FC Videoton Székesfehérvár|Videoton]], ekipa koja je do tada eliminisala velikane poput [[Manchester United]]a, [[PSG|PSG-a]] i beogradskog [[FK Partizan|Partizan]] koji je poražen čak sa 5-0. Na prvoj utakmici u [[Sekesfehervaru]] Mađari su vodili sa 2:0, da bi tadašnji reprezentativac [[Haris Škoro]] postigao gol za smanjenje vodstva. U finišu Videoton povečava prednost. Krajnji ishod ovog meca glasio je 3-1. Prepuna Grbavica dočekala je [[24. april]]a 1984. godine u veličanstvenoj atmosferi. Golovima Bahtića i Ćurića Željo je bio jednom nogom u finalu elitnog evropskog takmičenja. Igrao se 87 minut. Najteži sportski trenutak u historiji Želje. Prvi prelazak preko centra Mađari su iskoristili na pravi nacin. Dovoljno je reci Cuhaji. Boje Željezničara u Evropi branili su: Škrba, Berjan, Baljić, Šabanadžović, Čapljić, Komšić, Čilić, Bahtić, Škoro, Mihajlović, Baždarević, Nikić, Samardžija. Željezničar je igrao i u [[UEFA Liga Prvaka|Kupu evropskih šampiona]], i to nakon osvojene titule 1972 godine. U sezoni 1972-73 Željo je igrao protiv engleskog tima [[Derby County FC|Derby County]] i izgubio obje utakmice, u gostima 0-2, dok je na Koševu gdje je igran revanš bilo 1-2. Nakon uspostavljanja [[Premijer liga BiH|Premijer lige BiH]] Željezničar je stalni učesnik evropskih takmičenja. U prethodnim godinama Željezničar se sastajao sa škotskim [[Kilmarnock FC|Kilmarnockom]] (d: 1-1, g: 0-1), poljskom [[Wisla Krakov|Wislom]] (d: 0-0, g: 1-3), bugarskim [[PFK Levski Sofija|Levskim]] (d: 0-0, g: 0-4), kiparskim [[Anorthosis Famagusta FC|Anorthosisom]] (d: 1-0, g: 3-1), škotskim [[Heart of Midlothian FC|Heartsom]] (d: 0-0, g: 0-2) i bugarskim [[PFK Liteks Loveč|Liteksom]] (d: 1-2, g: 0-7). Najveći poslijeratni uspjeh je postignut u sezoni 2002-03. kada je Željezničar došao do 3. pretkola [[UEFA Liga Prvaka|Lige Prvaka]]. Najprije je pobjeđen [[Íþróttabandalag Akraness|Akraness]] ukupnim rezultatom 4-0. Nakon toga Željo je u 2 utakmice bio bolji od norveškog predstavnika [[Lillestrøm SK|Lilestroma]] da bi na kraju pred 40.000 gledalaca na [[Stadion Koševo|stadionu Koševo]] ugostio engleski [[Newcastle United FC|Newcastle]]. Nažalost nije bilo snage za nešto više pa je Željo ispao ukupnim rezultatom 5-0. Nakon ispadanja iz Lige Prvaka Željo nastavlja takmičenje u Kupu UEFA, ali nesretno ispada od španske [[Málaga CF|Malage]] ukupnim rezultatom 0-1. Iako je u sezoni 2004-05. izborio učestvovanje u Kupu UEFA zbog nedobijanja [[UEFA program licenciranja|Uefine licence]] Željezničaru je uskraćen izlazak u Evropu. Nakon osvajanja titule 2010. godine Željezničar je igrao u 2. pretkolu Lige Prvaka protiv [[Hapoel Tel Aviv FC|Hapoela]] iz [[Tel Aviv]]a. Na Bloomfield Stadionu u Tel Avivu poražen je sa 5-0<ref>{{Cite web |url=http://www.neznase.ba/sport/nogomet/1619-hapoel-eljezniar-50katastrofalan-poraz-bh-prvaka.html |title=Katastrofalan poraz bh. prvaka |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927035824/http://www.neznase.ba/sport/nogomet/1619-hapoel-eljezniar-50katastrofalan-poraz-bh-prvaka.html |archive-date=27. 9. 2011 |url-status=dead }}</ref>, dok je na Koševu bilo 0-1 <ref>[http://www.youtube.com/watch?v=NEV4y0d78LQ Željezničar-Hapoel 0:1]</ref>. Osvajanje Kupa BiH 2011. godine i treća pozicija u prvenstvu osigurala je Željezničaru nastup u drugom pretkolu [[UEFA Evropska liga|Evropske lige]]. Željezničar je eliminisao [[FC Sheriff Tiraspol|Sheriff]] iz [[Tiraspol]]a ukupnim rezultatom 1-0.<ref>[http://www.fkzeljeznicar.com/vijesti/plavi-uspjesni-zeljo-u-trecem-pretkolu Plavi uspješni: Željo u trećem pretkolu]</ref>. U trećem pretkolu Željezničar je poražen u prvoj utakmici od [[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]] rezultatom 0-2<ref>[http://www.sportsport.ba/ino_fudbal/dobra-igra-nije-donijela-dobar-rezultat/61504 Dobra igra nije donijela dobar rezultat]</ref>. ===Utakmice=== ====[[UEFA Liga prvaka]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Takmičenje ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | [[Kup evropskih šampiona 1972/1973.|1972–73]]. | [[UEFA Liga prvaka|Kup evropskih šampiona]] |1 {{tooltip|R|Runda}} | align=left|{{ZD|ENG}} [[Derby County FC|Derby County]] |1–2 |0–2 |1–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2001/2002.|2001–02]]. | rowspan=7|[[UEFA Liga prvaka]] |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BUG}} [[PFK Levski Sofija|Levski Sofija]] |0–0 |0–4 |0–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=3|[[UEFA Liga prvaka 2002/2003.|2002–03]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ISL}} [[ÍA Akranes|Akranes]] |3–0 |1–0 |4–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|NOR}} [[Lillestrøm SK|Lillestrøm]] |1–0 |1–0 |2–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ENG}} [[Newcastle United FC|Newcastle United]] |0–1 |0–4 |0–5 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2010/2011.|2010–11]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|IZR}} [[Hapoel Tel Aviv FC|Hapoel Tel Aviv]] |0–1 |0–5 |0–6 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2012/2013.|2012–13]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|SLO}} [[NK Maribor|Maribor]] |1–2 |1–4 |2–6 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2013/2014.|2013–14]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ČEŠ}} [[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]] |1–2 |3–4 |4–6 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ====[[UEFA Evropska liga]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | rowspan=2|[[UEFA Evropska liga 2011/2012.|2011–12]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MOL}} [[FC Sheriff Tiraspol|Sheriff Tiraspol]] |1–0 |0–0 |1–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|IZR}} [[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]] |0–2 |0–6 |0–8 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[UEFA Evropska liga 2014/2015.|2014–15]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|CG}} [[FK Lovćen|Lovćen]] |0–0 |1–0 |1–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MAK}} [[FK Metalurg Skopje|Metalurg]] |2–2 |0–0 |2–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |rowspan=3|[[UEFA Evropska liga 2015/2016.|2015–16]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MLT}} [[Balzan FC|Balzan]] |1–0 |2–0 |3–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MAĐ}} [[Ferencvárosi TC|Ferencváros]] |2–0 |1–0 |3–0 |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BEL}} [[Standard Liège]] |0–1 |1–2 |1–3 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2" | [[UEFA Evropska liga 2017/2018.|2017–18]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|CG}} [[FK Zeta|Zeta]] |1–0 |2–2 |3–2 |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠVE}} [[AIK Fotboll|AIK]] |0–0 |0–2 |0–2 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2" | [[UEFA Evropska liga 2018/2019.|2018–19]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|EST}} [[JK Narva Trans|Narva Trans]] |3–1 |2–0 |5–1 ||[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|KIP}} [[Apollon Limassol|Apollon]] |1–2 |1–3 |2–5 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Evropska liga 2020/2021.|2020–21]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|IZR}} [[Maccabi Haifa FC|Maccabi Haifa]] |{{n/a}} |1–3 |{{n/a}} |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ====[[UEFA Konferencijska liga]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- |rowspan=2|[[UEFA Evropska konferencijska liga 2023/2024.|2023–24.]] |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BLR}} [[FK Dinamo Minsk|Dinamo Minsk]] |2–2 |2–1 |4–3 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|AZE}} [[Neftçi Baku|Neftçi]] |2–2 |0–2 |2–4 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Konferencijska liga 2025/2026.|2025–26.]] |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|SVN}} [[FC Koper|Koper]] | | | | |} ====[[Kup UEFA]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | rowspan=4|[[Kup UEFA 1971/1972.|1971–72]]. | 1R | align=left|{{ZD|BEL}} [[Club Brugge KV|Club Brugge]] |3–0 |1–3 |4–3 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 2R | align=left|{{ZD|ITA}} [[Bologna FC 1909|Bologna]] |1–1 |2–2 |3–3 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 3R | align=left|{{ZD|ŠKO}} [[St. Johnstone FC|St. Johnstone]] |5–1 |0–1 |5–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/4 | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[Ferencvárosi Torna Club|Ferencváros]] |1–2 |2–1 |3–3 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=5|[[Kup UEFA 1984/1985.|1984–85]]. |1R | align=left|{{ZD|BUG|1971}} [[FK Sliven|Sliven]] |5–1 |0–1 |5–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2R | align=left|{{ZD|ŠVI}} [[FC Sion|Sion]] |2–1 |1–1 |3–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3R | align=left|{{ZD|RUM|1965}} [[FC Universitatea Craiova|Universitatea Craiova]] |4–0 |0–2 |4–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/4 | align=left|{{ZD|SSSR}} [[FK Dinamo Minsk|Dinamo Minsk]] |2–0 |1–1 |3–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/2 | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[FC Videoton Székesfehérvár|Videoton]] |2–1 |1–3 |3–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Kup UEFA 1998/1999.|1998–99]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠKO}} [[Kilmarnock FC|Kilmarnock]] |1–1 |0–1 |1–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Kup UEFA 2000/2001.|2000–01]]. | {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|POLJ}} [[Wisła Kraków]] |0–0 |1–3 |1–3 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Kup UEFA 2002/2003.|2002–03]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠPA}} [[Málaga CF|Málaga]] |0–0 |0–1 |0–1 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[Kup UEFA 2003/2004.|2003–04]]. | {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|KIP}} [[Anorthosis Famagusta FC|Anorthosis Famagusta]] |1–0 |3–1 |4–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠKO}} [[Heart of Midlothian FC|Heart of Midlothian]] |0–0 |0–2 |0–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[Kup UEFA 2004/2005.|2004–05]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|SMR}} [[SS Pennarossa|Pennarossa]] |4–0 |5–1 |9–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BUG}} [[PFK Litex Loveč|Litex Loveč]] |1–2 |0–7 |1–9 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ====[[Kup velesajamskih gradova]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- |[[Kup velesajamskih gradova 1970/1971.|1970–71]]. |1R | align=left|{{ZD|BEL}} [[RSC Anderlecht|Anderlecht]] |3–4 |4–5 |7–9 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ==== [[UEFA Intertoto kup]] ==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! |- | rowspan=3|[[Intertoto kup 1965/1966.|1965–66]]. | rowspan=3| {{tooltip|GF|Grupna faza}} | align=left|{{ZD|POLJ}} [[Gwardia Varšava]] |2–1 |1–2 |rowspan=3 align="center"|[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | align=left|{{ZD|ČSSR}} [[TJ Baník Ostrava|Baník Ostrava]] |3–1 |1–1 |- | align=left|{{ZD|DRNJ}} [[1. FC Lokomotive Leipzig|Lokomotive Leipzig]] |2–2 |0–0 |- |} ====[[Mitropa kup]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | rowspan=2|[[Mitropa kup 1963/1964.|1963–64]]. | 1/4 | align=left|{{ZD|AUT}} [[FK Austria Beč|Austria Beč]] |4–1 |2–0 |6–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 1/2 | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[MTK Budapest]] |1–1 |0–1 |1–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Mitropa kup 1964/1965.|1964–65]]. | 1/4 | align=left|{{ZD|Čehoslovačka}} [[ŠK Slovan Bratislava|Slovan Bratislava]] |2–1 |1–3 |3–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[Mitropa kup 1967/1968.|1967–68]]. |1R | align=left|{{ZD|Čehoslovačka}} [[Jednota Trenčín]] |1–0 |0–0 |1–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 1/4 | align=left|{{ZD|Čehoslovačka}} [[FC Spartak Trnava|Spartak Trnava]] |2–2 |1–2 |3–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=3|[[Mitropa kup 1968/1969.|1968–69]]. |1R | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[Budapest Honvéd FC|Budapest Honvéd]] |1–0 |1–0 |2–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/4 | align=left|{{ZD|ČSSR}} [[TJ Baník Ostrava|Baník Ostrava]] |4–0 |1–1 |5–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/2 | align=left|{{ZD|ČSSR}} [[TJ Sklo Union Teplice|Sklo Union Teplice]] |1–1 |1–2 |2–3 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ==Stadion== {{Glavni|Stadion Grbavica}} Željezničar od [[1953]]. godine svoje domaće utakmice igra na [[Stadion Grbavica|stadionu Grbavica]] u istoimenom sarajevskom naselju. Stadion je od 1953 godine pretrpio tri veća renoviranja. Prvo od [[1968]]. do [[1976]] kada je napravljena sjeverna tribina, zatim je obnovljen nakon reintegracije Grbavice kada je ponovo izgrađena drvena tribina na zapadnoj strani i pred sezonu 2004/05 kada su na sjevernu i južnu tribinu postavljene stolice čime je kapacitet stadiona smanjen na 12 000 mjesta. Stadion ne ispunjava kriterije UEFA, te zbog toga Željezničar svoje utakmice igra na stadionu Koševo. Nakon konstrukcije istočne tribine u aprilu 2017. godine, trenutni kapacitet stadiona je 13.146 sjedećih mjesta. [[Datoteka:Grbavica 2017.jpg|thumb|center|800px|Stadion Grbavica sa 12.601 gledalaca 1. aprila 2017. godine.<ref>https://fkzeljeznicar.ba/ukupan-prihod-sa-utakmice-protiv-slobode-87-490-km/25555/</ref>]] ==Navijači== Željezničar je i u Jugoslaviji bio prepoznatljiv kao ekipa koja je imala veliku podršku navijača. U šampionskoj sezoni 1971/72. Željezničar je titulu ovjerio na [[Stadion JNA|stadionu JNA]] pred velikim brojem svojih navijača. Navijači Željezničara, koji su se uvijek nalazili na južnoj strani stadiona Grbavica, svoj novi svijetli trenutak imaju u [[Beograd]]u 1981, ovaj put na [[Marakana|Marakani]] u finalu Kupa SFRJ. Preko 60.000 navijača [[FK Velež|Veleža]] i Željezničara ispunilo je Beogradski stadion. Tokom osamdesetih najposjećenije utakmice su bile one protiv velike četvorke ([[FK Partizan|Partizan]], [[FK Crvena zvezda|Crvena zvezda]], [[NK Dinamo Zagreb|Dinamo]], [[NK Hajduk Split|Hajduk]]), Veleža, kao i protiv gradskog rivala [[FK Sarajevo|Sarajeva]].<ref>{{Cite web |url=http://themaniacs.org/tm87/historija.html |title=Historija "The Maniacs 87" |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140720023729/http://themaniacs.org/tm87/historija.html |archive-date=20. 7. 2014 |url-status=dead }}</ref> U drugoj polovini 80-ih dolazi do organizacije navijača Željezničara koji se nazivaju "The Maniacs", ili Manijaci. Stvaraju se i podgrupe "Blue Tigers" i "Joint Union". Najznačajniji vođa navijača Željezničara bio je [[Dževad Begić-Đilda]], heroj odbrane Sarajeva, koji je poginuo 11. jula 1992. godine. Manijaci, kao i drugi građani Sarajeva, 11. jula svake godine posjete i polože cvijeće ispred spomen-ploče Dževadu Begiću.<ref>[http://www.scsport.ba/v2/tekst.php?ID=22122 Manijaci položili cvijeće na spomen ploči Dževada Begića - Đilde]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> U spomen Đildi i njegovom bratu Izetu, u Sarajevu jedna ulica nosi ime "Braće Begić". Također, održava se i malonogometni turnir između Manijaka što je još jedan način da se oda počast heroju Sarajeva.<ref>[http://www.sarajevo-x.com/sport/nogomet/clanak/110710057 Počeo turnir "Dževad Begić Đilda" na Grbavici]</ref> Željezničar je imao mnogo poznatih simpatizera, a neki od njih su muzičari i glumci [[Davorin Popović]], [[Mladen Vojičić|Mladen Vojičić - Tifa]], [[Zdravko Čolić]], [[Goran Bregović]], [[Davor Sučić]], [[Branko Đurić|Branko Đurić - Đuro]], [[Boris Šiber]], [[Zenit Đozić]], [[Benjamin Filipović]], [[Milan Pavlović]], [[Nenad Janković]] (dr.Nele Karajlić), političari [[Željko Komšić]], [[Gradimir Gojer]], [[Alija Behmen]], [[Ljubiša Marković]], [[Nedžad Branković]], [[Marin Ivanišević]], pisci [[Aleksandar Hemon]], [[Miljenko Jergović]], [[Zuko Džumhur]], [[Dario Džamonja]] i mnogi drugi. ==Trenutni sastav== ''Posljednja izmjena: 30. juni 2025.''<ref>{{cite web| title = FK Željezničar - Prvi tim - Igrači| access-date = 30. 6. 2025| website = fkzeljeznicar.ba| url = https://fkzeljeznicar.ba/prvi-tim/}}</ref><ref>{{cite web | title = FK Zeljeznicar Sarajevo | access-date = 30. 6. 2025| year = 2025| website = transfermarkt.co.uk | url = http://www.transfermarkt.co.uk/zeljeznicar/startseite/verein/2573}}</ref> {{Nogometna ekipa početak}} {{Nogometna ekipa igrač|br=1|nac=BIH|ime=[[Tarik Abdulahović]]|poz=GK}} {{Nogometna ekipa igrač|br=2|nac=NIG|ime=[[Edwin Odinaka]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=3|nac=BIH|ime=[[Enes Alić]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=5|nac=BIH|ime=[[Afan Fočo]]|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=6|nac=HRV|ime=[[Marin Karamarko]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=7|nac=BIH|ime=[[Sulejman Krpić]]|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=8|nac=HRV|ime=[[Dan Lagumdžija]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=9|nac=BIH|ime=[[Hamza Jaganjac]]|poz=FW|ostalo=na posudbi iz [[NK Istra 1961|Istre 1961]]}} {{Nogometna ekipa igrač|br=10|nac=BIH|ime=[[Madžid Šošić]]|poz=MF}} {{kapiten}} {{Nogometna ekipa igrač|br=11|nac=BRA|ime=[[Vini Peixoto]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=13|nac=BIH|ime=[[Vedad Muftić]]|poz=GK}} {{Nogometna ekipa igrač|br=14|nac=MKD|ime=[[Matej Cvetanoski]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=15|nac=BIH|ime=[[Ernad Babaluk]]|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=16|nac=BIH|ime=[[Dženan Šabić]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa sredina}} {{Nogometna ekipa igrač|br=17|nac=NIG|ime=[[Olanrewaju Ibraheem]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=18|nac=BRA|ime=[[João Erick]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=19|nac=BIH|ime=[[Mustafa Šukilović]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=20|nac=CUR|ime=[[Giovanni Troupée]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=23|nac=CG|ime=[[Aleksandar Boljević]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=25|nac=BIH|ime=[[Aiman Šemdin]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=26|nac=BIH|ime=[[Malik Kolić]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=30|nac=BIH|ime=[[Vedad Garčević]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=33|nac=NIZ|ime=[[Collin Seedorf]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=42|nac=HRV|ime=[[Josip Pejić]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=44|nac=BRA|ime=[[Léo Simoni]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=88|nac=BIH|ime=[[Samir Radovac]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=90|nac=LUX|ime=[[Edin Osmanović]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br= |nac=BIH|ime=[[Admir Gojak]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa kraj}} ==Uspjesi== {| class="wikitable" ! Takmičenje ! Plasman ! Sezone |- |rowspan="2"| '''[[Prva nogometna liga Jugoslavije|Prva liga SFRJ]]''' |I mjesto |1971–72 |- |II mjesto |1970–71 |- |rowspan="2"| '''[[Druga nogometna liga Jugoslavije|Druga liga SFRJ]]''' |I mjesto |1956–57, 1961–62, 1977–78 |- |II mjesto |1953–54 |- |rowspan="2"| '''[[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]]''' |I mjesto |[[Prva nogometna liga Bosne i Hercegovine 1997/1998.|1997–98]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2000/2001.|2000–01]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2001/2002.|2001–02]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2009/2010.|2009–10]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2011/2012.|2011–12]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2012/2013.|2012–13]] |- |II mjesto |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2002/2003.|2002–03]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2002/2003.|2003–04]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2004/2005.|2004–05]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2014/2015.|2014–15]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2016/2017.|2016–17]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2017/2018.|2017–18]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2019/2020.|2019–20]] |- |'''[[Kup Jugoslavije u nogometu|Kup SFRJ]]''' |Finalista |1980–81 |- |rowspan="2"| '''[[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu|Kup BiH]]''' |Pobjednik |1999–2000, 2000–01, 2002–03, 2010–11, 2011–12, [[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu 2017/2018.|2017–18]] |- |Finalista |1996–97, 2001–02, 2009–10, 2012–13 |- |'''[[Superkup Bosne i Hercegovine u nogometu|Superkup]]''' |Pobjednik |1998, 2000, 2001 |- |rowspan="2"| '''[[Kup UEFA]]''' |1/2 finale |1984–85 |- |1/4 finale |1971–72 |- |} ==Treneri== {{Div col|5}} *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Adolf Šmit]] (1922–1923) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Josip Šebalj]] (1923–1934) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Milovan Adamović]] (1934–1935) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Vilim Novak]] (1935–1936) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Petar Bugarinović]] (1936–1939) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Dušan Marković]] (1939–1941) *[[Drugi svjetski rat]] (1941–1945) *{{ZD|JUG}} [[Zdravko Pavlić]] (1945) *{{ZD|JUG}} [[Milan Rajlić]] (1945–1947) *{{ZD|JUG}} [[Ivica Medarić]] (1947) *{{ZD|JUG}} [[Mensur Bajrami]] ''(privremeno)'' (1947–1948) *{{ZD|ČEŠ}} [[František Bičiště]] (1948–1949) *{{ZD|JUG}} [[Josip Bulat]] (1949) *{{ZD|JUG}} [[Stevo Maslavarić]] (1950) *{{ZD|JUG}} [[Aleksandar Petrović (nogomet)|Aleksandar Petrović]] (1950) *{{ZD|JUG}} [[Slavko Zagorac]] (1951) *{{ZD|JUG}} [[Zdravko Pavlić]] (1952–1953) *{{ZD|JUG}} [[Branislav Hrnjiček]] (1953–1954) *{{ZD|JUG}} [[Prvoslav Dragičević]] (1954–1955) *{{ZD|JUG}} [[Miloš Pajević]] (1955) *{{ZD|JUG}} [[Mensur Bajrami]] (1955–1956) *{{ZD|JUG}} [[Branko Šalipur]] (1956) *{{ZD|JUG}} [[Miroslav Brozović]] (1956–1958) *{{ZD|MAĐ}} [[László Fenyvesi]] (1958–1959) *{{ZD|JUG}} [[Mensur Bajrami]] (1959) *{{ZD|JUG}} [[Dimitrije Tadić]] (1959–1960) *{{ZD|JUG}} [[Branko Stanković]] (1960) *{{ZD|JUG}} [[Joško Domorocki]] (1960–1961) *{{ZD|JUG}} [[Vlatko Konjevod]] (1961–1964) *{{ZD|JUG}} [[Munib Saračević]] (1964–1965) *{{ZD|JUG}} [[Josip Babić]] (1965–1966) *{{ZD|JUG}} [[Marcel Žigante]] (1966–1967) *{{ZD|JUG}} [[Milan Ribar]] (1967–1976) *{{ZD|JUG}} [[Vasilije Radović]] ''(privremeno)'' (1976–1977) *{{ZD|JUG}} [[Sulejman Rebac]] (1977–1978) *{{ZD|JUG}} [[Ivica Osim]] (1978–1986) *{{ZD|JUG}} [[Boris Bračulj]] (1986–1987) *{{ZD|JUG}} [[Mile Prnjatović]] (1987) *{{ZD|JUG}} [[Blagoje Bratić]] (1987–1988) *{{ZD|JUG}} [[Josip Bukal]] (1988) *{{ZD|JUG}} [[Mišo Smajlović]] ''(privremeno)'' (1988–1989) *{{ZD|JUG}} [[Nedeljko Gugolj]] (1989) *{{ZD|JUG}} [[Mišo Smajlović]] (1989–1991) *{{ZD|JUG}} [[Milan Ribar]] (1991–1992) *[[Rat u Bosni i Hercegovini]] (1992–1994) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Mišo Smajlović]] (1994–1997) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Tarik Hodžić]] ''(privremeno)'' (1997) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Dino Đurbuzović]] (1997) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Boris Bračulj]] (1997–1998) *{{ZD|BIH}} [[Enver Hadžiabdić]] (1998–1999) *{{ZD|BIH}} [[Nedžad Verlašević]] (1999) *{{ZD|BIH}} [[Enver Hadžiabdić]] (1999–2000) *{{ZD|BIH}} [[Dino Đurbuzović]] (2000–2001) *{{ZD|BIH}} [[Amar Osim]] (2001–2003) *{{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2003–2004) *{{ZD|ČEŠ}} [[Jiří Plíšek]] (2004) *{{ZD|BIH}} [[Ismet Štilić]] ''(privremeno)'' (2004) *{{ZD|BIH}} [[Ivo Ištuk]] (2005) *{{ZD|BIH}} [[Ratko Ninković]] (2005) *{{ZD|BIH}} [[Almir Memić]] ''(privremeno)'' (2006) *{{ZD|BIH}} [[Nenad Starovlah]] (2006) *{{ZD|BIH}} [[Dželaludin Muharemović]] ''(privremeno)'' (2006) *{{ZD|BIH}} [[Enver Hadžiadbić]] (2007–2008) *{{ZD|BIH}} [[Simo Krunić]] (2008) *{{ZD|BIH}} [[Demir Hotić]] (2009) *{{ZD|BIH}} [[Amar Osim]] (2009–2013) *{{ZD|BIH}} [[Dino Đurbuzović]] (2013–2014) *{{ZD|BIH}} [[Admir Adžem]] (2014) *{{ZD|BIH}} [[Almir Memić]] (2014–2015) *{{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2015) *{{ZD|BIH}} [[Vlado Čapljić]] (2015) *{{ZD|BIH}} [[Edis Mulalić]] (2015–2016) *{{ZD|BIH}} [[Haris Alihodžić]] ''(privremeno)'' (2016) *{{ZD|SLO}} [[Miloš Kostić]] (2016) *{{ZD|SRB}} [[Slavko Petrović]] (2016–2017) *{{ZD|BIH}} [[Admir Adžem]] (2017–2018) *{{ZD|SRB}} [[Slobodan Krčmarević]] (2018) *{{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2018) *{{ZD|BIH}} [[Amar Osim]] (2018–2021) *{{ZD|BIH}} [[Blaž Slišković]] (2021) *{{ZD|HRV}} [[Tomislav Ivković]] (2021) *{{ZD|BIH}} [[Edis Mulalić]] (2022–2023) *{{ZD|BIH}} [[Nermin Bašić]] (2023) *{{ZD|BIH}} [[Haris Alihodžić]] ''(privremeno)'' (2023) *{{ZD|SAU}} [[Abdulhakeem Al-Tuwaijri]] (2023–2024) *{{ZD|BIH}} [[Bruno Akrapović]] (2024) *{{ZD|BIH}} [[Dino Đurbuzović]] ''(privremeno)'' (2024) *{{ZD|BIH}} [[Denis Ćorić]] (2024–2025) *{{ZD|BIH}} [[Admir Adžem]] (2025–danas) {{Div col end}} ==Predsjednici kluba== {{Div col|5}} *Hinko Tegzeš *Ljubo Gospodnetić *Tadija Živković *Drago Matulić *Dušan Savić *Pavle Bašić *Ljubiša Veselinović *Vidak Bulajić *Halid Topić *Josip Vranešić *Gojko Pobrić *Miladin Draškić *Radoslav Škobić *Božidar Čalović *Omer Topuzović *Nusret Mahić *Hamdija Omanović *Anto Sučić *Nedjeljko Stipić *Subhija Karamehić *Božo Bevanda *Nedžad Dizdarević *Hajrudin Čengić *Esad Ibrahimović *[[Nedžad Branković]] *Kemal Kozarić *Redžad Ćatić *Sabahudin Žujo *Faruk Telibećirović *Narcis Džumhur *Samir Landžo *Mladen Grubešić *Faruk Telibećirović *Sabahudin Žujo *[[Almir Gredić]] *Vedran Vukotić *Senad Misimović *Nihad Selimović *Admir Džubur *Samir Cerić *Nazif Hasanbegović *Edis Kovačević *Jusuf Tanović *Oro Ibrišimović *Admir Tunović {{Div col end}} ==Reference== {{Refspisak|2}} ==Vanjski linkovi== {{Commonscat|FK Željezničar}} *[http://www.fkzeljeznicar.ba/ Zvanična stranica kluba] *[http://www.themaniacs.org/ Nezvanična stranica navijača] *[http://www.uefa.com/teamsandplayers/teams/club=64381/profile/index.html FK Željezničar na zvaničnoj stranici UEFA-e] *[http://www.fifa.com/world-match-centre/clubs/club=bosnia-and-herzegovina-zeljeznicar-sarajevo-1885395/index.html FK Željezničar na zvaničnoj stranici FIFA-e] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150427224348/http://www.fifa.com/world-match-centre/clubs/club=bosnia-and-herzegovina-zeljeznicar-sarajevo-1885395/index.html |date=27. 4. 2015 }} *[https://web.archive.org/web/20070809015818/http://www.themaniacs.org/index.php?option=content&task=view&id=493&Itemid=82 Historija Željezničara na stranici themaniacs.org] {{Premijer liga Bosne i Hercegovine}} {{Navkutije |ime = |naslov = FK Željezničar u takmičenjima |naslovstil = background-color:#FFd700; border: solid 1px #000; color:#000000; |podaci1 = {{Nogometni prvaci Bosne i Hercegovine}} {{Osvajači kupa Bosne i Hercegovine u nogometu}} }} {{Sportista godine Bosne i Hercegovine}} {{Sarajevo}} {{Poluzaštita}} [[Kategorija:FK Željezničar Sarajevo]] [[Kategorija:Nogometni klubovi u Bosni i Hercegovini|Željezničar]] [[Kategorija:Sport u Sarajevu|Željezničar]] [[Kategorija:SD Željezničar]] [[Kategorija:Nogometni klubovi osnovani 1921.|Željezničar]] [[Kategorija:Sportski kolektiv godine Bosne i Hercegovine]] k1uqzuyopfeu4cw8xvg9hbri6r1v78d 3734153 3734140 2025-07-10T23:09:14Z Bakir123 110053 /* UEFA Konferencijska liga */ 3734153 wikitext text/x-wiki {{Preusmjerenje|FK Željezničar}} {{Infokutija fudbalski klub | Boja1 = white | Boja2 = #1A478F | Ime kluba = FK Željezničar | Puno ime = Fudbalski klub<br>Željezničar Sarajevo | Grb = FK Željezničar Sarajevo.png | veličina_grba = 160px | Nadimak = ''Željo''<br>''Plavi'' | Osnovan = 19. septembar 1921.<ref>{{cite web|title=Osnivanje kluba - FK Željezničar|url=http://fkzeljeznicar.ba/klub/historija/osnivanje-kluba/|website=fkzeljeznicar.ba|access-date=7. 8. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150805074324/http://fkzeljeznicar.ba/klub/historija/osnivanje-kluba/|archive-date=5. 8. 2015|url-status=dead}}</ref> | Raspušten = | Lokacija = [[Sarajevo]]<br>[[Bosna i Hercegovina]] | Boje = {{colorbox|#1A478F}} {{colorbox|white}} | Federacija = [[Nogometni savez Bosne i Hercegovine|N/FS BiH]] | Konfederacija = [[UEFA]] | Liga = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga BiH]] | Stadion = [[Stadion Grbavica|Grbavica]] | Kapacitet = 13.146<ref>{{cite web|title=Jeste li znali… Zašto se stadion Grbavica u Sarajevu zove “Dolina ćupova”|url=http://doznajemo.com/2012/05/30/jeste-li-znali-zasto-se-stadion-grbavica-u-sarajevu-zove-dolina-cupova/|website=doznajemo.com|access-date=7. 8. 2015|date=30. 5. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304191824/http://doznajemo.com/2012/05/30/jeste-li-znali-zasto-se-stadion-grbavica-u-sarajevu-zove-dolina-cupova/|archive-date=4. 3. 2016|url-status=dead}}</ref> | Vlasnik kluba = | Predsjednik kluba = [[Admir Tunović]] | Trener = [[Admir Adžem]] | Uspjesi = 16 trofeja | Nacionalni kupovi = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga BiH]] '''X6'''<br>[[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu|Kup BiH]] '''X6'''<br>[[Nogometni superkup Bosne i Hercegovine|Superkup BiH]] '''X3'''<br>[[Prva nogometna liga Jugoslavije|Prva liga Jugoslavije]] '''X1''' | Evropski kupovi = | Adresa = Bulevar Ivice Osima 27<br />71000 Sarajevo | Plasman u prethodnoj sezoni = 4. mjesto | Prethodna sezona = [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | Webstranica = [http://www.fkzeljeznicar.ba/ fkzeljeznicar.ba] | Trenutna sezona = [[Datoteka:Soccerball_current_event.svg|30px]] [[FK Željezničar Sarajevo – sezona 2025/2026.|Trenutna sezona]] | uzorak_lr1 = _zeljeznicar2122h | uzorak_t1 = _zeljeznicar2122h | uzorak_dr1 = _zeljeznicar2122h | uzorak_š1 = | uzorak_č1 = | lijeva ruka1 = | tijelo1 = | desna ruka1 = | šorc1 = 0000FF | čarape1 = 0000FF | opis1 = | uzorak_lr2 = _zeljeznicar2122a | uzorak_t2 = _zeljeznicar2122a | uzorak_dr2 = _zeljeznicar2122a | uzorak_š2 = | uzorak_č2 = | lijeva ruka2 = FFFFFF | tijelo2 = FFFFFF | desna ruka2 = FFFFFF | šorc2 = 87CEFA | čarape2 = 87CEFA | opis2 = | uzorak_lr3 = _haugesund17h | uzorak_t3 = _macronkimah1wrb | uzorak_dr3 = _haugesund17h | uzorak_š3 = | uzorak_č3 = | lijeva ruka3 = FFFFFF | tijelo3 = FFFFFF | desna ruka3 = FFFFFF | šorc3 = FFFFFF | čarape3 = FFFFFF | opis3 = }} '''Fudbalski klub Željezničar''', poznat i pod nadimkom '''Željo''', jest profesionalni [[nogomet]]ni klub iz [[Sarajevo|Sarajeva]], [[Bosna i Hercegovina]]. Takmiči se u [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer ligi Bosne i Hercegovine]]. Osnovan je 19. septembra 1921. Željezničar je jedan od najpoznatijih i, uz [[FK Sarajevo]], najtrofejniji nogometni klub iz Bosne i Hercegovine sa šest osvojenih trofeja nacionalnog prvenstava, šest titula nacionalnog kupa, kao i tri titule superkupa. U sezoni 1971/1972. osvojio je prvu ligu Jugoslavije. Godine 1981. igrao je finale kupa Jugoslavije. Najveći uspjeh u evropskim takmičenjima ostvaruje u sezoni 1984/1985. kada je igrao polufinale [[UEFA Evropska liga|Kupa UEFA]]. Za klub je nastupalo nekoliko reprezentativaca Jugoslavije i Bosne i Hercegovine, neki od njih su: [[Ivica Osim]], [[Mehmed Baždarević]], [[Josip Katalinski]], [[Edin Bahtić]], [[Haris Škoro]] i [[Edin Džeko]]. Nadimak kluba je ''Plavi''. Najveći rival Željezničara je FK Sarajevo. Domaće utakmice igra na stadionu [[Stadion Grbavica|Grbavica]]. ==Historija== ===Početak: Prvi radnički klub u Sarajevu=== Željezničar su osnovali radnici ''Željezničke radionice'' na inicijativu [[Dimitrije Dimitrijević|Dimitrija Dimitrijevića]] 15. septembra 1921. Zajedno sa Ludvigom Lepleom, Stjepanom Katalinićem i ostalim radnicima iz Željezničke radionice skupljaju novac za kupovinu lopte i dresova na kojima su bila kao grb izvezena krila lokomotive sa loptom, a zatim i za registraciju kluba kod Sarajevskog podsaveza. Kao tada jedini radnički klub među ostalim, nacionalno orjentisanim klubovima, Željezničar se susreo sa mnogim teškoćama. Prva utakmica odigrana je sa [[NK SAŠK Napredak Sarajevo|SAŠK-om]] 17. septembra u 16 sati. Na igralištu je prisustvovalo 500 gledalaca, a SAŠK je bio bolji, pobjedivši sa 5-1. Nakon poraza Željezničar je sljedećeg dana odigrao drugu prijateljsku utakmicu sa ''Sarajevskim Sportskim Klubom'' i zabilježio prvu pobjedu od 2-1. {{Citat2|'''SAŠK KONTRA ŽELJEZNIČARA'''<br />U subotu 17. o. mj. u 4 sata poslije podne odigraće SAŠK prvu javnu utakmicu nakon svog povratka sa turneje. Interes za ovu utakmicu je osobit pošto ćemo imati priliku da vidimo novih trikova koje je SAŠK na svojoj turneji pripremio. Igra će prema tome biti vrlo zanimljiva, igra se na Kovačićima. Cijena uobičajena.|Večernja pošta 16. septembar 1921.}} ===Takmičenje u okviru Sarajevskog podsaveza=== [[Datoteka:ZELJO_PRVI_LOGO.png|mini|desno|180px|Prvi grb Željezničara.]] Prvu takmičarsku sezonu Željezničar je igrao u drugom razredu sarajevskog podsaveza, gdje su još nastupali: ''Troja'', ''Šparta'', ''Barakohba''. Ekipu je vodio [[Silvio Alkalaj]]. Prvu utakmicu Željezničar je igrao 2. novembra 1921. protiv Troje. Rezultat je bio 1-1. Prvu pobjedu u službenim utakmicama "plavi" su zabilježili u proljetnom dijelu prve sezone protiv Barakohbe. Rezultat je bio uvjerljiv 7-0. Napokon u sezoni 1925-1926 Željezničar uspjeva ući u Prvi razred Sarajevskog podsaveza. Nadmoćno, sa 4 pobjede nad konkurentima i gol razlikom 18 – 4 Željo se konačno dokopao dugo željenog cilja. Sezonu prije ostvarena je i rekordna pobjeda u dosadašnjoj historiji Željezničara 18-0. Ova pobjeda ostvarena je u sezoni 1924-25 nad ekipom Barkohoba, u drugom razredu Sarajevskog podsaveza. Prvi stadion na kojem je Željezničar igrao svoje utakmice je bilo vojno vježbalište na Čengić Vili - [[Egzercir]]. Egzercir je korišten jer Željo kao radnički "Željezničarski sportski klub" nije imao novca za iznamljivanje nekog od gradskih terena kojima su gazdovali SAŠK, Hajduk i Slavija. Većinu svog ligaškog staža Željezničar je proveo u Sarajevskoj ligi, dok je takmičenje u prvoj ligi Jugoslavije bilo rezervisano za tada bolji SAŠK. ===Oduzimanje najboljih igrača=== Početkom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] zaustavlja se rad kluba. Nakon završetka rata klub se obnavlja i nastupa u prvoj ligi Bosne i Hercegovine koju osvaja, te tako ostvaruje plasman u prvu ligu Jugoslavije, u njenoj premijernoj sezoni 1946-47. Međutim nakon što je gradska vlast formirala novi klub ''Torpedo'' (kasnije [[FK Sarajevo|Sarajevo]]) koji je trebao predstavljati najbolje iz BiH, većina igrača Željezničara dobija naređenje da pređe u novi klub. Odlukom političkih vrhova Željezničar je novoformiranom klubu Torpedo morao ustupiti svoje najbolje igrače: Lovrića (kapiten), Alajbegovića, Konjevoda, Lazarevića, Rajlića, Golca i Šilića. Jedini igrač koji je uspio odoliti svim ucjenama je Joško Domorocki.<ref>{{Cite web |url=http://i46.tinypic.com/mcc1oy.jpg |title=Kako je nestalo pola Želje |access-date=26. 7. 2011 |archive-date=7. 3. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120307033224/http://i46.tinypic.com/mcc1oy.jpg |url-status=dead }}</ref> Takav slijed događaja bio je poguban po Željezničar koji ispada iz prve lige, a period konsolidacije trajao je do sezone 1953/54 kada se plavi ponovo vraćaju u prvu ligu Jugoslavije. ===Prva titula=== [[Datoteka:ZELJO_GRB.png|mini|desno|180px|Grb Željezničara za vrijeme SFRJ.]] Bile su to najslavnije godine tima sa Grbavice. Željezničar je u sezoni 1971-72. osvojio šampionsku krunu nekadašnje [[Jugoslavija|Jugoslavije]]. Bila je to godina u kojoj su izabranici [[Milan Ribar|Milana Ribara]] vodili mrtvu trku sa beogradskom [[FK Crvena zvezda|Crvenom zvezdom]]. Na kraju su "plavi" sakupili 59, a beograđani 49 bodova. Željo je doživio samo četiri poraza, dok su 9 puta igrali neriješeno. Pobjedilo se čak u 21 utakmici. Impozantntna gol razlika govori sama po sebi o snazi tadašnjeg Želje. Postignuto je 55 pogodaka, što je bilo dovoljno za treće mjesto rang-liste najefikasnijih ekipa, a da je odbrana odigrala veliku ulogu govori podatak da je primljeno samo 20 golova (najmanje u ligi). Postignuta je i velika pobjeda protiv slovenskog Maribora od 8:0. Gradski derbi u dva susreta zavrsen je egalom. Na Grbavici je bio bolji Željezničar rezultatom 2:1, a u uzvratu na Koševu protivnik je bio bolji identičnim ishodom. Kao sto je spomenuto stručni štab je predvodio [[Milan Ribar]], a na klupi su još sjedili [[Sulejman Kulović]] i [[Fadil Požegija]]. Najbolji strijelac Želje u ovoj sezoni bio je legenda sa Grbavice, [[Josip Bukal]] sa postignutih 14 pogodaka, a [[Božo Janković]] dao je 13, dok je [[Josip Katalinski]] 12 puta pogađao mreže protivničkih golmana. [[Slobodan Janjuš]], golman "plavih" je u toj godini postao rekorder po do tada najmanjem broju primljenih golova u svim odigranim šampionatima, svega 20. Šampionsku generaciju činili su: Slobodan Janjuš, Dragan Kojović, Velija Bećirspahić, Blagoje Bratić, Josip Katalinski, Enver Hadžiabdić, Branislav Jelušić, Božo Janković, Josip Bukal, Edin Sprečo, Avdija Deraković, Slobodan Kojović, Fahrija Hrvat, Džemaludin Serbo, Nusret Kadrić, Hajrudin Saračević, Miloš Radović i Željko Rodić. ===Period poslije rata u BiH=== [[Datoteka:ZELJO_GRB_1996.png|mini|desno|180px|Grb Željezničara nakon rata.]] Tokom rata u Bosni i Hercegovini i opsade Sarajeva, stadion Željezničara našao se na srpskoj strani, a zapadna tribina bila je u potpunosti spaljena.<ref>[http://img64.imageshack.us/img64/345/scan0016e.jpg Uništena zapadna tribina]</ref><ref>[https://archive.today/20120713073340/img10.imageshack.us/img10/2426/scan0017j.jpg Uništena zapadna tribina sa sjeverne tribine]</ref> Entuzijasti i pobornici plavog tima održavali su treninge u školskim salama, samo kako klub ne bi izgubio kontinuitet. Nakon rata 2. maja 1996. održana je prva poslijeratna utakmica na Grbavici, i to između FK Željezničar i [[FK Sarajevo]], nakon što je stadion očišćen od strane pionira FK Željezničar.<ref>[https://archive.today/20120710114319/img18.imageshack.us/img18/9312/scan0026j.jpg Pioniri FK Željezničar, mart 1996.]</ref> Utakmica je završena rezultatom 1:1.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=sJeT8buQdzY FK Željezničar-FK Sarajevo 1:1]</ref> 5. juna 1998. godine održan je Play-Off za prvaka Bosne i Hercegovine na stadionu Koševo. U 89. minuti [[Hadis Zubanović]] je plavima donio prvu titulu prvaka BiH. 5. juni navijači Željezničara slave kao "Zubandan".<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=NQ3dahARaD8 Sretan Zubandan!]</ref> U 2001. i 2002. godini Željezničar osvaja dvije uzastopne titule prvaka pod trenerskom palicom [[Amar Osim]]a. Nakon evropskog poraza od [[FC Hearts]] iz Škotske, Amar Osim napušta klupu Željezničara i odlazi u japanski [[JEF United]]. Do 2009. godine Željezničar ne postiže uspjehe, a klub se suočava sa strašnim finansijskim problemima. Ipak, nakon promjene Upravnog odbora kluba, na klupu se vraća miljenik navijača Amar Osim<ref>{{Cite web |url=http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/amar-osim-od-ponedeljka-trener-zelje/19184 |title=Amar Osim od ponedjeljka trener Želje |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170929231950/http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/amar-osim-od-ponedeljka-trener-zelje/19184 |archive-date=29. 9. 2017 |url-status=dead }}</ref> i odmah u prvoj sezoni 2009/10. Željezničaru donosi titulu <ref>[http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/osim-furiozno-smo-dosli-do-titule/36868 Osim:Furiozno smo došli do titule]</ref>. U sezoni 2010/11. Željezničar se plasirao na 3. poziciju u šampionatu BiH, i osvaja Kup BiH nakon pobjeda od 1:0 na Grbavici<ref>[http://www.sportsport.ba/bh_fudbal/video-zeljeznicar---celik-10/56013 Željezničar - Čelik 1:0]</ref> i 0:3 na Bilinom Polju protiv FK Čelik Zenica.<ref>{{Cite web |url=http://www.sportsport.ba/tekst/3/zeljo-osvojio-kup-bih/57718 |title=Željo osvojio Kup BiH |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110820040838/http://www.sportsport.ba/tekst/3/zeljo-osvojio-kup-bih/57718 |archive-date=20. 8. 2011 |url-status=dead }}</ref> ==Evropski nastupi== Kako u domaćim takmičenjima, Željezničar je imao uspjeha i u evropskim kupovima. Prvo učestvovanje Željezničara nekom od evropskih takmičenja bilo je u sezoni 1971-72. Nakon što je u sezoni osvojio drugo mjesto Željezničar je nastupio u prvoj sezoni novog evropskog takmičenja - [[Kup UEFA|kupa UEFA]]. U prvom kolu je izbačen belgijski [[Club Brugge]] ukupnim rezultatom 4-3, a dalje su padali [[Bologna FC 1909|Bologna]], škotski [[St. Johnstone FC|St. Johnstone]], da bi u četvrtfinalu na penale ispao od mađarskog [[Ferencvárosi Torna Club|Ferencvarosa]]. Najbolji strijelci Željezničara u ovom takmičenju su bili [[Josip Bukal]] sa 7 golova i [[Edin Sprečo]] sa 5 golova. Najveći međunarodni uspjeh Željezničar je postigao u sezoni 1984-85. Naime, te sezone "plavi” sa Grbavice pod vodstvom [[Ivica Osim|Ivice Osima]] bili su nadomak finala kupa UEFA. U prvom kolu žrijeb je htio da Željezničar igra sa bugarskim [[OFC Sliven 2000|Slivenom]] Bugari su slavili na svom terenu (1-0), da bi u revanšu u [[Sarajevo|Sarajevu]] doživjeli debakl, 5-1 za Željezničar. Drugo kolo donosi švicarski [[FC Sion|Sion]]. Nakon pobjede na [[Stadion Grbavica|Grbavici]] od 2-1, u drugom meču Željo je uspio očuvati minimalnu prednost, remizirajući (1-1). U narednoj rundi je igrao protiv [[FC Universitatea Craiova|FC Universitate]]. U prvom meču rumunisu bili bolji sa 2-0. Očekivalo se da je ta prednost neuhvatljiva. Međutim, Željezničar je u revanšu pobijedio sa 4-0. Ulazak među osam je bio veliki uspjeh. Na Grbavici su savladani uvijek neugodni Sovjeti. [[FK Dinamo Minsk|Dinamo]] iz [[Minsk]]a je poražen rezultatom 2-0, da bi u revanšu odigrao 1-1. U polufinalu protivnik je bio [[FC Videoton Székesfehérvár|Videoton]], ekipa koja je do tada eliminisala velikane poput [[Manchester United]]a, [[PSG|PSG-a]] i beogradskog [[FK Partizan|Partizan]] koji je poražen čak sa 5-0. Na prvoj utakmici u [[Sekesfehervaru]] Mađari su vodili sa 2:0, da bi tadašnji reprezentativac [[Haris Škoro]] postigao gol za smanjenje vodstva. U finišu Videoton povečava prednost. Krajnji ishod ovog meca glasio je 3-1. Prepuna Grbavica dočekala je [[24. april]]a 1984. godine u veličanstvenoj atmosferi. Golovima Bahtića i Ćurića Željo je bio jednom nogom u finalu elitnog evropskog takmičenja. Igrao se 87 minut. Najteži sportski trenutak u historiji Želje. Prvi prelazak preko centra Mađari su iskoristili na pravi nacin. Dovoljno je reci Cuhaji. Boje Željezničara u Evropi branili su: Škrba, Berjan, Baljić, Šabanadžović, Čapljić, Komšić, Čilić, Bahtić, Škoro, Mihajlović, Baždarević, Nikić, Samardžija. Željezničar je igrao i u [[UEFA Liga Prvaka|Kupu evropskih šampiona]], i to nakon osvojene titule 1972 godine. U sezoni 1972-73 Željo je igrao protiv engleskog tima [[Derby County FC|Derby County]] i izgubio obje utakmice, u gostima 0-2, dok je na Koševu gdje je igran revanš bilo 1-2. Nakon uspostavljanja [[Premijer liga BiH|Premijer lige BiH]] Željezničar je stalni učesnik evropskih takmičenja. U prethodnim godinama Željezničar se sastajao sa škotskim [[Kilmarnock FC|Kilmarnockom]] (d: 1-1, g: 0-1), poljskom [[Wisla Krakov|Wislom]] (d: 0-0, g: 1-3), bugarskim [[PFK Levski Sofija|Levskim]] (d: 0-0, g: 0-4), kiparskim [[Anorthosis Famagusta FC|Anorthosisom]] (d: 1-0, g: 3-1), škotskim [[Heart of Midlothian FC|Heartsom]] (d: 0-0, g: 0-2) i bugarskim [[PFK Liteks Loveč|Liteksom]] (d: 1-2, g: 0-7). Najveći poslijeratni uspjeh je postignut u sezoni 2002-03. kada je Željezničar došao do 3. pretkola [[UEFA Liga Prvaka|Lige Prvaka]]. Najprije je pobjeđen [[Íþróttabandalag Akraness|Akraness]] ukupnim rezultatom 4-0. Nakon toga Željo je u 2 utakmice bio bolji od norveškog predstavnika [[Lillestrøm SK|Lilestroma]] da bi na kraju pred 40.000 gledalaca na [[Stadion Koševo|stadionu Koševo]] ugostio engleski [[Newcastle United FC|Newcastle]]. Nažalost nije bilo snage za nešto više pa je Željo ispao ukupnim rezultatom 5-0. Nakon ispadanja iz Lige Prvaka Željo nastavlja takmičenje u Kupu UEFA, ali nesretno ispada od španske [[Málaga CF|Malage]] ukupnim rezultatom 0-1. Iako je u sezoni 2004-05. izborio učestvovanje u Kupu UEFA zbog nedobijanja [[UEFA program licenciranja|Uefine licence]] Željezničaru je uskraćen izlazak u Evropu. Nakon osvajanja titule 2010. godine Željezničar je igrao u 2. pretkolu Lige Prvaka protiv [[Hapoel Tel Aviv FC|Hapoela]] iz [[Tel Aviv]]a. Na Bloomfield Stadionu u Tel Avivu poražen je sa 5-0<ref>{{Cite web |url=http://www.neznase.ba/sport/nogomet/1619-hapoel-eljezniar-50katastrofalan-poraz-bh-prvaka.html |title=Katastrofalan poraz bh. prvaka |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927035824/http://www.neznase.ba/sport/nogomet/1619-hapoel-eljezniar-50katastrofalan-poraz-bh-prvaka.html |archive-date=27. 9. 2011 |url-status=dead }}</ref>, dok je na Koševu bilo 0-1 <ref>[http://www.youtube.com/watch?v=NEV4y0d78LQ Željezničar-Hapoel 0:1]</ref>. Osvajanje Kupa BiH 2011. godine i treća pozicija u prvenstvu osigurala je Željezničaru nastup u drugom pretkolu [[UEFA Evropska liga|Evropske lige]]. Željezničar je eliminisao [[FC Sheriff Tiraspol|Sheriff]] iz [[Tiraspol]]a ukupnim rezultatom 1-0.<ref>[http://www.fkzeljeznicar.com/vijesti/plavi-uspjesni-zeljo-u-trecem-pretkolu Plavi uspješni: Željo u trećem pretkolu]</ref>. U trećem pretkolu Željezničar je poražen u prvoj utakmici od [[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]] rezultatom 0-2<ref>[http://www.sportsport.ba/ino_fudbal/dobra-igra-nije-donijela-dobar-rezultat/61504 Dobra igra nije donijela dobar rezultat]</ref>. ===Utakmice=== ====[[UEFA Liga prvaka]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Takmičenje ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | [[Kup evropskih šampiona 1972/1973.|1972–73]]. | [[UEFA Liga prvaka|Kup evropskih šampiona]] |1 {{tooltip|R|Runda}} | align=left|{{ZD|ENG}} [[Derby County FC|Derby County]] |1–2 |0–2 |1–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2001/2002.|2001–02]]. | rowspan=7|[[UEFA Liga prvaka]] |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BUG}} [[PFK Levski Sofija|Levski Sofija]] |0–0 |0–4 |0–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=3|[[UEFA Liga prvaka 2002/2003.|2002–03]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ISL}} [[ÍA Akranes|Akranes]] |3–0 |1–0 |4–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|NOR}} [[Lillestrøm SK|Lillestrøm]] |1–0 |1–0 |2–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ENG}} [[Newcastle United FC|Newcastle United]] |0–1 |0–4 |0–5 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2010/2011.|2010–11]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|IZR}} [[Hapoel Tel Aviv FC|Hapoel Tel Aviv]] |0–1 |0–5 |0–6 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2012/2013.|2012–13]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|SLO}} [[NK Maribor|Maribor]] |1–2 |1–4 |2–6 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Liga prvaka 2013/2014.|2013–14]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ČEŠ}} [[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]] |1–2 |3–4 |4–6 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ====[[UEFA Evropska liga]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | rowspan=2|[[UEFA Evropska liga 2011/2012.|2011–12]]. |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MOL}} [[FC Sheriff Tiraspol|Sheriff Tiraspol]] |1–0 |0–0 |1–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|IZR}} [[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]] |0–2 |0–6 |0–8 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[UEFA Evropska liga 2014/2015.|2014–15]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|CG}} [[FK Lovćen|Lovćen]] |0–0 |1–0 |1–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MAK}} [[FK Metalurg Skopje|Metalurg]] |2–2 |0–0 |2–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |rowspan=3|[[UEFA Evropska liga 2015/2016.|2015–16]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MLT}} [[Balzan FC|Balzan]] |1–0 |2–0 |3–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|MAĐ}} [[Ferencvárosi TC|Ferencváros]] |2–0 |1–0 |3–0 |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BEL}} [[Standard Liège]] |0–1 |1–2 |1–3 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2" | [[UEFA Evropska liga 2017/2018.|2017–18]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|CG}} [[FK Zeta|Zeta]] |1–0 |2–2 |3–2 |[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠVE}} [[AIK Fotboll|AIK]] |0–0 |0–2 |0–2 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2" | [[UEFA Evropska liga 2018/2019.|2018–19]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|EST}} [[JK Narva Trans|Narva Trans]] |3–1 |2–0 |5–1 ||[[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|KIP}} [[Apollon Limassol|Apollon]] |1–2 |1–3 |2–5 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[UEFA Evropska liga 2020/2021.|2020–21]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|IZR}} [[Maccabi Haifa FC|Maccabi Haifa]] |{{n/a}} |1–3 |{{n/a}} |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ====[[UEFA Konferencijska liga]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- |rowspan=2|[[UEFA Evropska konferencijska liga 2023/2024.|2023–24.]] |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BLR}} [[FK Dinamo Minsk|Dinamo Minsk]] |2–2 |2–1 |4–3 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|AZE}} [[Neftçi Baku|Neftçi]] |2–2 |0–2 |2–4 |[[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |[[UEFA Konferencijska liga 2025/2026.|2025–26.]] |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|SVN}} [[FC Koper|Koper]] |1–1 | | | |} ====[[Kup UEFA]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | rowspan=4|[[Kup UEFA 1971/1972.|1971–72]]. | 1R | align=left|{{ZD|BEL}} [[Club Brugge KV|Club Brugge]] |3–0 |1–3 |4–3 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 2R | align=left|{{ZD|ITA}} [[Bologna FC 1909|Bologna]] |1–1 |2–2 |3–3 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 3R | align=left|{{ZD|ŠKO}} [[St. Johnstone FC|St. Johnstone]] |5–1 |0–1 |5–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/4 | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[Ferencvárosi Torna Club|Ferencváros]] |1–2 |2–1 |3–3 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=5|[[Kup UEFA 1984/1985.|1984–85]]. |1R | align=left|{{ZD|BUG|1971}} [[FK Sliven|Sliven]] |5–1 |0–1 |5–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2R | align=left|{{ZD|ŠVI}} [[FC Sion|Sion]] |2–1 |1–1 |3–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |3R | align=left|{{ZD|RUM|1965}} [[FC Universitatea Craiova|Universitatea Craiova]] |4–0 |0–2 |4–2 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/4 | align=left|{{ZD|SSSR}} [[FK Dinamo Minsk|Dinamo Minsk]] |2–0 |1–1 |3–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/2 | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[FC Videoton Székesfehérvár|Videoton]] |2–1 |1–3 |3–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Kup UEFA 1998/1999.|1998–99]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠKO}} [[Kilmarnock FC|Kilmarnock]] |1–1 |0–1 |1–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Kup UEFA 2000/2001.|2000–01]]. | {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|POLJ}} [[Wisła Kraków]] |0–0 |1–3 |1–3 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Kup UEFA 2002/2003.|2002–03]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠPA}} [[Málaga CF|Málaga]] |0–0 |0–1 |0–1 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[Kup UEFA 2003/2004.|2003–04]]. | {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|KIP}} [[Anorthosis Famagusta FC|Anorthosis Famagusta]] |1–0 |3–1 |4–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|ŠKO}} [[Heart of Midlothian FC|Heart of Midlothian]] |0–0 |0–2 |0–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[Kup UEFA 2004/2005.|2004–05]]. |1 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|SMR}} [[SS Pennarossa|Pennarossa]] |4–0 |5–1 |9–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |2 {{tooltip|KR|Kvalifikacijska runda}} | align=left|{{ZD|BUG}} [[PFK Litex Loveč|Litex Loveč]] |1–2 |0–7 |1–9 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ====[[Kup velesajamskih gradova]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- |[[Kup velesajamskih gradova 1970/1971.|1970–71]]. |1R | align=left|{{ZD|BEL}} [[RSC Anderlecht|Anderlecht]] |3–4 |4–5 |7–9 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ==== [[UEFA Intertoto kup]] ==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! |- | rowspan=3|[[Intertoto kup 1965/1966.|1965–66]]. | rowspan=3| {{tooltip|GF|Grupna faza}} | align=left|{{ZD|POLJ}} [[Gwardia Varšava]] |2–1 |1–2 |rowspan=3 align="center"|[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | align=left|{{ZD|ČSSR}} [[TJ Baník Ostrava|Baník Ostrava]] |3–1 |1–1 |- | align=left|{{ZD|DRNJ}} [[1. FC Lokomotive Leipzig|Lokomotive Leipzig]] |2–2 |0–0 |- |} ====[[Mitropa kup]]==== {| class="wikitable" style="text-align:center" ! Sezona ! Runda ! Protivnik ! {{tooltip|D|Domaćin}} ! {{tooltip|G|Gost}} ! Ukupno ! |- | rowspan=2|[[Mitropa kup 1963/1964.|1963–64]]. | 1/4 | align=left|{{ZD|AUT}} [[FK Austria Beč|Austria Beč]] |4–1 |2–0 |6–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 1/2 | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[MTK Budapest]] |1–1 |0–1 |1–2 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[Mitropa kup 1964/1965.|1964–65]]. | 1/4 | align=left|{{ZD|Čehoslovačka}} [[ŠK Slovan Bratislava|Slovan Bratislava]] |2–1 |1–3 |3–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=2|[[Mitropa kup 1967/1968.|1967–68]]. |1R | align=left|{{ZD|Čehoslovačka}} [[Jednota Trenčín]] |1–0 |0–0 |1–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | 1/4 | align=left|{{ZD|Čehoslovačka}} [[FC Spartak Trnava|Spartak Trnava]] |2–2 |1–2 |3–4 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan=3|[[Mitropa kup 1968/1969.|1968–69]]. |1R | align=left|{{ZD|MAĐ|1957}} [[Budapest Honvéd FC|Budapest Honvéd]] |1–0 |1–0 |2–0 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/4 | align=left|{{ZD|ČSSR}} [[TJ Baník Ostrava|Baník Ostrava]] |4–0 |1–1 |5–1 |[[Datoteka:Symbol keep vote.svg|17px]] |- |1/2 | align=left|{{ZD|ČSSR}} [[TJ Sklo Union Teplice|Sklo Union Teplice]] |1–1 |1–2 |2–3 |[[Datoteka:Symbol delete vote.svg|17px]] |} ==Stadion== {{Glavni|Stadion Grbavica}} Željezničar od [[1953]]. godine svoje domaće utakmice igra na [[Stadion Grbavica|stadionu Grbavica]] u istoimenom sarajevskom naselju. Stadion je od 1953 godine pretrpio tri veća renoviranja. Prvo od [[1968]]. do [[1976]] kada je napravljena sjeverna tribina, zatim je obnovljen nakon reintegracije Grbavice kada je ponovo izgrađena drvena tribina na zapadnoj strani i pred sezonu 2004/05 kada su na sjevernu i južnu tribinu postavljene stolice čime je kapacitet stadiona smanjen na 12 000 mjesta. Stadion ne ispunjava kriterije UEFA, te zbog toga Željezničar svoje utakmice igra na stadionu Koševo. Nakon konstrukcije istočne tribine u aprilu 2017. godine, trenutni kapacitet stadiona je 13.146 sjedećih mjesta. [[Datoteka:Grbavica 2017.jpg|thumb|center|800px|Stadion Grbavica sa 12.601 gledalaca 1. aprila 2017. godine.<ref>https://fkzeljeznicar.ba/ukupan-prihod-sa-utakmice-protiv-slobode-87-490-km/25555/</ref>]] ==Navijači== Željezničar je i u Jugoslaviji bio prepoznatljiv kao ekipa koja je imala veliku podršku navijača. U šampionskoj sezoni 1971/72. Željezničar je titulu ovjerio na [[Stadion JNA|stadionu JNA]] pred velikim brojem svojih navijača. Navijači Željezničara, koji su se uvijek nalazili na južnoj strani stadiona Grbavica, svoj novi svijetli trenutak imaju u [[Beograd]]u 1981, ovaj put na [[Marakana|Marakani]] u finalu Kupa SFRJ. Preko 60.000 navijača [[FK Velež|Veleža]] i Željezničara ispunilo je Beogradski stadion. Tokom osamdesetih najposjećenije utakmice su bile one protiv velike četvorke ([[FK Partizan|Partizan]], [[FK Crvena zvezda|Crvena zvezda]], [[NK Dinamo Zagreb|Dinamo]], [[NK Hajduk Split|Hajduk]]), Veleža, kao i protiv gradskog rivala [[FK Sarajevo|Sarajeva]].<ref>{{Cite web |url=http://themaniacs.org/tm87/historija.html |title=Historija "The Maniacs 87" |access-date=26. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140720023729/http://themaniacs.org/tm87/historija.html |archive-date=20. 7. 2014 |url-status=dead }}</ref> U drugoj polovini 80-ih dolazi do organizacije navijača Željezničara koji se nazivaju "The Maniacs", ili Manijaci. Stvaraju se i podgrupe "Blue Tigers" i "Joint Union". Najznačajniji vođa navijača Željezničara bio je [[Dževad Begić-Đilda]], heroj odbrane Sarajeva, koji je poginuo 11. jula 1992. godine. Manijaci, kao i drugi građani Sarajeva, 11. jula svake godine posjete i polože cvijeće ispred spomen-ploče Dževadu Begiću.<ref>[http://www.scsport.ba/v2/tekst.php?ID=22122 Manijaci položili cvijeće na spomen ploči Dževada Begića - Đilde]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> U spomen Đildi i njegovom bratu Izetu, u Sarajevu jedna ulica nosi ime "Braće Begić". Također, održava se i malonogometni turnir između Manijaka što je još jedan način da se oda počast heroju Sarajeva.<ref>[http://www.sarajevo-x.com/sport/nogomet/clanak/110710057 Počeo turnir "Dževad Begić Đilda" na Grbavici]</ref> Željezničar je imao mnogo poznatih simpatizera, a neki od njih su muzičari i glumci [[Davorin Popović]], [[Mladen Vojičić|Mladen Vojičić - Tifa]], [[Zdravko Čolić]], [[Goran Bregović]], [[Davor Sučić]], [[Branko Đurić|Branko Đurić - Đuro]], [[Boris Šiber]], [[Zenit Đozić]], [[Benjamin Filipović]], [[Milan Pavlović]], [[Nenad Janković]] (dr.Nele Karajlić), političari [[Željko Komšić]], [[Gradimir Gojer]], [[Alija Behmen]], [[Ljubiša Marković]], [[Nedžad Branković]], [[Marin Ivanišević]], pisci [[Aleksandar Hemon]], [[Miljenko Jergović]], [[Zuko Džumhur]], [[Dario Džamonja]] i mnogi drugi. ==Trenutni sastav== ''Posljednja izmjena: 30. juni 2025.''<ref>{{cite web| title = FK Željezničar - Prvi tim - Igrači| access-date = 30. 6. 2025| website = fkzeljeznicar.ba| url = https://fkzeljeznicar.ba/prvi-tim/}}</ref><ref>{{cite web | title = FK Zeljeznicar Sarajevo | access-date = 30. 6. 2025| year = 2025| website = transfermarkt.co.uk | url = http://www.transfermarkt.co.uk/zeljeznicar/startseite/verein/2573}}</ref> {{Nogometna ekipa početak}} {{Nogometna ekipa igrač|br=1|nac=BIH|ime=[[Tarik Abdulahović]]|poz=GK}} {{Nogometna ekipa igrač|br=2|nac=NIG|ime=[[Edwin Odinaka]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=3|nac=BIH|ime=[[Enes Alić]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=5|nac=BIH|ime=[[Afan Fočo]]|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=6|nac=HRV|ime=[[Marin Karamarko]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=7|nac=BIH|ime=[[Sulejman Krpić]]|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=8|nac=HRV|ime=[[Dan Lagumdžija]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=9|nac=BIH|ime=[[Hamza Jaganjac]]|poz=FW|ostalo=na posudbi iz [[NK Istra 1961|Istre 1961]]}} {{Nogometna ekipa igrač|br=10|nac=BIH|ime=[[Madžid Šošić]]|poz=MF}} {{kapiten}} {{Nogometna ekipa igrač|br=11|nac=BRA|ime=[[Vini Peixoto]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=13|nac=BIH|ime=[[Vedad Muftić]]|poz=GK}} {{Nogometna ekipa igrač|br=14|nac=MKD|ime=[[Matej Cvetanoski]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=15|nac=BIH|ime=[[Ernad Babaluk]]|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=16|nac=BIH|ime=[[Dženan Šabić]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa sredina}} {{Nogometna ekipa igrač|br=17|nac=NIG|ime=[[Olanrewaju Ibraheem]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=18|nac=BRA|ime=[[João Erick]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=19|nac=BIH|ime=[[Mustafa Šukilović]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=20|nac=CUR|ime=[[Giovanni Troupée]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=23|nac=CG|ime=[[Aleksandar Boljević]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=25|nac=BIH|ime=[[Aiman Šemdin]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=26|nac=BIH|ime=[[Malik Kolić]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=30|nac=BIH|ime=[[Vedad Garčević]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=33|nac=NIZ|ime=[[Collin Seedorf]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=42|nac=HRV|ime=[[Josip Pejić]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=44|nac=BRA|ime=[[Léo Simoni]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=88|nac=BIH|ime=[[Samir Radovac]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=90|nac=LUX|ime=[[Edin Osmanović]]|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br= |nac=BIH|ime=[[Admir Gojak]]|poz=MF}} {{Nogometna ekipa kraj}} ==Uspjesi== {| class="wikitable" ! Takmičenje ! Plasman ! Sezone |- |rowspan="2"| '''[[Prva nogometna liga Jugoslavije|Prva liga SFRJ]]''' |I mjesto |1971–72 |- |II mjesto |1970–71 |- |rowspan="2"| '''[[Druga nogometna liga Jugoslavije|Druga liga SFRJ]]''' |I mjesto |1956–57, 1961–62, 1977–78 |- |II mjesto |1953–54 |- |rowspan="2"| '''[[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]]''' |I mjesto |[[Prva nogometna liga Bosne i Hercegovine 1997/1998.|1997–98]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2000/2001.|2000–01]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2001/2002.|2001–02]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2009/2010.|2009–10]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2011/2012.|2011–12]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2012/2013.|2012–13]] |- |II mjesto |[[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2002/2003.|2002–03]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2002/2003.|2003–04]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2004/2005.|2004–05]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2014/2015.|2014–15]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2016/2017.|2016–17]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2017/2018.|2017–18]], [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2019/2020.|2019–20]] |- |'''[[Kup Jugoslavije u nogometu|Kup SFRJ]]''' |Finalista |1980–81 |- |rowspan="2"| '''[[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu|Kup BiH]]''' |Pobjednik |1999–2000, 2000–01, 2002–03, 2010–11, 2011–12, [[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu 2017/2018.|2017–18]] |- |Finalista |1996–97, 2001–02, 2009–10, 2012–13 |- |'''[[Superkup Bosne i Hercegovine u nogometu|Superkup]]''' |Pobjednik |1998, 2000, 2001 |- |rowspan="2"| '''[[Kup UEFA]]''' |1/2 finale |1984–85 |- |1/4 finale |1971–72 |- |} ==Treneri== {{Div col|5}} *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Adolf Šmit]] (1922–1923) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Josip Šebalj]] (1923–1934) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Milovan Adamović]] (1934–1935) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Vilim Novak]] (1935–1936) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Petar Bugarinović]] (1936–1939) *{{ZD|Kraljevina Jugoslavija}} [[Dušan Marković]] (1939–1941) *[[Drugi svjetski rat]] (1941–1945) *{{ZD|JUG}} [[Zdravko Pavlić]] (1945) *{{ZD|JUG}} [[Milan Rajlić]] (1945–1947) *{{ZD|JUG}} [[Ivica Medarić]] (1947) *{{ZD|JUG}} [[Mensur Bajrami]] ''(privremeno)'' (1947–1948) *{{ZD|ČEŠ}} [[František Bičiště]] (1948–1949) *{{ZD|JUG}} [[Josip Bulat]] (1949) *{{ZD|JUG}} [[Stevo Maslavarić]] (1950) *{{ZD|JUG}} [[Aleksandar Petrović (nogomet)|Aleksandar Petrović]] (1950) *{{ZD|JUG}} [[Slavko Zagorac]] (1951) *{{ZD|JUG}} [[Zdravko Pavlić]] (1952–1953) *{{ZD|JUG}} [[Branislav Hrnjiček]] (1953–1954) *{{ZD|JUG}} [[Prvoslav Dragičević]] (1954–1955) *{{ZD|JUG}} [[Miloš Pajević]] (1955) *{{ZD|JUG}} [[Mensur Bajrami]] (1955–1956) *{{ZD|JUG}} [[Branko Šalipur]] (1956) *{{ZD|JUG}} [[Miroslav Brozović]] (1956–1958) *{{ZD|MAĐ}} [[László Fenyvesi]] (1958–1959) *{{ZD|JUG}} [[Mensur Bajrami]] (1959) *{{ZD|JUG}} [[Dimitrije Tadić]] (1959–1960) *{{ZD|JUG}} [[Branko Stanković]] (1960) *{{ZD|JUG}} [[Joško Domorocki]] (1960–1961) *{{ZD|JUG}} [[Vlatko Konjevod]] (1961–1964) *{{ZD|JUG}} [[Munib Saračević]] (1964–1965) *{{ZD|JUG}} [[Josip Babić]] (1965–1966) *{{ZD|JUG}} [[Marcel Žigante]] (1966–1967) *{{ZD|JUG}} [[Milan Ribar]] (1967–1976) *{{ZD|JUG}} [[Vasilije Radović]] ''(privremeno)'' (1976–1977) *{{ZD|JUG}} [[Sulejman Rebac]] (1977–1978) *{{ZD|JUG}} [[Ivica Osim]] (1978–1986) *{{ZD|JUG}} [[Boris Bračulj]] (1986–1987) *{{ZD|JUG}} [[Mile Prnjatović]] (1987) *{{ZD|JUG}} [[Blagoje Bratić]] (1987–1988) *{{ZD|JUG}} [[Josip Bukal]] (1988) *{{ZD|JUG}} [[Mišo Smajlović]] ''(privremeno)'' (1988–1989) *{{ZD|JUG}} [[Nedeljko Gugolj]] (1989) *{{ZD|JUG}} [[Mišo Smajlović]] (1989–1991) *{{ZD|JUG}} [[Milan Ribar]] (1991–1992) *[[Rat u Bosni i Hercegovini]] (1992–1994) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Mišo Smajlović]] (1994–1997) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Tarik Hodžić]] ''(privremeno)'' (1997) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Dino Đurbuzović]] (1997) *{{ZD slika|Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg}} [[Boris Bračulj]] (1997–1998) *{{ZD|BIH}} [[Enver Hadžiabdić]] (1998–1999) *{{ZD|BIH}} [[Nedžad Verlašević]] (1999) *{{ZD|BIH}} [[Enver Hadžiabdić]] (1999–2000) *{{ZD|BIH}} [[Dino Đurbuzović]] (2000–2001) *{{ZD|BIH}} [[Amar Osim]] (2001–2003) *{{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2003–2004) *{{ZD|ČEŠ}} [[Jiří Plíšek]] (2004) *{{ZD|BIH}} [[Ismet Štilić]] ''(privremeno)'' (2004) *{{ZD|BIH}} [[Ivo Ištuk]] (2005) *{{ZD|BIH}} [[Ratko Ninković]] (2005) *{{ZD|BIH}} [[Almir Memić]] ''(privremeno)'' (2006) *{{ZD|BIH}} [[Nenad Starovlah]] (2006) *{{ZD|BIH}} [[Dželaludin Muharemović]] ''(privremeno)'' (2006) *{{ZD|BIH}} [[Enver Hadžiadbić]] (2007–2008) *{{ZD|BIH}} [[Simo Krunić]] (2008) *{{ZD|BIH}} [[Demir Hotić]] (2009) *{{ZD|BIH}} [[Amar Osim]] (2009–2013) *{{ZD|BIH}} [[Dino Đurbuzović]] (2013–2014) *{{ZD|BIH}} [[Admir Adžem]] (2014) *{{ZD|BIH}} [[Almir Memić]] (2014–2015) *{{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2015) *{{ZD|BIH}} [[Vlado Čapljić]] (2015) *{{ZD|BIH}} [[Edis Mulalić]] (2015–2016) *{{ZD|BIH}} [[Haris Alihodžić]] ''(privremeno)'' (2016) *{{ZD|SLO}} [[Miloš Kostić]] (2016) *{{ZD|SRB}} [[Slavko Petrović]] (2016–2017) *{{ZD|BIH}} [[Admir Adžem]] (2017–2018) *{{ZD|SRB}} [[Slobodan Krčmarević]] (2018) *{{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] (2018) *{{ZD|BIH}} [[Amar Osim]] (2018–2021) *{{ZD|BIH}} [[Blaž Slišković]] (2021) *{{ZD|HRV}} [[Tomislav Ivković]] (2021) *{{ZD|BIH}} [[Edis Mulalić]] (2022–2023) *{{ZD|BIH}} [[Nermin Bašić]] (2023) *{{ZD|BIH}} [[Haris Alihodžić]] ''(privremeno)'' (2023) *{{ZD|SAU}} [[Abdulhakeem Al-Tuwaijri]] (2023–2024) *{{ZD|BIH}} [[Bruno Akrapović]] (2024) *{{ZD|BIH}} [[Dino Đurbuzović]] ''(privremeno)'' (2024) *{{ZD|BIH}} [[Denis Ćorić]] (2024–2025) *{{ZD|BIH}} [[Admir Adžem]] (2025–danas) {{Div col end}} ==Predsjednici kluba== {{Div col|5}} *Hinko Tegzeš *Ljubo Gospodnetić *Tadija Živković *Drago Matulić *Dušan Savić *Pavle Bašić *Ljubiša Veselinović *Vidak Bulajić *Halid Topić *Josip Vranešić *Gojko Pobrić *Miladin Draškić *Radoslav Škobić *Božidar Čalović *Omer Topuzović *Nusret Mahić *Hamdija Omanović *Anto Sučić *Nedjeljko Stipić *Subhija Karamehić *Božo Bevanda *Nedžad Dizdarević *Hajrudin Čengić *Esad Ibrahimović *[[Nedžad Branković]] *Kemal Kozarić *Redžad Ćatić *Sabahudin Žujo *Faruk Telibećirović *Narcis Džumhur *Samir Landžo *Mladen Grubešić *Faruk Telibećirović *Sabahudin Žujo *[[Almir Gredić]] *Vedran Vukotić *Senad Misimović *Nihad Selimović *Admir Džubur *Samir Cerić *Nazif Hasanbegović *Edis Kovačević *Jusuf Tanović *Oro Ibrišimović *Admir Tunović {{Div col end}} ==Reference== {{Refspisak|2}} ==Vanjski linkovi== {{Commonscat|FK Željezničar}} *[http://www.fkzeljeznicar.ba/ Zvanična stranica kluba] *[http://www.themaniacs.org/ Nezvanična stranica navijača] *[http://www.uefa.com/teamsandplayers/teams/club=64381/profile/index.html FK Željezničar na zvaničnoj stranici UEFA-e] *[http://www.fifa.com/world-match-centre/clubs/club=bosnia-and-herzegovina-zeljeznicar-sarajevo-1885395/index.html FK Željezničar na zvaničnoj stranici FIFA-e] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150427224348/http://www.fifa.com/world-match-centre/clubs/club=bosnia-and-herzegovina-zeljeznicar-sarajevo-1885395/index.html |date=27. 4. 2015 }} *[https://web.archive.org/web/20070809015818/http://www.themaniacs.org/index.php?option=content&task=view&id=493&Itemid=82 Historija Željezničara na stranici themaniacs.org] {{Premijer liga Bosne i Hercegovine}} {{Navkutije |ime = |naslov = FK Željezničar u takmičenjima |naslovstil = background-color:#FFd700; border: solid 1px #000; color:#000000; |podaci1 = {{Nogometni prvaci Bosne i Hercegovine}} {{Osvajači kupa Bosne i Hercegovine u nogometu}} }} {{Sportista godine Bosne i Hercegovine}} {{Sarajevo}} {{Poluzaštita}} [[Kategorija:FK Željezničar Sarajevo]] [[Kategorija:Nogometni klubovi u Bosni i Hercegovini|Željezničar]] [[Kategorija:Sport u Sarajevu|Željezničar]] [[Kategorija:SD Željezničar]] [[Kategorija:Nogometni klubovi osnovani 1921.|Željezničar]] [[Kategorija:Sportski kolektiv godine Bosne i Hercegovine]] 3idxyr2pzqgtezrhq05u4i2tciqlke3 Stipo Manđeralo 0 1684 3734147 3729520 2025-07-10T20:28:29Z CommonsDelinker 1478 Uklanjam datoteku [[c:File:Stipo_Manđeralo.jpg|Stipo_Manđeralo.jpg]]; na Commonsu ju je izbrisao/-la [[c:User:Wdwd|Wdwd]]; razlog: Copyright violation, see [[:c:Commons:Licensing|]]. 3734147 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} '''Stipo Manđeralo''' savremeni je bosanskohercegovački autor djela iz livanjske tradicije i historije. Rođen je 1938. godine u [[Vidoši]]ma kraj [[Livno|Livna]].<ref>{{Cite web|url=http://www.logovita.ba/1578_stipo-manderalo|title=Stipo Manđeralo - Logovita|website=www.logovita.ba|access-date=20. 4. 2022}}</ref> Filozofski fakultet završava u [[Sarajevo|Sarajevu]], a od 1962. nastavnik je za južnoslavenske [[književnost]]i i maternji jezik u livanjskoj gimnaziji. U stručnim pedagoškim časopisima javlja se radovima o problematici nastave jezika i književnosti u praksi. Cijelo vrijeme svog djelovanja predano se bavi proučavanju historije grada Livna i livanjskog kraja. Nekoliko njegovih zapaženih radova objavljeno je u "Glasniku Zemaljskog muzeja u Sarajevu", [[mostar]]skoj "Hercegovini", [[Sarajevo|sarajevskim]] časopisima "Odjek" i "Treći program RTVSa", livanjskim "Tragovima", "Livanskim vidicima", "Svjetlu riječi", te u sklopu različitih naučnih simpozija. Knjiga "Gospodari kamena" (1987) svojevrsna je [[enciklopedija]] livanjskog klesarstva, "Lozićev ilirski san" ([1992) govori o životu i djelu bosanskog [[franjevci|franjevca]] Grge Lozića, a u "Kutiji za čuvanje vremena" (1996.) pohranjeni su neki mali i zanimljivi detalji iz svakodnevne historije livanjskog kraja. Svojom posljednjom knjigom "Zlatne ruke" (1999) Manđeralo dokumentira biografije livanjskih zanatlija, te s puno zanosa govori o starim zanatima, koji su već odavno iščezli sa ulica i mahala stare gradske čaršije u Livnu.<ref>{{Cite web|url=https://www.stav.com.hr/tekuca-kritika/vinko-bresic-spomenik-livanjskim-uciteljima-stipo-manderalo/|title=Vinko Brešić: SPOMENIK LIVANJSKIM UČITELJIMA / Stipo Manđeralo|language=hr|access-date=20. 4. 2022|archive-date=19. 8. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220819135744/https://www.stav.com.hr/tekuca-kritika/vinko-bresic-spomenik-livanjskim-uciteljima-stipo-manderalo/|url-status=dead}}</ref> ==Bibliografija== * ''Gospodari kamena'', Livno-Sarajevo, 1987. * ''Lozićev ilirski san'', Split-Livno, 1992. * ''Kutija za čuvanje vremena'', Livno, 1996. * ''Zlatne ruke'', Sarajevo, 1999. * ''S Vidoške gradine'', Livno, 2006. * ''Trg kralja Tomislava u Livnu'', Livno, 2009. * ''Livanjski trgovi'', Livno, 2011. * ''Pismo za puk i gospodu,'' Sarajevo-Zagreb, 2015. * ''Lučonoše'', Sarajevo-Zagreb, 2019.<ref>{{Cite web|url=https://issuu.com/livideo/docs/cleuna_za_web|title=CLEUNA #1 by LiVideo - Issuu|website=issuu.com|language=en|access-date=20. 4. 2022|archive-date=4. 3. 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230304040616/https://issuu.com/livideo/docs/cleuna_za_web|url-status=dead}}</ref> == Reference == {{DEFAULTSORT:StiprManđarelo,}} [[Kategorija:Rođeni 1938.]] [[Kategorija:Biografije, Livno]] [[Kategorija:Bosanskohercegovački pisci]] 1c0xt2p1fohxepoxlrelyn5am5nmmmp Rapko Orman 0 1687 3734148 3683670 2025-07-10T20:29:03Z CommonsDelinker 1478 Uklanjam datoteku [[c:File:Rapko_Orman_(_2018._).jpg|Rapko_Orman_(_2018._).jpg]]; na Commonsu ju je izbrisao/-la [[c:User:Wdwd|Wdwd]]; razlog: Copyright violation, see [[:c:Commons:Licensing|]]. 3734148 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}}{{Preuređivanje}} {{Infokutija osoba | ime = Rapko Orman | slika = | alt_slike = | opis = Rapko Orman, 2018. godine | ime_pri_rođenju = | datum_rođenja = {{Datum rođenja i godine|1945|03|18}} | mjesto_rođenja = [[Livno]], [[DFJ]] | datum_smrti = | mjesto_smrti = | nacionalnost = | druga_imena = | zanimanje = nastavnik, pjesnik | godine_aktivnosti = | poznat_po = | značajna_djela = }} '''Rapko Orman''' rođen 18. marta 1945. godine u [[Sturba|Sturbi]] kod [[Livno|Livna]] je bosanskohercegovački pjesnik. == Biografija == Srednju školu završio u Livnu, a Višu pedagošku u [[Banja Luka|Banjoj Luci]], grupa srpskohrvatski jezik i istorija. Radio u Narodnom univerzitetu – u Centru za obrazovanje i kulturu u Livnu. Početkom školske 2001/2002. primljen u OŠ "Ivan Goran Kovačić" – područno odjeljenje u [[Lištani]]ma, gdje radi sve do odlaska u mirovinu. Živi u Livnu.<ref>{{Cite web|url=http://ormanica.weebly.com/o-autoru.html|title=O autoru|website=Rapko Orman - ormanica|access-date=1. 5. 2020}}</ref> Rapko Orman objavljivao je radove u sljedećim listovima i časopisima: [[Putevi (časopis)|Putev]], [[Behar (časopis)|Behar]], [[Most (časopis)|Most]], [[Preporod (novine)|Preporod]], [[Diwan]], [[Kabes]], [[Glas (časopis)|Glas]], [[Livanjski vidici]], [[Prosvjetni list]], [[Oslobođenje]], [[Svjetlo riječi]], [[Odjek]], [[Cvitak]], [[Motrišta]], portal Strane, [[Bošnjački glas]], web-stranica Ivana Lovrenovića.<ref>{{Cite web|url=http://ivanlovrenovic.com/clanci/varia/rapko-orman-samo-da-svane-iz-izabranih-pjesama-|title=Ivan Lovrenović - Rapko Orman, SAMO DA SVANE (iz izabranih pjesama)|website=ivanlovrenovic.com|access-date=1. 5. 2020}}</ref> U vrijeme Kebine uredničke epohe bio je član redakcije časopisa [[Most (časopis)|Most]]. Član je [[Društvo pisaca Bosne i Hercegovine|Društva pisaca Bosne i Hercegovine]]. Za poeziju nagrađivan – Slovo Gorčina u Stocu (1979), Teslićko proljeće u Tesliću (1989), KU „ Musa Ćazim Ćatić “ u Odžaku (2018). Na natječajima PEN centra BiH  2011. i 2012. njegove pjesme ušle su u najuži izbor za titulu "Vitez poezije" Evropskog pjesničkog turnira u Mariboru. Njegovu knjigu izabranih pjesama Nikako da svane BZK „Preporod“, Sarajevo, uvrstila je u ediciju „Bošnjačka književnost u 100 knjiga“ i objavila 2023. godine zajedno sa knjigom Muje Musagića " Polje me moje prevarilo". Na stihove Rapke Ormana dirigent [[Aldo Kezić]] komponirao je [[oratorij]] "Jadi NE Vujadine". Ormanova poezija nadahnula je Kezića i za simfonijsku poemu "Deber niz Teber", kao i za kompozicije "Ambos" (Nakovanj)," Vola Angele" (Leti Anđele) i druge. == Bibliografija == * "Jadi ne Vujadine" (pjesme),  Općinska zajednica kulture, Livno, 1982. * "Od vidika do povika" (pjesme),  Općinska zajednica kulture, Livno, 1985. * "Žig žive rane" (pjesme), Islamski centar, Mostar, 1996. * "Svlak gole kože" (pjesme), Kujundžić, Lukavac, 1999. * "Blago pod kupolom" (Monografija: Livanjske potkupolne džamije), Planjax, Tešanj, 1999. * "Glas obojen slikom" (pjesme), Planjax, Tešanj, 2000. * "Sitni sati nesanice" (pjesme), Planjax, Tešanj, 2001. * "Album vidnih polja" (pjesme), Autorsko izdanje, Livno, 2004. * "Dobro nema veze" (pjesme), Planjax, Tešanj, 2009. * "Pjesmovita proza života" (pjesme), Autorsko izdanje, Livno, 2011. * "Dah za uzdah" (pjesme), Print - GS, Travnik, 2013. * "Mašem kad odlaze" (pjesme), Print - GS, Travnik, 2015. * "Samo da svane" (izabrane pjesme), Print - GS, Travnik, 2016. * "Pusta polja elegija" (pjesme), Print - GS, Travnik, 2018. * "Nikako da svane" (izabrane pjesme), Bošnjačka zajednica kulture " Preporod", Sarajevo, 2023. == Nagrade == * [[Slovo Gorčina]] u [[Stolac|Stocu]] 1979, Teslićkog proljeća u [[Teslić]]u (1989) , * [[Nagrada "Musa Ćazim Ćatić"]] u [[Odžak]]u (2018)<ref>{{cite web | url =http://www.kns.ba/index.php/vijesti/aktuelno/211-rezultati-konkursa-za-knjizevnu-nagradu-musa-c-azim-c-atic-za-najbolju-pjesmu-2018-godine | title = Rezultati konkursa za književnu nagradu "Musa Ćazim Ćatić| last = Ismailović | first =Husein | date = 29. 1. 2019| website =www.kns.ba | publisher = | access-date =27. 4. 2020 | language = }} </ref> == Reference == <references /> {{DEFAULTSORT:Orman, Rapko}} [[Kategorija:Dobitnici Nagrade "Mak Dizdar"]] [[Kategorija:Rođeni 1945.]] [[Kategorija:Biografije, Livno]] [[Kategorija:Bosanskohercegovački pjesnici]] 4tcjzx9uen9uae8vf090vgm8o81vxbo Bitka kod Hunejna 0 1741 3734075 3522694 2025-07-10T13:43:18Z Panasko 146730 3734075 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija rat | sukob = Bitka kod Hunejna | dio = | slika = | opis_slike = | datum = 630. | mjesto = Hunejn, u blizini [[Ta'if]]a, današnja jugozapadna [[Saudijska Arabija]] | rezultat = Odlučujuća pobjeda Muslimana | strana1 = [[Musliman]]i<br>[[Kurejš]] | strana2 = Beduinska plemena: Hevazin<br>Sekif<br>Kais<br>Nasr i dr. | komandant1 = [[Muhammed]]<br>[[Ali ibn Ebu-Talib]] | komandant2 = [[Malik ibn Awf al-Nasri]] | snage1 = 12.000 | snage2 = 20.000 | žrtve1 = | žrtve2 =70 ubijenih<ref name="PqzawIrIC Pg259">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=-ppPqzawIrIC&pg=PA259|title=The Sealed Nectar|publisher=|access-date=17. 8. 2016}}{{Mrtav link}}</ref><br>6.000 zarobljenika<ref name="books.google.co.uk"/><br>24.000 kamila ratnog plijena<ref name="books.google.co.uk">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Feo9AAAAYAAJ&pg=PA142|title=The Life of Mahomet and History of Islam to the Era of the Hegira|publisher=|access-date=17. 8. 2016}}</ref> | napomena = }} '''Bitka kod Hunejna''' je bila važna bitka između muslimanskih snaga predvođenih [[Poslanici u islamu|poslanikom]] [[Muhammed|Muhammedom]] i armije [[Beduini|beduinskih]] plemena Hevazin i Sekif. Bitka se dogodila 630, kod mjesta Hunejn, u dolini između [[Meka|Meke]] i utvrđenog grada [[Ta'if|Ta’ifa]]. Bitka je završila odlučujućom pobjedom [[Musliman|muslimana]], koji su zarobljeni ogroman plijen. Bitka kod Hunejna je jedna od bitaka koja je po imenu navedena u [[Kur'an]]u, u [[Sura|suri]] [[Et-Tevba]], u 25. ajetu.<ref name="Hunayn">{{cite encyclopedia | author = Henri Lammens and Abd al-Hafez Kamal. | editor = P.J. Bearman |editor2= Th. Bianquis |editor3= Clifford Edmund Bosworth|editor4= E. van Donzel |editor5= W.P. Heinrichs | encyclopedia =Encyclopaedia of Islam Online Edition| title = Hunayn | publisher = Brill Academic Publishers | id = ISSN 1573-3912}}</ref> Ova pobjeda muslimana osigurala je ujedinjenje Arabije. Protivnici muslimana su bili plemena ''Hevazin'' i ''Sekif'', poznati po svojoj hrabrosti i vještini sa strijelama. Zabrinuti rastom [[islam]]a i Muhamedove moći, oni su se okupili i namjerivali napasti Meku. Međutim, Muhammed je brzo saznao za njihove planove, pa je sam pošao prema njima sa armijom od 12.000 ljudi. Od tih 12.000, kaže se da su 10.000 bili isti oni koji su sa njim osvojili Meku a 2.000 novi vjernici iz Meke. Iako puno manji, Hevazini i Sekifi su bolje poznavali teren, tako da, kad je prednji dio muslimanske vojske stigao u područje, oni su ga napali iz zasjeda. Taj dio Muhamedove armije je onda pokušao da se vrati glavnoj armiji, ali uhvatila ih je panika i nered. Ipak, Muhamedova vojska je stigla do njih i u jurišu je napala nevjernike. Muslimani su pobijedili u bici i njihovi protivnici su se vratili u Ta’if. Islamska pobjeda natjerala je pustinjska plemena da pređu na islam. Nedugo poslije toga i pobunjenici u Ta’ifu su se predali i prihvatili islam. Poslije ove bitke i ujedinjenja Arabije dva-tri područja su se pobunila, ali je tada islamska država bila dovoljno snažna da ih se riješi. Bitka kod Hunejna je iz tog razloga zadnja važna Muhamedova vojna pobjeda. == Reference == {{Refspisak}} {{Bitke Halida ibn Velida}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:630.]] [[Kategorija:Bitke]] [[Kategorija:Bitke Halida ibn Velida]] [[Kategorija:Historija islama]] kixaocw1gka7qxqwyufmishqy7p6wfl 3734164 3734075 2025-07-11T06:33:10Z Panasko 146730 [[Kategorija:Sukobi u 630.]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734164 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija rat | sukob = Bitka kod Hunejna | dio = | slika = | opis_slike = | datum = 630. | mjesto = Hunejn, u blizini [[Ta'if]]a, današnja jugozapadna [[Saudijska Arabija]] | rezultat = Odlučujuća pobjeda Muslimana | strana1 = [[Musliman]]i<br>[[Kurejš]] | strana2 = Beduinska plemena: Hevazin<br>Sekif<br>Kais<br>Nasr i dr. | komandant1 = [[Muhammed]]<br>[[Ali ibn Ebu-Talib]] | komandant2 = [[Malik ibn Awf al-Nasri]] | snage1 = 12.000 | snage2 = 20.000 | žrtve1 = | žrtve2 =70 ubijenih<ref name="PqzawIrIC Pg259">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=-ppPqzawIrIC&pg=PA259|title=The Sealed Nectar|publisher=|access-date=17. 8. 2016}}{{Mrtav link}}</ref><br>6.000 zarobljenika<ref name="books.google.co.uk"/><br>24.000 kamila ratnog plijena<ref name="books.google.co.uk">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Feo9AAAAYAAJ&pg=PA142|title=The Life of Mahomet and History of Islam to the Era of the Hegira|publisher=|access-date=17. 8. 2016}}</ref> | napomena = }} '''Bitka kod Hunejna''' je bila važna bitka između muslimanskih snaga predvođenih [[Poslanici u islamu|poslanikom]] [[Muhammed|Muhammedom]] i armije [[Beduini|beduinskih]] plemena Hevazin i Sekif. Bitka se dogodila 630, kod mjesta Hunejn, u dolini između [[Meka|Meke]] i utvrđenog grada [[Ta'if|Ta’ifa]]. Bitka je završila odlučujućom pobjedom [[Musliman|muslimana]], koji su zarobljeni ogroman plijen. Bitka kod Hunejna je jedna od bitaka koja je po imenu navedena u [[Kur'an]]u, u [[Sura|suri]] [[Et-Tevba]], u 25. ajetu.<ref name="Hunayn">{{cite encyclopedia | author = Henri Lammens and Abd al-Hafez Kamal. | editor = P.J. Bearman |editor2= Th. Bianquis |editor3= Clifford Edmund Bosworth|editor4= E. van Donzel |editor5= W.P. Heinrichs | encyclopedia =Encyclopaedia of Islam Online Edition| title = Hunayn | publisher = Brill Academic Publishers | id = ISSN 1573-3912}}</ref> Ova pobjeda muslimana osigurala je ujedinjenje Arabije. Protivnici muslimana su bili plemena ''Hevazin'' i ''Sekif'', poznati po svojoj hrabrosti i vještini sa strijelama. Zabrinuti rastom [[islam]]a i Muhamedove moći, oni su se okupili i namjerivali napasti Meku. Međutim, Muhammed je brzo saznao za njihove planove, pa je sam pošao prema njima sa armijom od 12.000 ljudi. Od tih 12.000, kaže se da su 10.000 bili isti oni koji su sa njim osvojili Meku a 2.000 novi vjernici iz Meke. Iako puno manji, Hevazini i Sekifi su bolje poznavali teren, tako da, kad je prednji dio muslimanske vojske stigao u područje, oni su ga napali iz zasjeda. Taj dio Muhamedove armije je onda pokušao da se vrati glavnoj armiji, ali uhvatila ih je panika i nered. Ipak, Muhamedova vojska je stigla do njih i u jurišu je napala nevjernike. Muslimani su pobijedili u bici i njihovi protivnici su se vratili u Ta’if. Islamska pobjeda natjerala je pustinjska plemena da pređu na islam. Nedugo poslije toga i pobunjenici u Ta’ifu su se predali i prihvatili islam. Poslije ove bitke i ujedinjenja Arabije dva-tri područja su se pobunila, ali je tada islamska država bila dovoljno snažna da ih se riješi. Bitka kod Hunejna je iz tog razloga zadnja važna Muhamedova vojna pobjeda. == Reference == {{Refspisak}} {{Bitke Halida ibn Velida}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:630.]] [[Kategorija:Bitke]] [[Kategorija:Bitke Halida ibn Velida]] [[Kategorija:Historija islama]] [[Kategorija:Sukobi u 630.]] q8chef4x6c706gozewygzgvxzm0m0iq Američka književnost 0 2739 3734092 3623110 2025-07-10T14:47:36Z Palapa 383 3734092 wikitext text/x-wiki {{Književnost}} U američku književnost spadaju pisana ili literarna djela nastala na području Sjedinjenih Američkih Država, ili kolonija, koje su im prethodile. Američka književna tradicija dio je šire tradicije [[Engleska književnost|književnosti na engleskom jeziku]], ali uključuje i književnost napisanu na [[Languages of North America|jezicima koji nisu engleski]].{{Sfnp|ShellSollors|2000}} [[Datoteka:John_Updike_with_Bushes_new.jpg|mini|desno|180px|John Updike]] == Književnici == * [[Albee, Edward]] * [[Anderson, Sherwood]] * [[Angelou, Maya]] * [[Auden, W.H.]] * [[Auster, Paul]] * [[Baldwin, James]] * [[Baraka, Amiri]] * [[Giannina Braschi|Braschi, Giannina]] * [[Saul Bellow]] * [[Gwendolyn Brooks|Brooks, Gwendolyn]] * [[Bryant, W.C.]] * [[Capote, Truman]] * [[Cather, Willa]] * [[Chandler, Raymond]] * [[Cheever, John]] * [[Crane, Stephen]] * [[Cummings, E.E.]] * [[Emily Dickinson]] * [[Passos, John Dos]] * [[Eliot, T.S.]] * [[Ellison, Ralph]] * [[Emerson, R.W.]] * [[Erdrich, Louise]] * [[William Faulkner]] * [[Fitzgerald, F.S.]] * [[Frost, Robert]] * [[Ginsberg, Allen]] * [[Hansberry, Lorraine]] * [[Hawthorne, Nathaniel]] * [[Hemingway, Ernest]] * [[Henry, O.]] * [[Hughes, Langston]] * [[Irving, Washington]] * [[James, Henry]] * [[Johnson, J.W.]] * [[Kerouac, Jack]] * [[London, Jack]] * [[Longfellow, H.W.]] * [[McKay, Claude]] * [[Melville, Herman]] * [[Millay, Edna]] * [[Morrison, Toni]] * [[Vladimir Nabokov|Nabokov, Vladimir]] * [[O'Connor, Flannery]] * [[O'Neill, Eugene]] * [[Plath, Sylvia]] * [[Edgar Allan Poe|Poe, Edgar Allan]] * [[Pound, Ezra]] * [[Salinger, J.D.]] * [[Sandburg, Carl]] * [[Simon, Neil]] * [[John Steinbeck|Steinbeck, John]] * [[Stevens, Wallace]] * [[Stowe, H.B.]] * [[Mark Twain|Twain, Mark]] * [[Updike, John]] * [[Vonnegut, Kurt]] * [[Walker, Alice]] * [[Welty, Eudora]] * [[Wharton, Edith]] * [[Whitman, Walt]] * [[Wilder, Thornton]] * [[Williams, Tennessee]] * [[Williams, W.C.]] * [[Wright, Richard]] == Djela == * ''[[Da Vinčijev kod]]'' ([[Dan Brown]]) * ''[[Lov na rog]]'' ([[Robert Jordan]]) * ''[[Ponovorođeni Zmaj]]'' ([[Robert Jordan]]) * ''[[Puške augusta]]'' ([[Barbara Tuchman]]) * ''[[Zjenica svijeta]]'' ([[Robert Jordan]]) == Također pogledajte == * [[Pripovijetka]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == * http://www.gutenberg.org/etext/31777 * https://web.archive.org/web/20090321121509/http://www.ernesthemingway.org.uk/ * https://web.archive.org/web/20110710192647/http://engelsklenker.com/us_resource.php {{stub-knjiž}} {{Sjedinjene Američke Države po temama}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Američka kultura]] [[Kategorija:Američka književnost|Američka književnost]] sdf0vrn6dex15n423bavw8e4bbwyhzx Gambija 0 2941 3734217 3690585 2025-07-11T08:00:14Z Panasko 146730 3734217 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime=Republic of The Gambia | zvanično_ime=Republika Gambija| ime_genitiv=Gambije | zastava=Flag of The Gambia.svg | grb=Coat of arms of The Gambia.svg | mapa=LocationGambia.png | službeni_jezik=[[Engleski jezik|engleski]] | glavni_grad=[[Banjul]] | vrsta_prve_vlasti=Predsjednik | vladar_prva_vlast=[[Adama Barrow]] | vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast=[[Adama Barrow]] | po_površini_na_svijetu=158. | površina=10.689 | procenat_vode=11,5 | po_broju_stanovnika_na_svijetu=145. | stanovnika=1.367.124 | gustoća=132 | nezavisnost=Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] 18. februara 1965. | valuta=[[Dalasi]] (100 bututa)| vremenska_zona=[[UTC]] +0| himna="[[For The Gambia Our Homeland]]"| internetski_nastavak=[[.gm]]| pozivni_broj=220| |}} '''Gambija''', službeno '''Republika Gambija''', jest država koja se nalazi na zapadu [[Afrika|Afrike]].<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/The-Gambia|title=The Gambia {{!}} Culture, Religion, Map, Language, Capital, History, & People {{!}} Britannica|date=24. 6. 2023|website=www.britannica.com|language=en|access-date=30. 6. 2023}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.un.org/en/about-us/member-states|title=Member States|last=Nations|first=United|website=United Nations|language=en|access-date=30. 6. 2023}}</ref> Najmanja je država kopnene Afrike, i otprilike veličine je kao Jamajka. Na sjeveru, istoku i jugu graniči sa [[Senegal]]om koji je okružuje dok na zapadu izlazi na obalu [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]], dužinom od oko 50 [[kilometar|km]]. [[Glavni grad]] države je [[Banjul]]. Granice Gambije ugrubo prate tok rijeke Gambija, po kojoj je i država dobila svoje ime. Rijeka teče središtem države i ulijeva se u [[Atlantski okean]]. Prostire se na površini od 10.689&nbsp;km<sup>2</sup> a prema popisu iz 2013. u Gambiji je živjelo 1.882.450 stanovnika. Dominira [[poljoprivreda]], sa uzgojem stoke, ribarstvom i turizmom. Jedna trećina stanovništva ima prihode ispod linije siromaštva, 1,25 US$ dnevno. == Etimologija == Naziv "Gambija" izveden je iz izraza ''Mandinka Kambra / Kambaa'', što znači [[Gambija (rijeka)|rijeka Gambija]] (ili možda od svete riječi [[Sereri|Serera]] "''Gamba"'',<ref>Allen Meagher, Andrew Samuel, Baba Ceesay, National Council for the Arts and Culture (Gambia), ''Historic Sites of The Gambia: Ada Dinkiralu (Mandinka), Bereb-I-Chosan (Wolof), Tarica Tawal (Fula), Nannin (Jola), Soninke Ada (Serehuli), I-Mofan Chosan (Serer) : an Official Guide to the Monuments and Sites of the Gambia'', National Council for the Arts and Culture, 1998, pp. 1, 24.</ref> posebne vrste [[kalabaš]]a koja se tuče kad stariji Sererac umre).<ref>{{Cite book|last=Mwakikagile|first=Godfrey|url=https://www.worldcat.org/oclc/724424437|title=The Gambia and its people : ethnic identities and cultural integration in Africa|date=2010|publisher=New Africa Press|isbn=978-9987-16-023-5|edition=Prva|location=Dar es Salaam, Tanzania|oclc=724424437}}</ref> Nakon nezavisnosti 1965, zemlja je koristila ime Gambija. Nakon proglašenja republike 1970, dugogodišnji naziv države postao je Republika Gambija.<ref>{{Cite web|url=https://www.ilo.org/dyn/travail/docs/1952/GMB48490.pdf|title=Ustav Republike Gambije}}</ref> Administracija [[Yahya Jammeha]] promijenila je dugogodišnji naziv u Islamska Republika Gambija u decembru 2015.<ref>{{Cite web|url=https://www.europe1.fr/international/la-gambie-sautoproclamme-etat-islamique-2635109|title=La Gambie s’autoproclame "Etat islamique"|website=Europe 1|language=fr|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Dana 29. januara 2017. predsjednik [[Adama Barrow]] promijenio je ime nazad u Republika Gambija.<ref>{{Cite web|url=https://www.legit.ng/1085177-adama-barrow-removes-islamic-gambias-name.html|title=Adama Barrow removes 'Islamic' title from Gambia's name|last=Adegun|first=Aanu|date=29. 1. 2017|website=Legit.ng - Nigeria news.|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Gambija je jedna od vrlo malog broja zemalja za koje se određeni član obično koristi u imenu na engleskom jeziku (''"the" Gambia''), osim slučajeva u kojima je naziv množina ili uključuje oblik vlade. Član (the) također službeno koriste vlada zemlje i međunarodna tijela. Član je izvorno korišten, jer je regija dobila ime po imenu "''The Gambia [river]''". Godine 1964, neposredno prije nezavisnosti zemlje, tadašnja premijerka [[Dawda Jawara]] pisala je Stalnom odboru za geografska imena za britansku službenu upotrebu tražeći da ime ''the Gambia'' zadrži taj član, dijelom da bi se smanjila zabuna sa [[Zambija|Zambijom]] koja se nedavno osamostalila.<ref>{{Cite web|url=https://www.africanews.com/2017/01/19/why-africa-s-smiling-coast-is-referred-to-as-the-gambia/|title=Why Africa's 'smiling coast' is officially referred to as 'The' Gambia|last=AfricaNews|date=|website=Africanews|language=en|access-date=27. 6. 2021|archive-date=25. 7. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210725044207/https://www.africanews.com/2017/01/19/why-africa-s-smiling-coast-is-referred-to-as-the-gambia/|url-status=dead}}</ref> Trenutno su i ''Gambia'' i ''the Gambia'' u zajedničkoj upotrebi.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/gambia|title=gambia {{!}} Origin and meaning of the name gambia by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Historija == Prvi pisani dokazi o regiji potiču iz zapisa arapskih trgovaca u devetom i desetom vijeku nove ere. Godine 1066, stanovnici Tekrura, kraljevstva sa središtem na rijeci [[Sénégal (rijeka)|Sénégal]] na sjeveru, postali su prvi ljudi u regiji koji su prešli na islam. Muslimanski trgovci uspostavili su transsaharski trgovački put za robove, zlato i slonovaču. Početkom četrnaestog vijeka, većina onoga što se danas zove Gambija bila je pritoka Malijskog carstva. [[Portugal]]ci su sredinom petnaestog vijeka stigli do tog područja morem i počeli da dominiraju unosnom trgovinom. Godine 1588, podnosilac zahtjeva za portugalsko prijestolje, António prodao je ekskluzivna trgovačka prava na rijeci Gambiji engleskim trgovcima; ovo odobrenje je potvrđeno patentom pisma kraljice Elizabete I. Godine 1618. [[Jakov I, kralj Engleske|Jakov I]] je dao povelju jednoj britanskoj kompaniji za trgovinu sa Gambijom i Zlatnom obalom (današnja [[Gana]]).<ref>{{Cite web|url=https://www.newworldencyclopedia.org/entry/The_Gambia|title=The Gambia - New World Encyclopedia|website=www.newworldencyclopedia.org|access-date=7. 3. 2025}}</ref> 18. februara 1965, Gambia je dobila nezavisnost od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] i pridružila se Commonwealth-u. Banjul je glavni grad, ali je najveća konurbacija Serekunda. Gambija dijeli historijske korijene sa ostalim zapadnoafričkim državama u vezi sa trgovinom [[robovlasništvo|robljem]], radi čega je i uspostavljena kolonija na rijeci Gambija, prvo od strane [[portugal]]aca, pa zatim britanaca. Relativno stabilna od sticanja [[nezavisnost]]i, Gambija doživljava vojnu vlast u 1994. == Geografija == [[Datoteka:Ga-map.png|mini|lijevo|200px|Karta Gambije, vidljiva je izduženost zemlje u pravcu istok-zapad]] Glavni grad Gambije je Banjul. Većim dijelom graniči sa Senegalom, a malim dijelom izlazi na Atlantski okean. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Proširiti sekciju}} == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|The Gambia}} {{wikiatlas|Gambia}} * {{službeni sajt|http://www.statehouse.gm}} Predsjednika Gambije * {{CIA World Factbook link|ga|Gambija}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13376517 Gambija] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=GM Gambija] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Gambija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1965.]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 5grsdd3mle6210x9nsr8g8ubw8axsvk Angola 0 3002 3734318 3589562 2025-07-11T11:08:49Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice OPEC-a]] uklonjena (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734318 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država/igralište2 | izvorno_ime = República de Angola | zvanično_ime = Republika Angola | ime_genitiv = Angole | zastava = Flag of Angola.svg | grb = Emblem of Angola.svg | uzrečica = {{Unbulleted list|''Virtus Unita Fortior'' {{malo|(latinski)}}|{{malo|({{jez-bs|"Moć je jača kada je ujedinjena"}})}}}} | himna = "[[Angola Avante]]"<br/>({{jez-bs|"Naprijed Angola"}}) | karta = LocationAngola.svg | glavni_grad = [[Luanda]] | glavni_grad_koordinate = {{Coord|8|50|S|13|20|E|type:city}} | najveći_grad = [[Luanda]] | službeni_jezik = [[portugalski jezik|portugalski]]<ref name="INE Angola">[http://aiangola.com/wp-content/uploads/2016/03/Publicação-Resultados-Definitivos-Censo-Geral-2014_Versão-22032016_DEFINITIVA-18H17.pdf 2014 population census (INE Angola)] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160506013702/http://aiangola.com/wp-content/uploads/2016/03/Publica%C3%A7%C3%A3o-Resultados-Definitivos-Censo-Geral-2014_Vers%C3%A3o-22032016_DEFINITIVA-18H17.pdf|date=6. 5. 2016}}</ref> kao i <br> {{Plainlist| * [[Umbundu (jezik)|Umbundu]] * [[Kimbundu]] * [[Kikongo]] * [[Chokwe]] * [[Nyaneka]] * [[Ngangela]] * [[Fiote]] * [[Oshivambo]] * [[Muhumbi]] * [[Luvale]] }} | etničke_grupe = {{Plainlist| * [[Ovimbundu]] 37%.{{sfn|Harenberg|1998|p=40}} * [[Ambundu]] 25% * [[Bakongo]] 13% * ostali Afrikanci 21% * [[Mestiço]] 2% * [[Kinezi]] 1% * Evropljani 1% }} | državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]] [[Sistem dominantne partije|jednopartijski dominirana]] [[Predsjednički sistem|predsjednička]] [[republika|ustavna republika]] | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Angole|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[João Lourenço]] | vrsta_druge_vlasti = [[Premijer Angole|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Bornito De Sousa]] | nezavisnost = od [[Portugal]]a, pod [[Narodna Republika Angola|komunističkom vlašću]] | nezavisnost_priznato = 11. novembar 1975. | površina = 1.246.700 | po_površini_na_svijetu = 22. | procenat_vode = neznatno | stanovnika = 25.789.024<ref name="INE Angola"/> | stanovnika_godina = 2014 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 47. | gustoća = 20,69 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 157. | bdp_ukupno = $208,034&nbsp;milijardi<ref name=imf2>{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=90&pr.y=17&sy=2018&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C946%2C914%2C137%2C612%2C546%2C614%2C962%2C311%2C674%2C213%2C676%2C911%2C548%2C193%2C556%2C122%2C678%2C912%2C181%2C313%2C867%2C419%2C682%2C513%2C684%2C316%2C273%2C913%2C868%2C124%2C921%2C339%2C948%2C638%2C943%2C514%2C686%2C218%2C688%2C963%2C518%2C616%2C728%2C223%2C836%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C359%2C960%2C453%2C423%2C968%2C935%2C922%2C128%2C714%2C611%2C862%2C321%2C135%2C243%2C716%2C248%2C456%2C469%2C722%2C253%2C942%2C642%2C718%2C643%2C724%2C939%2C576%2C644%2C936%2C819%2C961%2C172%2C813%2C132%2C726%2C646%2C199%2C648%2C733%2C915%2C184%2C134%2C524%2C652%2C361%2C174%2C362%2C328%2C364%2C258%2C732%2C656%2C366%2C654%2C734%2C336%2C144%2C263%2C146%2C268%2C463%2C532%2C528%2C944%2C923%2C176%2C738%2C534%2C578%2C536%2C537%2C429%2C742%2C433%2C866%2C178%2C369%2C436%2C744%2C136%2C186%2C343%2C925%2C158%2C869%2C439%2C746%2C916%2C926%2C664%2C466%2C826%2C112%2C542%2C111%2C967%2C298%2C443%2C927%2C917%2C846%2C544%2C299%2C941%2C582%2C446%2C474%2C666%2C754%2C668%2C698%2C672&s=PPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects: Angola|publisher=[[Međunarodni monetarni fond]]}}</ref> | bdp_godina = 2019 | po_broju_bdp_na_svijetu = 64. | bdp_per_capita = $6.850<ref name=imf2/> | hdi = 0,574 | hdi_godina = 2018 | hdi_nivo = srednji nivo | po_broju_hdi_na_svijetu = 149. | gini = 51,3 | gini_godina = 2018 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Angolska kwanza]] ([[ISO 4217|AOA]]) | vremenska_zona = [[UTC]] +1 ([[Zapadnoafričko vrijeme|WAT]]) | najviša_tačka_ime = [[Morro do Moco]] | najviša_tačka_metara = 2620 | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | internetski_nastavak = [[.ao]] | pozivni_broj = +244 | auto-oznaka = ANG | ISO 3166 = [[ISO 3166-2:AO|AO]], AGO, 024 | komentar = |}} '''Angola''', službeno '''Republika Angola''' ({{lang-pt|República de Angola}}, na jezicima [[kimbundu]], [[Umbundu (jezik)|umbundu]] i [[kikongo]]: ''Ngola'') država<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Angola|title=Angola {{!}} History, Capital, Flag, Map, Population, Language, & Religion {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2. 7. 2023}}</ref> je u jugozapadnoj Africi koja graniči na istoku sa [[Demokratska Republika Kongo|DR Kongom]] sa dužinom granice od 2.646&nbsp;km, na sjeveru sa [[Republika Kongo|Republikom Kongo]] (231&nbsp;km) i [[Zambija|Zambijom]] (1.065&nbsp;km), a na jugu sa [[Namibija|Namibijom]] (1.427&nbsp;km). Površina Angole je 1.246.700&nbsp;km<sup>2</sup>. Glavni grad države je [[Luanda]]. Članica je [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]], [[OPEC]]-a, [[Afrička unija|Afričke Unije]], [[Zajednica država portugalskog govornog područja|Zajednice država portugalskog govornog područja]] i [[Južnoafrička razvojna zajednica|Južnoafričke razvojne zajednice]]. [[Multietnička država|Multietnička je država]] s 25,8 miliona stanovnika, koji su pripadnici raznih plemenskih grupa, običaja i tradicija. Kultura u državi odražava vijekove portugalske vladavine u obliku dominantnog [[Portugalski jezik|portugalskog jezika]] i [[Rimokatoličanstvo|katoličke crkve]]. Nakon dugotrajne borbe s kolonijalistima, nezavisnost je ostvarena 1975. nakon što je osnovana [[Narodna Republika Angola]], [[Marksizam-Lenjinizam|marksističko-leninjistička]] jednopartijska država koju su podržavali [[Sovjetski Savez]] i [[Kuba]]. Vrlo brzo nakon toga izbio je [[Građanski rat u Angoli|građanski rat]] između vladajućeg [[MPLA|Narodnog pokreta za oslobođenje Angole]] (MPLA) i [[UNITA|Nacionalne unije za potpunu nezavisnost Angole]] (UNITA) koju su podržavali [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjene Države]] i [[Apartheid|aparthejdska]] [[Južnoafrička Republika]], koji je trajao do 2002. Država je nakon završetka rata postala relativno stabilna unitarna konstitutivna republika. == Etimologija == Ime Angola potiče od titule ''Ngola'' kraljeva [[Kraljevstvo Ndongo|Kraljevstva Ndonga]], vazalne države [[Kraljevstvo Kongo|Kraljevstva Kongo]], koje se nalazilo istočno od današnjeg glavnog grada Luande. Ovo područje oko Luande zadobilo je današnje ime dolaskom portugalskog moreplovca [[Diogo São|Dioga Sãoa]] 1483. godine na obalu rijeke Kongo, području koje je pripadalo Kraljevstvu Kongo. U 16. stoljeću su Portugalci na obali podigli kameni križ ([[Padrão]]) i time označili pripadnost Portugalu, a 1575. godine osnivaju grad Luandu.{{sfn|Harenberg|1998|p=42}} Naziv se u 17. stoljeću proširio na područje oko grada [[Benguela]], a u 19. stoljeću na cijelo portugalsko kolonijalno područje. == Historija == {{Glavni|Historija Angole}} Sadašnja teritorija Angole bila je naseljena još od [[paleolit]]a. Nacionalna država nastala je kao rezultat [[Portugalska kolonizacija Angole|portugalske kolonizacije]], koja je započela na priobalnim naseljima osnovanim u 16. vijeku. Portugalci su postepeno naseljevali i unutrašnjost zemlje, ali su im se opirale grupe kao što su [[Cuamato]], [[Kwanyama]] i [[Mbunda]]. === Rane migracije i političke jedinice === [[Datoteka:Jean Roy de Congo.jpg|lijevo|150p|mini|[[Kralj João I]], kralj [[Kraljevstvo Kongo|Kraljevstva Kongo]]]]Područje današnje Angole je bilo pretežno naseljeno nomadskim plemenima [[Khoi]] i [[San (pleme)|San]]. Protjerali su ih plemena [[Bantu]], koja su dolazila sa sjevera 1. milenija p. n. e, a većina ih je došla sa područja današnje sjeverozapadne [[Nigerija|Nigerije]] i južnog [[Niger]]a.<ref>{{Cite book|last=Miler|first=Josep|title=Kings and Kinsmen: Early Mbundu States in Angola|url=https://archive.org/details/kingskinsmenearl0000mill|publisher=Ithaca: Cornell University Press|year=1979|isbn=978-0198227045|location=|pages=[https://archive.org/details/kingskinsmenearl0000mill/page/55 55]-56.}}</ref> Ustanovljen je veliki broj političkih jedinica od kojih je bila najpoznatija [[Kraljevstvo Kongo]] koje se je prostiralo sjeverno sve do današnje [[Demokratska Republika Kongo|Demokratske Republike Kongo]], [[Republika Kongo|Republike Kongo]] i [[Gabon]]a. Kraljevstvo je uspostavilo [[Trgovački put|trgovačke puteve]] sa ostalim gradskim državama i civilizacijama uzduž obale jugozapadne i zapadne Afrike i čak sa [[Veliki Zimbabve|Velikim Zimbabveom]] i [[Kraljevstvo Mutapa|Kraljevstvom Mutapa]].<ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/specials/1624_story_of_africa/page45.shtml|title=BBC World Service {{!}} The Story of Africa|last=|first=|date=24. 5. 2010|website=www.bbc.co.uk|publisher=|access-date=9. 5. 2020}}</ref> === Portugalska kolonizacija === {{Glavni|Kolonijalna historija Angole|Portugalska Angola}} Portugalski istraživač [[Diogo Cão]] stigao je na područje današnje Angole 1484. godine.<ref>{{Cite book|last=Baynes|first=T.S.|title=Angola|publisher=|year=1878|isbn=|location=|pages=45}}</ref> Portugalci su ustanovili svoju primarnu trgovačku postaju u [[Soyo|Soyi]], što je danas najsjeverniji grad u Angoli. [[Paulo Dias de Novais]] osnovao je današnji glavni grad Angole São Paulo de Loanda ([[Luanda]]) 1575. godine sa 100 porodica doseljenika i 400 vojnika. Kolonijalisti su ustanovili nekoliko drugih naselja, tvrđava i trgovačkih postaja uzduž obale Angole uglavnom trgujući angolskim robovima za plantaže u Brazilu. Lokalni trgovci robova pružali su velik broj robova [[Portugalsko kolonijalno carstvo|Portugalskom carstvu]],<ref>{{Cite book|last=Fleisch|first=Axel|title=Angola: Slave Trade, Abolition of|publisher=Routledge|year=2004|isbn=1-57958-245-1|location=|pages=131-133}}</ref> obično u zamjenu za robu proizvedenoj u [[Evropa|Evropi]].<ref>{{Cite book|last=|first=|title=Angola in the Eighteenth Century: Slave trading in the 1700s|publisher=|year=2006|isbn=0739716069|location=|pages=}}</ref><ref>{{Cite journal|last=|first=|date=30. 5. 2016|title=The History of Brazil–Africa Relations|url=http://siteresources.worldbank.org/AFRICAEXT/Resources/africa-brazil-bridging-chapter2.pdf|journal=World Bank|doi=|access-date=9. 5. 2020}}</ref> Ovakav način trgovine robovima preko Atlantika nastavio se sve do [[Nezavisnost Brazila|nezavisnosti Brazila]] 1820-ih. Unatoč teritorijalnim pretenzijama Portugala u Angoli, njegova kontrola nad većim dijelom države bila je minimalna. U 16. stoljeću Portugal je preuzeo kontrolu nad obalom kroz niz sporazuma i ratova. Život evropskih kolonijalista bio je težak, a napredak spor. [[John Iliffe (historičar)|John Iliffe]] napominje: "Portugalski zapisi o Angoli iz 16. stoljeća pokazuju da se velika glad odvijala u prosjeku svakih 17 godina; u pratnji pandemije, ona bi mogla ubiti jednu trećinu ili pola stanovništva uništavajući demografski rast novih generacija te prisiljavajući kolonijaliste da se vrate u riječne doline."<ref>{{Cite book|last=Iliffe|first=John|title=Africans: the history of a continent|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=0-521-68297-5|location=|pages=68}}</ref> Tokom [[Špansko-portugalski ratovi|špansko-portugalskih ratova]], [[Nizozemska zapadnoindijska kompanija]] okupirala je [[Luanda|Luandu]] 1641. kako bi sa domorodcima izvršila napad na portugalske posjede na drugim mjestima.<ref>{{Cite book|last=Cellelo|first=Thomas|title=Angola, a Country Study. Area Handbook Series (Third ed.)|publisher=|year=1991|isbn=978-0160308444|location=|pages=14-26.}}</ref> Osvajanje [[Pungo Andongo|Pungo Andonge]] 1671. godine bilo je posljednje veće širenje Portugala iz [[Luanda|Luande]] jer pokušaji osvajanja Konga 1670. i Matambe 1681. nisu uspjeli. Kolonijalna naselja su se proširila sve do unutrašnjosti Benguele. Zbog niza političkih previranja početkom 1800-ih, Portugal se je polako pripremao za veliku aneksiju angolske teritorije. Trgovina robovima je ukinuta u Angoli 1836. a 1854. kolonijalna vlada je oslobodila sve robove. Četiri godine kasnije, naprednija administracija ukinula je robovlasništvo u potpunosti. Međutim, te su odbredbe ostale većinom neprovedive. Sredinom 19. stoljeća, Portugal je proširio svoju vlast istočno sve do [[Kongo (rijeka)|rijeke Kongo]] i južno do [[Mossâmedes]]a. U ovom periodu, Portugalci su naišli na različite oblike oružanog otpora raznih naroda u Angoli.<ref>{{Cite book|last=See|first=René Pélissier|title=Résistance et revoltes en Angola, (1845-1941)|publisher=|year=1977|isbn=|location=78630 Orgeval, Francuska|pages=}}</ref> [[Berlinska konferencija]] je 1884. do 1885. postavila granice kolonije, razgraničivši portugalsko osvojeno zemljište u Angoli. Mnogi detalji su ostali neriješeni do 1920-ih. Trgovina između Portugala i njegovih afričkih teritorija također se naglo povećala kao rezultat zaštitnih tarifa, što je dovelo do povećanog razvoja i vala novih portugalskih doseljenika. === Nezavisnost === {{Glavni|Angolski rat za nezavisnost}}{{Glavni|Portugalski kolonijalni ratovi}} [[Datoteka:Luanda,desfilemilitar (cropped).jpg|thumb|lijevo|[[Portugalske oružane snage]] marširaju u Luandi tokom portugalskih kolonijalnih ratova (1961-74).]] Prema kolonijalnom zakonu, crnim Angolcima je bilo zabranjeno da osnivaju političke stranke ili sindikate.<ref name=Okoth>{{cite book|last=Okoth|first=Assa|title=A History of Africa: African nationalism and the de-colonisation process|date=2006|pages=143–147|publisher=East African Educational Publishers|location=Nairobi|isbn=9966-25-358-0}}</ref> Prvi nacionalistički pokreti pojavili su se tek nakon [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]], a na čelu im je bila zapadno urbanizirana urbana klasa na portugalskom jeziku, koja je uključivala mnogo mješanaca (mestiça).<ref name="Dowden">{{cite book| author = Dowden, Richard| title = Africa: Altered States, Ordinary Miracles| year = 2010| pages = [https://archive.org/details/africaalteredsta00rich/page/207 207–208]| publisher = Portobello Books| location = London| isbn = 978-1-58648-753-9| url = https://archive.org/details/africaalteredsta00rich/page/207}}</ref> Tokom ranih 1960-ih pridružila su im se i druga udruženja koja su proizišla iz ad hoc radnog aktivizma radnika iz ruralnih krajeva.<ref name=Okoth/> Odbijanje Portugala da se pozabavi povećanim angolskim zahtjevima za [[samoopredjeljenje]]m, izazvalo je oružani sukob, koji je izbio 1961. godine [[Pobuna u distriktu Baixa de Cassanje|pobunom u distriktu Baixa de Cassanje]] i postepeno se razvio u dugotrajni rat za nezavisnost koji je trajao narednih dvanaest godina.<ref name="Cornwell">{{cite web |title=The War of Independence|last=Cornwell|first=Richard|url=http://www.issafrica.org/pubs/books/Angola/4cornwell.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20150221015144/http://www.issafrica.org/pubs/books/Angola/4cornwell.pdf|url-status=dead|archive-date=21. 2. 2015|location=Pretoria|publisher=Institute for Security Studies|date=1. 11. 2000|access-date=20. 2. 2015}}</ref> Tokom sukoba, tri borbena nacionalistička pokreta sa vlastitim partizanskim gerilskim krilima pojavila su se iz borbi između portugalske vlade i lokalnih snaga, koju je u različitom stepenu podržavala [[Komunistička partija Portugala]].<ref name="Dowden"/><ref name="Stockwell">{{cite book|title=In Search Of Enemies|last=Stockwell|first=John|location=London|publisher=Futura Publications Limited|year=1979|origyear=1978|isbn=978-0393009262|pages=44–45}}</ref> [[Nacionalni front za oslobođenje Angole]] (FNLA) regrutovao je izbjeglice iz redova naroda [[Bakongo]] u [[Zair]]u.<ref name="Hanlon">{{cite book|title=Beggar Your Neighbours: Apartheid Power in Southern Africa|url=https://archive.org/details/beggaryourneighb00hanl|url-access=registration|last=Hanlon|first=Joseph|location=Bloomington|publisher=Indiana University Press|date=1986|isbn=978-0253331311|page=[https://archive.org/details/beggaryourneighb00hanl/page/155 155]}}</ref> Koristeći posebno povoljne političke okolnosti u [[Kinshasa|Léopoldvilleu]], a posebno zajedničku granicu sa Zairom, angolski politički prognanici uspjeli su izgraditi bazu moći među velikom emigracijskom zajednicom iz srodnih porodica, klanova i tradicija. Ljudi s obje strane granice govorili su međusobno razumljivim dijalektima i uživali u zajedničkim vezama s historijskim [[Kongo kraljevstvo]]m. Kao stranci, kvalificirani Angolci nisu mogli iskoristiti program državnog zapošljavanja [[Mobutu Sese Seko]], a neki su pronašli posao kao posrednici za vlasnike raznih odsutnih privatnih pothvata. Migranti su na kraju osnovali FNLA s namjerom preuzimanja političke vlasti nakon njihovog predviđenog povratka u Angolu.<ref name="Chabal">{{cite book|title=A History of Postcolonial Lusophone Africa|url=https://archive.org/details/historyofpostcol0000chab|last=Chabal|first=Patrick|location=Bloomington|publisher=Indiana University Press|date=2002|isbn=978-0253215659|page=[https://archive.org/details/historyofpostcol0000chab/page/n163 142]}}</ref> [[Datoteka:FNLA1973.jpg|thumb|right|Pripadnici Nacionalnog fronta za oslobođenje Angole na vojnoj obuci 1973.]] Gerilsku inicijativu Ovimbundu protiv Portugalaca u središnjoj Angoli iz 1966. godine predvodili su [[Jonas Savimbi]] i Nacionalna unija za potpunu nezavisnost Angole ([[UNITA]]).<ref name="Hanlon"/> Ova organizacija bila je hendikepirana zbog svoje geografske udaljenosti od granica prijateljskih zemalja, etničke podjele naroda Ovimbundu i izolacije seljaka na evropskim plantažama u kojima su imali malo prilika za mobilizaciju.<ref name="Chabal"/> Tokom kasnih 1950-ih, uspon [[Marksizam|marksističko]]-[[lenjinizam|lenjinističkog]] narodnog pokreta za oslobođenje Angole ([[MPLA]]) na istoku i brežuljcima Dembos sjeverno od Luande dobio je poseban značaj. Osnovana kao koalicioni pokret otpora [[Komunistička partija Angole|Komunističke partije Angole]],<ref name="Cornwell"/> rukovodstvo organizacije bilo je pretežno sastavljeno od pripadnika naroda [[Ambundu]] i privlačilo je uglavnom radnike iz javnog sektora u Luandi. Iako su i MPLA i njeni takmaci prihvatili materijalnu pomoć od [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]] ili [[Narodna republika Kina|Narodne Republike Kine]], SSSR se zalagao za snažne antiimperijalističke stavove i otvoreno je kritizirao [[Sjedinjene Države]] i njenu podršku Portugalu.<ref name="Stockwell"/> To mu je omogućilo da osvoji važno mjesto na diplomatskom frontu, tražeći podršku nesvrstanih vlada u: [[Maroko|Maroku]], [[Gana|Gani]], [[Gvineja|Gvineji]], [[Mali]]ju i [[Ujedinjena Arapska Republika|Ujedinjenoj Arapskoj Republici]]. MPLA je pokušala svoje sjedište iz [[Conakry]]ja premjestiti u Léopoldville u oktobru 1961. obnovivši napore za stvaranje zajedničkog fronta s FNLA, tada poznatim kao Savez angolskih naroda (UPA) i njegovim vođom [[Holden Roberto|Holdenom Robertom]]. Roberto je odbio ponudu. Kad je MPLA prvi put pokušala ubaciti svoje pobunjenike u Angolu, kadrovi su postavili zasjede i uništili partizane UPA po nalogu Roberta - postavivši presedan za gorke frakcijske sukobe koji će kasnije uzrokovati [[angolski građanski rat]].<ref name="Cornwell"/> === Građanski rat u Angoli === {{Glavni|Građanski rat u Angoli}} [[Datoteka:President MPLA, heer Neto door Den Uyl ontvangen premier Den Uyl en A Neto (r), Bestanddeelnr 927-8518 (cropped).jpg|thumb|lijevo|upright|[[Agostinho Neto]], prvi predsjednik Angole.]] Tokom rata za nezavisnost, tri suparnička nacionalistička pokreta bila su ozbiljno otežana političkim i vojnim frakcionaštvom, kao i njihovom nesposobnošću da ujedine gerilske napore protiv Portugalaca. Između 1961. i 1975. MPLA, UNITA i FNLA natjecali su se za utjecaj kod stanovništva Angole i međunarodne zajednice. [[Sovjetski Savez]] i [[Kuba]] postali su posebno naklonjeni MPLA i opskrbljivali su ovu organizaciju oružjem, municijom, novcem i vojnom obukom.<ref name=Rothschild1/> Oni su također podržali militante UNITA dok nije postalo jasno da su potonji nepomirljivo sukobljeni s MPLA.<ref name=Revolution>{{cite book|last=Domínguez|first=Jorge|title=To Make a World Safe for Revolution: Cuba's Foreign Policy|url=https://archive.org/details/tomakeworldsafef0000domi|date=1989|pages=[https://archive.org/details/tomakeworldsafef0000domi/page/131 131]–133|publisher=Harvard University Press|location=Cambridge|isbn=978-0674893252}}</ref> Kolaps portugalske vlade [[Estado Novo (Portugal)|Estado Novo]] nakon [[Revolucija karanfila|revolucije karanfila]] 1974. obustavio je sve portugalske vojne aktivnosti u Africi i posredovanje o prekidu vatre do pregovora o nezavisnosti Angole.<ref name=Rothschild1/> Ohrabreni iz [[Organizacija afričkog jedinstva|Organizacije afričkog jedinstva]], Holden Roberto, Jonas Savimbi i predsjedavajući MPLA [[Agostinho Neto]] sastali su se u [[Mombasa|Mombasi]] početkom januara 1975. i složili se da osnuju koalicijsku vladu. To je ratifikovano [[Alvorski sporazum|Alvorskim sporazumom]] kasnije tog mjeseca, kojim su zahtijevani opći izbori i određen datum nezavisnosti zemlje 11. novembar 1975. Sve tri frakcije su, međutim, nastavile primirje iskorištavajući postupno povlačenje Portugala kako bi preuzele različite strateške položaje, stekle više oružja i povećale svoje vojne snage. Brz priliv oružja iz brojnih vanjskih izvora, posebno Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Država, kao i povećanja napetosti između nacionalističkih stranaka podstakli su novo izbijanje neprijateljstava.<ref name="WS">Weigert, Stephen (2011). Angola: A Modern Military History. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 56–65. ISBN 978-0230117778</ref>. Uz prešutnu američku i zairsku podršku, FNLA je započela razmještanje velikog broja svojih vojnika u sjevernoj Angoli u pokušaju da stekne vojnu nadmoćnost. U međuvremenu, MPLA je započela kontrolu Luande, tradicionalnog uporišta [[Ambundu]] naroda.<ref name=Rothschild1>{{cite book|last=Rothschild|first=Donald|title=Managing Ethnic Conflict in Africa: Pressures and Incentives for Cooperation|date=1997|pages=115–120|publisher=The Brookings Institution|location=Washington|isbn=978-0815775935}}</ref> Sporadično nasilje je izbilo u Luandi u narednih nekoliko mjeseci nakon što je FNLA napala snage MPLA u martu 1975. Borbe su se pojačale uličnim sukobima u aprilu i maju, a UNITA se uključila nakon što je u junu više od dvije stotina njenih pripadnika masakrirali vojnici MPLA.<ref name="WS"/> Povećanje sovjetske isporuke oružja MPLA utjecalo je na odluku [[Centralna obavještajna agencija|Centralne obavještajne agencije]] da također pruži značajnu prikrivenu pomoć FNLA i UNITA. [[Datoteka:Cuban PT-76 Angola.JPG|thumb|desno|Kubanski tenk na ulicama Luande, 1976.]] U augustu 1975. MPLA je zatražila izravnu pomoć od Sovjetskog Saveza u obliku kopnenih trupa.<ref name=Vanneman>{{cite book|last=Vanneman|first=Peter|title=Soviet Strategy in Southern Africa: Gorbachev's Pragmatic Approach|url=https://archive.org/details/sovietstrategyin00vann|url-access=registration|date=1990|pages=[https://archive.org/details/sovietstrategyin00vann/page/48 48–49]|publisher=Hoover Institution Press|location=Stanford|isbn=978-0817989026}}</ref> Sovjeti su odbili, nudeći da pošalju savjetnike, ali ne i vojnike. Međutim, Kuba je bila susretljivija pa je krajem septembra dopremila gotovo pet stotina borbenog osoblja u Angolu, zajedno sa sofisticiranim oružjem i zalihama.<ref name=Revolution/> Do nezavisnosti, u zemlji je bilo preko hiljadu kubanskih vojnika, koji su bili opskrbljivani masivnim zračnim mostom izvedenim sovjetskim avionima.<ref name=Vanneman/> Nagomilavanjem kubanske i sovjetske vojne pomoći omogućilo je MPLA da otjera svoje protivnike iz Luande i spriječi vojnu intervenciju zairskih i južnoafričkih trupa, koje su se rasporedile u zakašnjelom pokušaju pomoći FNLA i UNITA.<ref name="WS"/> FNLA je bila uglavnom uništena, iako je UNITA uspjela povući svoje civilne dužnosnike i miliciju iz Luande, te potražiti utočište u južnim provincijama.<ref name=Rothschild1/> Odatle je Savimbi nastavio sa odlučnim pobunjeničkim pohodima protiv MPLA.<ref name=Vanneman/> Između 1975. i 1991., MPLA je sprovela ekonomski i politički sistem zasnovan na principima [[Naučni socijalizam|naučnog socijalizma]], koji je objedinjavao [[Planska ekonomija|plansku ekonomiju]] i [[Marksizam-lenjinizam|marksističko-lenjinističku]] [[Jednopartijska država|jednopartijsku državu]]. Političko rukovodstvo Angole je krenulo u ambiciozni program nacionalizacije, a domaći privatni sektor je u suštini bio ukinut. Preduzeća u privatnom vlasništvu su nacionalizirana i uklopljena u jedan kišobran državnih preduzeća poznatih kao ''Unidades Economas Estatais'' (UEE). Prema MPLA, Angola je doživjela značajan stepen moderne [[Industrijalizacija|industrijalizacije]].<ref name=Arming>{{cite book|last=Ferreira|first=Manuel|editor-last1=Brauer|editor-first1=Jurgen|editor-last2=Dunne|editor-first2=J. Paul|title=Arming the South: The Economics of Military Expenditure, Arms Production and Arms Trade in Developing Countries|url=https://archive.org/details/armingsouthecono00dunn|date=2002|publisher=Palgrave-Macmillan|location=Basingstoke|isbn=978-0-230-50125-6|pages=[https://archive.org/details/armingsouthecono00dunn/page/n271 251]–255}}</ref> Međutim, [[korupcija]] i ucjenjivanje su se također povećali, a kao posljedica toga javni resursi su ili neefikasno dodijeljivani ili su ih službenici jednostavno pronevjerili radi ličnog bogaćenja.<ref name=SSG1>{{cite book|last=Akongdit|first=Addis Ababa Othow|title=Impact of Political Stability on Economic Development: Case of South Sudan|date=2013|pages=74–75|publisher=AuthorHouse Ltd, Publishers|location=Bloomington|isbn=978-1491876442}}</ref> Godine 1977. vladajuća stranka preživjela je pokušaj državnog udara ''Komunističke organizacije Angole'' (OCA) orijentirane na [[Maoizam|maoiste]], koji je potisnut nakon niza krvavih političkih čistki u kojima je stradalo hiljade pristalica OCA. MPLA je napustila svoju bivšu marksističku [[Ideologija|ideologiju]] na trećem partijskom kongresu 1990. godine i proglasila [[Socijaldemokratija|socijaldemokratiju]] svojom novom političkom platformom.<ref name=Tucker1>{{cite book|last=Tucker|first=Spencer|title=Encyclopedia of Insurgency and Counterinsurgency: A New Era of Modern Warfare|date=2013|pages=374–375|publisher=ABC-CLIO Ltd, Publishers|location=Santa Barbara|isbn=978-1610692793}}</ref> Angola je nakon toga postala član [[Međunarodni monetarni fond|Međunarodnog monetarnog fonda]], a ograničenja tržišne ekonomije smanjena su i u pokušaju privlačenja stranih ulaganja. Do maja 1991. godine postignut je mirovni sporazum sa UNITA-om, (Bicesse sporazum), kojim su zakazani novi [[Opći izbori u Angoli 1992.|opći izbori za septembar 1992.]] Kad je MPLA osigurala veliku izbornu pobjedu, UNITA se protivila rezultatima predsjedničkog i zakonodavnog broja glasova i vratila se ratnim dejstvima.<ref name=Tordoff1>{{cite book|last=Tordoff|first=William|title=Government and Politics in Africa|url=https://archive.org/details/governmentpoliti0000tord_v6j3|edition=Third|date=1997|pages=[https://archive.org/details/governmentpoliti0000tord_v6j3/page/97 97]–98|publisher=Palgrave-Macmillan|location=Basingstoke|isbn=978-0333694749}}</ref> Nakon izbora dogodio se [[Masakr na Noć vještica]] od 30. oktobra do 1. novembra, gdje su snage MPLA ubile hiljade pristalica UNITA.<ref>{{cite book|last=W. James|first=Martin|year=2004|title=Historical Dictionary of Angola|pages=161–162|publisher=Rowman & Littlefield|isbn=978-1538111239}}</ref> === Angola u 21. vijeku === [[Datoteka:Porto de Luanda - Angola 2015.jpg|thumb|250px|desno|Luanda doživljava široku urbanu obnovu i preuređenje u 21. stoljeću, poduprtom u velikoj mjeri dobitima od naftne i dijamantske industrije.]] {{Glavni|Angola u 21. vijeku}} Dana 22. marta 2002. Jonas Savimbi ubijen je tokom oružane akcije protiv vladinih trupa. UNITA i MPLA ubrzo su postigli primirje, pri čemu je UNITA odustala od oružanog krila i preuzela ulogu velike opozicione stranke. Iako se politička situacija u zemlji počela stabilizirati, redovni demokratski procesi nisu prevladavali sve do izbora u Angoli 2008. i 2012. te donošenja novog ustava 2010. godine. Posljedica ovakve situacije je to da su svi ojačali preovlađujući sistem dominantnih stranaka. Početkom 21. vijeka Angola se suočavala sa ozbiljnom humanitarnom krizom, koja je posljedica dugotrajnog rata, mnogobrojnih minskih polja, stalnih političkih (i u mnogo manjem broju) vojnih aktivnosti u korist nezavisnosti [[Enklava i eksklava|eksklave]] [[Cabinda (provincija)|Cabinde]] (izvedenih u kontekstu dugotrajnog [[Sukob u Cabindi|sukoba u Cabindi]] sa [[Front za oslobođenje enklave Cabinda|Frontom za oslobođenje enklave Cabinda]] - FLEC). Dok se većina interno raseljenih stanovnika ove zemlje nastanila oko glavnog grada u četvrtima poznatim pod nazivom "musseques", opća situacija za Angolance ostaje očajna.<ref>Lari (2004), Human Rights Watch (2005)</ref><ref>For an overall analysis see Ricardo Soares de Oliveira, Magnificent and Beggar Land: Angola since the Civil War, London: Hurst, 2015</ref> Suša iz 2016. izazvala je najgoru prehrambenu krizu u [[Južna Afrika (regija)|Južnoj Africi]] u zadnjih 25 godina, a pogodila je 1,4 miliona ljudi u sedam od 18 provincija Angole. Cijene hrane su porasle, a akutna stopa pothranjenosti se udvostručila, pri čemu je pogođeno više od 95.000 djece. Godine 2017. [[José Eduardo dos Santos]] odstupio je s dužnosti predsjednika Angole nakon 38 godina vladavine, a mirnim putem ga je naslijediom [[João Lourenço]], lični izabranik dos Santosa. == Vlada == Vladavina u Angoli sastoji se od tri grane vlasti: izvršne, zakonodavne i sudske. Izvršnu vlast vlasti čine [[Spisak predsjednika Angole|predsjednik]], potpredsjednici i [[Vijeće ministara Angole|Vijeće ministara]]. Zakonodavna grana sastoji se od jednopartijskog zakonodavnog tijela s 220 sjedišta, [[Nacionalna skupština Angole|Nacionalne skupštine Angole]], izabrane iz pokrajinskih i nacionalnih zajednica. Decenijama se u predsjedništvu koncentrisala politička moć. Nakon 38 godina vladavine, 2017. godine [[José Eduardo Dos Santos]] odstupio je od vođstva vodstva [[MPLA]].<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-02-03/angola-ruling-party-names-joao-lourenco-presidential-candidate|title=Bloomberg - Are you a robot?|last=|first=|date=|website=bloomberg.com|publisher=|access-date=17. 5. 2020|archive-date=7. 4. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170407015106/https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-02-03/angola-ruling-party-names-joao-lourenco-presidential-candidate|url-status=bot: unknown}}</ref> Lider pobjedničke stranke na parlamentarnim izborima u augustu 2017. postaje sljedeći predsjednik Angole. MPLA je izabrala bivšeg ministra obrane [[João Lourenço]] za Santosovog izabranog nasljednika. U onome što je opisano kao politička čistka kako bi učvrstila svoju moć i smanjila utjecaj porodice Dos Santos, Lourenço je otpustio šefa nacionalne policije, Ambrósia de Lemosa i šefa obavještajne službe, Apolinária Joséa Pereira. Obojica se smatraju saveznicima bivšeg predsjednika Dos Santosa. Također je uklonio Isabel Dos Santos, kćer bivšeg predsjednika, sa čelnog mjesta državne naftne kompanije u zemlji [[Sonangol]].<ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.com/news/world-africa-42003016|title=Isabel Dos Santos sacked from Angola state oil firm - BBC News|date=18. 11. 2017|website=web.archive.org|access-date=17. 5. 2020|archive-date=18. 11. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171118031625/http://www.bbc.com/news/world-africa-42003016|url-status=bot: unknown}}</ref> == Političke podjele == [[Datoteka:Angola Provinces numbered 300px.png|mini|desno|250p|Administrativna podjela Angole na pokrajine]] {{Glavni|Pokrajine Angole|Okruzi Angole|Općine Angole}} Angola je administrativno podijeljena na 18 [[Pokrajine Angole|pokrajina]] ({{pt|províncias}}), 162 [[Okruzi Angole|okruga]] ({{pt|municípios}}) i 559 [[Općine Angole|općina]] ({{pt|comunas}}).<ref name="acd">{{cite web|url=http://aiangola.com/wp-content/uploads/2016/03/Publica%C3%A7%C3%A3o-Resultados-Definitivos-Censo-Geral-2014_Vers%C3%A3o-22032016_DEFINITIVA-18H17.pdf|format=pdf|title=Resultados Resultados Definitivos do Recenseamento Geral da População e da Habitação de Angola 2014|publisher=Instituto Nacional de Estatística|date=mart 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160506013702/http://aiangola.com/wp-content/uploads/2016/03/Publica%C3%A7%C3%A3o-Resultados-Definitivos-Censo-Geral-2014_Vers%C3%A3o-22032016_DEFINITIVA-18H17.pdf|archive-date=6. 5. 2016}}</ref> == Geografija == {{Glavni|Geografija Angole}} {{Karta sa gradovima Angole}} Angola se nalazi na zapadnoj obali [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]] u [[Srednja Afrika|Srednjoj Africi]] između [[Namibija|Namibije]] i [[Republika Kongo|Republike Kongo]], a također graniči sa [[Demokratska Republika Kongo|Demokratskom Republikom Kongo]] i [[Zambija|Zambijom]] na istoku. Prostire se na području između 4° 22′ i 18° 02′ južne geografske širine, te između 11° 41′ i 24° 05′ istočne geografske dužine. Zemlja je podijeljena na neplodni obalni pojas koji se prostire do [[Namibija|Namibije]] pa sve do [[Luanda|Luande]], vlažnu unutarnju visoravan na jugu i jugoistoku i tropsku šumu na sjeveru. Rijeka [[Zambezi]] i nekoliko pritoka [[Kongo (rijeka)|rijeke Kongo]] izviru u Angoli. Većina angolskih rijeka izvire na Visoravni [[Bié (visoravav)|Bié]], gdje se nalazi i najviši vrh [[Môco]] sa 2619&nbsp;m. Veće rijeke su [[Cuanza]], [[Cuango]], [[Cubango]] i [[Cunene]]. === Klima === Iako smještena u [[Tropska zona|tropskoj zoni]] s, klima u Angoli je nekarakteristična zbog utjecaja tri faktora: * [[Benguelska struja]], hladna morska struja koja se kreće duž južnog dijela obale, tako da je česta pojava magle; * Reljef unutrašnjosti zemlje * Utjecaj pustinje [[Namib]] na jugozapadu Klima u Angoli ima dvije sezone: kišnu od novembra do aprila i sušnu, sa nižim temperaturama, poznatu kao ''Cacimbo.'' Iako obalni dio ima veći nivo padavina koji se kreće od sjevera prema jugu od 800&nbsp;mm do 50 &nbsp;mm sa prosječnim temperaturama od 23&nbsp;°C. Klimatska zona u unutrašnjosti može se podijeliti na sljedeće: * Sjeverna zona, veće količine padavina i veće temperature. * Centralni plato, sušna sezona i prosječne temperature od oko 19&nbsp;°C * Južna, zbog blizine pustinje [[Kalahari]] vrlo visoke stope tempereturne oscilacije i utjecaj tropskog zraka.<ref>{{Cite book|author=Mulenga, Henry Mubanga|title=Southern African climate anomalies, summer rainfall and the Angola low|publisher=University of Cape Town|year=1999|series=PhD Dissertation|oclc=85939351}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Jury|first=M. R.|last2=Matari|first2=E.|last3=Matitu|first3=M.|year=2008|title=Equatorial African climate teleconnections|journal=Theoretical and Applied Climatology|volume=95|issue=3-4|pages=407–416|bibcode=2009ThApC..95..407J|doi=10.1007/s00704-008-0018-4}}</ref> === Hidrologija === [[Datoteka:Clima Angola Catchments.png|mini|Klimatske zone sa glavnim riječnim slivovima]] Većina vodene mase Angole je u [[Visoravan|visoravni]] [[Bié (visoravan)|Bié]], te se tu Angola dijeli na pet riječnih [[sliv]]ova: Dva najveća su slivovi rijeke [[Kongo (rijerka)|Kongo]] i [[Zambezi]], koji zauzimaju oko 40% ukupne površine države. Slivovi rijeka [[Okavango]] i [[Cuanza]] zauzimaju oko 12%, rijeka [[Kunene (rijeka)|Kunene]] 8%, dok je [[Oshana sistem]] sliv na jugu zemlje. Ostalih 20% su male i kratke rijeke u priobalju Atlantskog okeana.<ref>{{cite web| url = https://www.riob.org/IMG/pdf/AWRB_Source_Book.pdf| title = On Africa’s River Basin Organisation - Source Book| last = | first = | date = | website = riob.org| publisher = | access-date = 24. 5. 2020| language = en| archive-date = 15. 2. 2021| archive-url = https://web.archive.org/web/20210215182442/https://www.riob.org/IMG/pdf/AWRB_Source_Book.pdf| url-status = dead}}</ref> Najveće jezero je [[Dilolo]], koje se nalazi u pokrajini [[Moxico (pokrajina)|Moxico]] na nadmorskoj visini 1086&nbsp;m površine oko 18,9&nbsp;km<sup>2</sup>.<ref>{{cite web | url = http://www.geonames.org/876297/lago%20dilolo.html| title = Lago Dilolo| last = | first = | date = | website = www.geonames.org |publisher = | access-date = 7. 6. 2020 | language = en}}</ref> === Flora i fauna === ==== Flora ==== Vegetacija Angole je raznolika i određena je klimom; Na sjeveru se nalaze [[Tropi|tropske]] [[Kišna šuma|kišne šume]], a na području [[Cabinda (pokrajina)|Cabinde]], pa sve do središta zemlje prostiru se [[Savana|savane]] sa drvećem, te suhe savane, u kojim uglavnom rastu biljke [[Rod (biologija)|roda]] [[Euphorbia]], [[Akacija]] i [[baobab]]a ([[Drvo majmunskog kruha]]). U graničnom dijelu prema [[Namibija|Namibiji]] u području jugozapadne obale Atlanskog okeana su uglavnom [[Pustinja|pustinje]]. U tom području raste i [[endem]]ska bijka [[velvičija]]. ==== Fauna ==== Životinjski svijet je raznolik i u Angoli se mogu sresti [[slon]]ovi, [[nilski konj]]i, [[gepard]]i, [[gnu]], [[noj]]evi, [[Nosorog|nosorozi]] i [[Zebra|zebre]]. Širenje poljoprivrednog zemljišta, ekološke poslijedice ratnih razaranja, kao i trgovina [[Slonovača|slonovačom]], ugrožavaju ekološki sistem i opstanak mnogih vrsta životinja.<ref>{{cite web | url = https://www.angop.ao/angola/pt_pt/noticias/ambiente/2019/1/6/Angola-aumenta-areas-conservacao-ambiental-terrestre,98b6003a-c597-4bce-9447-09c9e2dd298d.html | title = Angola aumenta áreas de conservação ambiental terrestre| last = | first = | date =6. 2. 2019 | website = angop.ao| publisher = | access-date = 24. 5. 2020| language = pt}}</ref> === Nacionalni parkovi === {{Glavni|Nacionalni parkovi Angole}} Angola ima 13 zaštićenih prirodnih područja od čega su devet [[nacionalni park]]ovi, a četiri su [[rezervat]]i. Ukupna površina ovih područja je 162.642&nbsp;km<sup>2</sup>, ili 12,6% povšine zemlje. {| class="wikitable sortable" style="float:left; font-size: 90%;" ! Nacionalni<br>park !! Portugalsko <br>ime !! Okrug !! Pokrajina !! Površina <br>(km<sup>2</sup>) !! Osnovan |- | [[Nacionalni park Kameia|Kameia]] || ''Parque Nacional da Cameia'' || [[Cameia]], [[Luena (Angola)|Luena]] || [[Moxico (pokrajina)|Moxico]] ||style="text-align:right;"| 14.450 ||style="text-align:right;"| 1935. |- | [[Nacionalni park Iona|Iona]] || ''Parque Nacional de lona'' || [[Iona (Angola)|Iona]] || [[Namibe (pokrajina)|Namibe]] ||style="text-align:right;"| 15.150 ||style="text-align:right;"| 1937. |- | [[Nacionalni park Quiçama|Quiçama]] || ''Parque Nacional da Quissama'' || [[Quiçama]] || [[Luanda (pokrajina)|Luanda]] ||style="text-align:right;"| 9.600 ||style="text-align:right;"| 1938. |- | [[Nacionalni park Cangandala|Cangandala]] || ''Parque Nacional da Cangandala'' || [[Cangandala]] || [[Malanje (pokrajina)|Malanje]] ||style="text-align:right;"| 630 ||style="text-align:right;"| 1963. |- | [[Nacionalni park Bicuar|Bicuar]] || ''Parque Nacional do Bicuar'' || [[Matala (Angola)|Matala]], [[Quipungo]] || [[Huíla (pokrajina)|Huíla]]|| style="text-align:right;"| 7.900 ||style="text-align:right;"| 1938. |- | [[Nacionalni park Mupa|Mupa]] || ''Parque Nacional da Mupa'' || [[Cuvelai]], [[Ombadja]] || [[Cunene (pokrajina)|Cunene]] ||style="text-align:right;"| 6.600 ||style="text-align:right;"| 1938. |- | [[Nacionalni park Mavinga|Mavinga]] || ''Parque Nacional da Mavinga'' || ? || [[Cuando Cubango (pokrajina)|Cuando Cubango]] ||style="text-align:right;"| 46.072 ||style="text-align:right;"| 2011. |- | [[Nacionalni park Luengue-Luiana|Luengue-Luiana]] || ''Parque Nacional do Luengue-Luiana'' || ? || [[Cuando Cubango (pokrajina)|Cuando Cubango]] ||style="text-align:right;"| 22.610 ||style="text-align:right;"| 2011. |- | [[Nacionalni park Maiombe|Maiombe]] || ''Parque Nacional do Maiombe'' || ? || [[Cabinda (pokrajina)|Cabinda]] ||style="text-align:right;"| 1.930 ||style="text-align:right;"| 2011. |} {{clear}} == Privreda == Sa [[Bruto domaći proizvod|Bruto domaćim proizvodom]] (BDP) od 95,8 milijardi američkih dolara 2016. godine<ref>{{Cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx |title=World Economic Outlook Database April 2017 |access-date= 14. 6. 2020|language=en}}</ref> Angola je nakon [[Južnoafrička Republika|Južnoafričke Republike]] i [[Nigerija|Nigerije]] treća privreda [[Supsaharska Afrika|Supsaharske Afrike]].<ref>{{cite web | url = http://www.zeit.de/2011/40/Angola| title = Dubai in Afrika| last = | first = | date = 29. 9. 2011| website = zeit.de| publisher = [[Die Zeit]]| access-date = 14. 6. 2020| language = de}}</ref> Istovremeno većina stanovništa živi u siromaštvu. U istoj godini BDP po stanovniku iznosio je 3.502 $ čime je Angola bila 120-a na svijetu od ukupno 200 država.<ref>{{cite web | url = http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/01-Nodes_Uebersichtsseiten/Angola_node.html| title = Auswärtiges Amt – Angola- Übersicht| last = | first = | date =| website = auswaertiges-amt.de| publisher = | access-date = 14. 6. 2020| language = de}}</ref> Po procjeni [[Međunarodni monetarni fond|Međunarodnog monetarnog fonda]] iz 2019. godine, Angola je sa 105,902 milijardi dolara BDP bila rangirana na 63-em mjestu.<ref>{{cite web | url = https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=27&pr1.y=13&c=512,668,914,672,612,946,614,137,311,546,213,674,911,676,314,548,193,556,122,678,912,181,313,867,419,682,513,684,316,273,913,868,124,921,339,948,638,943,514,686,218,688,963,518,616,728,223,836,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,962,156,142,626,449,628,564,228,565,924,283,233,853,632,288,636,293,634,566,238,964,662,182,960,359,423,453,935,968,128,922,611,714,321,862,243,135,248,716,469,456,253,722,642,942,643,718,939,724,734,576,644,936,819,961,172,813,132,726,646,199,648,733,915,184,134,524,652,361,174,362,328,364,258,732,656,366,654,144,336,146,263,463,268,528,532,923,944,738,176,578,534,537,536,742,429,866,433,369,178,744,436,186,136,925,343,869,158,746,439,926,916,466,664,112,826,111,542,298,967,927,443,846,917,299,544,582,941,474,446,754,666,698&s=NGDPD&grp=0&a=| title = BDP (Nominal) na IMF World Economic Outlook| last = | first = | date = 29. 9. 2011| website = imf.org| publisher = | access-date = 14. 6. 2020| language = en}}</ref> Angola ima velike [[Mineralni izvor|mineralne]] i [[Nafta|naftne]] rezerve i njena ekonomija je jedna od brzorastućih u svijetu. Standard življenja ostaje nizak za većinu stanovništa, uz nisku [[Životna dob|životnu dob]] i visok [[mortalitet]] kod [[Novorođenče|novorođenčadi]].<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html|title=Life expectancy at birth|year=2014|work=World Fact Book|publisher=United States Central Intelligence Agency|archive-url=https://web.archive.org/web/20160120024054/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html|archive-date=20. 1. 2016|url-status=live|access-date=4. 3. 2010}}</ref> Prati ga i nejednak ekonomski rast.<ref>{{cite web|url=https://www.hrw.org/report/2010/04/13/transparency-and-accountability-angola|title=Transparency and Accountability in Angola|website=Human Rights Watch|archive-url=https://web.archive.org/web/20151006051053/http://www.hrw.org/report/2010/04/13/transparency-and-accountability-angola|archive-date=6. 10. 2015|url-status=live|access-date=1. 4. 2016}}</ref> Mala i srednja preduzeća mogu se osnovati za izgradnju hotela i gostionica, motela, agencija za iznajmljivanje automobila, deviznih agencija, restorana, turističkih vozila, kao i u drugim sektorima ekonomije, poput distribucije plina i povezanih usluga, jedinica zdravstvene zaštite, i drugo.<ref name="Transport System – Angola Embassy">{{Cite web|url=http://www.angola.org.uk/transport-system|title=Transport System – Angola Embassy|language=en-GB|access-date=17. 5. 2020}}</ref> === Privredne grane === ==== Rudarstvo ==== {{Glavni|Rudarstvo u Angoli}} Angola je bogata [[Željezna ruda|željeznom rudom]], a najveći rudnik je [[Rudnik Cassinga|Cassing]] u provinciji [[Huíla (pokrajina)|Huíla]], sa rezervama koje se procjenjuju na 1 milijardu tona sa stepenom čistoće od 30%.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=dgU75I2-xAcC&pg=SA3-PA3&lpg=SA3-PA3&dq=Cassinga+iron-ore+mine+reserves&source=bl&ots=gPO3nFpN1O&sig=jXYZh83zDxLdK78HziLmIzAgwWI&hl=fr&sa=X&ei=PNi6UYSgHq3Y0QW5t4DACw&ved=0CDMQ6AEwATgK#v=onepage&q=Cassinga%20iron-ore%20mine%20reserves&f=false|title=Minerals yearbook|year=2009|publisher=books.google.fr|access-date=7. 6. 2020|language=fr}}</ref> [[Dijamant]]i se kopaju u rudniku [[Rudnik Camafuca|Camafuca]] sa godišnjom proizvodnjom od 0,2 miliona karata i procjenjenimm rezervama od 23,04 miliona [[karat]]a;<ref name="Kiruna">{{cite web|url=http://www.mining-journal.com/reports/diamonds---2006-last-updated-july-25th?SQ_DESIGN_NAME=print_friendly|title=World diamond overview|year=2006|publisher=mining-journal.com|access-date=8. 7. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903071143/http://www.mining-journal.com/reports/diamonds---2006-last-updated-july-25th?SQ_DESIGN_NAME=print_friendly|archive-date=7. 6. 2020}}</ref> [[Rudnik Catoca]] je imao 2001. godišnju proizvodnju od 2,6 miliona karata;<ref>{{cite web|last=McClelland|first=Colin|title=Angola's Catoca Diamond Complex to Add Mill as Miners Dig Deeper|url=https://www.bloomberg.com/news/2013-07-16/angola-s-catoca-diamond-complex-to-add-mill-as-miners-dig-deeper.html|publisher=Bloomberg|access-date=20. 5. 2014}}</ref> [[Rudnik Fucauma|Fucauma]] oko 120.000 (2005);<ref name="thex">{{Cite web|url=http://www.transhex.co.za/financials/ar2004/transhex_ar2004.pdf|title=Annual Report 2004|access-date=7. 6. 2020|publisher=Trans Hex Group|year=2004|format=PDF|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070928165029/http://www.transhex.co.za/financials/ar2004/transhex_ar2004.pdf|archive-date=28. 9. 2007|language=en}}</ref> a [[Rudnik Luarica|Luarica]] 95.000 karata u 2003. godini.<ref>{{cite news | url = https://www.bloomberg.com/news/2011-08-29/trans-hex-to-exit-two-angolan-diamond-projects-as-talks-over-funding-stall.html | title = Trans Hex to Exit Two Angolan Diamond Projects as Talks Over Funding Stall | publisher = [[Bloomberg L.P.|Bloomberg]] | date = 29. 8. 2011 | access-date = 7. 6. 2020|language=en}}</ref> Većina dijamantskih rudnika je u vlasništvu nacionalne kompanije [[Endiama]], ruske kompanije [[Alrosa]] i brazilske [[Odebrecht]] ==== Energetika ==== {{Glavni|Energetika u Angoli}} Proizvodnja električne energije u Angoli je uglavnom na bazi hidrocentrala. Najveće hidrocentrale su: Na rijeci [[Kunene]] nalaze se [[Hidroelektrana Gowe|HE Gowe]] kapaciteta 60&nbsp;MW<ref>{{cite web| url = https://macauhub.com.mo/2012/08/23/gove-hydroelectric-dam-inaugurated-in-angola/| title = Gove Hydroelectric dam inaugurated in Angola| last = | first = | date = | website = macauhub.com.mo| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = en| archive-date = 1. 9. 2017| archive-url = https://web.archive.org/web/20170901122629/https://macauhub.com.mo/2012/08/23/gove-hydroelectric-dam-inaugurated-in-angola/| url-status = dead}}</ref> i [[Hidroelektrana Laúca|HE Laúca]] (60&nbsp;MW).<ref>{{cite web| url = https://macauhub.com.mo/2015/10/30/lauca-dam-in-angola-starts-producing-energy-in-2017/| title = Lauca dam, in Angola, starts producing energy in 2017| last = | first = | date = 30. 10. 2015| website = macauhub.com.mo| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = en| archive-date = 21. 3. 2021| archive-url = https://web.archive.org/web/20210321204808/https://macauhub.com.mo/2015/10/30/lauca-dam-in-angola-starts-producing-energy-in-2017/| url-status = dead}}</ref> Na rijeci [[KWanza (rijeka)|KWanza]] nalaze se [[Hidroelektrana Cambambe|HE Cambambes]] (180&nbsp;MW) i [[Hidroelektrana Capanda|HE Capanda]] (520&nbsp;MW),<ref>{{cite web | url = https://globalenergyobservatory.org/form.php?pid=2537| title = Capanda Dam Hydroelectric Power Plant Angola| last = | first = | date = | website = globalenergyobservatory.org| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = en}}</ref> a na [[rijeci Catumbel (rijeka)|Catumbel]] [[Hidroelektrana Lomaum|HE Lomaum]] kapaciteta 20&nbsp;MW. U Luandi je 1979. godine izgrađena [[gasna elektrana Luanda]] kapaciteta 148&nbsp;MW.<ref>{{cite web| url = http://globalenergyobservatory.org/form.php?pid=42580| title = Luanda OCGT Power Plant Angola| last = | first = | date = | website = globalenergyobservatory.org/| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = en| archive-date = 7. 7. 2017| archive-url = https://web.archive.org/web/20170707233011/http://globalenergyobservatory.org/form.php?pid=42580| url-status = dead}}</ref> Zajedno sa Namibijom u izgradnji je [[Hidroelektrana Baynes|HE Baynes]] na rijeci [[Kunene]] kapaciteta 600&nbsp;MW.<ref>{{cite web| url = https://nampower.com.na/Page.aspx?p=222| title = Baynes Hydropower Project| last = | first = | date = | website = nampower.com.na| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = en| archive-date = 12. 6. 2020| archive-url = https://web.archive.org/web/20200612142614/https://www.nampower.com.na/Page.aspx?p=222| url-status = dead}}</ref> ==== Poljoprivreda ==== Organizacija African Economic Outlook navodi da "Angoli treba 4,5 miliona tona žita godišnje, ali da uzgaja samo oko 55% kukuruza, 20% pirinča i samo 5% pšenice".<ref>{{Cite web|url=https://www.africaneconomicoutlook.org/|title=African Economic Outlook|date=12. 6. 2019|website=African Economic Outlook|language=en|access-date=25. 11. 2020|archive-date=27. 11. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201127012711/https://www.africaneconomicoutlook.org/|url-status=dead}}</ref> Uz to, Svjetska banka procjenjuje da se "obrađuje manje od 3 posto plodne zemlje u Angoli, a ekonomski potencijal šumarskog sektora ostaje uglavnom neiskorišten".<ref>{{Cite news|url=|title="Country partnership strategy for the republic of Angola"|last=|first=|date=|work=World Bank|access-date=25. 11. 2020|via=}}</ref> Prije nezavisnosti 1975. godine, Angola je bila žitnica južne Afrike i glavni izvoznik [[banana]], [[Kahva|kafe]] i [[sisal]]a, ali su tri decenije građanskog rata (1975–2002) uništile plodno tlo. Zemlja sada ovisi o skupom uvozu hrane, uglavnom iz [[Južna Afrika (regija)|Južne Afrike]] i [[Portugal]]a, dok se više od 90% poljoprivrede obavlja na porodičnom nivou. ==== Tvornice ribe ==== Elizabete Dias Dos Santos uložila je 25 miliona dolara u svoju tvornicu ribe [[Solmar]]. Prerađivački pogon otvoren je 2016. godine. Ova vrsta proizvodnje jedinstvena je u Angoli. U fabrici radi 120 ljudi. Korist imaju i dobavljači, jer više od 50.000 ljudi živi od tradicionalnog ribolova, a 40% kupovina se vrši od malih ribara. Kako bi privukla privatne investitore, angolska vlada poboljšala je uslove za domaće i strane kompanije, između ostalog, poreskim olakšicama, pomoći u finansiranju i pojednostavljenim procedurama za osnivanje kompanija.<ref>{{Cite web|url=https://de.euronews.com/2017/07/10/weg-vom-oel-angola-diversifiziert-seine-wirtschaft|title=Weg vom Öl: Angola diversifiziert seine Wirtschaft|date=10. 7. 2017|website=euronews|language=de|access-date=28. 10. 2020}}</ref> ==== Industrija ==== {{Sekcija}} === Privatizacija === Krajem 2018. godine, predsjedničkom uredbom br. 141/1, osnovano je tijelo za privatizaciju IGAPE ([[Institito de Gestão de Activos e Participação do Estado]]),<ref>{{Cite web|url=https://igape.minfin.gov.ao/PortalIGAPE/#!/igape/historia|website=igape.minfin.gov.ao|title=IGAPE - Historija|access-date=4. 11. 2020}}</ref> s kojim vlada namjerava privatizirati 195 državnih preduzeća u cjelosti ili dijelom u cilju jačanja privatnog sektora. Program pokriva najvažnije gospodarske sektore kao što su energetski sektor ([[Sonangol]]), telekomunikacijski i IT sektor, financijski sektor (bankarstvo (BAI), osiguranje (ENSA), kapitalni fondovi), sektor prometa (TAAG), turizam kao i proizvodni sektor, uključujući preradu hrane i poljoprivredu. Očekuje se da će se većina kompanija prodati 2020. godine.<ref>{{Cite web|url=https://www.gtai.de/gtai-de/trade/wirtschaftsumfeld/bericht-wirtschaftsumfeld/angola/angola-verkauft-staatsfirmen-163624|title=Angola verkauft Staatsfirmen {{!}} Bericht Wirtschaftsumfeld {{!}} Angola {{!}} Außenwirtschafts-, Industriepolitik|website=www.gtai.de|language=de-DE|access-date=4. 11. 2020|archive-date=15. 2. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210215182520/https://www.gtai.de/gtai-de/trade/wirtschaftsumfeld/bericht-wirtschaftsumfeld/angola/angola-verkauft-staatsfirmen-163624|url-status=dead}}</ref> === Korupcija === {{Sekcija}} === Regionalne razlike === {{Sekcija}} === Državni proračun === {{Sekcija}} ===Strane investicije === {{Sekcija}} == Vojska == [[Oružane snage Angole]] ({{pt|Forças Armadas Angolanas}}) broje oko 110.000 vojnika i oficira. Angola izdvaja oko 2,2% od [[Bruto domaći proizvod|Bruto domaćeg proizvoda]] za vojni budžet, što je 2017. iznosilo oko 3 milijarde dolara,<ref>{{cite web | url = https://www.sipri.org/| title = Home {{!}} SIPRI| last = | first = | date = | website = | publisher = | access-date = 11. 7. 2020| language = en}}</ref> što je čini državom sa najvišim izdatcima za odbranu u Africi. Vojska se sastoji od kopnenog sastava, mornarice i zrakoplovstva. Vojna oprema je uglavnom porijeklom iz bivšeg [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]], a manje jedinice su smještene u Kongu i DR Kongu. Zapovjednik generalštaba je oid 2010. godine general [[Geraldo Sachipengo Nunda]].<ref>{{cite web | url=http://www.publico.pt/Mundo/exoficial-da-unita-foi-nomeado-chefe-do-estadomaior-das-forcas-armadas-angolanas_1459518 | title=Publico-Artikel | language=pt | access-date=11. 7. 2020 | archive-date=13. 3. 2012 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120313075506/http://www.publico.pt/Mundo/exoficial-da-unita-foi-nomeado-chefe-do-estadomaior-das-forcas-armadas-angolanas_1459518 | url-status=dead }}</ref> == Infrastruktura == === Željeznički promet === U Angoli postoje tri nepovezane željezničke pruge, koje su obnovljene polovinom 1990-ih godina: [[Luanda pruga]] koja povezuje [[Luanda|Luandu]] i [[Malanje]] dužine 424&nbsp;km <ref>[http://www.fahrplancenter.com/AngolaCFL.html Vozni red i opis trase Željezničke pruge Luanda]</ref> (479&nbsp;km){{sfn|Harenberg|1998|p=46}}; [[Benguela pruga]] dužine 1302&nbsp;km koja povezuje [[Benguela|Benguelu]] sa rudarskim područjima u DR Kongu i Zambiji; te [[Namibie pruga]] na jugu zemlje dužine 858&nbsp;km. koja povezuje gradove [[Namibie]] i [[Menongue]].{{sfn|Harenberg|1998|p=46}} === Cestovni promet === [[Datoteka:The Nowhere road.jpg|mini|Novi autoput u Angoli]] [[Datoteka:Map of Trans-African Highways.PNG|180px|mini|desno|Karta Transafričkih autoputova]] Mreža saobraćajnica je duga oko 75.000&nbsp;km, od kojih je 7.955&nbsp;km asfaltirano. Glavna osovina povezuje glavni grad s unutrašnjošću (od istoka prema zapadu). Istovremeno, postoji niz ogranaka koji povezuju glavne prometnice i omogućavaju komunikaciju sa susjednim zemljama, posebno s Namibijom, Demokratskom Republikom Kongo i Republikom Kongo.<ref name="Transport System – Angola Embassy"/> Autobusni prevoz je organizovan od firmi [[Macon (Angola)|Macon]] i [[Grupo SGO]], koji povezuju Luandu sa većim gradovima, dok Macon nudi i međunarodne linije povezujući [[Windhoek]] i [[Kinshasu]].<ref>{{cite web| url = http://jornaldeangola.sapo.ao/sociedade/macon_reabre__amanha_a_rota_internacional| title = Macon reabre amanhã a rota internacional| last = | first = | date = 18. 10. 2018| website = jornaldeangola.sapo.ao| publisher = | access-date = 24. 5. 2020| language = pt| archive-date = 29. 1. 2020| archive-url = https://web.archive.org/web/20200129164540/http://jornaldeangola.sapo.ao/sociedade/macon_reabre__amanha_a_rota_internacional| url-status = dead}}</ref><ref>{{cite web| url = http://m.portalangop.co.ao/angola/pt_pt/noticias/economia/2019/2/11/Macon-abre-rota-internacional-Luanda-Kinshasa,74a3a7ba-7a25-49c0-abda-33ea1900fc8e.html| title = Macon abre rota internacional Luanda-Kinshasa| last = | first = | date = 15. 3. 2019| website = portalangop.co.ao| publisher = | access-date = 24. 5. 2020| language = pt| archive-date = 21. 9. 2020| archive-url = https://web.archive.org/web/20200921093829/http://m.portalangop.co.ao/angola/pt_pt/noticias/economia/2019/2/11/Macon-abre-rota-internacional-Luanda-Kinshasa,74a3a7ba-7a25-49c0-abda-33ea1900fc8e.html| url-status = dead}}</ref> Važniji autoputevi i ceste u Angoli su: dionica [[Transafrički autoput|Transafričkog autoputa]] [[Autoput Beira-Lobito|Beira-Lobito]] (TAH 9) u dužini 1126&nbsp;km, koji je djelomično u izgradnji;<ref>{{cite web | url = http://pt.reingex.com/Beira-Lobito-Corredor.shtml | title = Corredor Transafricano Beira-Lobito (Angola)| last = | first = | date = 15. 3. 2019| website = pt.reingex.com| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = pt}}</ref> Dionica [[Trans-Cunene koridor]]a, koji je većinom u izgradnji i dionica [[Autoput Tripoli-Windhoek-(Kapstadt)]] (TAH 3).<ref>{{cite web| url = http://jornaldeangola.sapo.ao/politica/avancos_na_via_de_mbanza_kongo| title = Avanços na via de Mbanza Kongo| last = | first = | date = 2. 10. 2017| website = jornaldeangola.sapo.ao| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = pt| archive-date = 8. 5. 2019| archive-url = https://web.archive.org/web/20190508131600/http://jornaldeangola.sapo.ao/politica/avancos_na_via_de_mbanza_kongo| url-status = dead}}</ref> === Zračni promet === {{Glavni|Spisak aerodroma u Angoli}} Osim međunarodnog aerodroma [[Međunarodni aerodrom Quatro de Fevereiro|Quatro de Fevereiro]] u glavnom gradu Luandi, postoji još 16 aereodroma koji služe uglavnom za unutrašnji promet.{{sfn|Harenberg|1998|p=46}} Aerodromima u Angoli upravlja angolska državna agencija [[ENANA]]. Veće [[Spisak aviokompanija u Angoli|aviokompanije]] su: [[Aeronáutica]], [[Air 26]], [[Angola Air Charter]], [[Diexim Expresso]], [[Heli Malongo Airways]] i [[TAAG Angola Airlines]] === Pomorski i riječni promet === Značajnije morske luke za međunarodni promet i izvoz robe su: [[Luanda]], [[Lobito]], [[Namibe]] i [[Malongo]]. Riječni promet se obavlja na dužini od 1800&nbsp;km.{{sfn|Harenberg|1998|p=46}} == Demografija == {{Glavni|Demografija Angole}} [[Datoteka:Angola Ethnic map 1970-de.svg|desno|mini|200px|Karta sa narodima u Angoli, 1970.]] Po popisu iz 2014. u Angoli živi 24.383.301 stanovnika, što je ujedno bio i prvi popis nakon 15. decembra 1970.<ref name="INE Angola" /> Prema podacima prikupljeniih od strane worldometers.info temeljenim na posljednjim podacima UN-a, stanovništvo Angole broji 32.841.235 stanovnika na dan 27. juna je 2020. UN je za 2020. godinu stanovništvo Angole procijenio na 32.866.272 stanovnika. Stanovništvo Angole čini 0,42% svjetske populacije, a po broju stanovnika država je na 44-om mjestu u svijetu. Srednja životna dob stanovnika Angole je tek 16,7 godina, a 66,7% stanovništva živi u urbanim sredinama.<ref name="World">{{Cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/angola-population/|title=Angola Population (2020) - Worldometer|website=www.worldometers.info|language=en|access-date=27. 6. 2020}}</ref> Očekivana životna dob u Angoli je 62,22 godine - 65,1 godina za žene i 59,5 za muškarce. Prosjek smrtnosti novorođenčadi je 53,4 na 1.000 živorođene djece, a prosjek smrtnost djece do 5 godina starosti je 70,3 na 1.000 živorođenih.<ref name="World" /> Procjena prirodnog priraštaja u Angoli za 2020. je 3,43% što Angolu pozicionira na treće mjesto u svijetu.<ref name="CIA" /> === Narodi === [[Datoteka:Angola_Population_Pyramid_2012.png|desno|mini|180px|Piramida stanovništva u Angoli.]] Etničke grupe u Angoli čine [[Ovimbundu]] ([[Umbundu]] jezik) 37%, [[Northern Mbundu people|Ambundu]] ([[Kimbundu]] jezik) 23%, [[Bakongo]] 13%, i 32% drugih etničkih grupa (kao što su [[Chokwe people|Chokwe]], [[Ovambo people|Ovambo]], [[Ganguela]] i [[Xindonga]]), te 2% ''[[Mestici|mestika]]'' (ljudi evropskog i afričkog porijekla), 1,6% Kineza i 1% Evropljana.<ref name="CIA"/> Ambundu i Ovimbundu grupe sa 62% čine većinu stanovništva. Do 2020. u Angoli se po procjenama nalazi oko 400.000 migrantskih radnika iz [[Demokratska Republika Kongo|Demokratske Republike Kongo]],<ref>[http://www.unhcr.org/refworld/country,,USCRI,,COD,456d621e2,485f50c0c,0.html World Refugee Survey 2008 – Angola] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110510005710/http://www.unhcr.org/refworld/country%2C%2CUSCRI%2C%2CCOD%2C456d621e2%2C485f50c0c%2C0.html|date=10. 5. 2011}}, UNHCR. NB: This figure is highly doubtful, as it makes no clear distinction between migrant workers, refugees and immigrants.</ref> oko 220.000 [[Portugalci|Portugalaca]],<ref name="Observatório da Emigração">{{cite web|url=http://www.observatorioemigracao.secomunidades.pt/np4/3607.html|title=José Eduardo dos Santos diz que trabalhadores portugueses são bem-vindos em Angola|publisher=Observatório da Emigração|archive-url=https://web.archive.org/web/20130920100459/http://www.observatorioemigracao.secomunidades.pt/np4/3607.html|archive-date=20. 9. 2013|url-status=dead|access-date=22. 7. 2013|quote=…presença de cerca de 200 mil trabalhadores portugueses no país…}}</ref> i oko 259.000 [[Kinezi|Kineza]] koji žive u Angoli.<ref>{{cite web|url=https://visao.sapo.pt/angola-cerca-de-259000-chineses-vivem-atualmente-no-pais=f660830|title=Angola: Cerca de 259.000 chineses vivem atualmente no país|date=25. 4. 2012|work=Visão|archive-url=https://web.archive.org/web/20130509165420/http://visao.sapo.pt/angola-cerca-de-259000-chineses-vivem-atualmente-no-pais=f660830|archive-date=9. 5. 2013|url-status=live|access-date=13. 1. 2013}}</ref> === Jezici === Skoro svi jezici u Angoli pripadaju porodici [[Bantu jezici|bantu jezika]]. Zvanični jezik u Angoli je [[Portugalski jezik|portugalski]] i 71,2% stanovništva na popisu je naveo ovaj jezik, a govori ga od toga 85% gradskog stanovništa - 45% seoskog stanovništva.<ref name="Popis"/> Slijede [[Umbundu jezik|Umbundu]] 23%, kojim govori uglavnom etnička grupa [[Ovimbundu]]; [[Kikongo jezik|Kikongo]] 8,2% zastupljen u etničkoj grupi [[Bakongo]]; [[Kimbundu jezik|Kimbundu]] 7,8% etničke grupe [[Ambundu]]; [[Chokwe jezik|Chokwe]] 6,5% koji koristi [[Chokwe|istoimena grupa]]; [[Nhaneca jezik|Nhaneca]] 3,4%, [[Nganguela jezik|Nganguela]] 3,1%, [[Fiote jezik|Fiote]] 2,4%, [[Kwanhama jezik|Kwanhama]] 2,3%, [[Muhumbi jezik|Muhumbi]] 2,1%, [[Luvale jezik|Luvale]] 1%, ostali jezici 3,6%. Dati procenti su rezultati Popisa iz 2014. godine i navedeni udio je viši od 100% obzirom da su ispitanici birali više od jednog ponuđenog odgovora.<ref name="CIA">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/print_ao.html|title=Africa :: Angola — The World Factbook - Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|access-date=27. 6. 2020|archive-date=24. 2. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190224062511/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/print_ao.html|url-status=dead}}</ref> === Religija === U Angoli postoji oko 1000 religioznih zajednica.<ref>Fátima Viegas: ''Panorama das Religiões em Angola Independente (1975–2008)''. Ministério da Cultura/Instituto Nacional para os Assuntos Religiosos, Luanda 2008</ref> Prema popisu stanovništva iz 2014. godine stanovnici Angole su najvećim dijelom [[Rimokatoličanstvo|rimokatolici]] 41,1%, slijede [[Protestantizam|protestanti]] s udjelom od 38%, [[Ateizam|ateisti]] 12,3% te ostale religije 8,6%.<ref name="CIA"/><ref name="Popis" >{{cite web | url =http://www.embajadadeangola.com/pdf/Publicacao%20Resultados%20Definitivos%20Censo%20Geral%202014_Versao%2022032016_DEFINITIVA%2018H17.pdf | title = Resultate des Zensus 2014| last = | first = | date = | website =www.embajadadeangola.com | publisher = | access-date =11. 7. 2020 | language =pt }})</ref> [[Metodisti]] su uglavnom nastanjeni u području oko Luande i [[Malanje]], [[baptisti]] na sjeverozapadu i u Luandi. U središnjoj Angoli i okolnim priobalnim gradovima je zastupljena Evangelistička crkva Angole ({{pt|Igreja Evangélica Congregacional de Angola}}). Iz kolonijalnog vremena potiču razne manje religiozne grupe: [[Evangelističko-luteranska crkva|Evangelističko-luteranska]] u južnoj Angoli i [[Reformirane kalvinističke Crkve|reformistička crkva]] u Luandi.<ref>Lawrence W. Henderson: ''The Church in Angola: A river of many currents.'' Pilgrim Press. Cleveland/Ohio 1989; Benedict Schubert: ''Der Krieg und die Kirchen: Angola 1961–1991.'' Exodus, Luzern 1997.</ref> Prisutne su i [[Adventizam|advenstističke crkve]], [[Novoapostolska crkva]], [[pentekostalizam]] i [[Jehovini svjedoci]]. Novije zajednice, kao [[Igreja Universal do Reino de Deus]], osnovana u [[Brazil]]u, koja se vremenom širi u zemljama portugalskog govornog područja, sa osjetnim porastom zastupljena je u većim gradovima.<ref>{{cite web | url =https://iurdangola.wordpress.com/ | title = IURD Angola Online| last = | first = | date = | website =| publisher = | access-date =11. 7. 2020 | language =pt }})</ref> Pod utjecajem iz [[Južnoafrička Republika|Južnoafričke Republike]] i [[Namibija|Namibije]], u 2000-im osnovana je manja zajednica [[Anglikanska zajednica|Anglikanske zajednica južne Afrike]], te dvije kršćanske zajednice: [[Kimbanigisti]], porijeklom iz [[DR Kongo]] i [[Tokoisti]], nastali u kolonijalno vrijeme.<ref>{{cite web | url =https://www.refworld.org/docid/466fc47c2.html | title = Angola – Länderinformationsblätter| last = | first = | date =1. 2. 1998 | website =www.refworld.org| publisher = Schweizerisches Staatssekretariat für Migration | access-date =11. 7. 2020 | language =de }})</ref> [[Tradicionalne afričke religije]] su zastupljene u manjem udijelu, ali su i kršćanske zajednice preuzele neke običaje iz mnogobrojnih afričkih religija. [[Islam]] je zastupljen uglavnom preko doseljenika iz drugih afričkih zemalja i po Popisu iz 2014. godine je u Angoli oko 0,4% muslimanskog stanovništva.<ref name="Popis" /> === Obrazovanje === {{Glavni|Obrazovanje u Angoli}} [[Datoteka:New campus (6178231896).jpg|180px|mini|desno|Kampus Univerziteta Agostinha Neta u Talatona, susjednoj općini Luande]] Obrazovanje u Angoli je podijeljeno u dvije faze: [[Osnovna škola]] koja je obavezna i besplatna, te započinje u dobi od sedam godina i traje četiri godine; i srednjoškolsko obrazovanje koje započinje s jedanaest godina i traje osam godina. Osnovna pismenost odraslih i dalje je izuzetno niska. Statistički podaci [[UNICEF]]-a 2001. godine procijenili su da je pismenost odraslih 56% za muškarce i 29% za žene. S druge strane, univerzitetski se sistem u posljednjim decenijama znatno razvijao. Najpoznatiji [[Spisak univerziteta U Angoli|univerzitet]] u Angoli je [[Univerzitet Agostinha Neta]] osnovan 1962. godine u Luandi i na njemu je 2011. godine studiralo 29.827 studenata i 832 profesora.<ref name="boletim orgaos">{{Webarchive|url=http://www.uan.ao/media/13742/UAN%20-%20Historial%20%C3%93rg%C3%A3os%20de%20Direc%C3%A7%C3%A3o%20Faculdade%20Cursos.pdf |wayback=20160304121338 |text=Boletim informativo sobre os órgãos de direção da UAN |archiv-bot=2019-05-20 11:02:00 InternetArchiveBot |language=pt}} - Portal UAN ([http://aulp.org/sites/default/files/Anexos/UAN%20-%20Historial%20%C3%93rg%C3%A3os%20de%20Direc%C3%A7%C3%A3o%20Faculdade%20Cursos.pdf UNIVERSIDADE AGOSTINHO NETO] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219214048/http://aulp.org/sites/default/files/Anexos/UAN%20-%20Historial%20%C3%93rg%C3%A3os%20de%20Direc%C3%A7%C3%A3o%20Faculdade%20Cursos.pdf |date=19. 2. 2015 }})</ref> === Urbanizacija === {{Najveći gradovi u Angoli}} == Kultura == {{Glavni|Angolska kultura}} [[Datoteka:Memorial_Antonio_Agostinho_Neto_(19882325368).jpg|thumb|lijevo|200px|Nacionalni memorijal [[Agostinho Neto]] u Luandi.]] [[Datoteka:African Art, Yombe sculpture, Louvre.jpg|thumb|desno|200px|Skulptura [[Yombe (narod)|Yombe]] naroda.]] Angolska kultura bila je pod snažnim utjecajem [[Portugalska kultura|portugalske kulture]], posebno u pogledu jezika i religije, kao i na kulturu starosjedilačkih etničkih grupa Angole, pretežno [[Bantu narodi|Bantu naroda]]. Različite etničke zajednice - [[Ovimbundu]], [[Ambundu]], [[Bakongo]], [[Čokve]], [[Mbunda]] i drugi narodi - u različitoj mjeri održavaju svoje kulturne osobine, tradiciju i jezike. Međutim, u gradovima u kojima sada živi nešto više od polovine stanovništva, mješovita kultura nastala je još od kolonijalnih vremena, a u glavnom gradu [[Luanda|Luandi]] od njenog osnivanja u 16. vijeku. U ovoj urbanoj kulturi [[portugal]]sko naslijeđe postaje sve dominantnije. Afrički korijeni su vidljivi u [[Muzika|muzici]] i plesu i oblikuju način na koji se govori portugalski jezik. Ovaj proces je veoma uočljiv u savremenoj [[Angolska književnost|angolskoj književnosti]], posebno u djelima angolskih autora. Godine 2014. Angola je nakon 25-godišnje pauze nastavila sa nacionalnim festivalom angolske kulture. Festival se odvijao u svim glavnim gradovima provincija i trajao je 20 dana, a tema je bila "Kultura kao faktor mira i razvoja."<ref>[http://www.portalangop.co.ao/angola/en_us/noticias/lazer-e-cultura/2014/11/51/Retrospect2014-Fenacult-marks-cultural-year,58a0fcae-b594-4edd-bc8b-1d7e2e798f14.html Retrospect2014: Fenacult marks cultural year] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141231184839/http://www.portalangop.co.ao/angola/en_us/noticias/lazer-e-cultura/2014/11/51/Retrospect2014-Fenacult-marks-cultural-year,58a0fcae-b594-4edd-bc8b-1d7e2e798f14.html |date=31. 12. 2014 }} Angola Press Agency, 18 December 2014</ref> === Kinematografija === Godine 1972, redateljka [[Sarah Maldoror]] snimila je film u međunarodnoj koprodukciji pod nazivom [[Sambizanga (film)|Sambizanga]], koji je bio jedan od prvih dugometražnih filmova u Angoli. Prvi put je objavljen na četvrtom [[Filmski festival u Kartagi|Filmskom festivalu u Kartagi]], gdje je dobio dobre ocjene filmskih kritičara, osvojivši ''[[Tanit d'Or]]'', najvišu nagradu festivala.<ref>{{cite book|last1=Dovey|first1=Lindiwe|title=Curating Africa in the Age of Film Festivals|date=11. 3. 2015|publisher=[[Palgrave MacMillan]]|location=New York, NY|isbn=978-1137404145|url=https://books.google.com/books?id=H7u_BwAAQBAJ|access-date=15. 9. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180915225644/https://books.google.com.ph/books?id=H7u_BwAAQBAJ|archive-date=15. 9. 2018|url-status=live}}</ref> Koprodukcijski portugalsko-angolski film ''[[O Herói]]'' režisera [[Zézé Gamboa]], na filmskom festivalu [[Sundance Film Festival|Sundance]] 2005. godine dobio je glavnu nagradu žirija za dramu.<ref>{{cite web | url = http://www.newsreel.org/nav/title.asp?tc=CN0173| title = The Hero| last = | first = | date = | website = newsreel.org| publisher = California Newsreel| access-date = 24. 5. 2020| language = en }}</ref> Poznatiji filmski režiseri su: [[Ruy Duarte de Carvalho]], [[Orlando Fortunato de Oliveira]], [[Zézé Gamboa]], [[Maria João Ganga]] i [[Pocas Pascoal]]. === Književnost === Poznatiji angolski književnici su: [[Mário Pinto de Andrade]], [[Luandino Vieira]], [[Arlindo Barbeitos]], [[Alda Lara]], [[Agostinho Neto]], [[Pepetela]], [[Ondjaki]] i [[José Eduardo Agualusa]]. === Muzika === {{Glavni|Angolska muzika}} Muzika Angole oblikovana je kako širim muzičkim tokovima, tako i političkom historijom zemlje, a<ref name="Rough Guide2">{{cite encyclopedia|year=2006|title=Angola|encyclopedia=The Rough Guide to World Music|publisher=Rough Guides Ltd.|location=London|last=Posthumus|first=Bram|editor=Simon Broughton|edition=3rd edition.|volume=1|pages=27–34|editor2=Mark Ellingham|editor3=Jon Lusk|editor4=Duncan Clark}}</ref> istovremeno angolska muzika je utjecala i na muziku drugih zemalja sa portugalskog jezičkog govornog područja ([[luzofon]]). Zauzvrat, muzika Angole bila je ključna u stvaranju i jačanju [[angolanidade]], angolanskog nacionalnog identiteta. Glavni grad i najveći grad Angole - Luanda - dom je raznolikih muzičkih stilova poput: [[kilapandu]], [[sembu]], [[kizombu]] i [[kuduro]]. Neposredno uz obalu Luande nalazi se [[Ilha do Cabo]], grad u kojem se njeguje stil muzike koji se temelji na [[Harmonika|harmonici]] i [[Usna harmonika|usnoj harmonici]], a naziva se [[rebita]]. Angola je u 20. stoljeću bila opterećena nasiljem i političkom nestabilnošću, a muzičari iz ove zemlje bili su ugnjetavani kako u doba portugalske kolonizacije, tako i nakon nezavisnosti.<ref>{{Cite book|title=Intonations: A Social History of Music and Nation in Luanda, Angola, from 1945 to Recent Times|url=https://archive.org/details/intonationssocia0000moor|last=Moorman|first=Marissa|publisher=Ohio University Pres|year=2008|isbn=978-0-8214-1823-9|location=Athens, Ohio|pages=[https://archive.org/details/intonationssocia0000moor/page/2 2]|quote=|via=}}</ref> === Mediji === Po [[Indeks slobode medija|Indeksu slobode medija]], kojeg svake godine izrađuje nevladina organizacija [[Reporteri bez granica]], Angola se 2020. godine nalazila na 106-om mjestu.<ref>{{cite web | url = https://www.reporter-ohne-grenzen.de/fileadmin/Redaktion/Downloads/Ranglisten/Rangliste_2020/Rangliste_der_Pressefreiheit_2020_-_RSF.pdf| title = World press freedom index| last = | first = | date = 22. 4. 2020| website = reporter-ohne-grenzen.de| publisher = | access-date = 24. 5. 2020| language = de}}</ref> Od 2017. godine, Angola posjeduje telekomunikacioni [[satelit]] [[AngoSat-1]], koji je bio predviđen za telekomunikaciju, televiziju, radio i internet. Zbog pogreške u startu, satelit se udaljio od predviđene putanje, tako da trenutno nije u funkciji. Predviđeno je lansiranje zamjenskog satelita [[AngoSat-2]].<ref>{{cite web|url=http://allafrica.com/stories/201602222456.html|title=Angola: U.S.$300 Million Invested in Angosat-1 Project|publisher=Angola PRESS|date=21. 2. 2016|access-date=24. 5. 2020| language = en}}</ref><ref>{{cite web | url = https://space.skyrocket.de/doc_sdat/angosat-2.htm| title = AngoSat 2| last = | first = | date = | website = space.skyrocket.de| publisher = | access-date = 24. 5. 2020| language = en}}</ref> ==== Televizija ==== Pored državnih televizija [[Televisão Pública de Angola]] i [[Televisão Comercial de Angola]], postoje još privatne stanice [[TV Zimbo]], [[ZON Multimédia]] i [[AngoTV]], portugalske [[Rádio e Televisão de Portugal]] i [[Rádio Televisão Portuguesa Internacional]], brazilske [[Rede Record]] i [[Rede Globo]], te mozambikanska državna [[Televisão de Moçambique]]. ====Radio ==== {{Sekcija}} ==== Novine ==== {{Sekcija}} ==== Telekomunikacije ==== Industrija telekomunikacije se smatra jednom od glavnih strateških sektora u Angoli.<ref>{{cite web|url=http://www.anip.co.ao/index.php?pag=conteudos&id=6|title=Sectores Económicos Prioritários|publisher=ANIP|language=Portuguese|archive-url=https://web.archive.org/web/20130411062215/http://www.anip.co.ao/index.php?pag=conteudos&id=6|archive-date=11. 4. 2013|url-status=dead}}</ref> Brzine LTE mobilne mreže dostižu do 400 Mbit/s, a pokriva oko 75% teritorije. Instalirano oko 25.000 kilometara optičkog vlakna u čitavoj zemlji.<ref>{{cite web|url=http://www.platinaline.com/index.php/component/k2/item/14117-angola-com-crescimento-anual-superior-a-55-no-sector-das-tic|title=Angola com crescimento anual superior a 55% no sector das TIC|date=12. 3. 2015|publisher=Platina Line|language=Portuguese|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713174008/http://www.platinaline.com/index.php/component/k2/item/14117-angola-com-crescimento-anual-superior-a-55-no-sector-das-tic|archive-date=13. 7. 2015|url-status=live|access-date=16. 4. 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.verangola.net/Artigos/Sector-das-TIC-com-crescimento-anual-superior-a-55-por-cento-na-ultima-decada=005331|title=Sector das TIC com crescimento anual superior a 55 por cento na última década|date=13. 3. 2015|publisher=Ver Angola|language=Portuguese|archive-url=https://web.archive.org/web/20150416132625/http://www.verangola.net/Artigos/Sector-das-TIC-com-crescimento-anual-superior-a-55-por-cento-na-ultima-decada=005331|archive-date=16. 4. 2015|url-status=live|access-date=16. 4. 2015}}</ref> Prvi Angolski satelit [[AngoSat-1]] je lansiran u orbitu 26. decembra 2017.<ref>{{Cite web|url=https://www.satbeams.com/satellites?norad=43087|title=Satbeams - World Of Satellites at your fingertips|website=Satbeams Web and Mobile|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917071429/https://www.satbeams.com/satellites?norad=43087|archive-date=17. 9. 2018|url-status=live|access-date=17. 9. 2018}}</ref> Nakon što je lansiran sa svemirskog centra u Bajkonuru ustanovilo se da satelit koji je izgradila Ruska firma RSC Energia (podružnica Rosscosmosa) nema komunikaciju sa prijemnicima na zemlji. Satelit je bio zamišljen da pruža razne vrste telekomunikacijskih usluga kao što su TV i internet.<ref>{{cite web|url=http://www.portalangop.co.ao/angola/en_us/noticias/ciencia-e-tecnologia/2014/8/37/Conclusion-works-Angosat-project-set-for-2016,580015f8-0b1f-46b1-b6b1-ebfd1beb5253.html|title=Conclusion works of "Angosat" project set for 2016|date=8. 9. 2014|publisher=ANGOP|archive-url=https://web.archive.org/web/20141215132435/http://www.portalangop.co.ao/angola/en_us/noticias/ciencia-e-tecnologia/2014/8/37/Conclusion-works-Angosat-project-set-for-2016,580015f8-0b1f-46b1-b6b1-ebfd1beb5253.html|archive-date=15. 12. 2014|url-status=live|access-date=11. 12. 2014}}</ref> Novi satelit AngoSat-2 je u izgradnji i planirano je da bude u upotrebi 2020.<ref>{{Cite web|url=http://www.ggpen.gov.ao/LerMais/?cd=19|title=GGPEN - Leia Mais|website=www.ggpen.gov.ao|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917071444/http://www.ggpen.gov.ao/LerMais/?cd=19|archive-date=17. 9. 2018|url-status=live|access-date=17. 9. 2018}}</ref> == Sport == {{Glavni|Sport u Angoli}} Sportski nacionalni savezi Angole članovi su međunarodnih i kontinentalnih sportskih organizacija. [[Olimpijski komitet Angole]] osnovan je 1979. godine, a iste godine je primljen u [[Međunarodni olimpijski komitet]] (MOK). [[Košarkaški savez Angole]] je član [[Međunarodna košarkaška federacija|Međunarodne košarkaške federacije]] (FIBA), [[Nogometni savez Angole]] je član [[FIFA|Svjetske nogometne organizacije]] (FIFA), [[Rukometni savez Angole]] je član [[Međunarodni rukometni savez|Međunarodnog rukometnog saveza]] (IHF), [[Atletski savez Angole]] je član [[Međunarodna asocijacija atletskih federacija|Međunarodne asocijacije atletskih federacija]] (IAAF), a [[Plivački savez Angole]] član je [[Svjetska organizacija vodenih sportova|Svjetske organizacije vodenih sportova]] (FINA). ==== Olimpijske igre ==== {{Glavni|Angola na Olimpijskim igrama}} Prvi nastup [[Angola na Olimpijskim igrama|Angole]] na [[Ljetne olimpijske igre|Ljetnim olimpijskim igrama]] bio je na [[Olimpijske igre 1984.|LJOI 1984]] u [[Moskva|Moskvi]]. Od tada angolski sportisti redovito nastupaju na Ljetnim olimpijskim igrama u različitim sportovima. Do sada (2020.) nisu uspjeli osvojiti ni jednu medalju. Na [[Zimske olimpijske igre|Zimskim olimpijskim igrama]] nisu nikada nastupili. ==== Košarka ==== {{Glavni|Košarka u Angoli}} Najuspješniji angolski sportaši su košarkaši. Na [[Afričko prvenstvo u košarci|Afričkim prvenstvima u košarci]] [[Košarkaška reprezentacija Angole|reprezentacija Angole]] osvojila je ukupno jedanaest zlatnih, četiri srebrne i dvije bronzane medalje. Pet puta su nastupili na Olimpijskim igrama, a najbolji rezultat im je bilo deveto mjesto na [[Košarka na Olimpijskim igrama 1996.|LJOI 1996]] u [[Atlanta|Atlanti]]. Na [[Svjetsko prvenstvo u košarci|Svjetskim prvenstvima u košarci]] nastupili su sedam puta, a na [[Svjetsko prvenstvo u košarci 2006.|SP 2006. godine]] u [[Japan]]u osvojili su deveto mjesto. [[Ženska košarkaška reprezentacija Angole|Košarkašice]] su nastupile samo jednom na Olimpijskim igrama, a na [[Afričko žensko prvenstvo u košarci|Afričkom ženskom prvenstvu u košarci]] osvojile su dvije zlatne i pet bronzanih medalja. Ligaška takmičenja održavaju se u Angoli od 1962. godine, a od osamostaljenja od 1981. godine. U [[Košarkaško prvenstvo Angole|muškoj konkurenciji]] najviše titula prvaka (19) ima [[CD Primeiro de Agosto (košarka)|CD Primeiro de Agosto]], u [[Košarkaško prvenstvo Angole (žene)|ženskoj]] ženska ekipa [[CD Primeiro de Agosto (košarka)|CD Primeiro de Agosto]] (12). U takmičenjima [[KUp Angole u košarci|Kupa Angole]], ovi timovi su također najuspješniji sa 14 pobjeda u muškoj i 13 u ženskoj konkurenciji. ''(stanje 2018.)''<ref name="Koš" >{{cite web| url = http://www.fab-angola.com/index.php/pt/noticias/64-cnbsm-bai-basket/| title = Federação Angolana de basquetebol| last = | first = | date = | website = fab-angola.com| publisher = | access-date = 30. 5. 2020| language = pt| archive-date = 13. 11. 2013| archive-url = https://web.archive.org/web/20131113051942/http://www.fab-angola.com/index.php/pt/noticias/64-cnbsm-bai-basket/| url-status = bot: unknown}}</ref> ==== Nogomet ==== {{Glavni|Nogomet u Angoli}} [[Nogometna reprezentacija Angole]] nastupila je samo jednom na [[Svjetsko prvenstvo u nogometu|Svjetskom prvenstvu u nogometu]] i to na [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 2006.|SP 2006.]] u [[Njemačka|Njemačkoj]] kada je u [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 2006 - grupa D|grupi D]] zauzela treće mjesto i nije se kvalifikovala za dalje takmičenje. Na [[Afrički kup nacija|Afričkom kupu nacija]] nastupili su 8 puta, a najbolji plasman im je bilo peto mjesto 2010. godine na [[Afrički kup nacija 2010.|Afričkom kupu]] koji je održan u Angoli. [[Ženska nogometna reprezentacija Angole|Ženska nogometna reprezentacija]] nastupila je tri puta na [[Afrički ženski kup nacija|Afričkom kupu nacija]] i najbolji rezultat im je bio kvalifikacija u polufinale 1995. na [[Afrički ženski kup nacija 1995.|Afričkom kupu]], kada su izgubili od [[Ženska nogometna reprezentacija Južnoafričke Republike|Južnoafričke Republike]]. [[Nogometno prvenstvo Angole]] ({{pt|Girabola}}) održava se od 1979. godine i najviše titula u muškoj konkurenciji ima [[Atlético Petróleos de Luanda]] (15), kao i u [[Kup Angole u nogometu|Kupu Angole]] ({{pt|Taça de Angola}}) (11). ==== Atletika ==== {{Glavni|Atletika u Angoli}} Atletičari Angole nastupaju na [[Svjetsko prvenstvo u atletici|Svjetskom prvenstvu u atletici]] od prvog prvenstva održanog u [[Finska|finskom]] [[Helsinki]]ju [[Svjetsko prvenstvo u atletici 1983.|1983. godine]]. Do sad (''stanje nakon [[Svjetsko prvenstvo u atletici 2019|SP 2019.]]'') nisu osvojili ni jednu medalju. ==== Šah ==== {{Glavni|Šah u Angoli}} Šahisti Angole nastupaju na [[Šahovska olimpijada|Šahovskom olimpijadama]] od [[Šahovska olimpijada 1980.|24. olimpijade]] održane u [[La Valetta|La Valetti]] na [[Malta|Malti]] 1980. godine. Najbolji rezultat u muškoj konkurenciji bilo je 61. mjesto na [[Šahovska olimpijada 1988.|28. olimpijadi]] 1988. godine,<ref name="OLY">[http://www.olimpbase.org/teams/ang_tea.html Svi rezultati reprezentacija Angole na šahovskim olimpijadama] {{Simboli jezika|en|engleski}}</ref> a u ženskoj konkurenciji šahistkinje nastupaju od [[Šahovska olimpijada 1990.|29. olimpijade]] održane u [[Novi Sad|Novom Sadu]] u [[SFRJ|Jugoslaviji]] 1990. godine. Njihov najbolji plasman bilo je 59. mesto na [[Šahovska olimpijada 1988.|30. olimpijadi]] 1992. godine.<ref name="OLY"/> Najuspješniji šahista Angole na olimpijadama je [[Pedro Adérito]], koji je na [[Šahovska olimpijada 1998.|33. olimpijadi]] 1998. godine osvojio treće mjesto, kao ''četvrta tabla'' sa 7 bodova iz ukupno 9 partija (+7; -2; =0).<ref name="OLY33">[http://www.olimpbase.org/1998/1998ang.html Rezultati reprezentacije Angole na 33. šahovskoj olimpijadi 1998.] {{Simboli jezika|en|engleski}}</ref> == Hrana == {{Glavni|Angolska kuhinja}}Zbog dugogodišnje portugalske vladavine, Angolska kuhinja ima mnoge elemente [[Portugalska kuhinja|portugalske kuhinje]]. Glavni sastojci su [[mahunarke]] i [[riža]], [[svinjetina]] i [[piletina]], razni sosevi i povrće kao što su [[paradajz]] i [[crveni luk]]. Začini poput [[Bijeli luk|bijelog luka]] su vrlo česti. Neka od najpopularnijih jela su ''Funge i Muamba de galinha,'' koji se smatraju nacionalnim jelima''.'' Razne vrste [[Žestoka pića|žestokih pića]] kao što su ''capatica'' (pravi se od banana, specijalitet iz Cuanza Norte), ''caporoto'' (pravi se od kukuruza, specijalitet iz Malanje); ''cazi'' ili ''caxipembe'' (pravi se od krompira i kore cassave), ''kimbombo'' (pravi se od kukuruza), ''maluva'' ili ''ocisangua'' (pravi se od soka drveta palme), ''ngonguenha'' (pravi se od maniokovog brašna), i ''ualende'' (pravi se od šerećne trske, batata, kukuruza i voća).<ref name="Stead2">Mike Stead and Sean Rorison. ''Angola'' (2010). Bradt Travel Guides, pp. 81-83.</ref> Popularna nealkoholna pića su ''Kissangua'', specijalitet u južnoj Angoli, pravi se od kukuruznog brašna.<ref name="Stead2"/> == Filatelija == {{Glavni|Filatelija u Angoli}} [[Datoteka:AF ANG 117 ERRO REUPBLICA.jpg|mini|Poštanska marka Portugalske Angole iz 1917. godine, sa greškom u tisku pečata.(''MiNr.117 F I'')]] Prva [[poštanska marka]] Angole, nakon osamostaljenja izdata je 11. novembra 1975. godine, povodom proglašenja nezavisnosti. [[Nominalna vrijednost]] joj je bila 1,50 [[Portugalski eskudo|eskuda]] i prikazuje ispruženu ruku sa puškom, a u pozadini je zvijezda petokraka. Tiskana je u [[ofset]] kvalitetu, a po njemačkom filatelističkom katalogu [[Michel]] nosi redni broj ''MiNr.607'' i sa numerisanim motivom ''mm''.{{sfn|Michel|1998|p=276}} Sve do uvođenja nove valute [[Angolska kwanza|kwanze]], marke su bile nominalne vrijednosti u eskudima. Tematika angolanskih marki je priroda, [[leptir]]ovi, [[Lokomotiva|lokomotive]], historija Angole i sport; Tematike koje su omiljene u [[Filatelija|filatelističkim]] krugovima. Prva marka iz vremena koloniziranosti je izašla 1. jula 1870. godine u nominalnoj vrijednosti od 5 [[Milreis|reisa]], crne je boje i prikazuje portugalsku kraljevsku krunu. Marka je raznih [[Nazubljenje|nazubljenja]]: 12½ i 13½.{{sfn|Michel|1998|p=258}} Izdavanje poštanski marki Angole i upravljanje poštanskim prometom vrši [[Pošta Angole]] ({{pt|Empresa Nacional de Correios e Telégrafos de Angola}})<ref>{{cite web| url = http://www.correiosdeangola.co.ao/| title = Correios de Angola| last = | first = | date = | website = /www.correiosdeangola.co.ao/| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = pt| archive-date = 25. 8. 2017| archive-url = https://web.archive.org/web/20170825190632/http://www.correiosdeangola.co.ao/| url-status = dead}}</ref> Angola je članica [[Svjetska poštanska unija|Svjetske poštanske unije]] od 3. marta 1977,<ref>{{cite web| url = http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries/africa/angola.html| title = Member counties - Angola| last = | first = | date = | website = upu.int| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = en| archive-date = 7. 6. 2020| archive-url = https://web.archive.org/web/20200607141135/http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries/africa/angola.html| url-status = dead}}</ref> i [[Međunarodna filatelistička organizacija|Međunarodne filatelističke organizacije]] ({{jez-en|Inter-Governmental Philatelic Corporation}}).<ref>{{cite web | url = https://www.igpc.com/clients.cfm| title = The World's Largest Philatelic Network - Clients| last = | first = | date = | website = igpc.com| publisher = | access-date = 7. 6. 2020| language = en}}</ref> == Također pogledajte == * [[Benin]] * [[Luanda]] == Reference == {{refspisak|2}} == Literatura == * {{cite book|ref=harv|last= Harenberg|first= |authorlink =|date= |title= Harenberg Länderlexikon - Alle 192 Staaten der Welt auf einen Blick|year=1998 |location= Dortmund|publisher= Harenberg Lexikon Verlag|isbn=3-611-00681-5 |language=de}} * {{cite book|ref=harv|last= Micel|first= |authorlink =|date= |title= Michel Afrika 1993 (A-L) Übersee Band 3|year=1993 |location= München|publisher= Schwaneberger Verlag GmbH|isbn=3-87858-740-6 |language=de}} == Vanjski linkovi == {{commons|Angola}} {{commonscat|Angola}} {{wikiatlas|Angola}} *{{službeni website|http://www.angola.gov.ao}} Vlade Angole *{{CIA World Factbook link|ao|Angola}} *[http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13036732 Angola] na [[BBC|BBC News]] *[http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=AO Angola] na "International Futures" {{Angola po temama}} {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{CPLP}} {{SADC}} {{OPEC}} {{Portugalsko Carstvo}} {{Istaknuti članak}} [[Kategorija:Angola|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1975.]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Bivše portugalske kolonije]] [[Kategorija:Države portugalskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Južnoafričke razvojne zajednice]] [[Kategorija:Wikipedia:Projekti/Projekt "Afričke države"]] 5g9s8lvqltwvcgdeby05lkjmbmdkw9h Antigva i Barbuda 0 3007 3734296 3609575 2025-07-11T09:50:37Z Panasko 146730 3734296 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime = Antigua and Barbuda | zvanično_ime = Antigva i Barbuda | ime_genitiv = Antigve i Barbude | zastava = Flag of Antigua and Barbuda.svg | grb = Coat of arms of Antigua and Barbuda.svg| mapa = Antigua and Barbuda in its region (zoomed).svg | službeni_jezik = [[Engleski jezik|engleski]] | glavni_grad = [[Saint John's]] | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak guvernera Antigve i Barbude|Guverner]] | vladar_prva_vlast = [[Rodney Williams]] | vrsta_druge_vlasti = [[Spisak premijera Antigve i Barbude|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Gaston Browne]] | po_površini_na_svijetu = 198. | površina = 442 | procenat_vode = zanemariv | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 197. | stanovnika = 82.786 <small>(procjena 2005)</small> | gustoća = 184 | nezavisnost = [[1. novembar]] [[1981]]. (od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]]) | valuta = [[Istočno karibski dolar]] (XCD) | vremenska_zona = [[AST]] ([[UTC]]-4)<br /> - ljeti [[AST]] (UTC-3) | himna = "[[Fair Antigua, We Salute Thee]]"<br />("Lijepa Antiguo, pozdravljamo te") | internetski_nastavak = [[.ag]] | pozivni_broj = +268 | |}} '''Antigva i Barbuda''' je ostrvska zemlja<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ba/books?id=ZAv6-0rGsW8C&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=Antigua%20and%20Barbuda&f=false|title=The World Factbook|date=2012|publisher=Central Intelligence Agency|isbn=978-0-16-091142-2|language=en}}</ref> između [[Karipsko more|Karipskog mora]] i [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]]. Dio je arhipelaga [[Mali Antili]]. Sastoji se od dva najnaseljenija ostrva, [[Antigva]] i [[Barbuda]], uključujući brojna manja ostrva. Ukupna površina Antigve i Barbude je 442 kvadratnih kilometara. Nadimak države je "Zemlja 365 plaža" zbog brojnih plaža na ostrvima. Vlada, jezik i kultura ove države su bili pod velikim uticajem [[Britansko carstvo|Britanskog carstva]], čiji je dio bila Antigva i Barbuda. Glavni grad države je [[Saint John's]] (Sejnt Džons). Ukupno stanovništvo je oko 82 000. Većina stanovništva su [[crnci]] ali ima i Engleza i Portugalaca. == Historija == Do [[1200]]. na ovim prostorima su se naseljavali [[Arawak]] Indijanci iz područja rijeke [[Orinoco]]. Arawak Indijanci su se bavili poljoprivredom, te su uzgajali poznati crni ananas s Antigve, kukuruz, slatki krompir, čili papriku, duhan i pamuk. Bili su jako dobri u brodogradnji, te su stoga plovili Karipskim morem i dijelom Atlantikom. [[1493]]. na ove prostore je došao čuveni [[Kristofor Kolumbo|Kolumbo.]]<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Antigua-and-Barbuda|title=Antigua and Barbuda {{!}} History, Geography, & Facts {{!}} Britannica|date=21. 5. 2024|website=www.britannica.com|language=en|access-date=22. 5. 2024}}</ref> On je ostrvo nazvao Santa Maria la Antigua, prema ikoni u katedrali u Sevilji. Španci nisu kolonizirali ovo ostrvlje zbog nedostatka pitke vode. [[1628|1632]]. [[Engleska|Englezi]] se naseljavaju na Antigvu, a sir Christopher Codrington je došao na Barbudu 1684.g. Englezi su uspostavili robovlasnički poredak otvarajući brojne plantaže na kojima se u prvom redu uzagajao [[duhan]], a kasnije i [[šećerna trska]]. U [[19. vijek]]u dolazi do ukidanja [[ropstvo|ropstva]] i privredne stagnacije, a [[1870]]. Antigva i Barbuda se ujedinjuju u jednu zajedničku državu. [[1956]]. Antigva i Barbuda postaju samostalne kolonije koje su imale određeni vid samouprave, a od [[1958]]. do [[1962]]. bile su uključene u okvir provincije [[Zapadnoindijska federacija|Zapadnoindijske federacije]]. [[1967]]. Antigva i Barbuda su se uspjele izboriti za potpunu unutrašnjopolitičku autonomiju, čije samo vanjske poslove vodi [[Velika Britanija]]. [[1. novembar]] [[1981]]. zvanično je stečena i nezavisnost od Ujedinjenog Kraljevstva. [[Elizabeta II, kraljica Ujedinjenog Kraljevstva]] proglašena je za prvu kraljicu Antigve i Barbude.<ref>{{Cite web|url=https://uca.edu/politicalscience/home/research-projects/dadm-project/western-hemisphere-region/24-antigua-barbuda-1981-present/|title=33. Antigua & Barbuda (1981-present)|website=uca.edu|language=en-US|access-date=22. 5. 2024}}</ref> == Vlada == Antigva i Barbuda je članica [[Commonwealth]]a i [[Kraljica Elizabeta II]] je vođa države. Kraljicu Elizabetu II u Antigvi i Barbudi predstavlja [[Vrhovni Guverner]]. Izvršna vlast i predjsedavanje vlade je u rukama premijera. Premijer je obično vođa političke stranke koja dobija najveći broj glasova na izborima za Dom Zastupnika (17 članova). Izbori sa Dom Zastupnika se održavaju svakih pet godina. Drugo tijelo parlamenta, Senat, broji 17 članova i njih imenuje Vrhovni Guverner. == Administracija == Ostrvo Antigva je podjeljeno u 6 oblasti: {| | * <small>1</small> Sejnt Džordž (''Saint George'') * <small>2</small> Sejnt Džon (''Saint John'') * <small>3</small> Sejnt Meri (''Saint Mary'') | * <small>4</small> Sejnt Pol (''Saint Paul'') * <small>5</small> Sejnt Piter (''Saint Peter'') * <small>6</small> Sejnt Filip (''Saint Philip'') |} Ostrvo Barbuda i Redonda su sopstvene oblasti. Ali to im je samo u imenu, naime polažaj Barbude i Redonde je isto kao i ostalih šest oblasti na Antigvi. === Međunarodni odnosi === Antigva i Barbuda je član [[Ujedinjeni narodi|Ujedinjenih nacija]], ALBE, Komonvelta nacija, Karipske zajednice, Organizacije zemalja istočnih Kariba, Organizacije američkih država, Svjetske trgovačke organizacije (WTO) i Istočnokaripskog regionalnog sigurnosnog sistema. Antigva i Barbuda je član Međunarodnog krivičnog suda (ICC) čije je sjedište u Hagu. === Vojska === Kraljevske odbrambene snage Antigve i Barbude imaju oko 260 članova. Provođenju mira pomažei Kadetski korpus Antigve i Barbude sačinjen od 200 tinejdžera između 12 i 18 godina. == Geografija == Antigva i Barbuda se sastoji iz većeg broja ostrva od kojih je ostrvo Antigva površinski najveće i najnaseljenije. Ostrvo Barbuda se nalazi sjeverno od ostrva Antigva i ujedno je drugo najveće ostrvo. Antigva se nalazi 650&nbsp;km jugoistočno od [[Portoriko|Portorika]]; Barbuda leži 48&nbsp;km sjeverno od Antigve; Redonda je pak 56&nbsp;km jugozapadno od Antigve. Antigva ima površinu oko 281&nbsp;km<sup>2</sup>, a to je površina od dvije trećine [[New York City]]a. Barbuda ima površinu od 161&nbsp;km², dok Redonda zahvata svega 2.6&nbsp;km². Reljef ostrva je pretežno nizak. Ostrva obiluju plažama, lagunama i prirodnim lukama. Najveći vrh je Vrh Bogi (''Boggy Peak'') sa 402 m nadmorske visine, koji je nastao magmatskim procesom. Glavni grad ove male države je Sveti Džons (''Saint John's'') koji se nalazi na Antigvi, dok je najveći grad na Barbudi Kodrington (''Codrington''). Sva ostrva imaju tropsku [[klima|klimu]] sa toplim i relativno ujednačenim temperaturama tokom cijele godine. Klima je modifikovana stalnim vjetrovima koji pušu sa sjeveroistoka brzinom između 30 i 48&nbsp;km/h. Prosječna količina padavina iznosi 990&nbsp;mm, iako varira od sezone do sezone, dakle padavine nisu raspoređene ravnomjerno tokom cijele godine. Tako je najkišniji period od septembra do novembra. Najsušnije razdoblje je zimi, od decembra do februara. Prosječne temperature se kreću između 27&nbsp;°C i 23&nbsp;°C. Vegetacija i nije tako bujna. Samo 11% teritorije je pokriveno šumom, uglavnom akcijom, mahagonijem, te crvenim i bijelim cedrom. == Privreda == Turizam ostvaruje više od polovine ukupnog bruto društvenog proizvoda i dominantna je djelatnost. Antigva je poznata po mnogobrojnim luksuznim odmaralištima. Jedna trećina turista dolazi iz [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjenih Država]]. Bankarstvo i finansijske usluge, također čine važan dio privrede ove zemlje. Poljoprivreda nije dovoljno razvijena, s obzirom na nedostatak vode za navodnjavanje. == Stanovništvo == U Antigvi i Barbudi živi nešto više od 80.000 stanovnika, uglavnom zapadnoafričkog, britanskog i portugalskog porijekla. U rasnom smislu, 91% stanovnika pripada crnoj rasi; 4.4% je mješanaca; 1.7% bijelaca; 2.9% ostalih. Većina bijelaca je britanskog ili irskog porijekla. Na ostrvima živi i nekolicina [[Arapi|Arapa]] i [[Židovi|Židova]]. === Religija === 74% stanovnika su [[Hrišćanin|kršćani]], sa anglikanskom denominacijom (oko 44%). Među ostalim kršćanima se ubrajaju baptisti, katolici i prezbiterijanci. Pored kršćanstva, raširena je i karipska ideologija - rastafarijanstvo, islam, judaizam i [[Baha'i]] religija. === Jezici === Engleski je zvanični jezik Antigve i Barbude, ali se upotrebljava i lokalni antigvanski kreolski. Barbudanski akcenat se nešto razlikuje od antigvanskog. U obrazovnom procesu je odbačen kreolski jezik, već se nastava izvodi na književnom, britanskom engleskom. Velika je upotreba i španskog jezika, tačnije oko 10,000 stanovnika priča španski. U medijima se koristi isklučivo engleski jezik. U državi izlaze i dva lista: ''Daily Observer ''i'' Antigua Sun.'' Postoji i nekoliko radio stanica, te lokalna televizijska kuća ''ABS TV 10.'' == Kultura == Kultura ovog ostrvlja je spoj zapadnoafričkog i britanskog uticaja. [[Kriket]] je nacionalni sport i upravo nekoliko svjetski poznatih igrača kriketa dolaze sa Antigve i Barbude, kao što su Sir Vivian Richards, Anderson Roberts i Richard Richardson. Među ostalim poznatim sportovima se ubrajaju nogomet, jedrenje i surfanje (Sedmica jedrenja u Antigvi je događaj koji privlači lokalne i strane posjetioce iz cijelog svijeta). Antigva i Barbuda je učestvovala i na Olimpijskim igrama sa nekoliko svojih atletičara u različitim disciplinama. Popularna američka kultura i moda su ostavili traga i na kulturu ove male države. Porodica i religija igraju veliku ulogu u životu Antigvana. Većina odlaze na nedjeljnu misu, ali je sve veći broj pripadnika Adventista sedmog dana. Nacionalni karneval se održava svakog augusta. Veliki uticaj sa Trinidada i Tobaga je ostvarila i soca i calypso muzika. === Kuhinja === Kukuruz i slatki krompir igraju važnu ulogu u kuhinji Antigve i Barbude. Tako naprimjer, popularno antigvansko jelo ''Dukuna'' je slatko, napravljeno od slatkih krompira, brašna i začina. Kada je riječ o pićima, dominiraju raznorazni sokovi od manga, hibiskusa, kokosovo mlijeko, pivo od đumbira === Obrazovanje === Pismenost Antigve i Barbude je nešto viši od 90%. U državi postoje dvije najjače medicinske škole. Jedna je u sklopu Američkog univerziteta Antigve, a druga je Univerzitet za zdravstvo Antigve. Postoji i državni koledž, te Institut za informacione tehnologije Antigve i Barbude (ABIIT). Privatne škole se moraju voditi istim programom kao i dvije državne škole. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Antigua and Barbuda}} {{wikiatlas|Antigua and Barbuda}} * [https://web.archive.org/web/20171012224033/http://www.antiguagov.com/ Antiguagov] - Službena vladina stranica {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [https://web.archive.org/web/20150505091944/http://www.antigua-barbuda.org/index.html Službena stranica turističog sektora] {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [https://web.archive.org/web/20041027033124/http://www.caribline.com/islands/ab/abm.shtml Geografske karte Antigve i Barbude] {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [http://www.loc.gov/rr/international/hispanic/antigua/antigua.html Library of Congress Portal Svijeta - Antigva i Barbuda] {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ac.html CIA - The World Factbook -- Antigva i Barbuda] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170920072228/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ac.html |date=20. 9. 2017 }} {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [https://web.archive.org/web/20041113091759/http://www.gksoft.com/govt/en/ag.html Vlade na WWW: Antigva i Barbuda] {{Simboli jezika|en|Engleski}} {{Commonwealth}} {{Države Sjeverne i Srednje Amerike}} {{Karibi}} {{Organizacija američkih država}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Antigva i Barbuda|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Ostrva u Karipskom moru]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1981.]] [[Kategorija:Ostrvske države]] p09lwuoakj4bh7xj343o69aezkgdn89 3734300 3734296 2025-07-11T09:52:40Z Panasko 146730 3734300 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime = Antigua and Barbuda | zvanično_ime = Antigva i Barbuda | ime_genitiv = Antigve i Barbude | zastava = Flag of Antigua and Barbuda.svg | grb = Coat of arms of Antigua and Barbuda.svg| mapa = Antigua and Barbuda in its region (zoomed).svg | službeni_jezik = [[Engleski jezik|engleski]] | glavni_grad = [[Saint John's]] | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak guvernera Antigve i Barbude|Guverner]] | vladar_prva_vlast = [[Rodney Williams]] | vrsta_druge_vlasti = [[Spisak premijera Antigve i Barbude|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Gaston Browne]] | po_površini_na_svijetu = 198. | površina = 442 | procenat_vode = zanemariv | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 197. | stanovnika = 82.786 <small>(procjena 2005)</small> | gustoća = 184 | nezavisnost = [[1. novembar]] [[1981]]. (od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]]) | valuta = [[Istočno karibski dolar]] (XCD) | vremenska_zona = [[AST]] ([[UTC]]-4)<br /> - ljeti [[AST]] (UTC-3) | himna = "[[Fair Antigua, We Salute Thee]]"<br />("Lijepa Antiguo, pozdravljamo te") | internetski_nastavak = [[.ag]] | pozivni_broj = +268 | |}} '''Antigva i Barbuda''' je ostrvska zemlja<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ba/books?id=ZAv6-0rGsW8C&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=Antigua%20and%20Barbuda&f=false|title=The World Factbook|date=2012|publisher=Central Intelligence Agency|isbn=978-0-16-091142-2|language=en}}</ref> između [[Karipsko more|Karipskog mora]] i [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]]. Dio je arhipelaga [[Mali Antili]]. Sastoji se od dva najnaseljenija ostrva, [[Antigva]] i [[Barbuda]], uključujući brojna manja ostrva. Ukupna površina Antigve i Barbude je 442 kvadratnih kilometara. Nadimak države je "Zemlja 365 plaža" zbog brojnih plaža na ostrvima. Vlada, jezik i kultura ove države su bili pod velikim uticajem [[Britansko Carstvo|Britanskog Carstva]], čiji je dio bila Antigva i Barbuda. Glavni grad države je [[Saint John's]] (Sejnt Džons). Ukupno stanovništvo je oko 82 000. Većina stanovništva su [[crnci]] ali ima i Engleza i Portugalaca. == Historija == Do 1200. na ovim prostorima su se naseljavali [[Arawak]] Indijanci iz područja rijeke [[Orinoco]]. Arawak Indijanci su se bavili poljoprivredom, te su uzgajali poznati crni ananas s Antigve, kukuruz, slatki krompir, čili papriku, duhan i pamuk. Bili su jako dobri u brodogradnji, te su stoga plovili Karipskim morem i dijelom Atlantikom. Godine 1493. na ove prostore je došao čuveni [[Kristofor Kolumbo|Kolumbo.]]<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Antigua-and-Barbuda|title=Antigua and Barbuda {{!}} History, Geography, & Facts {{!}} Britannica|date=21. 5. 2024|website=www.britannica.com|language=en|access-date=22. 5. 2024}}</ref> On je ostrvo nazvao Santa Maria la Antigua, prema ikoni u katedrali u Sevilji. Španci nisu kolonizirali ovo ostrvlje zbog nedostatka pitke vode. Godine 1632. [[Engleska|Englezi]] se naseljavaju na Antigvu, a sir Christopher Codrington je došao na Barbudu 1684.g. Englezi su uspostavili robovlasnički poredak otvarajući brojne plantaže na kojima se u prvom redu uzagajao [[duhan]], a kasnije i [[šećerna trska]]. U [[19. vijek]]u dolazi do ukidanja [[ropstvo|ropstva]] i privredne stagnacije, a 1870. Antigva i Barbuda se ujedinjuju u jednu zajedničku državu. 1956. Antigva i Barbuda postaju samostalne kolonije koje su imale određeni vid samouprave, a od 1958. do 1962. bile su uključene u okvir provincije [[Zapadnoindijska federacija|Zapadnoindijske federacije]]. Antigva i Barbuda su se 1967. uspjele izboriti za potpunu unutrašnjopolitičku autonomiju, čije samo vanjske poslove vodi [[Velika Britanija]]. Dana 1. novembar 1981. zvanično je stečena i nezavisnost od Ujedinjenog Kraljevstva. proglašena je za prvu kraljicu Antigve i Barbude.<ref>{{Cite web|url=https://uca.edu/politicalscience/home/research-projects/dadm-project/western-hemisphere-region/24-antigua-barbuda-1981-present/|title=33. Antigua & Barbuda (1981-present)|website=uca.edu|language=en-US|access-date=22. 5. 2024}}</ref> == Vlada == Antigva i Barbuda je članica [[Commonwealth]]a i [[Elizabeta II|Kraljica Elizabeta II]] je vođa države. Kraljicu Elizabetu II u Antigvi i Barbudi predstavlja [[Vrhovni Guverner]]. Izvršna vlast i predjsedavanje vlade je u rukama premijera. Premijer je obično vođa političke stranke koja dobija najveći broj glasova na izborima za Dom Zastupnika (17 članova). Izbori sa Dom Zastupnika se održavaju svakih pet godina. Drugo tijelo parlamenta, Senat, broji 17 članova i njih imenuje Vrhovni Guverner. == Administracija == Ostrvo Antigva je podjeljeno u 6 oblasti: {| | * <small>1</small> Sejnt Džordž (''Saint George'') * <small>2</small> Sejnt Džon (''Saint John'') * <small>3</small> Sejnt Meri (''Saint Mary'') | * <small>4</small> Sejnt Pol (''Saint Paul'') * <small>5</small> Sejnt Piter (''Saint Peter'') * <small>6</small> Sejnt Filip (''Saint Philip'') |} Ostrvo Barbuda i Redonda su sopstvene oblasti. Ali to im je samo u imenu, naime polažaj Barbude i Redonde je isto kao i ostalih šest oblasti na Antigvi. === Međunarodni odnosi === Antigva i Barbuda je član [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]], ALBE, Komonvelta nacija, Karipske zajednice, Organizacije zemalja istočnih Kariba, Organizacije američkih država, Svjetske trgovačke organizacije (WTO) i Istočnokaripskog regionalnog sigurnosnog sistema. Antigva i Barbuda je član Međunarodnog krivičnog suda (ICC) čije je sjedište u Hagu. === Vojska === Kraljevske odbrambene snage Antigve i Barbude imaju oko 260 članova. Provođenju mira pomažei Kadetski korpus Antigve i Barbude sačinjen od 200 tinejdžera između 12 i 18 godina. == Geografija == Antigva i Barbuda se sastoji iz većeg broja ostrva od kojih je ostrvo Antigva površinski najveće i najnaseljenije. Ostrvo Barbuda se nalazi sjeverno od ostrva Antigva i ujedno je drugo najveće ostrvo. Antigva se nalazi 650&nbsp;km jugoistočno od [[Portoriko|Portorika]]; Barbuda leži 48&nbsp;km sjeverno od Antigve; Redonda je pak 56&nbsp;km jugozapadno od Antigve. Antigva ima površinu oko 281&nbsp;km<sup>2</sup>, a to je površina od dvije trećine [[New York City]]a. Barbuda ima površinu od 161&nbsp;km², dok Redonda zahvata svega 2.6&nbsp;km². Reljef ostrva je pretežno nizak. Ostrva obiluju plažama, lagunama i prirodnim lukama. Najveći vrh je Vrh Bogi (''Boggy Peak'') sa 402 m nadmorske visine, koji je nastao magmatskim procesom. Glavni grad ove male države je Sveti Džons (''Saint John's'') koji se nalazi na Antigvi, dok je najveći grad na Barbudi Kodrington (''Codrington''). Sva ostrva imaju tropsku [[klima|klimu]] sa toplim i relativno ujednačenim temperaturama tokom cijele godine. Klima je modifikovana stalnim vjetrovima koji pušu sa sjeveroistoka brzinom između 30 i 48&nbsp;km/h. Prosječna količina padavina iznosi 990&nbsp;mm, iako varira od sezone do sezone, dakle padavine nisu raspoređene ravnomjerno tokom cijele godine. Tako je najkišniji period od septembra do novembra. Najsušnije razdoblje je zimi, od decembra do februara. Prosječne temperature se kreću između 27&nbsp;°C i 23&nbsp;°C. Vegetacija i nije tako bujna. Samo 11% teritorije je pokriveno šumom, uglavnom akcijom, mahagonijem, te crvenim i bijelim cedrom. == Privreda == Turizam ostvaruje više od polovine ukupnog bruto društvenog proizvoda i dominantna je djelatnost. Antigva je poznata po mnogobrojnim luksuznim odmaralištima. Jedna trećina turista dolazi iz [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjenih Država]]. Bankarstvo i finansijske usluge, također čine važan dio privrede ove zemlje. Poljoprivreda nije dovoljno razvijena, s obzirom na nedostatak vode za navodnjavanje. == Stanovništvo == U Antigvi i Barbudi živi nešto više od 80.000 stanovnika, uglavnom zapadnoafričkog, britanskog i portugalskog porijekla. U rasnom smislu, 91% stanovnika pripada crnoj rasi; 4.4% je mješanaca; 1.7% bijelaca; 2.9% ostalih. Većina bijelaca je britanskog ili irskog porijekla. Na ostrvima živi i nekolicina [[Arapi|Arapa]] i [[Jevreji|Jevreja]]. === Religija === 74% stanovnika su [[Hrišćanin|kršćani]], sa anglikanskom denominacijom (oko 44%). Među ostalim kršćanima se ubrajaju baptisti, katolici i prezbiterijanci. Pored kršćanstva, raširena je i karipska ideologija - rastafarijanstvo, islam, judaizam i [[Baha'i]] religija. === Jezici === Engleski je zvanični jezik Antigve i Barbude, ali se upotrebljava i lokalni antigvanski kreolski. Barbudanski akcenat se nešto razlikuje od antigvanskog. U obrazovnom procesu je odbačen kreolski jezik, već se nastava izvodi na književnom, britanskom engleskom. Velika je upotreba i španskog jezika, tačnije oko 10,000 stanovnika priča španski. U medijima se koristi isklučivo engleski jezik. U državi izlaze i dva lista: ''Daily Observer ''i'' Antigua Sun.'' Postoji i nekoliko radio stanica, te lokalna televizijska kuća ''ABS TV 10.'' == Kultura == Kultura ovog ostrvlja je spoj zapadnoafričkog i britanskog uticaja. [[Kriket]] je nacionalni sport i upravo nekoliko svjetski poznatih igrača kriketa dolaze sa Antigve i Barbude, kao što su Sir Vivian Richards, Anderson Roberts i Richard Richardson. Među ostalim poznatim sportovima se ubrajaju nogomet, jedrenje i surfanje (Sedmica jedrenja u Antigvi je događaj koji privlači lokalne i strane posjetioce iz cijelog svijeta). Antigva i Barbuda je učestvovala i na Olimpijskim igrama sa nekoliko svojih atletičara u različitim disciplinama. Popularna američka kultura i moda su ostavili traga i na kulturu ove male države. Porodica i religija igraju veliku ulogu u životu Antigvana. Većina odlaze na nedjeljnu misu, ali je sve veći broj pripadnika Adventista sedmog dana. Nacionalni karneval se održava svakog augusta. Veliki uticaj sa Trinidada i Tobaga je ostvarila i soca i calypso muzika. === Kuhinja === Kukuruz i slatki krompir igraju važnu ulogu u kuhinji Antigve i Barbude. Tako naprimjer, popularno antigvansko jelo ''Dukuna'' je slatko, napravljeno od slatkih krompira, brašna i začina. Kada je riječ o pićima, dominiraju raznorazni sokovi od manga, hibiskusa, kokosovo mlijeko, pivo od đumbira === Obrazovanje === Pismenost Antigve i Barbude je nešto viši od 90%. U državi postoje dvije najjače medicinske škole. Jedna je u sklopu Američkog univerziteta Antigve, a druga je Univerzitet za zdravstvo Antigve. Postoji i državni koledž, te Institut za informacione tehnologije Antigve i Barbude (ABIIT). Privatne škole se moraju voditi istim programom kao i dvije državne škole. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Antigua and Barbuda}} {{wikiatlas|Antigua and Barbuda}} * [https://web.archive.org/web/20171012224033/http://www.antiguagov.com/ Antiguagov] - Službena vladina stranica {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [https://web.archive.org/web/20150505091944/http://www.antigua-barbuda.org/index.html Službena stranica turističog sektora] {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [https://web.archive.org/web/20041027033124/http://www.caribline.com/islands/ab/abm.shtml Geografske karte Antigve i Barbude] {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [http://www.loc.gov/rr/international/hispanic/antigua/antigua.html Library of Congress Portal Svijeta - Antigva i Barbuda] {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ac.html CIA - The World Factbook -- Antigva i Barbuda] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170920072228/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ac.html |date=20. 9. 2017 }} {{Simboli jezika|en|Engleski}} * [https://web.archive.org/web/20041113091759/http://www.gksoft.com/govt/en/ag.html Vlade na WWW: Antigva i Barbuda] {{Simboli jezika|en|Engleski}} {{Commonwealth}} {{Države Sjeverne i Srednje Amerike}} {{Karibi}} {{Organizacija američkih država}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Antigva i Barbuda|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Ostrva u Karipskom moru]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1981.]] [[Kategorija:Ostrvske države]] 94cfzd2rykvvfa5kcbcul1ziinsjxyi Čad 0 3031 3734183 3608807 2025-07-11T06:51:10Z Panasko 146730 3734183 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime=République du Tchad<br />جمهوريّة تشاد <br /><small>(Džumhūrīyât Tašād)</small>| zvanično_ime=Republika Čad| ime_genitiv=Čada| zastava=Flag of Chad.svg| grb=Coat of arms of Chad.svg| mapa=LocationChad.png| službeni_jezik=[[Francuski jezik|francuski]] i [[Arapski jezik|arapski]]| glavni_grad=[[N'Djamena]]| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast=[[Mahamat Idriss Déby]]<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/articles/cz96ezdljl9o|title=Mahamat Déby wins Chad presidential election|website=www.bbc.com|language=en-GB|access-date=15. 5. 2024}}</ref> | vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Succès Masra]]| po_površini_na_svijetu=20.| površina=1.284.000| procenat_vode=1,9| po_broju_stanovnika_na_svijetu=66.| stanovnika=18.523.165| gustoća=14,4| nezavisnost=Od [[Francuska|Francuske]] [[11. august]] [[1960]].| valuta=[[CFA franak]] (100 centima)| vremenska_zona=[[UTC]] +1| himna="[[La Tchadienne]]"| internetski_nastavak=[[.td]]| pozivni_broj=235| |}} '''Čad''' ([[arapski]] تشاد =Tishād, [[francuski]] Tchad, službeno poznat kao '''Republika Čad''' ([[arapski]] جمهورية تشاد =Jumhūrīyat Tishād, [[francuski]] République du Tchad) je [[republika]] u centralnoj Africi, bez izlaza na more. Sjeverni dio Čada se nalazi u [[Sahara|Sahari]]. Graniči s [[Libija|Libijom]] na sjeveru, [[Sudan]]om na istoku, [[Srednjoafrička Republika|Srednjoafričkom Republikom]] na jugu, [[Kamerun]]om na jugozapadu te [[Nigerija|Nigerijom]] i [[Niger]]om na zapadu. Čad ima nekoliko [[ekologija|ekoloških]] regija: zonu [[pustinja]] na sjeveru, aridni [[sahel]]ski pojas u središtu i plodniju zonu [[Sudanska savana|Sudanske savane]] na jugu. [[Jezero Čad]] po kojem je zemlja dobila ime, najveće je [[močvara|močvarno područje]] u Čadu i drugo po veličini u Africi. Najveći i glavni grad je [[N'Djamena]]. Službeni jezici Čada su [[arapski]] i [[francuski]]. U Čadu živi preko 200 različitih [[etnička grupa|etničkih]] i [[Jezik|jezičkih]] grupa. Glavne religije su [[islam]] (51,8%) i [[kršćanstvo]] (44,1%).<ref>https://dhsprogram.com/pubs/pdf/FR90/FR90.pdf</ref> Počevši u 7. mileniju prije nove ere, ljudska populacija se u velikom broju preselila u Čadski bazen. U Čadskom [[sahel]]skom pojasu, do kraja 1. milenija nove ere, uzdizalo se i padalo niz država i carstava , od kojih je svako usredotočeno na kontrolu presaharskih trgovinskih ruta koje su prolazile regionom. [[Francuska]] je osvojila teritoriju do 1920. godine i uklopila je u sastav [[Francuska Ekvatorijalna Afrika|Francuske Ekvatorijalne Afrike]]. Čad je 1960. stekao nezavisnost pod vođstvom [[François Tombalbaye|Françoisa Tombalbayea]]. Ogorčenost prema njegovoj politici na muslimanskom sjeveru kulminirala je erupcijom dugotrajnog [[građanski rat|građanskog rata]] 1965. godine. U 1979. odmetnici su osvojili glavni grad i okončali hegemoniju Juga. Ali, pobunjenički zapovjednici borili su se među sobom sve dok [[Hissène Habré]] nije pobijedio svoje rivale. [[Čadsko-libijski sukob]] izbio je 1978. libijskom invazijom, koja je zaustavljena 1987. francuskom vojnom intervencijom ([[Operacija Épervier]]). Hissèna Habréa je, 1990. godine, svrgnuo njegov general [[Idriss Déby]]. Uz francusku podršku, modernizacija Čadskih oružanih snaga započeta je 1991. Od 2003. [[Rat u Darfuru|Darfurska kriza]] u [[Sudan]]u se prelila preko granice i destabilizirao naciju. Iako siromašni, nacija i ljudi borili su se za smještaj stotina hiljada [[sudan]]skih izbjeglica, koji žive u kampovima i oko njih. Iako su aktivne mnoge političke stranke, moć je čvrsto u rukama predsjednika Débyja i njegove političke stranke, [[Pokret za spas domovine]]. Čad i dalje muči [[političko nasilje]] i ponavljajući pokušaji [[državni udar|državnih udara]]. Prema BDP-u (nominalno), Čad je jedna od najsiromašnijih i [[Indeks percepcije korupcije|najkorumpiranijih]] zemalja u svijetu; većina stanovnika živi u siromaštvu kao uzgajivači stočari i poljoprivrednici. Od 2003. [[nafta|sirova nafta]] je postao primarni izvor zarade od izvoza, zamijenivši tradicionalnu [[pamuk|pamučnu]] industriju. Čad je okarakteriziran nedostatkom temeljnih [[ljudska prava|ljudskih prava]], sa čestim zlostavljanjima, kao što su proizvoljna zatvaranja, vansudska ubistva i ograničenja građanskih sloboda od strane snaga sigurnosti i oružanih milicija. Zemlja je donedavno bila među najsiromašnijima na svijetu, dijelom i zbog dugotrajnog građanskog rata etničko-vjerskih frakcija (na sjeveru je glavna religija islam, a na jugu kršćanstvo i animizam, iako su međusobno sukobljavale i pojedine sjeverne frakcije). U 2004. započelo se s izvozom sirove nafte, što bi u budućnosti moglo donijeti značajno povećanje nacionalnog bogatstva. BDP je u 2004. bio 1.600 USD po stanovniku, mjereno po PPP-u, s povećanjem od 38% u odnosu na 2003. Prvi predsjednik bio je Francois Tombalbaye. == Etimologija == Zemlja je bila [[francuska]] kolonija koja je nosila ime ''Tchad'', a nakon nezavisnosti 1960. godine, uzela je ime po [[Čad (jezero)|jezeru Čad]], što je od lokalne riječi koja znači "jezero, veliko prostranstvo vode", što je ironično ime za ovu pustinjsku zemlju.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/chad|title=chad {{!}} Origin and meaning of chad by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Historija == U [[Srednji vijek|srednjem vijeku]] je Čad bilo mjesto sastajanja [[islam]]skih trgovaca i lokalnih sahelskih plemena. [[1891]]. zemlja postaje francuska [[kolonija]]. Čad dobija nezavisnost [[1960]]. godine. [[1965]]. godine izbijaju neredi u muslimanskom, sjevernom dijelu zemlje, koji rezultiraju u [[građanski rat]], koji traje sve do [[1996]]., kada se usvaja [[ustav]] a [[predsjednik]] [[Idriss Déby]] biva ponovo izabran. == Vlada i politika == Čadov ustav predviđa snažnu izvršnu vlast na čelu s predsjednikom koji dominira političkim sistemom. Predsednik ima moć da imenuje [[premijer]]a i kabinet, a vrši i značajan uticaj na imenovanja sudija, generala, pokrajinskih zvaničnika i šefova Čadovih paradržavnih firmi.<ref>{{cite web|title=Chad 1996 (rev. 2005)|url=https://www.constituteproject.org/constitution/Chad_2005?lang=en#286|website=Constitute|access-date=22. 4. 2015}}</ref> U slučajevima ozbiljne i neposredne prijetnje, predsjednik, uz savjetovanje s [[Narodna skupština (Čad)|Nacionalnom skupštinom]], može proglasiti [[vanredno stanje]]. Predsjednik se bira izravnim glasanjem, na petogodišnji mandat; 2005. godine su ukinuti ustavni termini ograničenja,<ref name="Term2">{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4118482.stm|title=Chad votes to end two-term limit|work=BBC News|access-date=20. 9. 2007|date=22. 6. 2005}}</ref> dopuštajući predsjedniku da ostane na vlasti preko prethodnog dvomandatnog ograničenja. Većina glavnih savjetnika Débyja članovi su etničke grupe Zaghawa, iako su južne i opozicijske ličnosti predstavljene u [[Vlada|Vladi]].<ref name="BGN">"[https://2009-2017.state.gov/outofdate/bgn/chad/74122.htm Background Note: Chad] ". September 2006. United States Department of State.</ref><ref name="UNPACP">"[http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan023258.pdf Republic of Chad – Public Administration Country Profile] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070614080558/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan023258.pdf |date=14. 6. 2007 }}" (PDF). United Nations, Department of Economic and Social Affairs. November 2004.</ref> Pravni sistem Čada zasnovan je na [[Francuski zakon|Francuskom građanskom pravu]] i Čadskom običajnom pravu, gdje se ne miješa u javni red ili ustavne garancije jednakosti. Unatoč jamstvu ustava o neovisnosti pravosuđa, predsjednik imenuje većinu ključnih pravosudnih dužnosnika. Najviša pravna tijela pravnog sistema, Vrhovni sud i [[Ustavno vijeće Čada|Ustavno vijeće]], postala su u potpunosti operativna od 2000. godine. Vrhovni sud čini glavni sudija, kojega imenuje predsjednik, i 15 vijećnika, koje imenuje predsjednik i doživotna vijeća. Ustavnim sudom predvodi devet sudija izabranih na devet godina. On ima moć revizije zakonodavstva, ugovora i međunarodnih sporazuma prije njihovog usvajanja. Narodna skupština donosi zakone. Tijelo se sastoji od 155 članova izabranih na četverogodišnji mandat, koji se sastaju tri puta godišnje. Skupština održava redovne sjednice dva puta godišnje, počevši u martu i oktobru, a može održati posebne sjednice na poziv premijera. Poslanici biraju predsjednika Narodne skupštine svake dvije godine. Predsjednik mora potpisati ili odbiti novousvojene zakone u roku od 15 dana. Nacionalna skupština mora odobriti premijerov plan vlade i može primorati premijera da podnese ostavku većinom glasova o nepovjerenju. Međutim, ako Narodna skupština dva puta odbije program izvršne vlasti u jednoj godini, predsjednik može raspustiti Skupštinu i raspisati nove zakonodavne izbore. U praksi, predsjednik vrši značajan uticaj na Narodnu skupštinu kroz svoju stranku, [[Patriotski pokret spasa]] (MPS), koji ima veliku većinu. Do legalizacije opozicionih stranaka 1992. godine, Débyjev MPS bio je jedina pravna stranka u Čadu. Od tada je registrirano 78 političkih stranaka, koje su postale aktivne.<ref name="HRP">"[https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2006/78726.htm Chad]"</ref> Izvještaji o praksama ljudskih prava za 2006. podneseni su 6. marta 2007. U 2005. Godini, opozicione stranke i organizacije za zaštitu ljudskih prava podržale su bojkot za ustavni referendum kojim je Débyju omogućeno da se kandidira za ponovni izbor za treći mandat.<ref>[https://www.amnesty.org/en/library/info/POL10/001/2006/en "Chad"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150113025418/http://www.amnesty.org/en/library/info/POL10/001/2006/en |date=13. 1. 2015 }}. ''Amnesty International Report 2006''. Amnesty International Publications.</ref> usred izveštaja o raširenim nepravilnostima u registraciji birača i vladinoj cenzuri nezavisnih medija tokom kampanje.<ref name="FH">{{cite web|url=http://www.freedomhouse.org/inc/content/pubs/pfs/inc_country_detail.cfm?country=6939&year=2006&pf |title=Chad (2006) |access-date=19. 6. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20110604102856/http://www.freedomhouse.org/inc/content/pubs/pfs/inc_country_detail.cfm?country=6939&year=2006&pf |archive-date=4. 6. 2011 }}. ''Freedom of the Press: 2007 Edition''. Freedom House, Inc.</ref> Dopisnici su predsjedničke izbore 2006. godine ocijenili pukom formalnošću, jer ih je opozicija ocijenila kao farsu i bojkotirala ih.<ref>"[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/4771383.stm Chad leader's victory confirmed]", BBC News, 14 May 2006.</ref> [[Fond za mir]] (FFP), Čad navodi u kategoriji [[neuspjela država]]. Čad je 2007. godine imao sedmi najviši rezultat na indeksu propalih država. Od tada je trend svake godine u porastu. Čad je imao četvrti najveći rezultat (iza Sudana) na Indeksu neuspjelih država iz 2012. godine, a od 2013. , nalazi se na petom mjestu.<ref>{{cite web |url=http://www.fundforpeace.org/global/?q=fsi |title=2012 Failed State Index |work=Fund for Peace |access-date=16. 12. 2012}}</ref> Puno je korupcije na svim nivoima; [[Indeks percepcije korupcije]] [[Transparency International]] za 2005. godinu imenovao je Čad (skupa sa [[Bangladeš]]om) kao najkorumpiranija zemlja na svetu.<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4351076.stm|title=Worst Corruption Offenders Named|work=BBC News|date=18. 10. 2005}}</ref> Rangiranje ovog indeksa posljednjih godina samo se neznatno poboljšalo. Od svog prvog uvrštavanja u indeks 2004. godine, najbolji rezultat Čada bio je 2/10 za 2011.<ref>[http://www.transparency.org/cpi2011/results "Corruption Perceptions Index 2011"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130327201510/http://www.transparency.org/cpi2011/results |date=27. 3. 2013 }} Transparency International.</ref> Kritičari predsjednika Débyja optužili su ga za [[kronizam]] i [[tribalizam]].<ref name="tribe">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4907650.stm |title=Isolated Deby clings to power |work= BBC News |date= 13. 4. 2006 |access-date= 4. 9. 2007}}</ref> U južnom Čadu sve su češći oštri sukobi oko zemlje. Oni često postaju nasilni. Dugogodišnja kultura zajednice se siromaši – kao i preživljavanje mnogih poljoprivrednika.<ref>{{cite news |title=Commercialisation is destroying community rules|url=https://www.dandc.eu/en/article/land-conflicts-are-escalating-chad-farmers-suffering-most|author=Djeralar Miankeol|work=D+C, development and cooperation |date=17. 6. 2017 |access-date=15. 8. 2017}}</ref> [[LGBT|Homoseksualnost]] u Čadu je nezakonita i može se kazniti od 15 do 20 godina.<ref>"[https://www.washingtonpost.com/graphics/world/gay-rights/ The state of gay rights around the world]". ''The Washington Post''. 14 June 2016.</ref> U decembru 2016., Čad je donio zakon kojim se kriminaliziraju i muške i ženske istospolne seksualne aktivnosti, glasanjem od 111 prema 1.<ref>{{Cite news|url=http://www.gaystarnews.com/article/chad-passes-law-make-gay-sex-illegal/#gs.TGGA_mM|title=Chad passes law to make gay sex illegal|date=15. 12. 2016|newspaper=Gay Star News|language=en-GB|access-date=8. 8. 2020|archive-date=8. 7. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180708074343/https://www.gaystarnews.com/article/chad-passes-law-make-gay-sex-illegal/#gs.TGGA_mM|url-status=dead}}</ref> === Unutrašnja opozicija i vanjski odnosi === [[Datoteka:Embassy of Chad (Washington, D.C.).JPG|thumb|250px| Ambasada Čada u Washingtonu, D.C.]] Déby se suočava s oružanim grupama opozicije koje su duboko podijeljene sukobima lidera, ali sjedinjene u namjeri da ga svrgnu.<ref>{{[http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/africa/central-africa/chad/French%20translations/Chad%20Back%20towards%20War%20French.pdf Tchad: vers le retour de la guerre?] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110905003712/http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/africa/central-africa/chad/French%20translations/Chad%20Back%20towards%20War%20French.pdf |date=5. 9. 2011 }}" (PDF). International Crisis Group. 1 June 2006.</ref> Te snage su u Bici za N'Djamenu (2006.) zauzele prijestonicu]) 13. aprila 2006., ali su na kraju odbijene. Najveći strani utjecaj u Čadu ima Francuska koja u toj zemlji održava 1.000 vojnika. Déby se oslanja na Francuze kako bi pomogli odvratiti pobunjenike, a Francuska Čadskoj vojsci pruža logističku i obavještajnu potporu zbog straha od potpunog kolapsa regionalne stabilnosti.<ref name=PINR>Wolfe, Adam; {{cite web|url=http://www.pinr.com/report.php?ac=view_report&report_id=592&language_id=1 |title=Instability on the March in Sudan, Chad and Central African Republic |access-date=19. 6. 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070105160231/http://www.pinr.com/report.php?ac=view_report&report_id=592&language_id=1 |archive-date=5. 1. 2007 }}, PINR, 6 December 2006.</ref> Unatoč tome, francusko-čadski odnosi narušeni su dodjelom prava na bušenje nafte američkoj kompaniji [[ExxonMobil|Exxon]] 1999. godine.<ref>Manley, Andrew; "[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/4809420.stm Chad's vulnerable president]", BBC News, 15 March 2006.</ref> U posljednjih nekoliko decenija, u Čadu su bile brojne pobunjeničke grupe. U 2007. potpisan je mirovni ugovor koji je integrirao [[Ujedinjeni front za demokratske promjene]] ili "FUC" vojnike u čadsku vojsku.<ref>{{cite book|author=Human Rights Watch |title=Early to War: Child Soldiers in the Chad Conflict |url=https://books.google.com/books?id=6of6GZ1nUPAC&pg=PA13 |year=2007 |publisher=Human Rights Watch |pages=13–}}</ref> [[Pokret za pravdu i demokratiju u Čadu]] (MDJT) također su se sukobili s vladinim snagama 2003. godine u pokušaju svrgavanja predsjednika [[Idriss Déby|Idrissa Débyja]]. Pored toga, došlo je do raznih sukoba s [[kartum]]skim pobunjenicima [[Janjaweed]] u istočnom Čadu, koji su ubijali civile pomoću [[helikopter]]skog oružja.<ref>Reeves, Eric (9 August 2008) [http://www.sudantribune.com/spip.php?page=imprimable&id_article=28211 Victims of Genocide in Darfur: Past, Present, and Future – Sudan Tribune: Plural news and views on Sudan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140422233143/http://www.sudantribune.com/spip.php?page=imprimable&id_article=28211 |date=22. 4. 2014 }}. Sudan Tribune. Retrieved on 28 September 2013.</ref> Sada [[Unija snaga otpora]] (UFR) su grupa pobunjenika koja se i dalje bori s vladom Čada. U 2010, UFR je, kako se izveštava, imao snage koja se procenjivala na oko 6.000 ljudi i 300 vozila.<ref>[https://www.reuters.com/article/2013/03/21/us-chad-rebels-idUSBRE92K17Q20130321 Chad rebels say to resume fight, Deby's promises unmet] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924180216/http://www.reuters.com/article/2013/03/21/us-chad-rebels-idUSBRE92K17Q20130321 |date=24. 9. 2015 }}. Reuters. 21 March 2013</ref> == Politička podjela == Od februara 2008., Čad je podijeljen u 22 regije. Svakom od njih upravlja guverner kojeg imenuje predsjednik Čada. Regije su: {{div col|2}} # [[Barh El Gazel (regija)|Barh El Gazel]] # [[Batha (regija)|Batha]] # [[Borkou (regija)|Borkou]] # [[Chari-Baguirmi (regija)|Chari-Baguirmi]] # [[Ennedi (regija)|Ennedi]] # [[Guéra (regija)|Guéra]] # [[Hadjer-Lamis (regija)|Hadjer-Lamis]] # [[Kanem (regija)|Kanem]] # [[Lac (regija)|Lac]] # [[Logone Occidental (regija)|Logone Occidental]] # [[Logone Oriental (regija)|Logone Oriental]] # [[Mandoul (regija)|Mandoul]] # [[Mayo-Kebbi Est (regija)|Mayo-Kebbi Est]] # [[Mayo-Kebbi Ouest (regija)|Mayo-Kebbi Ouest]] # [[Moyen-Chari (regija)|Moyen-Chari]] # [[Ouaddaï (regija)|Ouaddaï]] # [[Salamat (regija)|Salamat]] # [[Sila (regija)|Sila]] # [[Tandjilé (regija)|Tandjilé]] # [[Tibesti (regija)|Tibesti]] # [[Wadi Fira (regija)|Wadi Fira]] # [[N'Djamena]] {{div col end|2}} == Geografija == [[Datoteka:Chad sat.jpg|mini|desno|200px|Čad: satelitski snimak]] Čad nema pristup moru. Zemlja ima četiri klimatske zone: velika suha polja u centralnom Čadu, [[pustinja]] na sjeveru, suha planinska oblast na sjeverozapadu i tropske nizije na jugu. Nisko [[Čadsko jezero]] je drugo po veličini jezero u Africi i nalazi se na zapadu zemlje. Susjedna zemlja na sjeveru [[Libija]], na istoku se nalazi [[Sudan]], na jugu [[Centralnoafrička Republika]], a na zapadu [[Niger]], [[Nigerija]] i [[Kamerun]]. Na granici sa Kamerunom se nalazi glavni grad Čada, [[N'Djamena]]. === Državne granice === * 87 km sa Nigerijom * 1.055 km sa Libijom * 1.094 km sa Kamerunom * 1.175 km sa Nigerom * 1.197 km sa Centralnoafričkom Republikom * 1.360 km sad Sudanom === Veći gradovi === * [[N'Djamena]] * [[Moundou]] * [[Sarh]] == Privreda == ;[[Ekonomija]] * Osnovna obilježja Čad je jedna od privredno najsiromašnijih zemalja na svijetu, daleko od svjetskih pomorskih pravaca, sa skromnim prirodnim mogućnostima, veoma ovisna o stranoj pomoći. Više od 80% stanovnika prehranjuje se pretežno samoopskrbnom poljoprivredom (38% BDP-a i veći dio izvoza), a sve ostale djelatnosti razvijene su vrlo skromno. * Poljoprivreda Čad ima 3,34 miliona ha njiva i trajnih nasada te 45,8 miliona ha travnjaka i pašnjaka. Poljoprivreda postoji samo na jugu države ponajprije u dolinama rijeka Chari i Logone. Za vlastitu prehranu stanovnici uzgajaju sirak, proso, kikiriki, manioku, jam, slatki krompir, rižu, kukuruz te datule u oazama, a za izvoz uglavnom pamuk. U središnjem Čadu najvažnije je stočarstvo, ponajprije govedarstvo, a manje uzgoj koza i ovaca; najveći dio stoke izvozi se u Nigeriju i Kamerun. Na jezeru Čad važno je ribarstvo. * Rudarstvo i energetika U okolini jezera Čad dobijaju se soda i kuhinjska so, na sjeveru su važna nalazišta [[uranij]]a, [[boksit]]a, zlata, [[kalaj]]a. Godine 1977. počelo je crpljenje nafte sa jezera Čad, a 1993. otkriveno je bogato naftno polje doba na jugu sa oko 900 mil. barela. Od tog mjesta planira se izgradnja naftovoda dugog 1050 km do luke Kribi u Kamerunu. Čad ima samo dvije TE na naftu sa instaliranom snagom od 29 MW. * Industrija Vrlo skromnih razmjera (oko 12,0 % BDP-a) i gotovo u cjelosti smještena u N'Djameni, Moundouu i Sarhu. Prevladava prehrambena industrija (klaonice, šećerane, uljare), tekstilna industrija (prerada pamuka), sve ostalo je sitna prerađivačka djelatnost i obrt. * Saobraćaj i turizam ==== Cestovni saobraćaj ==== Građanski rat je znatno usporio razvitak transportne infrastrukture u ovoj zemlji, tako da je 1987. god. Čad imao samo 30 km asfaltirane ceste. Uspješni projekti rehabilitacije cesta poboljšali su saobraćajnu mrežu, tako da Čad sada ima oko 550 km asfaltiranih cesta. Međutim, putna mreža je ograničena; ceste su uglavnom korištene samo nekoliko mjeseci tokom godine. ==== Željeznički saobraćaj ==== Bez svoje željezničke mreže Čad uveliko ovisi od Kamerunske, za uvoz i izvoz, za i od morske luke Douala. ==== Zračni saobraćaj ==== Internacionalni aerodrom u glavnom gradu obezbjeđuje povremene letove za Pariz i za neke od glavnih gradova u Africi. ==== Telekomunikacije ==== Ovaj sistem je dosta bazičan i veoma je skup. Jedini teleprovajder je SotelTchad. Ima samo 14.000 fiksnih telefonskih priključaka u cijelom Čadu, što je jedna od najnižih stopa u svijetu. Postoji samo jedna televizijska kompanija, TeleTchad i njeno djelovanje je ograničeno samo na glavni grad. == Stanovništvo == === Broj stanovnika === Broj stanovnika se još uvijek brzo povećava. U pustinjskom dijelu živi stanovništvo koje govori arapski jezik (26%), u savanskom južnom dijelu crnački (poljoprivredni) narodi koji govore više od 100 jezika i glavne skupine su Sara, Bongo i Bagirmi u porječju Chavija i Logoneja (28%), Hansima, srodi narod uz kamerunsku granicu ( Masi, Kotohvi; 4%), narodi iz skupine Maba u gorju Ouaddai na istoku (9%) i Kunari na jezeru Čad (9%). Velike političke neusuglasice među dvama dijelovima potiču iz kulturnih, jezičnih i vjerskih razlika između pustinjskog dijela. Ondje žive muslimani koji govore arapski, manji hamitski narodi i Tubai u južnom dijelu sa crnačkim stanovništvom koji govore raznim sudanskum jezicima. Po vjeroispovijesti stanovnici su sunitski muslimani (54%), katolici (20%), protestanti (14%) i pripadnici tradicionalnih vjerovanja (7%). ==== Naseljenost ==== Sjeverni, istočni i središnji dijelovi naseljeni su vrlo rijetko, nomadskim stočarima. Na jugu i jugozapadu živi stalno naseljeno crnačko stanovništvo koje se uzdržava poljoprivredom i ribarenjem, gustoća iznosi 10-20 st/km<sup>2</sup>. Veći gradovi su (2001.) N'Djamena (602.000), Moundou(113.000), Sarh (86.000), Abeche (62.000), Kelo (36.000). * Državno uređenje Po ustavu, izglasanom na referendumu 31.03.1996., Čad je predsjednička republika. Pravo glasanja imaju svi čadski državljani stariji od osamnaest godina. Predsjednik republike bira se na općim izborima na pet godina; ista osoba može biti izabrana najviše dvaput. Narodna skupština (Assemblee nationale) ima 155 članova koje na četiri godine biraju na općim izborima. === Historijsko geografski razvoj === Na etnički, kulturno i privrednom prijelaznom području između arapske S. Afrike i crne Afrike već vijekovima postoje velike suprotnosti između sjevernog i južnog dijela današnjeg Čada. Od 9. do 19. vijeka oko jezera čad postojala je država Kanem-Bornu. Glavni izvor prihoda bila je transaharska trgovina. Državom je čitavo vrijeme vladala porodica Sef; ona je 1068 uvela islam. Osim te države i 16. vijeku nastale su i manje države Bagirmi i Ouaddai. Važan izvor prihoda za te tri države bila je trgovina robljem. Suprotnosti u današnjem Čadu potiču upravo iz sukoba trgovaca robljem sa sjevera i njihovih žrtava na jugu. Preusmjeravanjem trgovine na pomorske pravce snaga muslimanskih država u 19. vijeku je opala. U razdoblju od 1883. do 1900. zauzeo ih je muslimanski osvajač Rabih az-Zubajr; 1900. konačno ga je porazila francuska kolonijalna vojska. Područje današnjeg Čada postalo je 1900. god. Francuskim protektoratom, a 1910. dijelom Francuske Ekvatorijalne Afrike. 1920. postalo je francuskom kolonijom, a 1946. francuskim prekomorskim teritorijem u okviru Francuske unije. 1958. Čad je postao autonomnom republikom u sastavu Francuske zajednice. Godine 1960. stekao je potpunu nezavisnost. Prvim predsjednikom postao je N'Garta Tombalbua iz crnačkog naroda Sari. === Dinamika stanovništva === Podaci iz 2000. god. Broj stanovnika: 8 707 000 Gustoća naseljenosti: 6,8 st/km<sup>2</sup> Natalitet: 48,8 %0 Mortalitet: 15,7 %0 Prirodni priraštaj: 33,1%0 Mortalitet dojenčadi: 96,7%0 Prosječni godišnji porast stanovništva (1996-01): 3,4% Očekivano trajanje života: M 48,5 god., Ž 52,6 god. Udio stanovništva mlađeg od 15 god. : 47,7% Udio stanovništva starijeg od 60 god. : 4,5% Udio gradskog stanovništva (1999) : 23,4% Broj i udio aktivnog stanovništva (1997) : 3.433.000 (47,9%) Obrazovanost (stariji od 25 god.): bez obrazovanja 81,1%; OŠ 15,4%; SŠ 3,2%; VSŠ 0,3%. Udio nepismenog stanovništva: 44,4% == Kultura == {| class="wikitable" style="float: right; margin:10px;" |+'''Praznici''' |- ! style="font-size: smaller;" | Datum ! style="font-size: smaller;" | Engleski naziv |- | 1. Januar | [[Nova godina]] |- | 1. Maj | [[Dan rada]] |- | 25. Maj | [[Dan oslobođenja Afrike]] |- | 11. Avgust | [[Dan nezavisnosti]] |- | 1. Novembar | [[Dan svih svetih]] |- | 28. Novembar | [[Dan Republike]] |- | 1. Decembar | [[Dan slobode i demokratije]] |- | 25. Decembar | [[Božić]] |} Zbog velikog broja naroda i jezika, Čad ima bogato kulturno nasleđe. Čadska vlada aktivno je promovirala čadsku kulturu i nacionalne tradicije otvorivši [[Nacionalni muzej u Čadu]] i [[Čadski kulturni centar]]. Šest [[državni praznici u Čadu|državnih praznika]] se poštuju tokom cijele godine, a pomični praznici uključuju kršćanski praznik [[Uskrsni ponedjeljak]] i muslimanske praznike [[Ramazanski bajram]], [[Kurban-bajram]] i [[Mevlud|Rođendan Poslanika]]. [[Čadska muzika]] uključuje brojne instrumente kao što su ''rod '', vrsta lučne harfe; '' [[kakaki]] '', dugačak limeni rog; i '' hu hu '', gudački instrument koji koristi [[kalabaš]]e kao zvučnike. Ostali instrumenti i njihove kombinacije više su povezani sa specifičnim etničkim grupama: Sara preferira zviždaljke, [[balafon]]e, harfe i bubnjeve "kodjo"; i [[Kanembu narod|Kanembu]] kombinuju zvukove bubnjeva sa instrumentima koji nalikuju flauti.<ref name="culture">{{cite web|url=http://www.cp-pc.ca/english/chad/chad_eng.pdf |title=Chad: A Cultural Profile |access-date=19. 6. 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061001212259/http://www.cp-pc.ca/english/chad/chad_eng.pdf |archive-date=1. 10. 2006 }} (PDF). Cultural Profiles Project. Citizenship and Immigration Canada. {{ISBN|0-7727-9102-3}}</ref> [[Datoteka:Tailor in Chad.jpg|thumb|250px|| Čadski krojač prodaje tradicionalnu odjeću.]] [[Proso]] je osnovna hrana čadske kuhinje]. Koristi se za pravljenje kuglica od paste koje se stavljaju u umake. Na sjeveru je ovo jelo poznato kao ''ališa''; na jugu, kao ''bija''. [[Riba]] je popularna, koja se uglavnom priprema ili prodaje kao "salanga" (sušena na suncu i lagano dimljena [[Alestes]] i [[Hydrocynus]]) ili kao "banda" (dimljena velika riba).<ref>"[http://www.fao.org/docrep/005/D7238E/D7238E03.htm Symposium on the evaluation of fishery resources in the development and management of inland fisheries]". CIFA Technical Paper No. 2. FAO. 29 November – 1 December 1972.</ref> ''Carcaje'''' je popularni slatki crveni [[čaj]] od lišća [[hibiskus]]a. [[alkoholno piće|Alkoholna pića]], iako su prisutna na sjeveru, popularna su na jugu, gdje ljudi piju [[pivo]] od prosa, poznato pod nazivom ''billi-billi '' kada se dobija iz crvenog prosa i ''koshat'' kada je od [[Proso|bijelog prosa]]. Muzička grupa [[Chari Jazz]] osnovana je 1964. godine i pokrenula Čadsku modernu muzičku scenu. Kasnije su poznatije grupe poput African Melody i International Challal pokušale spojiti modernost i tradiciju. Popularne grupe poput Tibestija brže su se usmjerile na baštinu, koristeći „sai“, tradicionalni muzički stil iz južnog Čada. Narod Čada sje obično prezirao modernu muziku. Međutim, 1995. godine veće interesovanje razvilo je i potaknulo distribuciju CD-ova i audio kaseta sa čadskim umjetnicima. Piratstvo i nedostatak zakonske zaštite za prava umjetnika ostaju problemi daljnjeg razvoja čadske muzičke industrije.<ref name="culture"/><ref>Gondjé, Laoro (2003); "[http://www.cefod.org/archives/spip.php?article231 La musique recherche son identité}}] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140422134754/http://www.cefod.org/archives/spip.php?article231 |date=22. 4. 2014 }}", Tchad et Culture}} '''214'''.</ref> [[Datoteka:Criquets grillés ou fris.jpg|thumb|250px| Gril na roštilju ili u prženju]] Kao i u ostalim [[sahel]]skim zemljama, [[čadska književnost|literatura u Čadu]] imalala je ekonomski, politički i duhovni zastoj koji je zahvatio i njene najbolje poznate pisce. Čadski autori primorani su da pišu iz egzila ili iz inozemstva i stvorili su književnost u kojoj dominiraju teme političkog ugnjetavanja i historijskog diskursa. Od 1962. godine, 20 čadskih autora napisalo je oko 60 fikcijskih djela. Među najpoznatijim svjetskim piscima su [[Joseph Brahim Seïd]], [[Baba Moustapha]], [[Antoine Bangui]] i [[Koulsy Lamko]]. U 2003. Čadov jedini književni kritičar, [[Ahmat Taboye]], objavio je svoju Antologiju čadske literature (''Anthologie de la littérature tchadienne'') kako bi dodatno prestavio čadsku literaturu na međunarodnom nivou i među mladima i kako bi nadoknadio nedostatak izdavačkih kuća i promocijskih struktura.<ref name="culture"/><ref>Malo, Nestor H. (2003); "[http://www.cefod.org/archives/spip.php?article236 Littérature tchadienne : Jeune mais riche|webarchive|url=https://archive.today/20130928053407/http://www.cefod.org/archives/spip.php?article236 |date=28 September 2013 }}", ''Tchad et Culture'' '''214'''.</ref><ref>Boyd-Buggs, Debra & Joyce Hope Scott (1999); ''Camel Tracks: Critical Perspectives on Sahelian Literatures''. Lawrenceville: Africa World Press. {{ISBN|0-86543-757-2}}, pp. 12, 132, 135</ref> Razvoj [[film]]ske industrije, koga je započeo kratkim filmovima [[Edouard Sailly]] 1960-ih, ometan je razaranjima građanskih ratova i nedostatkom [[kino|kina]], od kojih je trenutno samo jedno u cijeloj državi (''Normandie'', u N'Djameni).<ref>{{citation |url=https://www.dawn.com/news/619502| title= Dawn - ''Chad's only cinema dusts off its silver screen'' |date= 9. 4. 2011|access-date=8. 10. 2019}}</ref><ref>{{citation |url=https://www.thehindu.com/news/national/kerala/the-man-who-broughtcinema-to-war-hit-chad/article21352524.ece| title= The Hindu ''The man who brought cinema to war-hit Chad'' |date= 9. 12. 2017|access-date=8. 10. 2019}}</ref> Čadska industrija [[dugometražni film|dugometražnog filma]] ponovo je počela rasti u 1990-ima, s radom režisera, kao što su [[Mahamat-Saleh Haroun]], [[Issa Serge Coelo]] i [[Abakar Chene Massar]].<ref>{{citation|url=https://www.closeupfilmcentre.com/vertigo_magazine/volume-3-issue-5-spring-2007/fatherlands-on-mahamat-saleh-haroun|author=White, Jerry|title=Vertigo - ''Fatherlands: On Mahamat-Saleh Haroun, Africa and an Evolving Political Cinema''|access-date=8. 10. 2019|archive-date=7. 10. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201007055731/https://www.closeupfilmcentre.com/vertigo_magazine/volume-3-issue-5-spring-2007/fatherlands-on-mahamat-saleh-haroun/|url-status=dead}}</ref> Harounov film "[[Abouna]]" kritički je cijenjen, a njegovm"[[Daratt]]“ osvojio je veliku posebnu nagradu žirija na 63. Međunarodnom filmskom festivalu u Veneciji. Dugometražni igrani film iz 2010. godine "Čovjek koji vrišti" osvojio je Nagradu žirija na [[Filmski festival u Kanu|Filmsom festivalu u Kanu 2010]], čime je Haroun postao prvi čadski režiser koji je ušao, kao i pobjedio, uz nagrad u glavnom takmičenju u [[Cannes]]u.<ref>{{cite web|last=Chang|first=Justin|date=juli 2020|url=https://www.variety.com/article/VR1118019731.html?categoryid=13&cs=1|title='Uncle Boonmee' wins Palme d'Or|work=Variety|access-date=23. 5. 2010|archive-date=3. 12. 2012|archive-url=https://archive.today/20121203034252/http://www.variety.com/article/VR1118019731.html?categoryid=13&cs=1|url-status=dead}}</ref> [[Issa Serge Coelo]] režirao je filmove ''[[Daresalam]]'' i ''[[DP75: Tartina City]]''.<ref>Bambé, Naygotimti (April 2007); "[http://www.cefod.org/spip.php?article915 Issa Serge Coelo, cinéaste tchadien: ''On a encore du travail à faire''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530063045/http://www.cefod.org/spip.php?article915 |date=30. 5. 2013 }}", ''Tchad et Culture'' '''256'''.</ref><ref>Young, Neil (23 March 2004) [http://www.jigsawlounge.co.uk/film/harouninterview.html An interview with Mahamet-Saleh Haroun, writer and director of Abouna ("Our Father")]. jigsawlounge.co.uk</ref><ref>"[http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/5328462.stm Mirren crowned 'queen' at Venice]", BBC News, 9 September 2006. </ref><ref>Alphonse, Dokalyo (2003) "[http://www.cefod.org/archives/spip.php?article235 Cinéma: un avenir plein d'espoir] webarchive|url=https://archive.today/20130928053358/http://www.cefod.org/archives/spip.php?article235 |date=28 September 2013 }}", ''Tchad et Culture'' '''214'''.</ref> [[Nogomet]] je najpopularniji [[sport]] u Čadu].<ref>{{cite web | author=Staff | date=2. 7. 2007 | url=https://www.fifa.com/associations/association=cha/goalprogramme/index.html | title=Chad | publisher=FIFA, Goal Programme | access-date=10. 8. 2006 | archive-date=29. 6. 2007 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070629234229/http://www.fifa.com/associations/association=cha/goalprogramme/index.html | url-status=dead }}</ref> [[Čadska fudbalska reprezentacija|nacionalna reprezentacija]] pomno se prati tokom međunarodnih takmičenja <ref name = "culture" />, a čadski fudbaleri igrali su za francuske timove. [[Košarka]] i [[hrvanje slobodnim stilom]] se uveliko primjenjuju, potonji u obliku u kojem se hrvači oblače tradicijske životinjske kože i prekrivaju se prašinom.<ref name="culture"/> == Također pogledajte == *[[Afrika]] *[[Sahel]] ==Reference== {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Chad}} {{Commonscat|Chad}} {{wikiatlas|Chad}} {{wikivoyage|Chad}} * {{CIA World Factbook link|cd|Čad}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=TD Čad] na "International Futures" * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13164686 Čad] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Čad|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] b242cn55mbwfbrvrvww4j4bz95tjphx 3734292 3734183 2025-07-11T09:48:08Z Panasko 146730 3734292 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime=République du Tchad<br />جمهوريّة تشاد <br /><small>(Džumhūrīyât Tašād)</small>| zvanično_ime=Republika Čad| ime_genitiv=Čada| zastava=Flag of Chad.svg| grb=Coat of arms of Chad.svg| mapa=LocationChad.png| službeni_jezik=[[Francuski jezik|francuski]] i [[Arapski jezik|arapski]]| glavni_grad=[[N'Djamena]]| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast=[[Mahamat Idriss Déby]]<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/articles/cz96ezdljl9o|title=Mahamat Déby wins Chad presidential election|website=www.bbc.com|language=en-GB|access-date=15. 5. 2024}}</ref> | vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Succès Masra]]| po_površini_na_svijetu=20.| površina=1.284.000| procenat_vode=1,9| po_broju_stanovnika_na_svijetu=66.| stanovnika=18.523.165| gustoća=14,4| nezavisnost=Od [[Francuska|Francuske]] [[11. august]] [[1960]].| valuta=[[CFA franak]] (100 centima)| vremenska_zona=[[UTC]] +1| himna="[[La Tchadienne]]"| internetski_nastavak=[[.td]]| pozivni_broj=235| |}} '''Čad''' ([[arapski]] تشاد =Tishād, [[francuski]] Tchad, službeno poznat kao '''Republika Čad''' ([[arapski]] جمهورية تشاد =Jumhūrīyat Tishād, [[francuski]] République du Tchad) je [[republika]] u centralnoj Africi, bez izlaza na more. Sjeverni dio Čada se nalazi u [[Sahara|Sahari]]. Graniči s [[Libija|Libijom]] na sjeveru, [[Sudan]]om na istoku, [[Srednjoafrička Republika|Srednjoafričkom Republikom]] na jugu, [[Kamerun]]om na jugozapadu te [[Nigerija|Nigerijom]] i [[Niger]]om na zapadu. Čad ima nekoliko [[ekologija|ekoloških]] regija: zonu [[pustinja]] na sjeveru, aridni [[sahel]]ski pojas u središtu i plodniju zonu [[Sudanska savana|Sudanske savane]] na jugu. [[Jezero Čad]] po kojem je zemlja dobila ime, najveće je [[močvara|močvarno područje]] u Čadu i drugo po veličini u Africi. Najveći i glavni grad je [[N'Djamena]]. Službeni jezici Čada su [[arapski]] i [[francuski]]. U Čadu živi preko 200 različitih [[etnička grupa|etničkih]] i [[Jezik|jezičkih]] grupa. Glavne religije su [[islam]] (51,8%) i [[kršćanstvo]] (44,1%).<ref>https://dhsprogram.com/pubs/pdf/FR90/FR90.pdf</ref> Počevši u 7. mileniju prije nove ere, ljudska populacija se u velikom broju preselila u Čadski bazen. U Čadskom [[sahel]]skom pojasu, do kraja 1. milenija nove ere, uzdizalo se i padalo niz država i carstava , od kojih je svako usredotočeno na kontrolu presaharskih trgovinskih ruta koje su prolazile regionom. [[Francuska]] je osvojila teritoriju do 1920. godine i uklopila je u sastav [[Francuska Ekvatorijalna Afrika|Francuske Ekvatorijalne Afrike]]. Čad je 1960. stekao nezavisnost pod vođstvom [[François Tombalbaye|Françoisa Tombalbayea]]. Ogorčenost prema njegovoj politici na muslimanskom sjeveru kulminirala je erupcijom dugotrajnog [[građanski rat|građanskog rata]] 1965. godine. U 1979. odmetnici su osvojili glavni grad i okončali hegemoniju Juga. Ali, pobunjenički zapovjednici borili su se među sobom sve dok [[Hissène Habré]] nije pobijedio svoje rivale. [[Čadsko-libijski sukob]] izbio je 1978. libijskom invazijom, koja je zaustavljena 1987. francuskom vojnom intervencijom ([[Operacija Épervier]]). Hissèna Habréa je, 1990. godine, svrgnuo njegov general [[Idriss Déby]]. Uz francusku podršku, modernizacija Čadskih oružanih snaga započeta je 1991. Od 2003. [[Rat u Darfuru|Darfurska kriza]] u [[Sudan]]u se prelila preko granice i destabilizirao naciju. Iako siromašni, nacija i ljudi borili su se za smještaj stotina hiljada [[sudan]]skih izbjeglica, koji žive u kampovima i oko njih. Iako su aktivne mnoge političke stranke, moć je čvrsto u rukama predsjednika Débyja i njegove političke stranke, [[Pokret za spas domovine]]. Čad i dalje muči [[političko nasilje]] i ponavljajući pokušaji [[državni udar|državnih udara]]. Prema BDP-u (nominalno), Čad je jedna od najsiromašnijih i [[Indeks percepcije korupcije|najkorumpiranijih]] zemalja u svijetu; većina stanovnika živi u siromaštvu kao uzgajivači stočari i poljoprivrednici. Od 2003. [[nafta|sirova nafta]] je postao primarni izvor zarade od izvoza, zamijenivši tradicionalnu [[pamuk|pamučnu]] industriju. Čad je okarakteriziran nedostatkom temeljnih [[ljudska prava|ljudskih prava]], sa čestim zlostavljanjima, kao što su proizvoljna zatvaranja, vansudska ubistva i ograničenja građanskih sloboda od strane snaga sigurnosti i oružanih milicija. Zemlja je donedavno bila među najsiromašnijima na svijetu, dijelom i zbog dugotrajnog građanskog rata etničko-vjerskih frakcija (na sjeveru je glavna religija islam, a na jugu kršćanstvo i animizam, iako su međusobno sukobljavale i pojedine sjeverne frakcije). U 2004. započelo se s izvozom sirove nafte, što bi u budućnosti moglo donijeti značajno povećanje nacionalnog bogatstva. BDP je u 2004. bio 1.600 USD po stanovniku, mjereno po PPP-u, s povećanjem od 38% u odnosu na 2003. Prvi predsjednik bio je Francois Tombalbaye. == Etimologija == Zemlja je bila [[francuska]] kolonija koja je nosila ime ''Tchad'', a nakon nezavisnosti 1960. godine, uzela je ime po [[Čad (jezero)|jezeru Čad]], što je od lokalne riječi koja znači "jezero, veliko prostranstvo vode", što je ironično ime za ovu pustinjsku zemlju.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/chad|title=chad {{!}} Origin and meaning of chad by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Historija == U [[Srednji vijek|srednjem vijeku]] je Čad bilo mjesto sastajanja [[islam]]skih trgovaca i lokalnih sahelskih plemena. [[1891]]. zemlja postaje francuska [[kolonija]]. Čad dobija nezavisnost [[1960]]. godine. [[1965]]. godine izbijaju neredi u muslimanskom, sjevernom dijelu zemlje, koji rezultiraju u [[građanski rat]], koji traje sve do [[1996]]., kada se usvaja [[ustav]] a [[predsjednik]] [[Idriss Déby]] biva ponovo izabran. == Vlada i politika == Čadov ustav predviđa snažnu izvršnu vlast na čelu s predsjednikom koji dominira političkim sistemom. Predsednik ima moć da imenuje [[premijer]]a i kabinet, a vrši i značajan uticaj na imenovanja sudija, generala, pokrajinskih zvaničnika i šefova Čadovih paradržavnih firmi.<ref>{{cite web|title=Chad 1996 (rev. 2005)|url=https://www.constituteproject.org/constitution/Chad_2005?lang=en#286|website=Constitute|access-date=22. 4. 2015}}</ref> U slučajevima ozbiljne i neposredne prijetnje, predsjednik, uz savjetovanje s [[Narodna skupština (Čad)|Nacionalnom skupštinom]], može proglasiti [[vanredno stanje]]. Predsjednik se bira izravnim glasanjem, na petogodišnji mandat; 2005. godine su ukinuti ustavni termini ograničenja,<ref name="Term2">{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4118482.stm|title=Chad votes to end two-term limit|work=BBC News|access-date=20. 9. 2007|date=22. 6. 2005}}</ref> dopuštajući predsjedniku da ostane na vlasti preko prethodnog dvomandatnog ograničenja. Većina glavnih savjetnika Débyja članovi su etničke grupe Zaghawa, iako su južne i opozicijske ličnosti predstavljene u [[Vlada|Vladi]].<ref name="BGN">"[https://2009-2017.state.gov/outofdate/bgn/chad/74122.htm Background Note: Chad] ". September 2006. United States Department of State.</ref><ref name="UNPACP">"[http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan023258.pdf Republic of Chad – Public Administration Country Profile] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070614080558/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan023258.pdf |date=14. 6. 2007 }}" (PDF). United Nations, Department of Economic and Social Affairs. November 2004.</ref> Pravni sistem Čada zasnovan je na [[Francuski zakon|Francuskom građanskom pravu]] i Čadskom običajnom pravu, gdje se ne miješa u javni red ili ustavne garancije jednakosti. Unatoč jamstvu ustava o neovisnosti pravosuđa, predsjednik imenuje većinu ključnih pravosudnih dužnosnika. Najviša pravna tijela pravnog sistema, Vrhovni sud i [[Ustavno vijeće Čada|Ustavno vijeće]], postala su u potpunosti operativna od 2000. godine. Vrhovni sud čini glavni sudija, kojega imenuje predsjednik, i 15 vijećnika, koje imenuje predsjednik i doživotna vijeća. Ustavnim sudom predvodi devet sudija izabranih na devet godina. On ima moć revizije zakonodavstva, ugovora i međunarodnih sporazuma prije njihovog usvajanja. Narodna skupština donosi zakone. Tijelo se sastoji od 155 članova izabranih na četverogodišnji mandat, koji se sastaju tri puta godišnje. Skupština održava redovne sjednice dva puta godišnje, počevši u martu i oktobru, a može održati posebne sjednice na poziv premijera. Poslanici biraju predsjednika Narodne skupštine svake dvije godine. Predsjednik mora potpisati ili odbiti novousvojene zakone u roku od 15 dana. Nacionalna skupština mora odobriti premijerov plan vlade i može primorati premijera da podnese ostavku većinom glasova o nepovjerenju. Međutim, ako Narodna skupština dva puta odbije program izvršne vlasti u jednoj godini, predsjednik može raspustiti Skupštinu i raspisati nove zakonodavne izbore. U praksi, predsjednik vrši značajan uticaj na Narodnu skupštinu kroz svoju stranku, [[Patriotski pokret spasa]] (MPS), koji ima veliku većinu. Do legalizacije opozicionih stranaka 1992. godine, Débyjev MPS bio je jedina pravna stranka u Čadu. Od tada je registrirano 78 političkih stranaka, koje su postale aktivne.<ref name="HRP">"[https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2006/78726.htm Chad]"</ref> Izvještaji o praksama ljudskih prava za 2006. podneseni su 6. marta 2007. U 2005. Godini, opozicione stranke i organizacije za zaštitu ljudskih prava podržale su bojkot za ustavni referendum kojim je Débyju omogućeno da se kandidira za ponovni izbor za treći mandat.<ref>[https://www.amnesty.org/en/library/info/POL10/001/2006/en "Chad"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150113025418/http://www.amnesty.org/en/library/info/POL10/001/2006/en |date=13. 1. 2015 }}. ''Amnesty International Report 2006''. Amnesty International Publications.</ref> usred izveštaja o raširenim nepravilnostima u registraciji birača i vladinoj cenzuri nezavisnih medija tokom kampanje.<ref name="FH">{{cite web|url=http://www.freedomhouse.org/inc/content/pubs/pfs/inc_country_detail.cfm?country=6939&year=2006&pf |title=Chad (2006) |access-date=19. 6. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20110604102856/http://www.freedomhouse.org/inc/content/pubs/pfs/inc_country_detail.cfm?country=6939&year=2006&pf |archive-date=4. 6. 2011 }}. ''Freedom of the Press: 2007 Edition''. Freedom House, Inc.</ref> Dopisnici su predsjedničke izbore 2006. godine ocijenili pukom formalnošću, jer ih je opozicija ocijenila kao farsu i bojkotirala ih.<ref>"[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/4771383.stm Chad leader's victory confirmed]", BBC News, 14 May 2006.</ref> [[Fond za mir]] (FFP), Čad navodi u kategoriji [[neuspjela država]]. Čad je 2007. godine imao sedmi najviši rezultat na indeksu propalih država. Od tada je trend svake godine u porastu. Čad je imao četvrti najveći rezultat (iza Sudana) na Indeksu neuspjelih država iz 2012. godine, a od 2013. , nalazi se na petom mjestu.<ref>{{cite web |url=http://www.fundforpeace.org/global/?q=fsi |title=2012 Failed State Index |work=Fund for Peace |access-date=16. 12. 2012}}</ref> Puno je korupcije na svim nivoima; [[Indeks percepcije korupcije]] [[Transparency International]] za 2005. godinu imenovao je Čad (skupa sa [[Bangladeš]]om) kao najkorumpiranija zemlja na svetu.<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4351076.stm|title=Worst Corruption Offenders Named|work=BBC News|date=18. 10. 2005}}</ref> Rangiranje ovog indeksa posljednjih godina samo se neznatno poboljšalo. Od svog prvog uvrštavanja u indeks 2004. godine, najbolji rezultat Čada bio je 2/10 za 2011.<ref>[http://www.transparency.org/cpi2011/results "Corruption Perceptions Index 2011"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130327201510/http://www.transparency.org/cpi2011/results |date=27. 3. 2013 }} Transparency International.</ref> Kritičari predsjednika Débyja optužili su ga za [[kronizam]] i [[tribalizam]].<ref name="tribe">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4907650.stm |title=Isolated Deby clings to power |work= BBC News |date= 13. 4. 2006 |access-date= 4. 9. 2007}}</ref> U južnom Čadu sve su češći oštri sukobi oko zemlje. Oni često postaju nasilni. Dugogodišnja kultura zajednice se siromaši – kao i preživljavanje mnogih poljoprivrednika.<ref>{{cite news |title=Commercialisation is destroying community rules|url=https://www.dandc.eu/en/article/land-conflicts-are-escalating-chad-farmers-suffering-most|author=Djeralar Miankeol|work=D+C, development and cooperation |date=17. 6. 2017 |access-date=15. 8. 2017}}</ref> [[LGBT|Homoseksualnost]] u Čadu je nezakonita i može se kazniti od 15 do 20 godina.<ref>"[https://www.washingtonpost.com/graphics/world/gay-rights/ The state of gay rights around the world]". ''The Washington Post''. 14 June 2016.</ref> U decembru 2016., Čad je donio zakon kojim se kriminaliziraju i muške i ženske istospolne seksualne aktivnosti, glasanjem od 111 prema 1.<ref>{{Cite news|url=http://www.gaystarnews.com/article/chad-passes-law-make-gay-sex-illegal/#gs.TGGA_mM|title=Chad passes law to make gay sex illegal|date=15. 12. 2016|newspaper=Gay Star News|language=en-GB|access-date=8. 8. 2020|archive-date=8. 7. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180708074343/https://www.gaystarnews.com/article/chad-passes-law-make-gay-sex-illegal/#gs.TGGA_mM|url-status=dead}}</ref> === Unutrašnja opozicija i vanjski odnosi === [[Datoteka:Embassy of Chad (Washington, D.C.).JPG|thumb|250px| Ambasada Čada u Washingtonu, D.C.]] Déby se suočava s oružanim grupama opozicije koje su duboko podijeljene sukobima lidera, ali sjedinjene u namjeri da ga svrgnu.<ref>{{[http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/africa/central-africa/chad/French%20translations/Chad%20Back%20towards%20War%20French.pdf Tchad: vers le retour de la guerre?] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110905003712/http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/africa/central-africa/chad/French%20translations/Chad%20Back%20towards%20War%20French.pdf |date=5. 9. 2011 }}" (PDF). International Crisis Group. 1 June 2006.</ref> Te snage su u Bici za N'Djamenu (2006.) zauzele prijestonicu]) 13. aprila 2006., ali su na kraju odbijene. Najveći strani utjecaj u Čadu ima Francuska koja u toj zemlji održava 1.000 vojnika. Déby se oslanja na Francuze kako bi pomogli odvratiti pobunjenike, a Francuska Čadskoj vojsci pruža logističku i obavještajnu potporu zbog straha od potpunog kolapsa regionalne stabilnosti.<ref name=PINR>Wolfe, Adam; {{cite web|url=http://www.pinr.com/report.php?ac=view_report&report_id=592&language_id=1 |title=Instability on the March in Sudan, Chad and Central African Republic |access-date=19. 6. 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070105160231/http://www.pinr.com/report.php?ac=view_report&report_id=592&language_id=1 |archive-date=5. 1. 2007 }}, PINR, 6 December 2006.</ref> Unatoč tome, francusko-čadski odnosi narušeni su dodjelom prava na bušenje nafte američkoj kompaniji [[ExxonMobil|Exxon]] 1999. godine.<ref>Manley, Andrew; "[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/4809420.stm Chad's vulnerable president]", BBC News, 15 March 2006.</ref> U posljednjih nekoliko decenija, u Čadu su bile brojne pobunjeničke grupe. U 2007. potpisan je mirovni ugovor koji je integrirao [[Ujedinjeni front za demokratske promjene]] ili "FUC" vojnike u čadsku vojsku.<ref>{{cite book|author=Human Rights Watch |title=Early to War: Child Soldiers in the Chad Conflict |url=https://books.google.com/books?id=6of6GZ1nUPAC&pg=PA13 |year=2007 |publisher=Human Rights Watch |pages=13–}}</ref> [[Pokret za pravdu i demokratiju u Čadu]] (MDJT) također su se sukobili s vladinim snagama 2003. godine u pokušaju svrgavanja predsjednika [[Idriss Déby|Idrissa Débyja]]. Pored toga, došlo je do raznih sukoba s [[kartum]]skim pobunjenicima [[Janjaweed]] u istočnom Čadu, koji su ubijali civile pomoću [[helikopter]]skog oružja.<ref>Reeves, Eric (9 August 2008) [http://www.sudantribune.com/spip.php?page=imprimable&id_article=28211 Victims of Genocide in Darfur: Past, Present, and Future – Sudan Tribune: Plural news and views on Sudan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140422233143/http://www.sudantribune.com/spip.php?page=imprimable&id_article=28211 |date=22. 4. 2014 }}. Sudan Tribune. Retrieved on 28 September 2013.</ref> Sada [[Unija snaga otpora]] (UFR) su grupa pobunjenika koja se i dalje bori s vladom Čada. U 2010, UFR je, kako se izveštava, imao snage koja se procenjivala na oko 6.000 ljudi i 300 vozila.<ref>[https://www.reuters.com/article/2013/03/21/us-chad-rebels-idUSBRE92K17Q20130321 Chad rebels say to resume fight, Deby's promises unmet] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924180216/http://www.reuters.com/article/2013/03/21/us-chad-rebels-idUSBRE92K17Q20130321 |date=24. 9. 2015 }}. Reuters. 21 March 2013</ref> == Politička podjela == Od februara 2008., Čad je podijeljen u 22 regije. Svakom od njih upravlja guverner kojeg imenuje predsjednik Čada. Regije su: {{div col|2}} # [[Barh El Gazel (regija)|Barh El Gazel]] # [[Batha (regija)|Batha]] # [[Borkou (regija)|Borkou]] # [[Chari-Baguirmi (regija)|Chari-Baguirmi]] # [[Ennedi (regija)|Ennedi]] # [[Guéra (regija)|Guéra]] # [[Hadjer-Lamis (regija)|Hadjer-Lamis]] # [[Kanem (regija)|Kanem]] # [[Lac (regija)|Lac]] # [[Logone Occidental (regija)|Logone Occidental]] # [[Logone Oriental (regija)|Logone Oriental]] # [[Mandoul (regija)|Mandoul]] # [[Mayo-Kebbi Est (regija)|Mayo-Kebbi Est]] # [[Mayo-Kebbi Ouest (regija)|Mayo-Kebbi Ouest]] # [[Moyen-Chari (regija)|Moyen-Chari]] # [[Ouaddaï (regija)|Ouaddaï]] # [[Salamat (regija)|Salamat]] # [[Sila (regija)|Sila]] # [[Tandjilé (regija)|Tandjilé]] # [[Tibesti (regija)|Tibesti]] # [[Wadi Fira (regija)|Wadi Fira]] # [[N'Djamena]] {{div col end|2}} == Geografija == [[Datoteka:Chad sat.jpg|mini|desno|200px|Čad: satelitski snimak]] Čad nema pristup moru. Zemlja ima četiri klimatske zone: velika suha polja u centralnom Čadu, [[pustinja]] na sjeveru, suha planinska oblast na sjeverozapadu i tropske nizije na jugu. Nisko [[Čadsko jezero]] je drugo po veličini jezero u Africi i nalazi se na zapadu zemlje. Susjedna zemlja na sjeveru [[Libija]], na istoku se nalazi [[Sudan]], na jugu [[Centralnoafrička Republika]], a na zapadu [[Niger]], [[Nigerija]] i [[Kamerun]]. Na granici sa Kamerunom se nalazi glavni grad Čada, [[N'Djamena]]. === Državne granice === * 87 km sa Nigerijom * 1.055 km sa Libijom * 1.094 km sa Kamerunom * 1.175 km sa Nigerom * 1.197 km sa Centralnoafričkom Republikom * 1.360 km sad Sudanom === Veći gradovi === * [[N'Djamena]] * [[Moundou]] * [[Sarh]] == Privreda == ;[[Ekonomija]] * Osnovna obilježja Čad je jedna od privredno najsiromašnijih zemalja na svijetu, daleko od svjetskih pomorskih pravaca, sa skromnim prirodnim mogućnostima, veoma ovisna o stranoj pomoći. Više od 80% stanovnika prehranjuje se pretežno samoopskrbnom poljoprivredom (38% BDP-a i veći dio izvoza), a sve ostale djelatnosti razvijene su vrlo skromno. * Poljoprivreda Čad ima 3,34 miliona ha njiva i trajnih nasada te 45,8 miliona ha travnjaka i pašnjaka. Poljoprivreda postoji samo na jugu države ponajprije u dolinama rijeka Chari i Logone. Za vlastitu prehranu stanovnici uzgajaju sirak, proso, kikiriki, manioku, jam, slatki krompir, rižu, kukuruz te datule u oazama, a za izvoz uglavnom pamuk. U središnjem Čadu najvažnije je stočarstvo, ponajprije govedarstvo, a manje uzgoj koza i ovaca; najveći dio stoke izvozi se u Nigeriju i Kamerun. Na jezeru Čad važno je ribarstvo. * Rudarstvo i energetika U okolini jezera Čad dobijaju se soda i kuhinjska so, na sjeveru su važna nalazišta [[uranij]]a, [[boksit]]a, zlata, [[kalaj]]a. Godine 1977. počelo je crpljenje nafte sa jezera Čad, a 1993. otkriveno je bogato naftno polje doba na jugu sa oko 900 mil. barela. Od tog mjesta planira se izgradnja naftovoda dugog 1050 km do luke Kribi u Kamerunu. Čad ima samo dvije TE na naftu sa instaliranom snagom od 29 MW. * Industrija Vrlo skromnih razmjera (oko 12,0 % BDP-a) i gotovo u cjelosti smještena u N'Djameni, Moundouu i Sarhu. Prevladava prehrambena industrija (klaonice, šećerane, uljare), tekstilna industrija (prerada pamuka), sve ostalo je sitna prerađivačka djelatnost i obrt. * Saobraćaj i turizam ==== Cestovni saobraćaj ==== Građanski rat je znatno usporio razvitak transportne infrastrukture u ovoj zemlji, tako da je 1987. god. Čad imao samo 30 km asfaltirane ceste. Uspješni projekti rehabilitacije cesta poboljšali su saobraćajnu mrežu, tako da Čad sada ima oko 550 km asfaltiranih cesta. Međutim, putna mreža je ograničena; ceste su uglavnom korištene samo nekoliko mjeseci tokom godine. ==== Željeznički saobraćaj ==== Bez svoje željezničke mreže Čad uveliko ovisi od Kamerunske, za uvoz i izvoz, za i od morske luke Douala. ==== Zračni saobraćaj ==== Internacionalni aerodrom u glavnom gradu obezbjeđuje povremene letove za Pariz i za neke od glavnih gradova u Africi. ==== Telekomunikacije ==== Ovaj sistem je dosta bazičan i veoma je skup. Jedini teleprovajder je SotelTchad. Ima samo 14.000 fiksnih telefonskih priključaka u cijelom Čadu, što je jedna od najnižih stopa u svijetu. Postoji samo jedna televizijska kompanija, TeleTchad i njeno djelovanje je ograničeno samo na glavni grad. == Stanovništvo == === Broj stanovnika === Broj stanovnika se još uvijek brzo povećava. U pustinjskom dijelu živi stanovništvo koje govori arapski jezik (26%), u savanskom južnom dijelu crnački (poljoprivredni) narodi koji govore više od 100 jezika i glavne skupine su Sara, Bongo i Bagirmi u porječju Chavija i Logoneja (28%), Hansima, srodi narod uz kamerunsku granicu ( Masi, Kotohvi; 4%), narodi iz skupine Maba u gorju Ouaddai na istoku (9%) i Kunari na jezeru Čad (9%). Velike političke neusuglasice među dvama dijelovima potiču iz kulturnih, jezičnih i vjerskih razlika između pustinjskog dijela. Ondje žive muslimani koji govore arapski, manji hamitski narodi i Tubai u južnom dijelu sa crnačkim stanovništvom koji govore raznim sudanskum jezicima. Po vjeroispovijesti stanovnici su sunitski muslimani (54%), katolici (20%), protestanti (14%) i pripadnici tradicionalnih vjerovanja (7%). ==== Naseljenost ==== Sjeverni, istočni i središnji dijelovi naseljeni su vrlo rijetko, nomadskim stočarima. Na jugu i jugozapadu živi stalno naseljeno crnačko stanovništvo koje se uzdržava poljoprivredom i ribarenjem, gustoća iznosi 10-20 st/km<sup>2</sup>. Veći gradovi su (2001.) N'Djamena (602.000), Moundou(113.000), Sarh (86.000), Abeche (62.000), Kelo (36.000). * Državno uređenje Po ustavu, izglasanom na referendumu 31.03.1996., Čad je predsjednička republika. Pravo glasanja imaju svi čadski državljani stariji od osamnaest godina. Predsjednik republike bira se na općim izborima na pet godina; ista osoba može biti izabrana najviše dvaput. Narodna skupština (Assemblee nationale) ima 155 članova koje na četiri godine biraju na općim izborima. === Historijsko geografski razvoj === Na etnički, kulturno i privrednom prijelaznom području između arapske S. Afrike i crne Afrike već vijekovima postoje velike suprotnosti između sjevernog i južnog dijela današnjeg Čada. Od 9. do 19. vijeka oko jezera čad postojala je država Kanem-Bornu. Glavni izvor prihoda bila je transaharska trgovina. Državom je čitavo vrijeme vladala porodica Sef; ona je 1068 uvela islam. Osim te države i 16. vijeku nastale su i manje države Bagirmi i Ouaddai. Važan izvor prihoda za te tri države bila je trgovina robljem. Suprotnosti u današnjem Čadu potiču upravo iz sukoba trgovaca robljem sa sjevera i njihovih žrtava na jugu. Preusmjeravanjem trgovine na pomorske pravce snaga muslimanskih država u 19. vijeku je opala. U razdoblju od 1883. do 1900. zauzeo ih je muslimanski osvajač Rabih az-Zubajr; 1900. konačno ga je porazila francuska kolonijalna vojska. Područje današnjeg Čada postalo je 1900. god. Francuskim protektoratom, a 1910. dijelom Francuske Ekvatorijalne Afrike. 1920. postalo je francuskom kolonijom, a 1946. francuskim prekomorskim teritorijem u okviru Francuske unije. 1958. Čad je postao autonomnom republikom u sastavu Francuske zajednice. Godine 1960. stekao je potpunu nezavisnost. Prvim predsjednikom postao je N'Garta Tombalbua iz crnačkog naroda Sari. === Dinamika stanovništva === Podaci iz 2000. god. Broj stanovnika: 8 707 000 Gustoća naseljenosti: 6,8 st/km<sup>2</sup> Natalitet: 48,8 %0 Mortalitet: 15,7 %0 Prirodni priraštaj: 33,1%0 Mortalitet dojenčadi: 96,7%0 Prosječni godišnji porast stanovništva (1996-01): 3,4% Očekivano trajanje života: M 48,5 god., Ž 52,6 god. Udio stanovništva mlađeg od 15 god. : 47,7% Udio stanovništva starijeg od 60 god. : 4,5% Udio gradskog stanovništva (1999) : 23,4% Broj i udio aktivnog stanovništva (1997) : 3.433.000 (47,9%) Obrazovanost (stariji od 25 god.): bez obrazovanja 81,1%; OŠ 15,4%; SŠ 3,2%; VSŠ 0,3%. Udio nepismenog stanovništva: 44,4% == Kultura == {| class="wikitable" style="float: right; margin:10px;" |+'''Praznici''' |- ! style="font-size: smaller;" | Datum ! style="font-size: smaller;" | Engleski naziv |- | 1. Januar | [[Nova godina]] |- | 1. Maj | [[Dan rada]] |- | 25. Maj | [[Dan oslobođenja Afrike]] |- | 11. Avgust | [[Dan nezavisnosti]] |- | 1. Novembar | [[Dan svih svetih]] |- | 28. Novembar | [[Dan Republike]] |- | 1. Decembar | [[Dan slobode i demokratije]] |- | 25. Decembar | [[Božić]] |} Zbog velikog broja naroda i jezika, Čad ima bogato kulturno nasleđe. Čadska vlada aktivno je promovirala čadsku kulturu i nacionalne tradicije otvorivši [[Nacionalni muzej u Čadu]] i [[Čadski kulturni centar]]. Šest [[državni praznici u Čadu|državnih praznika]] se poštuju tokom cijele godine, a pomični praznici uključuju kršćanski praznik [[Uskrsni ponedjeljak]] i muslimanske praznike [[Ramazanski bajram]], [[Kurban-bajram]] i [[Mevlud|Rođendan Poslanika]]. [[Čadska muzika]] uključuje brojne instrumente kao što su ''rod '', vrsta lučne harfe; '' [[kakaki]] '', dugačak limeni rog; i '' hu hu '', gudački instrument koji koristi [[kalabaš]]e kao zvučnike. Ostali instrumenti i njihove kombinacije više su povezani sa specifičnim etničkim grupama: Sara preferira zviždaljke, [[balafon]]e, harfe i bubnjeve "kodjo"; i [[Kanembu narod|Kanembu]] kombinuju zvukove bubnjeva sa instrumentima koji nalikuju flauti.<ref name="culture">{{cite web|url=http://www.cp-pc.ca/english/chad/chad_eng.pdf |title=Chad: A Cultural Profile |access-date=19. 6. 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061001212259/http://www.cp-pc.ca/english/chad/chad_eng.pdf |archive-date=1. 10. 2006 }} (PDF). Cultural Profiles Project. Citizenship and Immigration Canada. {{ISBN|0-7727-9102-3}}</ref> [[Datoteka:Tailor in Chad.jpg|thumb|250px|| Čadski krojač prodaje tradicionalnu odjeću.]] [[Proso]] je osnovna hrana čadske kuhinje]. Koristi se za pravljenje kuglica od paste koje se stavljaju u umake. Na sjeveru je ovo jelo poznato kao ''ališa''; na jugu, kao ''bija''. [[Riba]] je popularna, koja se uglavnom priprema ili prodaje kao "salanga" (sušena na suncu i lagano dimljena [[Alestes]] i [[Hydrocynus]]) ili kao "banda" (dimljena velika riba).<ref>"[http://www.fao.org/docrep/005/D7238E/D7238E03.htm Symposium on the evaluation of fishery resources in the development and management of inland fisheries]". CIFA Technical Paper No. 2. FAO. 29 November – 1 December 1972.</ref> ''Carcaje'''' je popularni slatki crveni [[čaj]] od lišća [[hibiskus]]a. [[alkoholno piće|Alkoholna pića]], iako su prisutna na sjeveru, popularna su na jugu, gdje ljudi piju [[pivo]] od prosa, poznato pod nazivom ''billi-billi '' kada se dobija iz crvenog prosa i ''koshat'' kada je od [[Proso|bijelog prosa]]. Muzička grupa [[Chari Jazz]] osnovana je 1964. godine i pokrenula Čadsku modernu muzičku scenu. Kasnije su poznatije grupe poput African Melody i International Challal pokušale spojiti modernost i tradiciju. Popularne grupe poput Tibestija brže su se usmjerile na baštinu, koristeći „sai“, tradicionalni muzički stil iz južnog Čada. Narod Čada sje obično prezirao modernu muziku. Međutim, 1995. godine veće interesovanje razvilo je i potaknulo distribuciju CD-ova i audio kaseta sa čadskim umjetnicima. Piratstvo i nedostatak zakonske zaštite za prava umjetnika ostaju problemi daljnjeg razvoja čadske muzičke industrije.<ref name="culture"/><ref>Gondjé, Laoro (2003); "[http://www.cefod.org/archives/spip.php?article231 La musique recherche son identité}}] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140422134754/http://www.cefod.org/archives/spip.php?article231 |date=22. 4. 2014 }}", Tchad et Culture}} '''214'''.</ref> [[Datoteka:Criquets grillés ou fris.jpg|thumb|250px| Gril na roštilju ili u prženju]] Kao i u ostalim [[sahel]]skim zemljama, [[čadska književnost|literatura u Čadu]] imalala je ekonomski, politički i duhovni zastoj koji je zahvatio i njene najbolje poznate pisce. Čadski autori primorani su da pišu iz egzila ili iz inozemstva i stvorili su književnost u kojoj dominiraju teme političkog ugnjetavanja i historijskog diskursa. Od 1962. godine, 20 čadskih autora napisalo je oko 60 fikcijskih djela. Među najpoznatijim svjetskim piscima su [[Joseph Brahim Seïd]], [[Baba Moustapha]], [[Antoine Bangui]] i [[Koulsy Lamko]]. U 2003. Čadov jedini književni kritičar, [[Ahmat Taboye]], objavio je svoju Antologiju čadske literature (''Anthologie de la littérature tchadienne'') kako bi dodatno prestavio čadsku literaturu na međunarodnom nivou i među mladima i kako bi nadoknadio nedostatak izdavačkih kuća i promocijskih struktura.<ref name="culture"/><ref>Malo, Nestor H. (2003); "[http://www.cefod.org/archives/spip.php?article236 Littérature tchadienne : Jeune mais riche|webarchive|url=https://archive.today/20130928053407/http://www.cefod.org/archives/spip.php?article236 |date=28 September 2013 }}", ''Tchad et Culture'' '''214'''.</ref><ref>Boyd-Buggs, Debra & Joyce Hope Scott (1999); ''Camel Tracks: Critical Perspectives on Sahelian Literatures''. Lawrenceville: Africa World Press. {{ISBN|0-86543-757-2}}, pp. 12, 132, 135</ref> Razvoj [[film]]ske industrije, koga je započeo kratkim filmovima [[Edouard Sailly]] 1960-ih, ometan je razaranjima građanskih ratova i nedostatkom [[kino|kina]], od kojih je trenutno samo jedno u cijeloj državi (''Normandie'', u N'Djameni).<ref>{{citation |url=https://www.dawn.com/news/619502| title= Dawn - ''Chad's only cinema dusts off its silver screen'' |date= 9. 4. 2011|access-date=8. 10. 2019}}</ref><ref>{{citation |url=https://www.thehindu.com/news/national/kerala/the-man-who-broughtcinema-to-war-hit-chad/article21352524.ece| title= The Hindu ''The man who brought cinema to war-hit Chad'' |date= 9. 12. 2017|access-date=8. 10. 2019}}</ref> Čadska industrija [[dugometražni film|dugometražnog filma]] ponovo je počela rasti u 1990-ima, s radom režisera, kao što su [[Mahamat-Saleh Haroun]], [[Issa Serge Coelo]] i [[Abakar Chene Massar]].<ref>{{citation|url=https://www.closeupfilmcentre.com/vertigo_magazine/volume-3-issue-5-spring-2007/fatherlands-on-mahamat-saleh-haroun|author=White, Jerry|title=Vertigo - ''Fatherlands: On Mahamat-Saleh Haroun, Africa and an Evolving Political Cinema''|access-date=8. 10. 2019|archive-date=7. 10. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201007055731/https://www.closeupfilmcentre.com/vertigo_magazine/volume-3-issue-5-spring-2007/fatherlands-on-mahamat-saleh-haroun/|url-status=dead}}</ref> Harounov film "[[Abouna]]" kritički je cijenjen, a njegovm"[[Daratt]]“ osvojio je veliku posebnu nagradu žirija na 63. Međunarodnom filmskom festivalu u Veneciji. Dugometražni igrani film iz 2010. godine "Čovjek koji vrišti" osvojio je Nagradu žirija na [[Filmski festival u Kanu|Filmsom festivalu u Kanu 2010]], čime je Haroun postao prvi čadski režiser koji je ušao, kao i pobjedio, uz nagrad u glavnom takmičenju u [[Cannes]]u.<ref>{{cite web|last=Chang|first=Justin|date=juli 2020|url=https://www.variety.com/article/VR1118019731.html?categoryid=13&cs=1|title='Uncle Boonmee' wins Palme d'Or|work=Variety|access-date=23. 5. 2010|archive-date=3. 12. 2012|archive-url=https://archive.today/20121203034252/http://www.variety.com/article/VR1118019731.html?categoryid=13&cs=1|url-status=dead}}</ref> [[Issa Serge Coelo]] režirao je filmove ''[[Daresalam]]'' i ''[[DP75: Tartina City]]''.<ref>Bambé, Naygotimti (April 2007); "[http://www.cefod.org/spip.php?article915 Issa Serge Coelo, cinéaste tchadien: ''On a encore du travail à faire''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530063045/http://www.cefod.org/spip.php?article915 |date=30. 5. 2013 }}", ''Tchad et Culture'' '''256'''.</ref><ref>Young, Neil (23 March 2004) [http://www.jigsawlounge.co.uk/film/harouninterview.html An interview with Mahamet-Saleh Haroun, writer and director of Abouna ("Our Father")]. jigsawlounge.co.uk</ref><ref>"[http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/5328462.stm Mirren crowned 'queen' at Venice]", BBC News, 9 September 2006. </ref><ref>Alphonse, Dokalyo (2003) "[http://www.cefod.org/archives/spip.php?article235 Cinéma: un avenir plein d'espoir] webarchive|url=https://archive.today/20130928053358/http://www.cefod.org/archives/spip.php?article235 |date=28 September 2013 }}", ''Tchad et Culture'' '''214'''.</ref> [[Nogomet]] je najpopularniji [[sport]] u Čadu].<ref>{{cite web | author=Staff | date=2. 7. 2007 | url=https://www.fifa.com/associations/association=cha/goalprogramme/index.html | title=Chad | publisher=FIFA, Goal Programme | access-date=10. 8. 2006 | archive-date=29. 6. 2007 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070629234229/http://www.fifa.com/associations/association=cha/goalprogramme/index.html | url-status=dead }}</ref> [[Čadska fudbalska reprezentacija|nacionalna reprezentacija]] pomno se prati tokom međunarodnih takmičenja <ref name = "culture" />, a čadski fudbaleri igrali su za francuske timove. [[Košarka]] i [[hrvanje slobodnim stilom]] se uveliko primjenjuju, potonji u obliku u kojem se hrvači oblače tradicijske životinjske kože i prekrivaju se prašinom.<ref name="culture"/> == Također pogledajte == *[[Afrika]] *[[Sahel]] ==Reference== {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Chad}} {{wikiatlas|Chad}} {{wikivoyage|Chad}} * {{CIA World Factbook link|cd|Čad}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=TD Čad] na "International Futures" * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13164686 Čad] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Čad|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] a2gza9g9wzzhcujug8qgu3cfimiffy9 Azerbejdžan 0 3585 3734250 3652461 2025-07-11T09:34:10Z Panasko 146730 3734250 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| |izvorno_ime = {{jezik|az|Azərbaycan Respublikası}} |zvanično_ime = Republika Azerbejdžan |ime_genitiv = Azerbejdžana |zastava = Flag of Azerbaijan.svg |grb = Coat of arms of Azerbaijan.svg |mapa = Azerbaijan (orthographic projection).svg |službeni_jezik = [[Azerbejdžanski jezik|Azerbejdžanski]] |glavni_grad = [[Baku]] |vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Azerbejdžana|Predsjednik]] |vladar_prva_vlast = [[Ilham Aliyev]] (İlham Əliyev) |vrsta_druge_vlasti = [[Premijer Azerbejdžana|Premijer]] |vladar_druga_vlast = [[Ali Asadov]] (Əli Əsədov) |po_površini_na_svijetu = 114 |površina = 86.600 |procenat_vode = 1,6 |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 89 |stanovnika = 9.165.000<ref name="azpop">[http://www.azstat.org/press_reliz.php?id=996 ''11 July – The International Population Day'', The demographic situation in Azerbaijan, The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, 11 July 2011, retrieved 12 July 2011]</ref> |gustoća = 106 |nezavisnost = 30. augusta 1990 (od [[SSSR]]-a) |valuta = [[Manat]] (AZN) |vremenska_zona = [[UTC]]+4 |himna = "[[Azərbaycan marşı]]"<br />("Azerbejdžanski marš"){{Center|[[Datoteka:National Anthem of the Republic of Azerbaijan instrumental.ogg]]}} |internetski_nastavak = [[.az]] |pozivni_broj = +994 |}} '''Azerbejdžan''' ({{jez-az|Azərbaycan}}), službeno '''Republika Azerbejdžan''' ({{jez-az|Azərbaycan Respublikası|linkovi=ne}}), jest [[suverena država]] koja se nalazi u regiji [[Zakavkazje|Zakavkazja]], na granici [[Evropa|Evrope]] i [[Azija|Azije]]. Graniči s [[Rusija|Rusijom]] na sjeveru, [[Gruzija|Gruzijom]] na sjeverozapadu, [[Armenija|Armenijom]] na istoku i [[Iran]]om na jugu. Na istoku izlazi na obale [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]]. Azerbejdžanska [[enklava]] [[Nahičevanska Autonomna Republika|Nahičevan]] graniči sa Armenijom na sjeveru, Iranom na jugu a dijeli i granicu sa Turskom na sjeveroistoku u dužini od 11 [[Kilometar|km]]. Ukupna površina Azerbejdžana je 86.600&nbsp;km<sup>2</sup>. [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad države je [[Baku]], najveći grad na Kaspijskom jezeru i najveći grad [[Kavkaz]]a sa populacijom od 2.262.600 stanovnika (podaci od 1. januara 2018). Ukupni broj stanovnika (prema procjeni iz 2011) iznosi 9.165.000<ref name="azpop"/>. Nezavisna je država od 1991, a prije toga je bio republika u okviru [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]]. [[Kontinentalna država|Kontinentalna je država]] jer nema izlaz na [[more]] ili [[okean]]. [[Azerbejdžanski jezik]], kojim govori većina stanovništva, član je [[Turkijski jezici|turkijske]] jezičke skupine (najpoznatiji član ove skupine je [[turski jezik|turski]]). Najzastupljenija religija je [[islam]], a većina muslimana u Azerbejdžanu su [[šiiti]]. == Historija == {{Glavni|Historija Azerbejdžana}} Azerbejdžan je zemlja u kavkaskom regionu [[Evroazija|Evroazije]]. Na istoku je omeđen [[Kaspijsko jezero|Kaspijskim morem]], ruskom regijom [[Dagestan]] na sjeveru, [[Gruzija|Gruzijom]] na sjeverozapadu, [[Armenija|Armenijom]] i [[Turska|Turskom]] na jugozapadu, te [[Iran]]om na jugu. U Azerbejdžanu su dom raznih etničkih grupa, od kojih su većina Azerbejdžani, turska etnička grupa koja u nezavisnoj Republici Azerbejdžan broji blizu 9 miliona. Tokom medijanističke i perzijske vladavine, mnogi Kavkaski Albanci prihvatili su zoroastrizam i prešli na kršćanstvo prije dolaska muslimanskih Arapa i još važnije muslimanskih Turaka. Smatra se da su turska plemena stigla kao mali bendovi ghazi čija su osvajanja dovela do turkifikacije stanovništva kao uglavnom domaćih kavkaskih i iranskih plemena koji su prihvatili turski jezik Oghuz i prešli na islam u razdoblju od nekoliko stotina godina. Nakon [[Rusko-perzijski ratovi|rusko-perzijskih ratova]] 1813. i 1828, katarsko je carstvo bilo primorano da ustupi sve svoje kavkaske teritorije Ruskom carstvu, a ugovori Gulistana 1813. i Turkmenchay 1828. okončali su granice između carske Rusije i Qajar Irana. Područje sjeverno od rijeke Aras, među kojima je bila teritorija savremene republike Azerbejdžan, bila je iranska teritorija, sve dok ih nije zauzela Rusija tokom 19. vijeka. Prema Turkmenchajskom ugovoru, Qajar Iran priznao je ruski suverenitet nad Erivanskim kanatom, Nahčivanskim kanatom i ostatkom Lankaranskog kanata, a sastojao se od posljednjih dijelova tla moderne Azerbejdžanske Republike koji su još bili u iranskim rukama. Nakon više od 80 godina postojanja pod Ruskim carstvom na Kavkazu, Azerbejdžanska Demokratska Republika uspostavljena je 1918. Naziv "Azerbejdžan" koji je vodeća stranka Musavat usvojila iz političkih razloga, bio je prije do uspostavljanja Azerbejdžanske Demokratske Republike 1918, koja se isključivo koristila za identifikaciju susjedne regije savremenog sjeverozapadnog [[Iran]]a. Na državu su napale sovjetske snage 1920. i ostala je pod sovjetskom vlašću sve do raspada Sovjetskog Saveza 1991, nakon čega je osnovana moderna Republika. == Simboli == === Zastava === [[Zastava Azerbejdžana]] sastoji se od [[Trobojka|tri jednaka vodoravna polja]] plave, crvene i zelene boje. Bijeli [[polumjesec]] i osmokraka zvijezda nalaze se na sredini crvenog polja. Osam krakova predstavljaju osam grana [[Turci|turskog naroda]]. Plavo polje je boja Turaka, zelena predstavlja [[islam]], a crvena progres. ====== Historija ====== Službene boje i veličina zastave prihvaćene su 5. februara 1991. Ranija verzija je bila zastava Azerbajdžanske Demokratske Republike. Ta je zastava imala puno veći polumjesec koji se nalazio bliže jarbolu. Korištena je sve do priključenja Azerbajdžana SSSR-u, kada su prihvaćene nove zastave [[Zastava Azerbejdžanske SSR|Azerbejdžanske SSR]] i čitavog [[Zastava Sovjetskog Saveza|Sovjetskog Saveza]].<gallery> Datoteka:Flag of Azerbaijan.svg|[[Zastava Azerbejdžana]] Datoteka:Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1952–1991).svg|[[Zastava Azerbejdžanske SSR]] </gallery> === Grb === [[Grb Azerbejdžana]] je nacionalni simbol ove države i predstavlja kombinaciju tradicionalnih i modernih simbola. Fokus amblema je na simbolu vatre, koji je drevni simbol [[Azeri|Azera]] i dolazi iz imena naroda. Boje korištene na grbu su uzete sa [[Zastava Azerbejdžana|azerbejdžanske zastave]]. Nalaze se iza osmokrake zvijezde ۞ na kojoj je prikazan plamen. Zvijezda simbolizira osam grana turskih naroda, a iza svakog kraka zvijezde nalazi se mala osmokraka zvijezda. Na dnu grba je snop [[Pšenica|pšenice]], koji simbolizira glavni poljoprivredni proizvod zemlje. Na dnu je prikazan [[hrast]].<gallery> Datoteka:Emblem of Azerbaijan.svg|[[Grb Azerbejdžana]] Datoteka:Emblem of the Azerbaijan SSR.svg|[[Grb Azerbejdžanske SSR]] </gallery> === Himna === [[Azərbaycan marşı]] ([[Bosanski jezik|bosanski]]: Azerbejdžanski marš) jest nacionalna himna republike Azerbejdžan. Riječi za himnu je napisao pjesnik Ahmed Džavad, a muziku komponovao [[Uzeir Hadžibejli]]. === Pasoš === [[Pasoš Azerbejdžana]] putna je isprava koja se izdaje državljanima Azerbejdžana za putovanje i boravak u inozemstvu, kao i za povratak u zemlju. Za vrijeme boravka u inozemstvu, putna isprava služi njenom imaocu za dokazivanje identiteta i kao dokaz o azerbejdžanskom državljanstvu. Pasoš Azerbejdžana izdaje se za neograničen broj putovanja. Građani Azerbejdžana mogu putovati bez potrebe za vizu u [[Rusija|Rusiju]] i u skoro sve zemlje koje su nekada bile u sastavu Sovjetskog Saveza.<gallery> Datoteka:New biometric pasport.jpg|Izgled azerbejdžanski [[Biometrijski pasoš|biometrijskih pasoša]] </gallery> == Vojska == [[Datoteka:1st Azeri Peacekeeping Company.jpg|mini|263x263piksel|Vojnici Azerbejdžana sa zastavom]] [[Vojska Azerbejdžana|Azerbejdžanske oružane snage]] ([[Azerbejdžanski jezik|azerbejdžanski]]: ''Azərbaycan Silahlı Qüvvələri'') su ponovo uspostavljene u skladu sa Zakonom Republike Azerbejdžan o Oružanim snagama od 9. oktobra 1991. Azerbejdžanska Demokratska Republika (ADR-a) je prvobitno formirala svoje oružane snage 26. juna 1918. Međutim, ove snage su raspuštene nakon što je Azerbejdžan pripojen Sovjetskom Savezu. Nakon što je [[Sovjetski Savez]] raspušten 1991-92 oružane snage su bile reformisane, i ponovo osnovane. Oružane snage imaju tri grane: Kopnena vojska, Vazduhoplovstvo i zrakoplovna odbrambrana i mornarica. Povezane snage su azerbejdžanski Nacionalne garde, unutrašnje snage Azerbejdžana, i Državnu graničnu službu, koja može biti uključeni u državnu odbranu kada je to potrebno. Azerbejdžan ima svoje odbrambenu industriju, koja proizvodi malokalibarsko oružje. U budućnosti, Azerbejdžan se nada da će početi izgradnju tenkova, oklopnih vozila, vojnih aviona i vojnih helikoptera. == Privreda == [[Datoteka:Bakü gece görünüşü.jpg|mini|295x295piksel|[[Baku]],financijski glavni grad Azerbejdžana]] Nakon sticanja neovisnosti 1991, Azerbejdžan je postao član Međunarodnog monetarnog fonda, Svjetske banke, Evropske banke za obnovu i razvoj, Islamske razvojne banke i Azijske razvojne banke. Bankarski sistem Azerbejdžana sastoji se od Centralne banke Azerbejdžana, komercijalnih banaka i nebankarskih kreditnih organizacija. Nacionalna (sada Centralna) banka stvorena je 1992. na osnovu Azerbejdžanske državne štedionice, podružnice bivše Državne štedionice SSSR-a. Centralna banka služi kao centralna banka Azerbejdžana, ovlaštena za izdavanje nacionalne valute, azerbejdžanski manat i za nadzor svih komercijalnih banaka. Dvije glavne komercijalne banke su UniBank i Državna međunarodna banka Azerbejdžana, kojima upravlja dr. Jahangir Hajiyev. Potisnuta rastom potrošnje i potražnje, stopa inflacije u Q1 2007. dosegla je 16,6%.Nominalni prihodi i mjesečne plaće porasli su za 29% odnosno 25% respektivno, ali rast cijena u naftnoj industriji potaknuo je inflaciju. Azerbejdžan pokazuje neke znakove takozvane "nizozemske bolesti" zbog brzorastućeg energetskog sektora, koji uzrokuje inflaciju i skuplja neenergetski izvoz.Početkom 2000-ih hronično visoka inflacija stavljena je pod kontrolu. To je dovelo do pokretanja nove valute, novog azerbejdžanskog manata, 1. januara 2006, kako bi se cementirale ekonomske reforme i izbrisali ostaci nestabilne ekonomije. Izvještaj Svjetske banke o poslovanju Svjetske banke 2008. Azerbejdžan je naveden kao jedan od prvih 10 reformatora == Geografija == {{Glavni|Geografija Azerbejdžana}} Azerbejdžan je najveća država u regionu južnog Kavkaza i nalazi se na prijelazu između jugozapadne Azije i istočne Evrope, te se može smatrati evroazijskom zemljom. Državna teritorija prostire se između 38° i 42° sjeverne [[Geografska širina|geografske širine]] i 44° i 51° istočne [[Geografska dužina|geografske dužine]], na površini od 86.600&nbsp;km<sup>2</sup>. Prostire se u pravcu sjever-jug u dužini od 400&nbsp;km, a od zapada ka istoku dužinom od oko 500&nbsp;km. Ukupna dužina međunarodnih granica iznosi 2.648&nbsp;km. Na sjeveru graniči s Rusijom (Dagestan - 390&nbsp;km), na sjeverozapadu sa Gruzijom (480&nbsp;km), na zapadu je Armenija (1.007&nbsp;km), na jugu Iran (765&nbsp;km) i na krajnjem sjeverozapadu Nahičevana je međunarodna granica s Turskom (15&nbsp;km). Na istoku Azerbejdžan izlazi na obale [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]], a dužina obalne linije je 456&nbsp;km. U fizičko-geografskom smislu Azerbejdžan se može podijeliti na tri cjeline: * Kaspijsko primorje na istoku; * Visoke planine - Veliki Kavkaz na severu i severozapadu, Mali Kavkaz na zapadu, Tališke planine na jugu; * Nizije - Kursko-Araksinska u centralnom dijelu i Lenkoranska na jugu zemlje. == Veći gradovi == {{Glavni|Spisak gradova u Azerbejdžanu}} {| class="wikitable" |1. |[[Baku]] |1.150.000 |2 000.200 |- |2. |Gäncä |278.000 |303.268 |- |3. |Sumqayıt |231.000 |265.150 |- |4. |Mingäçevir |85.400 |95.453 |- |5. |Qaraçuxur |n.a. |72.989 |- |6. |Äli Bayramlı |58.300 |70.220 |- |7. |Bakıxanov |n.a. |66.686 |- |8. |Naxçıvan |60.000 |64.754 |- |9. |Şäki |56.200 |62.191 |- |10. |Yevlax |45.720 |53.716 |- |11. |[[Stepanakert]] |56.700 |52.997 |} == Demografija == [[Datoteka:Azerbaijan-demography.png|mini|439x439piksel|Rast stanovništva (1960 - 2010)]] {{Glavni|Demografija Azerbejdžana}}U Azerbejdžanu je prema procjeni stanovništva iz 2009. bilo 8.922.400 stanovnika. * Muškarci: 4.868.168 * Žene: 5.021.314 * Gustina naseljenosti: 103.03 na km<sup>2</sup> * Površina: 86.600&nbsp;km<sup>2</sup> === Jezik === {| class="wikitable" !Maternji jezik !Broj pripadnika i postotak |- |Azerski |8.235.375 (92,3%) |- |Lezginski |182.677 (2,2%) |- |[[Ruski jezik|Ruski]] |119.000 (1,34%) |- |Armenski |119.500 (1,34%) ([[Gorski Karabah]]) |- |Ostali jezici |274.016 (3,0%) |- |Nepoznati jezici |83.035 (0,93%) |} === Religija === {| class="wikitable" !Religija !Broj pripadnika i postotak |- |[[Islam]] (većinom [[šiiti]]) |8.565.504 (96,0%) |- |[[Kršćanstvo]] (uglavnom [[pravoslavci]]) |267.672 (3,0%) |- |Ostale |90.116 (1,0%) |} [[Datoteka:Pyramide Azerbaidjan.PNG|mini|420x420piksel|Starosna struktura (2005)]] === Etničke grupe === {{glavni|Etničke grupe Azerbejdžana}} {| class="wikitable" !Narod !Broj pripadnika i postotak |- |[[Azeri]] |8.172.800 (91,6%) |- |Dagestanci |180.300 (2,0%) |- |[[Rusi]] |119,300 (1,35%) |- |Armeni |120.300 (1,35%) ([[Nagorni Karabah]]) |- |Ostali |329.700 (4,0%) |} === Starosna struktura === {| class="wikitable" !Godine !<15 !15-65 !65> |- |Muškarci |1.228.518 (25,24%) |3.401.334 (69,87%) |238.315 (4,90%) |- |Žene |1.089.561 (21,70%) |3.518.576 (70,07%) |413.176 (8,23%) |- |Ukupno |2.318.079 (23,44%) |6.919.910 (69,97%) |651.491 (6,59%) |} === Stopa migracije, nataliteta i mortaliteta === {| class="wikitable" |Stopa migracije |na 1.000 stanovnika | -1,42 |- |Stopa nataliteta |na 1.000 stanovnika |17,75 |- |Stopa mortaliteta |na 1.000 stanovnika |8,28 |} == Saobraćaj == {{Glavni|Saobraćaj u Azerbejdžanu}} [[Datoteka:E-roads-Caucasus-countries.png|mini|Evropski koridori u zemljama Zakavkazja]] Azerbejdžan je [[Evroazija|evroazijska]] zemlja u području [[Kavkaz]]a, koje ima izuzetno povoljan prometni položaj. Zbog toga zemlja ima izvanredne uvjete za razvoj prometa, ali je on slabije razvijen zbog stalne nestabilnosti područja. Najvažniji prometni pravci u zemlji su putevi istok-zapad, od [[Crno more|Crnog mora]] do [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]], i sjever-jug, od [[Istočna Evropa|istočne Evrope]] do [[Bliski istok|Srednjeg istoka]]. Veoma izražen planinski karakter zemlje također znatna prepreka razvoju prometa, naročito na zapadu zemlje, gdje se pružaju veoma visoke planine. Azerbejdžan ima razvijen cestovni, željeznički, zračni i vodeni saobraćaj. Najveći prometni čvor je glavni grad, [[Baku]], sa [[Željeznička stanica u Bakuu|modernom željezničkom stanicom]]. == Kultura == === Muzika === [[Muzika Azerbejdžana]] temelji se na narodnim tradicijama koje dosežu gotovo hiljadu godina. Stoljećima se azerbejdžanska muzika razvijala pod znakom monodije, proizvodeći ritmički raznolike melodije. Azerbejdžanska muzika ima sistem granastih režima, gde je kromatizacija glavnih i manjih skala od velikog značaja. Među državnim muzičkim instrumentima nalazi se 14 gudačkih instrumenata, osam udaraljki i šest puhačkih instrumenata. Prema rječniku muzike i muzičara The Grove, "po pitanju etničke pripadnosti, kulture i religije Azerbejdžani su glazbeno mnogo bliži Iranu nego Turskoj. ====== Eurosong ====== {{Glavni|Azerbejdžan na Eurosongu}} Azerbejdžan kao nezavisna država po prvi put se pojavio na [[Eurosong]]u [[Eurosong 2008.|2008.]] Ell & Nikki pobijedili su na Eurosongu 2011. osvojivši 221 bod s pjesmom "Running Scared". Zbog toga je Azerbajdžan sljedeće [[Eurosong 2012.|godine]] bio domaćin. === Sport === [[Hrvanje]] slobodnim stilom tradicionalno se smatra nacionalnim sportom Azerbejdžana, u kojem je Azerbejdžan osvojio dvanaest medalja, uključujući i četiri zlata otkako je ušao u Međunarodni olimpijski komitet. Trenutno najpopularniji sportovi uključuju fudbal i hrvanje. == Također pogledajte == * [[Azerbejdžanska Sovjetska Socijalistička Republika]] * [[Vojska Azerbejdžana]] * [[Džeki]] * [[Saobraćaj u Azerbejdžanu]] * [[Pasoš Azerbejdžana|Azerbejdžanski pasoš]] * [[Spisak gradova u Azerbejdžanu]] * [[Azerbejdžan na Olimpijskim igrama]] * [[Predsjednik Azerbejdžana]] * [[Spisak azerbejdžanskih pisaca]] * [[Naftna fontana u Balahaniju]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Azerbaijan}} *[http://www.portail-ie.fr/article/1156/La-montee-en-puissance-des-tigres-anatoliens Arkadi Kara "La politique de visibilité de l'Azerbaïdjan", ''Portail de l'IE,'' 2. februar 2015] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150208170223/http://www.portail-ie.fr/article/1156/La-montee-en-puissance-des-tigres-anatoliens |date=8. 2. 2015 }} {{simboli jezika|fr|francuski}} {{Države Azije}} {{Države Evrope}} {{CIS}} {{Države zapadne Azije}} {{Vijeće Evrope}} {{Države_i_regioni_Kavkaza}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Azerbejdžan| ]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1991.]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Države članice Vijeća Evrope]] [[Kategorija:Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza]] [[Kategorija:Države u Evropi]] rcwqjf1fhcsd3x8toj7yza3z1b0dimp 1917. 0 3835 3734262 3706441 2025-07-11T09:39:48Z Astrameri 151645 nova osoba pod "rođeni" 3734262 wikitext text/x-wiki {{godina}}{{Godina u drugim kalendarima}}'''1917.''' (MCMXVII) je bila uobičajena godina koja počinje u ponedjeljak po gregorijanskom kalendaru i uobičajena godina koja počinje u nedjelju po julijanskom kalendaru, 1917. godina Common Ere (CE) i Anno Domini (AD), 917. godina 2. milenija, 17. godina 20. stoljeća i 8. godina decenije 1910-ih. Od početka 1917. godine, gregorijanski kalendar je bio 13 dana ispred julijanskog, koji je ostao u lokalnoj upotrebi do 1923. godine. == Događaji == * [[2. mart]] – [[Februarska revolucija|Tokom Februarske revolucije]] u [[Rusija|Rusiji]], [[car]] [[Nikola II, car Rusije|Nikolaj II]] [[abdikacija|abdicirao]] je i formirana je privremena vlada Georgija Lvova. Car je potom zajedno sa porodicom interniran prvo u Carsko Selo, a nakon što mu je [[Engleska]] uskratila azil, u Tobolsk. Kada je izbila Oktobarska revolucija carska porodica je premještena u Jekaterinburg, gdje je [[1918]]. pogubljena. * [[31. mart]] – Danske Zapadne Indije postale su [[Djevičanska ostrva|Američka Djevičanska ostrva]] nakon što su [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjene Države]] platile [[Danska|Danskoj]] 25 miliona [[Američki dolar|US$]] za te karipska ostrva. * [[2. april]] – Američki Kongres objavio rat carskoj Njemačkoj. * [[20. juli]] – [[Prvi svjetski rat]]: Potpisana je [[Krfska deklaracija]] na [[Krf]]u. * [[6. novembar]] – Počela [[Oktobarska revolucija]] napadom na Zimski dvorac u [[moskva|Moskvi]]. * [[6. novembar]] – Nakon pet mjeseci borbe okončana treća bitka kod [[belgija|belgijskog]] grada Ipr pobjedom zapadnih saveznika nad [[njemačka|Nijemcima]] u [[prvi svjetski rat|Prvom svjetskom ratu]]. * [[7. novembar]] – Pod vođstvom [[Vladimir Lenjin|Vladimira Lenjina]], lidera boljševika, u [[Petrograd]]u počela [[Oktobarska revolucija]] i srušena privremena ruska vlada [[Aleksandar Kerenski|Aleksandra Kerenskog]] * [[7. novembar]] – Britanske trupe preuzele Gazu od [[turska|Turske]]. * [[20. novembar]] – [[Ukrajina]] proglašena republikom. * [[18. decembar]] – Potpisano [[Erzindžansko primirje]] između [[Osmanlijsko Carstvo|Osmanlijskog Carstva]] i [[Transkavkaski Komesarijat|Transkavkaskog Komesarijata]]. == 1917. u temama == {{Proširiti sekciju}} == Rođeni == === Datum nepoznat === * [[Mithat Haćam]], [[narodni heroj Jugoslavije]]. === Januar=== * [[5. januar]] – [[Jane Wyman]], američka [[glumica]] === Februar === * [[3. februar]] – [[Fanula Papazoglu]], jugoslovenska i srpska historičarka, === Mart === * [[6. mart]] – [[Đuro Basler]], jugoslavenski i bosanskohercegovački historičar, arheolog i konzervator, * [[23. mart]] – [[Evgenij Ananjevič Haldej]], sovjetski fotograf === April === * [[12. april]] – [[Džemal Bijedić]], bosanskohercegovački političar; * [[15. april]] – [[Luka Radetić]] - [[narodni heroj Jugoslavije]]; * [[25. april]] – [[Ella Fitzgerald]], američka [[Džez|jazz]] pjevačica; * [[26. april]] – [[Ieoh Ming Pei]], kinesko-američki arhitekt === Maj === * [[9. maj]] – [[Janko Balorda]], [[narodni heroj Jugoslavije]] * [[16. maj]] – [[George Gaynes]], američki glumac === Juni === * [[7. juni]] – [[Gwendolyn Brooks]], američka pjesnikinja i esejistica * [[25. juni]] – [[Rista Antunović]], [[narodni heroj Jugoslavije]] * [[30. juni]] – [[Susan Hayward]], američka glumica === Juli === * [[20. juli]] – [[Borko Arsenić]], [[narodni heroj Jugoslavije]]. === August === * [[14. august]] – [[Avdo Smailović]], bosanskohercegovački i jugoslavenski kompozitor i profesor === Septembar === * [[11. septembar]] – [[Ferdinand Marcos]], filipinski političar i predsjednik Filipina (od 1965 do 1986) === Oktobar === * [[1. oktobar]] – [[Ranko Šipka]], [[narodni heroj Jugoslavije]]; * [[12. oktobar]] – [[Radojka Lakić]], učesnica Narodnooslobodilačke borbe i narodni heroj Jugoslavije. * [[17. oktobar]] – [[Mehmedalija Mak Dizdar]], bosanskohercegovački pjesnik === Novembar === * [[13. novembar]] – [[Josip Jovanović]], [[narodni heroj Jugoslavije]]. * [[19. novembar]] – [[Indira Gandhi]], indijska političarka i premijerka * [[26. novembar]] – [[Nikola Babić (narodni heroj)|Nikola Babić]], [[narodni heroj Jugoslavije]]. === Decembar === * [[17. decembar]] – [[Arthur C. Clarke]], [[Ujedinjeno Kraljevstvo|britanski]] [[pisac]] [[naučna fantastika|naučne fantastike]] i [[izumitelj]] * [[21. decembar]] – [[Heinrich Böll]], njemački pisac, dobitnik [[Nobelova nagrada za književnost|Nobelove nagrade za književnost]] [[1972.]] == Umrli == * [[10. januar]] – [[Buffalo Bill]], vodič i tragač u američkoj vojsci, plaćeni borac protiv Indijanaca * [[16. februar]] – [[Octave Mirbeau]], francuski pisac i novinar * [[13. august]] – [[Eduard Buchner]], njemački hemičar * [[20. august]] – [[Adolf von Baeyer]], [[Njemačka|njemački]] hemičar, dobitnik [[Nobelova nagrada za hemiju|Nobelove nagrade za hemiju]] [[1905]]. godine * [[25. septembar]] – [[Frano Supilo]], hrvatski političar i publicist; * [[1. oktobar]] – [[Ivan Aguéli]], švedski sufija, slikar i autor; * [[11. novembar]] – [[Liliuokalani]], posljednja kraljica [[Havaji|Havaja]] == Nobelove nagrade == * [[Fizika]] ** [[Charles Glover Barkla]], [[Velika Britanija]] * [[Hemija]] ** nije dodijeljena nagrada * [[Medicina]] ** nije dodijeljena nagrada * [[Literatura]] ** [[Karl Gjellerup]], [[Danska]] ** [[Henrik Pontoppidan]], [[Danska]] * Mir ** [[International Committee of the Red Cross]] {{Commonscat|1917|1917.}} == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Normativna kontrola}} 8jqyeddx7iskk7xpz0e3gfbxkaniaun 1996. 0 3947 3734274 3732661 2025-07-11T09:44:56Z Astrameri 151645 Dodan link 3734274 wikitext text/x-wiki {{godina}} {{Godina u drugim kalendarima}} '''1996. ([[Rimski brojevi|MCMXCVI]])''' bila je prijestupna godina koja počinje u ponedjeljak po gregorijanskom kalendaru, 1996. godina nove ere (CE) i Anno Domini (AD), 996. godina 2. milenija, 96. godina 20. stoljeća i 7. godine decenije 1990-ih. 1996. proglašena je Međunarodnom godinom za iskorjenjivanje siromaštva. == Događaji == === Januar=== * [[Homoseksualnost]] dekriminalizirana u Federaciji BiH. * [[15. januar]] – Donesena [[Rezolucija Vijeća sigurnosti broj 1037]] kojom se reguliše osnivanje [[UNTAES]]-a. === Februar === * [[3. februar]] – Počelo [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 1996.|31. svjetsko prvenstvo]] u [[biatlon]]u u muškoj i [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 1996.|13. prvenstvo]] u ženskoj konkurenciji, u [[Njemačka|njemačkom]] gradu [[Ruhpolding]]u. * [[6. februar]] – U [[Atlantski okean]] srušio se [[Turska|turski]] čarter [[Boeing 757]] nakon polijetanja iz [[Dominikanska Republika|Dominikanske Republike]]. Poginulo je svih 189 putnika, većinom [[Njemačka|njemačkih]] turista. === Mart === === April === * [[1. april]] – [[Bosna i Hercegovina|BiH]] zvanično postala punopravan član Svjetske banke (WB). * [[1. april]] – Bosanski Hrvat i bivši zapovjednik Glavnog stožera Hrvatskog vijeća odbrane (HVO), general [[Tihomir Blaškić]] doputovao u Haag. * [[1. april]] – Spajanjem "Mitsubishi banke" i "Banke Tokio", u [[Japan]]u stvorena najveća svjetska banka. * [[3. april]] – U prisustvu pomoćnika američkog državnog sekretara za Evropu i Kanadu, ambasadora Johna Kornbluma u Sarajevu formiran [[Forum Federacije BiH]]. * [[3. april]] – U avionskoj nesreći u blizini [[Dubrovnik]]a poginulo je svih 35 putnika, među njima i [[Sjedinjene Američke Države|američki]] ministar trgovine [[Ron Brown]]. === Maj === === Juni === === Juli === * [[5. juli]] – Rođena [[Ovca Dolly]], prvi uspješno [[Kloniranje|klonirani]] [[sisar]]. === August === === Septembar === * [[14. septembar]] – Održani drugi [[Opći izbori u Bosni i Hercegovini 1996.|Opći izbori u Bosni i Hercegovini]]. === Oktobar === === Novembar === * [[6. novembar]] – Više od 2000 ljudi poginulo u [[ciklon]]u koji je pogodio jugoistočnu [[indija|indijsku]] državu Andra Pradeš * [[6. novembar]] – U [[sarajevo|Sarajevu]] održana konstituirajuća sjednica oba doma Parlamenta Federacije BiH na kojoj su usvojena obilježja Federacije BiH – grb i zastava. * [[6. novembar]] – U prijateljskoj [[nogomet]]noj utakmici odigranoj na stadionu [[Koševo]] u Sarajevu, reprezentacija [[Bosna i Hercegovina|BiH]] pobijedila trostrukog svjetskog prvaka, reprezentaciju [[italija|Italije]], rezultatom 2:1. Golove za bh. tim postigli [[Hasan Salihamidžić]] i [[Elvir Bolić]]. * [[6. novembar]] – Počelo vađenje tijela ubijenih [[Bošnjak]]a iz masovne grobnice, jame Lanište kod [[Ključ]]a. U jami dubokoj 40 m otkriveni ostaci 80 bošnjačkih civila, koje su ubili bosanski [[Srbi]] 1992. * [[6. novembar]] – [[Republika Hrvatska]] postala 40. članica Vijeća Evrope. * [[7. novembar]] – U padu [[nigerija|nigerijskog]] putničkog aviona [[Boeing 727]] 40&nbsp;km istočno od [[Lagos]]a poginula 142 putnika i člana posade. * [[16. novembar]] – [[Majka Tereza]] postala počasna građanka SAD-a. * [[18. novembar]] – Požar u tunelu [[La Manche]]. * [[25. novembar]] – Više od 100.000 ljudi protestovalo ulicama [[Beograd]]a zbog sudskog poništavanja pobjede opozicione koalicije "Zajedno" na lokalnim izborima, optužujući predsjednika Srbije [[Slobodan Milošević|Slobodana Miloševića]] da je lažirao rezultate izbora. * [[28. novembar]] – General [[Ratko Mladić]], protiv koga je [[Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju|Međunarodni sud za ratne zločine]] podigao optužnicu 25. jula 1995, formalno je smjenjen s mjesta komandanta Glavnog štaba Vojske Republike Srpske. Mladić je na tom mjestu bio od 12. maja 1992. * [[30. novembar]] – Vlada i pobunjenici u [[Sijera Leone]]u potpisali sporazum o okončanju šestogodišnjeg građanskog rata. === Decembar === == Rođeni == === Januar=== * [[5. januar]] – [[Dinara Alimbekava]], [[Bjelorusija|bjeloruska]] [[biatlon]]ka * [[23. januar]] – [[Ruben Loftus-Cheek]], [[Engleska|engleski]] [[nogomet]]aš * [[31. januar]] – [[Regina Ermits]], estonska [[biatlon]]ka === Februar === * [[23. februar]] – [[D'Angelo Russell]], američki [[košarka]] * [[24. februar]] – [[Tereza Hrochová]], češka atletičarka === Mart === * [[25. mart]] – [[Gabrielė Leščinskaitė]], [[Litvanija|litvanska]] [[biatlon]]ka * [[31. mart]] – [[Kira Hagi]], rumunska glumica === April === * [[20. april]] – [[Anže Lanišek]], [[Slovenija|slovenski]] [[skijaš-skakač]] === Maj === * [[4. maj]] – [[Andrea Komšić]], [[hrvatska]] [[Alpsko skijanje|alpska skijašica]] * [[12. maj]] – [[Marko Šljivić]], [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] alpski skijaš * [[29. maj]] – [[R. F. Kuang]], kinesko-američka autorica u žanru fantastike === Juni === * [[10. juni]] – [[Aleksandar Lazić]], [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] [[košarka]]š * [[25. juni]] – [[Pietro Fittipaldi]], [[brazil]]sko-[[Sjedinjene Američke Države|američki]] [[automobilizam|automobilistički vozač]] === Juli === === August === === Septembar === * [[11. septembar]] – [[Tin Srbić]], [[Hrvatska|hrvatski]] [[gimnastika|gimnastičar]] === Oktobar === * [[8. oktobar]] – [[Sara Takanashi]], [[japan]]ska [[skijašica-skakačica]] * [[30. oktobar]] – [[Tarik Džinić]], bosanskohercegovački glumac === Novembar === * [[8. novembar]] – [[Ryōyū Kobayashi]], japanski skijaš-skakač === Decembar === * [[4. decembar]] – [[Diogo Jota]], portugalski nogometaš * [[31. decembar]] – [[Amina Kajtaz]], [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovačka]] [[plivanje|plivačica]] == Umrli == === Datum nepoznat === * [[Don Misener]], kanadski fizičar === Januar=== * [[8. januar]] – [[François Mitterrand]], francuski državnik === Februar === * [[2. februar]] ** [[Gene Kelly]], američki glumac, plesač, pjevač, koreograf i režiser ** [[Müfide İlhan]], turska političarka i prva gradonačelnica u [[Turska|Turskoj]] === Mart === * [[8. mart]] – [[Mladen Stahuljak]], hrvatski [[kompozitor]] i [[dirigent]] * [[25. mart]] – [[Josip Kaplan]], hrvatski i jugoslavenski kompozitor i muzički pedagog === April === * [[6. april]] – [[Greer Garson]], britansko-američka glumica i pjevačica === Maj === * [[31. maj]] – [[Timothy Leary]], američki pisac i psiholog === Juni === * [[15. juni]] – [[Ella Fitzgerald]], američka [[džez]] pjevačica * [[26. juni]] – [[Veronica Guerin]], irska novinarka === Juli === * [[30. juli]] – [[Claudette Colbert]], francusko-američka glumica === August === * [[24. august]] – [[Zejneb Biiševa]], [[Baškortostan|baškirska]] pjesnikinja, pisac i dramaturg === Septembar === * [[13. septembar]] – [[Tupac Shakur]], američki pjevač * [[20. septembar]] – [[Krešo Golik]], hrvatski filmski i TV režiser === Oktobar === * [[7. oktobar]] – [[Muhamed Kondžić]], bosanskohercegovački književnik === Novembar === * [[23. novembar]] – [[Idries Shah]], pisac i sufija === Decembar === * [[19. decembar]] – [[Marcello Mastroianni]], italijanski filmski i pozorišni glumac * [[25. decembar]] – [[Knarik Vardanjan]], armensko-sovjetska slikarka == [[Nobelova nagrada|Nobelove nagrade]] == * [[Nobelova nagrada za fiziku|Fizika]] ** [[David M. Lee]], [[SAD]] ** [[Douglas D. Osheroff]], [[SAD]] ** [[Robert C. Richardson]], [[SAD]] * [[Nobelova nagrada za hemiju|Hemija]] ** [[Robert F. Curl Jr.]], [[SAD]] ** [[Harold Kroto]], [[Ujedinjeno Kraljevstvo]] ** [[Richard E. Smalley]], [[SAD]] * [[Nobelova nagrada za fiziologiju ili medicinu|Fiziologija ili medicina]] ** [[Peter C. Doherty]], [[Australija]] ** [[Rolf M. Zinkernagel]], [[Švicarska]] * [[Nobelova nagrada za književnost|Književnost]] ** [[Wislawa Szymborska]], [[Poljska]] * [[Nobelova nagrada za mir|Mir]] ** [[Carlos Filipe Ximenes Belo]], [[Istočni Timor]] ** [[José Ramos-Horta]], [[Istočni Timor]] * [[Nobelova nagrada za ekonomiju|Ekonomija]] ** [[James A. Mirrlees]], [[Ujedinjeno Kraljevstvo]] ** [[William Vickrey]], [[SAD]] == Reference == {{Refspisak}} {{commonscat|1996}} {{Normativna kontrola}} t78ixu655ty7sbihpph52tiwy4h7aze Palestina (država) 0 3959 3734198 3705376 2025-07-11T07:08:43Z Panasko 146730 3734198 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Država Palestina | izvorno_ime = دولة فلسطين | ime_genitiv = Palestine | zastava = Flag of Palestine.svg | zastava_širina = | grb = Coat of arms of Palestine.svg | grb_širina = | vrsta_simbola = | uzrečica = | himna = فدائي <ref>{{cite web |title=Palestinian National Authority |access-date=23. 11. 2017 |website=World Statesmen.org |url=http://worldstatesmen.org/Palestinian_National_Authority.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20140208062450/http://worldstatesmen.org/Palestinian_National_Authority.htm |archive-date=8. 2. 2014 |url-status=dead |publisher=Ben Cahoon |df= }}</ref><ref>{{cite web |title=Palestine |access-date=23. 11. 2017 |website=nationalanthems.info |url=http://www.nationalanthems.info/ps.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20140331034257/http://www.nationalanthems.info/ps.htm |archive-date=31. 3. 2014 |format=includes audio |url-status=dead |df= }}</ref><br>{{Center| }} | karta = State of Palestine (orthographic projection).svg | opis_karte = | širina_karte = 200px | glavni_grad = [[Istočni Jerusalem]] (spor) [[Ramala]] (sjedište uprave) | glavni_grad_koordinate = | najveći_grad = [[Gaza (grad)|Gaza]] | službeni_jezik = [[Arapski jezik|Arapski]] | etničke_grupe = [[Palestinci]] | državno_uređenje = | vrsta_prve_vlasti = | vladar_prva_vlast = | vrsta_druge_vlasti = | vladar_druga_vlast = | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = | nezavisnost_priznato = | površina = 6.020 | po_površini_na_svijetu = 163. | procenat_vode = 3.5 | stanovnika = 4.550.368 | stanovnika_godina = 2014 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 123 | gustoća = 731 | po_broju_gustoće_na_svijetu = | bdp_ukupno = | bdp_godina = | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = | hdi = | hdi_godina = | hdi_nivo = | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = | gini_godina = | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Egipatska funta]], [[Izraelski šekel]], [[Jordanski dinar]] | vremenska_zona = [[UTC+02:00|UTC +2]]/[[UTC+03:00|UTC +3]] | najviša_tačka_ime = | najviša_tačka_metara = | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | nacionalni_dan = | internetski_nastavak = [[.ps]] | pozivni_broj = +970 | komentar = }} '''Palestina''' ({{ArJ|فلسطين}}; [[Hebrejski jezik|hebr]]. פלשתינה), službeno priznata kao '''Država Palestina''' od [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] i drugih međunarodnih entiteta je [[de jure]] [[suverena država]]<ref>{{cite web|last1=Al Zoughbi|first1=Basheer|title=The de jure State of Palestine under Belligerent Occupation: Application for Admission to the United Nations|url=http://www.arij.org/files/admin/specialreports/The%20de%20jure%20State%20of%20Palestine%20under%20Belligerent%20Occupation%20Application%20for%20Admission%20to%20the%20United%20Nations.pdf|access-date=29. 7. 2016|date=novembar 2011|archive-date=29. 8. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160829174105/http://www.arij.org/files/admin/specialreports/The%20de%20jure%20State%20of%20Palestine%20under%20Belligerent%20Occupation%20Application%20for%20Admission%20to%20the%20United%20Nations.pdf|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite news|last1=Falk|first1=Palma|title=Is Palestine now a state?|url=http://www.cbsnews.com/news/is-palestine-now-a-state/|access-date=29. 7. 2016|work=[[CBS News]]|date=30. 11. 2012}}</ref> u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]], odnosno na [[Bliski istok|Bliskom istoku]], između [[Jordan]]a i [[Sredozemno more|Sredozemnog mora]]. Palestinom upravlja Palestinska oslobodilačka organizacija (PLO) koja svojom teritorijom smatra [[Zapadna obala|Zapadnu obalu]] i [[Pojas Gaze]]<ref name=only1967>{{cite web |title=Ban sends Palestinian application for UN membership to Security Council |date=23. 9. 2011 |access-date=11. 9. 2015 |website=United Nations News Centre |url=https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=39722#.VfMZaZeM-ao }}</ref> sa [[Istočni Jerusalem|Istočnim Jerusalemom]] kao glavnim gradom iako se administrativni centar države nalazi u [[Ramala|Ramali]].{{ref label|capital|ii|}}<ref name=Bissiop433>{{cite book|last1=Bissio |first1=Robert Remo |title=The World: A Third World Guide |url=https://archive.org/details/worldthirdworldg0000unse |date=1995. |publisher=Instituto del Tercer Mundo |location=Montevideo |isbn=978-0-85598-291-1 |page=[https://archive.org/details/worldthirdworldg0000unse/page/443 443]}}</ref><ref name=Lapidoth>{{cite book |last1=Ruth|first1=Lapidoth|title=Jerusalem: Some Legal Issues The Jerusalem Institute for Israel Studies|date=|publisher=Oxford University Press|location=|isbn=|page=26}}</ref> Zapadna obala trenutno je podijeljena na 165 palestinskih enklava, koje su djelomično pod palestinskom upravom, dok je ostatak, uključujući 200 izraelskih naselja, pod potpunom izraelskom kontrolom. Pojasom Gaze vlada militantna grupa [[Hamas]], a od 2007. je pod [[Blokada Pojasa Gaze|blokadom Izraela i Egipta]]. Cijela teritorija koju je zahtijevala Država Palestina je okupirana od 1948, prvo od Egipta (pojas Gaze) i Jordana (Zapadna obala), a zatim od Izraela nakon Šestodnevnog rata 1967.<ref name=Limitations /><ref>{{cite web |last1=Tahhan |first1=Zena |title=The Naksa: How Israel occupied the whole of Palestine in 1967 |url=https://www.aljazeera.com/indepth/features/2017/06/50-years-israeli-occupation-longest-modern-history-170604111317533.html |website=www.aljazeera.com |access-date=28. 12. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181228012831/https://www.aljazeera.com/indepth/features/2017/06/50-years-israeli-occupation-longest-modern-history-170604111317533.html |archive-date=28. 12. 2018 |url-status=live}}</ref> Prema podacima iz sredine 2021, Palestina je imala 5.227.193 stanovnika. Nakon [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]], 1947, UN je usvojio [[Plan Ujedinjenih nacija o podjeli Palestine|Plan podjele]] [[Britanski mandat nad Palestinom|Palestine]] kojim se preporučuje stvaranje nezavisne arapske i jevrejske države i [[Corpus separatum Jerusalema|internacionalizacija Jeruzalema]]. Ovaj plan podjele prihvatili su Jevreji, ali su ga Arapi odbacili. Dan nakon uspostavljanja jevrejske države u [[Zemlja Izrael|Eretz Israelu]], koja je 14. maja 1948. nazvana Država Izrael, susjedne arapske vojske izvršile su invaziju na bivši britanski mandat i borile se protiv izraelskih snaga. Kasnije je [[Arapska liga]] 22. septembra 1948. osnovala Svepalestinsku vladu za upravljanje enklavom u Gazi koja je bila pod kontrolom Egipćana. Ubrzo su je priznale sve članice Arapske lige osim [[Jordan|Transjordana]]. Iako je nadležnost Vlade proglašena nad čitavom teritorijom Mandatne Palestine, njena stvarna nadležnost bila je ograničena na pojas Gaze. Izrael je kasnije zauzeo pojas Gaze i [[Sinaj|Sinajsko poluostrvo]] od Egipta, Zapadnu obalu (uključujući istočni dio Jerusalima) od Jordana i [[Golanska visoravan|Golansku visoravan]] od Sirije u junu 1967. tokom Šestodnevnog rata. Dana 15. novembra u [[Alžir (grad)|Alžiru]], glavnom gradu istoimene države, [[Yasser Arafat]], tadašnji vođa [[Palestinska oslobodilačka organizacija|Palestinske oslobodilačke organizacije]] proglasio je [[Deklaracija o nezavisnosti Palestine|Deklaraciju o nezavisnosti Palestine]]. Godinu dana nakon potpisivanja [[Sporazum iz Osla|Sporazuma iz Osla]] 1993, osnovana je Palestinska nacionalna uprava koja će upravljati (u različitom stepenu) područjima A i B na Zapadnoj obali, koja se sastoje od 165 ''ostrva'' i pojasom Gaze. Nakon što je [[Hamas]] postao vodeća stranka parlamenta Palestinskog zakonodavnog vijeća na posljednjim izborima (2006.), izbio je sukob između njega i stranke [[Fatah]], što je dovelo do toga da je Gazu preuzeo Hamas 2007. Zaključno sa 31. jula 2019, Palestinu kao suverenu državu [[Međunarodno priznanje države Palestine|priznalo je 138 od 193 država članica Ujedinjenih nacija]] a od 2012. je i [[Generalna skupština Ujedinjenih nacija|Posmatrač Generalne skupštine Ujedinjenih nacija]] što podrazumjeva priznanja njene državnosti.<ref name=Charbonneau>{{cite web|first1=Louis |last1=Charbonneau |title=Palestinians win implicit U.N. recognition of sovereign state |date=29. 11. 2012 |access-date=8. 6. 2014 |website=Reuters |url=https://www.reuters.com/article/2012/11/29/us-palestinians-statehood-idUSBRE8AR0EG20121129 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140605091657/https://www.reuters.com/article/2012/11/29/us-palestinians-statehood-idUSBRE8AR0EG20121129 |archive-date=5. 6. 2014 |url-status=live |publisher=[[Thomson Reuters]] |df= }}</ref><ref name="Lederer">{{cite web |first1=Edith M |last1=Lederer |title=Live Stream: Palestine asks United Nations for a 'birth certificate' ahead of vote |date=30. 11. 2012 |access-date=8. 6. 2014 |website=www.3news.com |url=http://www.3news.co.nz/LIVE-STREAM-Palestine-asks-United-Nations-for-a-birth-certificate-ahead-of-vote/tabid/417/articleID/278702/Default.aspx#ixzz345WDjipj |archive-url=https://web.archive.org/web/20130116091340/http://www.3news.co.nz/LIVE-STREAM-Palestine-asks-United-Nations-for-a-birth-certificate-ahead-of-vote/tabid/417/articleID/278702/Default.aspx#ixzz345WDjipj |archive-date=16. 1. 2013 |url-status=dead |publisher=MediaWorks TV |location=New Zealand |df= }}</ref> Članica je [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske saradnje]], [[Grupa G77|Grupe G77]], [[Međunarodni olimpijski komitet|Međunarodnog olimpijskog komiteta]] kao i još njekih [[Međunarodne organizacije|međunarodnih organizacija]]. Najveći dio teritorije proglašene države Palestine [[Izraelska okupacija palestinske teritorije|okupirao je Izrael]] u periodu od 1967. i [[Šestodnevni rat|Šestodnevnog rata]]. Palestina je također geografsko područje u istočnom dijelu [[Sredozemlje|Sredozemlja]]. == Etimologija == Iako se koncept Palestine kao regije i njen geografski opseg kroz historiju u izvjesnoj mjeri razlikovao, danas se pod pojmom Palestine smatra teritorija koju čini Izrael, Zapadna obala i pojas Gaze.<ref>Rubin, 1999, {{Google books |id=A9FVtIjyFtYC |page=186 |title=The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: The Arab World }}</ref> Opća upotreba izraza "Palestina" ili srodnih izraza za područje na jugoistočnoj obali Sredozemnog mora pored Sirije historijski seže do perioda antičke Grčke, a [[Herodot]] je bio prvi historičar koji je u 5. vijeku prije nove ere u svom djelu [[Historija (Herodot)|Historija]] opisao ovo područje kao "okrug Sirije, zvan Palaistina" u kojem su Feničani komunicirali s drugim pomorskim narodima.<ref name="Masalha2018">{{cite book|author=Nur Masalha|title=Palestine: A Four Thousand Year History|url=https://books.google.com/books?id=eNvVAQAACAAJ|date=15. 8. 2018|publisher=Zed Books Limited|page=22|isbn=978-1-78699-273-4}}</ref><ref>''Herodotus, Volume 4''. p. 21. 1806. Rev. William Beloe translation.</ref> Smatra se da je izraz "Palestina" izraz koji su prvi počeli koristiti stari Grci za područje zemalja koje su zauzeli [[Filistejci]], iako za ovaj termin postoje i druga objašnjenja. === Terminologija === U ovom članku koriste se izrazi "Palestina", "Država Palestina" ili "okupirana palestinska teritorija" naizmjenično, u zavisnosti od konteksta. Konkretno, izraz "okupirana palestinska teritorija" odnosi se u cjelini na geografsko područje palestinske teritorije koju je Izrael okupirao od 1967. U svim slučajevima, svako spominjanje zemlje ili teritorije odnosi se na područje na koje pravo polaže Država Palestina.<ref>{{Cite web|url=https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/CCA_Report_En.pdf|title=Common Country Analysis 2016: Leave No One Behind: A Perspective on Vulnerability and Structural Disadvantage in Palestine |publisher=United Nations Country Team Occupied Palestinian Territory |date=2016 |page=9}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Palestine (država)}} Godine 1947. UN je usvojio [[Plan podjele Ujedinjenih Naroda za Palestinu|plan podjele]] za dvodržavno rješenje na preostalom teritoriju pod mandatom. Plan su prihvatili jevrejske vođe, ali su ga odbacile arapske vođe, a Britanija je odbila provesti plan. Uoči konačnog britanskog povlačenja, [[Jevrejska agencija za Izrael]], na čelu s [[David Ben-Gurion|Davidom Ben-Gurionom]], objavila je uspostavu države [[Izrael]] u skladu s predloženim planom UN-a. [[Arapski visoki komitet]] nije proglasio vlastitu državu, ali je zajedno s [[Transjordan]]om, [[Egipat|Egiptom]] i ostalim članicama [[Arapska liga|Arapske lige]] u to vrijeme, počeo vojne mjere koje su dovele do [[Arapsko-izraelski rat (1948)|arapsko-izraelskog rata 1948]]. Tokom rata Izrael je stekao dodatne teritorije koji su prema planu UN-a označeni kao dio arapske države. Egipat je [[Egipatska okupacija Pojasa Gaze|okupirao]] Pojas Gaze, a Transjordan je [[Jordanska okupacija Zapadne obale|okupirao]] i potom anektirao Zapadnu obalu. Egipat je u početku podržavao uspostavu [[Svepalestinska vlada|Svepalestinske vlade]], ali ju je raspustio 1959. Transjordan je nikad nije priznao i umjesto toga odlučio je pripojiti Zapadnu obalu svojoj teritoriji i tako formirati [[Jordan]]. [[Jordanska aneksija Zapadne obale|Aneksija]] je ratificirana 1950, ali ju je međunarodna zajednica odbila. [[Šestodnevni rat]] 1967, kada se Izrael borio protiv Egipta, Jordana i [[Sirija|Sirije]], završio je tako što je Izrael, pored ostalih teritorija, [[Izraelska okupacija Zapadne obale|okupirao]] Zapadnu obalu i Pojas Gaze.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/topics/middle-east/six-day-war|title=Six-Day War|date=5. 6. 2023|website=HISTORY|language=en|access-date=3. 11. 2023}}</ref> Godine 1964, kada je Zapadna obala bila pod kontrolom Jordana, ondje je osnovana Palestinska oslobodilačka organizacija kako bi se suprotstavila Izraelu. [[Palestinska nacionalna povelja]] [[Palestinska oslobodilačka organizacija|PLO]]-a definira granice Palestine kao cijelu preostalu teritoriju pod mandatom, uključujući Izrael. Nakon Šestodnevnog rata PLO se preselio u Jordan, a kasnije u [[Liban]] 1971.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/topics/middle-east/plo |title=PLO |date=21. 8. 2018 |website= history.com |language=en|access-date=3. 11. 2023}}</ref> Na [[Samit Arapske lige 1974.|samitu Arapske lige u oktobru 1974.]] PLO je imenovan "jedinim legitimnim predstavnikom palestinskog naroda" i ponovo potvrdio "svoje pravo na hitnu uspostavu nezavisne države."<ref>{{cite book|last=al Madfai|first=Madiha Rashid|title=Jordan, the United States and the Middle East Peace Process, 1974–1991|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1993|isbn=978-0-521-41523-1|series=Cambridge Middle East Library|volume=28|page=21}}</ref> U novembru 1974. [[Generalna skupština Ujedinjenih nacija|Generalna skupština UN-a]] priznala je OLA kao nadležnom za sva pitanja koja se tiču ​​pitanja Palestine i dodijelio joj status promatrača kao "nedržavnog entiteta" u UN-u.<ref name="GA3237">{{UN document|docid=A/RES/3237(XXIX)|body=A|type=R|session=29|resolution_number=3237 (XXIX)|title=Status promatrača za Palestinsku oslobodilačku organizaciju|date=22. 11. 1974|meeting=2296. cjeloukupni sastanak|access-date=3. 11. 2023}}</ref><ref>{{cite book|author=Geldenhuys, Deon|url=https://archive.org/details/isolatedstatesco0000geld/page/155|title=Isolated States: A Comparative Analysis|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1990|isbn=978-0-521-40268-2|series=Cambridge Studies in International Relations|volume=15|page=[https://archive.org/details/isolatedstatesco0000geld/page/155 155]}}</ref> Nakon proglašenja nezavisnosti 1988, Generalna skupština UN-a službeno je priznala deklaraciju i odlučila koristiti oznaku "Palestina" umjesto "Palestinske oslobodilačke organizacije".<ref name="GA43177">{{UN document|docid=A/RES/43/117|body=A|type=R|session=43|resolution_number=43/117|title=Office of the United Nations High Commissioner for Refugees|date=8. 12. 1988|meeting=75th plenary meeting|access-date=10. 6. 2014}}</ref><ref>{{cite book|last1=Hillier|first1=Tim|url={{Google books |id=ukWq9mMUeesC |page=205 |plainurl=yes }}|title=Sourcebook on Public International Law|date=1998|publisher=Cavendish Publishing|isbn=978-1-84314-380-2|series=Cavendish Publishing sourcebook|pages=205|access-date=8. 6. 2014}}</ref> Unatoč ovoj odluci, PLO nije sudjelovao u UN-u kao vlada države Palestine.<ref>{{UN document|docid=A/55/PV.54|body=A|type=A|session=55|document_number=36|title=Bethlehem 2000 Draft resolution (A/55/L.3)|page=10|meeting=54th plenary meeting|date=7. 11. 2000|meetingtime=15:00|speakername=[[Nasser al-Qudwa|Al-Kidwa, Nasser]] (Palestine)|language=arapski|access-date=3. 11. 2023}} "Moreover, we are confident that in the near future we will truly be able to join the international community, represented in the Organization as Palestine, the State that encompasses Bethlehem."</ref> == Geografija == {{sekcija}} [[Datoteka:Mill_(British_Mandate_for_Palestine_currency,_1927).jpg|mini|]] == Stanovništvo == Područja koja [[Palestinci]] zahtijevaju za sebe tradicionalno su naseljena pretežno arapskim Palestincima, a manjine su [[Samarijanci]] i [[ortodoksni Jevreji]] koji iz religioznih razloga odbijaju državu [[Izrael]]. Po podacima iz CIA-inog ''Factbooka'', [[Pojas Gaze|Gaza]] je 2005. imala 1.376.289, a [[Zapadna obala]] 2.385.615 stanovnika. Zajedno su imali 3.761.904 stanovnika. Budući da je površina Gaze samo 363&nbsp;km<sup>2</sup>, a Zapadne obale 5878&nbsp;km<sup>2</sup>, gustoća naseljenosti veoma je velika. Na Zapadnoj obali iznosila je 400 stanovnika/km<sup>2</sup>, a u Gazi čak 3800 stanovnika/km<sup>2</sup>. Podaci iz 2009. ukazuju na ukupan broj od 3.935.249 stanovnika na palestinskim autonomnim područjima<ref name="Ref_b">{{Cite web |url=http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_pcbs/child/demog.htm |title=Arhivirana kopija |access-date=27. 11. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101113210005/http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_pcbs/child/demog.htm |archive-date=13. 11. 2010 |url-status=dead }}</ref>. == Politička situacija == Poslije Arapsko-izraelskog rata 1948, ugovorom izmedu Izraela i arapskih zemalja eliminisana je Palestina kao teritorjalna jedinica. S priznanjem [[Izrael]]a ostale palestinske teritorije podijeljene su izmedu [[Egipat|Egipta]], [[Sirija|Sirije]] i [[Jordan]]a. == Također pogledajte == * [[Palestinske teritorije]] * [[Palestinski pokret za samoodređenje]] * [[Izgradnja izraelskih naselja na palestinskoj teritoriji]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Palestine}} {{Wikiatlas|Palestine}} * [https://www.britannica.com/place/Palestine Palestina] na ''[[Encyclopædia Britannica|Encyclopædiji Britannici]]'' * [http://www.bbc.com/news/world-middle-east-14630174 Palestina] na [[BBC]]-jevom sajtu * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=PS Palestina] na sajtu International Futuresa {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Palestina|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1988.]] dm855siueelk8ida2q5t3zmi9i375gx 3734276 3734198 2025-07-11T09:45:13Z Panasko 146730 3734276 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Država Palestina | izvorno_ime = دولة فلسطين | ime_genitiv = Palestine | zastava = Flag of Palestine.svg | zastava_širina = | grb = Coat of arms of Palestine.svg | grb_širina = | vrsta_simbola = | uzrečica = | himna = فدائي <ref>{{cite web |title=Palestinian National Authority |access-date=23. 11. 2017 |website=World Statesmen.org |url=http://worldstatesmen.org/Palestinian_National_Authority.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20140208062450/http://worldstatesmen.org/Palestinian_National_Authority.htm |archive-date=8. 2. 2014 |url-status=dead |publisher=Ben Cahoon |df= }}</ref><ref>{{cite web |title=Palestine |access-date=23. 11. 2017 |website=nationalanthems.info |url=http://www.nationalanthems.info/ps.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20140331034257/http://www.nationalanthems.info/ps.htm |archive-date=31. 3. 2014 |format=includes audio |url-status=dead |df= }}</ref><br>{{Center| }} | karta = State of Palestine (orthographic projection).svg | opis_karte = | širina_karte = 200px | glavni_grad = [[Istočni Jerusalem]] (spor) [[Ramala]] (sjedište uprave) | glavni_grad_koordinate = | najveći_grad = [[Gaza (grad)|Gaza]] | službeni_jezik = [[Arapski jezik|Arapski]] | etničke_grupe = [[Palestinci]] | državno_uređenje = | vrsta_prve_vlasti = | vladar_prva_vlast = | vrsta_druge_vlasti = | vladar_druga_vlast = | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = | nezavisnost_priznato = | površina = 6.020 | po_površini_na_svijetu = 163. | procenat_vode = 3.5 | stanovnika = 4.550.368 | stanovnika_godina = 2014 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 123 | gustoća = 731 | po_broju_gustoće_na_svijetu = | bdp_ukupno = | bdp_godina = | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = | hdi = | hdi_godina = | hdi_nivo = | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = | gini_godina = | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Egipatska funta]], [[Izraelski šekel]], [[Jordanski dinar]] | vremenska_zona = [[UTC+02:00|UTC +2]]/[[UTC+03:00|UTC +3]] | najviša_tačka_ime = | najviša_tačka_metara = | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | nacionalni_dan = | internetski_nastavak = [[.ps]] | pozivni_broj = +970 | komentar = }} '''Palestina''' ({{ArJ|فلسطين}}; [[Hebrejski jezik|hebr]]. פלשתינה), službeno priznata kao '''Država Palestina''' od [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] i drugih međunarodnih entiteta je [[de jure]] [[suverena država]]<ref>{{cite web|last1=Al Zoughbi|first1=Basheer|title=The de jure State of Palestine under Belligerent Occupation: Application for Admission to the United Nations|url=http://www.arij.org/files/admin/specialreports/The%20de%20jure%20State%20of%20Palestine%20under%20Belligerent%20Occupation%20Application%20for%20Admission%20to%20the%20United%20Nations.pdf|access-date=29. 7. 2016|date=novembar 2011|archive-date=29. 8. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160829174105/http://www.arij.org/files/admin/specialreports/The%20de%20jure%20State%20of%20Palestine%20under%20Belligerent%20Occupation%20Application%20for%20Admission%20to%20the%20United%20Nations.pdf|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite news|last1=Falk|first1=Palma|title=Is Palestine now a state?|url=http://www.cbsnews.com/news/is-palestine-now-a-state/|access-date=29. 7. 2016|work=[[CBS News]]|date=30. 11. 2012}}</ref> u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]], odnosno na [[Bliski istok|Bliskom istoku]], između [[Jordan]]a i [[Sredozemno more|Sredozemnog mora]]. Palestinom upravlja Palestinska oslobodilačka organizacija (PLO) koja svojom teritorijom smatra [[Zapadna obala|Zapadnu obalu]] i [[Pojas Gaze]]<ref name=only1967>{{cite web |title=Ban sends Palestinian application for UN membership to Security Council |date=23. 9. 2011 |access-date=11. 9. 2015 |website=United Nations News Centre |url=https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=39722#.VfMZaZeM-ao }}</ref> sa [[Istočni Jerusalem|Istočnim Jerusalemom]] kao glavnim gradom iako se administrativni centar države nalazi u [[Ramala|Ramali]].{{ref label|capital|ii|}}<ref name=Bissiop433>{{cite book|last1=Bissio |first1=Robert Remo |title=The World: A Third World Guide |url=https://archive.org/details/worldthirdworldg0000unse |date=1995. |publisher=Instituto del Tercer Mundo |location=Montevideo |isbn=978-0-85598-291-1 |page=[https://archive.org/details/worldthirdworldg0000unse/page/443 443]}}</ref><ref name=Lapidoth>{{cite book |last1=Ruth|first1=Lapidoth|title=Jerusalem: Some Legal Issues The Jerusalem Institute for Israel Studies|date=|publisher=Oxford University Press|location=|isbn=|page=26}}</ref> Zapadna obala trenutno je podijeljena na 165 palestinskih enklava, koje su djelomično pod palestinskom upravom, dok je ostatak, uključujući 200 izraelskih naselja, pod potpunom izraelskom kontrolom. Pojasom Gaze vlada militantna grupa [[Hamas]], a od 2007. je pod [[Blokada Pojasa Gaze|blokadom Izraela i Egipta]]. Cijela teritorija koju je zahtijevala Država Palestina je okupirana od 1948, prvo od Egipta (pojas Gaze) i Jordana (Zapadna obala), a zatim od Izraela nakon Šestodnevnog rata 1967.<ref name=Limitations /><ref>{{cite web |last1=Tahhan |first1=Zena |title=The Naksa: How Israel occupied the whole of Palestine in 1967 |url=https://www.aljazeera.com/indepth/features/2017/06/50-years-israeli-occupation-longest-modern-history-170604111317533.html |website=www.aljazeera.com |access-date=28. 12. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181228012831/https://www.aljazeera.com/indepth/features/2017/06/50-years-israeli-occupation-longest-modern-history-170604111317533.html |archive-date=28. 12. 2018 |url-status=live}}</ref> Prema podacima iz sredine 2021, Palestina je imala 5.227.193 stanovnika. Nakon [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]], 1947, UN je usvojio [[Plan Ujedinjenih nacija o podjeli Palestine|Plan podjele]] [[Britanski mandat nad Palestinom|Palestine]] kojim se preporučuje stvaranje nezavisne arapske i jevrejske države i [[Corpus separatum Jerusalema|internacionalizacija Jeruzalema]]. Ovaj plan podjele prihvatili su Jevreji, ali su ga Arapi odbacili. Dan nakon uspostavljanja jevrejske države u [[Zemlja Izrael|Eretz Israelu]], koja je 14. maja 1948. nazvana Država Izrael, susjedne arapske vojske izvršile su invaziju na bivši britanski mandat i borile se protiv izraelskih snaga. Kasnije je [[Arapska liga]] 22. septembra 1948. osnovala Svepalestinsku vladu za upravljanje enklavom u Gazi koja je bila pod kontrolom Egipćana. Ubrzo su je priznale sve članice Arapske lige osim [[Jordan|Transjordana]]. Iako je nadležnost Vlade proglašena nad čitavom teritorijom Mandatne Palestine, njena stvarna nadležnost bila je ograničena na pojas Gaze. Izrael je kasnije zauzeo pojas Gaze i [[Sinaj|Sinajsko poluostrvo]] od Egipta, Zapadnu obalu (uključujući istočni dio Jerusalima) od Jordana i [[Golanska visoravan|Golansku visoravan]] od Sirije u junu 1967. tokom Šestodnevnog rata. Dana 15. novembra u [[Alžir (grad)|Alžiru]], glavnom gradu istoimene države, [[Yasser Arafat]], tadašnji vođa [[Palestinska oslobodilačka organizacija|Palestinske oslobodilačke organizacije]] proglasio je [[Deklaracija o nezavisnosti Palestine|Deklaraciju o nezavisnosti Palestine]]. Godinu dana nakon potpisivanja [[Sporazum iz Osla|Sporazuma iz Osla]] 1993, osnovana je Palestinska nacionalna uprava koja će upravljati (u različitom stepenu) područjima A i B na Zapadnoj obali, koja se sastoje od 165 ''ostrva'' i pojasom Gaze. Nakon što je [[Hamas]] postao vodeća stranka parlamenta Palestinskog zakonodavnog vijeća na posljednjim izborima (2006.), izbio je sukob između njega i stranke [[Fatah]], što je dovelo do toga da je Gazu preuzeo Hamas 2007. Zaključno sa 31. jula 2019, Palestinu kao suverenu državu [[Međunarodno priznanje države Palestine|priznalo je 138 od 193 država članica Ujedinjenih nacija]] a od 2012. je i [[Generalna skupština Ujedinjenih nacija|Posmatrač Generalne skupštine Ujedinjenih nacija]] što podrazumjeva priznanja njene državnosti.<ref name=Charbonneau>{{cite web|first1=Louis |last1=Charbonneau |title=Palestinians win implicit U.N. recognition of sovereign state |date=29. 11. 2012 |access-date=8. 6. 2014 |website=Reuters |url=https://www.reuters.com/article/2012/11/29/us-palestinians-statehood-idUSBRE8AR0EG20121129 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140605091657/https://www.reuters.com/article/2012/11/29/us-palestinians-statehood-idUSBRE8AR0EG20121129 |archive-date=5. 6. 2014 |url-status=live |publisher=[[Thomson Reuters]] |df= }}</ref><ref name="Lederer">{{cite web |first1=Edith M |last1=Lederer |title=Live Stream: Palestine asks United Nations for a 'birth certificate' ahead of vote |date=30. 11. 2012 |access-date=8. 6. 2014 |website=www.3news.com |url=http://www.3news.co.nz/LIVE-STREAM-Palestine-asks-United-Nations-for-a-birth-certificate-ahead-of-vote/tabid/417/articleID/278702/Default.aspx#ixzz345WDjipj |archive-url=https://web.archive.org/web/20130116091340/http://www.3news.co.nz/LIVE-STREAM-Palestine-asks-United-Nations-for-a-birth-certificate-ahead-of-vote/tabid/417/articleID/278702/Default.aspx#ixzz345WDjipj |archive-date=16. 1. 2013 |url-status=dead |publisher=MediaWorks TV |location=New Zealand |df= }}</ref> Članica je [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske saradnje]], [[Grupa G77|Grupe G77]], [[Međunarodni olimpijski komitet|Međunarodnog olimpijskog komiteta]] kao i još njekih [[Međunarodne organizacije|međunarodnih organizacija]]. Najveći dio teritorije proglašene države Palestine [[Izraelska okupacija palestinske teritorije|okupirao je Izrael]] u periodu od 1967. i [[Šestodnevni rat|Šestodnevnog rata]]. Palestina je također geografsko područje u istočnom dijelu [[Sredozemlje|Sredozemlja]]. == Etimologija == Iako se koncept Palestine kao regije i njen geografski opseg kroz historiju u izvjesnoj mjeri razlikovao, danas se pod pojmom Palestine smatra teritorija koju čini Izrael, Zapadna obala i pojas Gaze.<ref>Rubin, 1999, {{Google books |id=A9FVtIjyFtYC |page=186 |title=The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: The Arab World }}</ref> Opća upotreba izraza "Palestina" ili srodnih izraza za područje na jugoistočnoj obali Sredozemnog mora pored Sirije historijski seže do perioda antičke Grčke, a [[Herodot]] je bio prvi historičar koji je u 5. vijeku prije nove ere u svom djelu [[Historija (Herodot)|Historija]] opisao ovo područje kao "okrug Sirije, zvan Palaistina" u kojem su Feničani komunicirali s drugim pomorskim narodima.<ref name="Masalha2018">{{cite book|author=Nur Masalha|title=Palestine: A Four Thousand Year History|url=https://books.google.com/books?id=eNvVAQAACAAJ|date=15. 8. 2018|publisher=Zed Books Limited|page=22|isbn=978-1-78699-273-4}}</ref><ref>''Herodotus, Volume 4''. p. 21. 1806. Rev. William Beloe translation.</ref> Smatra se da je izraz "Palestina" izraz koji su prvi počeli koristiti stari Grci za područje zemalja koje su zauzeli [[Filistejci]], iako za ovaj termin postoje i druga objašnjenja. === Terminologija === U ovom članku koriste se izrazi "Palestina", "Država Palestina" ili "okupirana palestinska teritorija" naizmjenično, u zavisnosti od konteksta. Konkretno, izraz "okupirana palestinska teritorija" odnosi se u cjelini na geografsko područje palestinske teritorije koju je Izrael okupirao od 1967. U svim slučajevima, svako spominjanje zemlje ili teritorije odnosi se na područje na koje pravo polaže Država Palestina.<ref>{{Cite web|url=https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/CCA_Report_En.pdf|title=Common Country Analysis 2016: Leave No One Behind: A Perspective on Vulnerability and Structural Disadvantage in Palestine |publisher=United Nations Country Team Occupied Palestinian Territory |date=2016 |page=9}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Palestine (država)}} Godine 1947. UN je usvojio [[Plan podjele Ujedinjenih Naroda za Palestinu|plan podjele]] za dvodržavno rješenje na preostalom teritoriju pod mandatom. Plan su prihvatili jevrejske vođe, ali su ga odbacile arapske vođe, a Britanija je odbila provesti plan. Uoči konačnog britanskog povlačenja, [[Jevrejska agencija za Izrael]], na čelu s [[David Ben-Gurion|Davidom Ben-Gurionom]], objavila je uspostavu države [[Izrael]] u skladu s predloženim planom UN-a. [[Arapski visoki komitet]] nije proglasio vlastitu državu, ali je zajedno s [[Transjordan]]om, [[Egipat|Egiptom]] i ostalim članicama [[Arapska liga|Arapske lige]] u to vrijeme, počeo vojne mjere koje su dovele do [[Arapsko-izraelski rat (1948)|arapsko-izraelskog rata 1948]]. Tokom rata Izrael je stekao dodatne teritorije koji su prema planu UN-a označeni kao dio arapske države. Egipat je [[Egipatska okupacija Pojasa Gaze|okupirao]] Pojas Gaze, a Transjordan je [[Jordanska okupacija Zapadne obale|okupirao]] i potom anektirao Zapadnu obalu. Egipat je u početku podržavao uspostavu [[Svepalestinska vlada|Svepalestinske vlade]], ali ju je raspustio 1959. Transjordan je nikad nije priznao i umjesto toga odlučio je pripojiti Zapadnu obalu svojoj teritoriji i tako formirati [[Jordan]]. [[Jordanska aneksija Zapadne obale|Aneksija]] je ratificirana 1950, ali ju je međunarodna zajednica odbila. [[Šestodnevni rat]] 1967, kada se Izrael borio protiv Egipta, Jordana i [[Sirija|Sirije]], završio je tako što je Izrael, pored ostalih teritorija, [[Izraelska okupacija Zapadne obale|okupirao]] Zapadnu obalu i Pojas Gaze.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/topics/middle-east/six-day-war|title=Six-Day War|date=5. 6. 2023|website=HISTORY|language=en|access-date=3. 11. 2023}}</ref> Godine 1964, kada je Zapadna obala bila pod kontrolom Jordana, ondje je osnovana Palestinska oslobodilačka organizacija kako bi se suprotstavila Izraelu. [[Palestinska nacionalna povelja]] [[Palestinska oslobodilačka organizacija|PLO]]-a definira granice Palestine kao cijelu preostalu teritoriju pod mandatom, uključujući Izrael. Nakon Šestodnevnog rata PLO se preselio u Jordan, a kasnije u [[Liban]] 1971.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/topics/middle-east/plo |title=PLO |date=21. 8. 2018 |website= history.com |language=en|access-date=3. 11. 2023}}</ref> Na [[Samit Arapske lige 1974.|samitu Arapske lige u oktobru 1974.]] PLO je imenovan "jedinim legitimnim predstavnikom palestinskog naroda" i ponovo potvrdio "svoje pravo na hitnu uspostavu nezavisne države."<ref>{{cite book|last=al Madfai|first=Madiha Rashid|title=Jordan, the United States and the Middle East Peace Process, 1974–1991|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1993|isbn=978-0-521-41523-1|series=Cambridge Middle East Library|volume=28|page=21}}</ref> U novembru 1974. [[Generalna skupština Ujedinjenih nacija|Generalna skupština UN-a]] priznala je OLA kao nadležnom za sva pitanja koja se tiču ​​pitanja Palestine i dodijelio joj status promatrača kao "nedržavnog entiteta" u UN-u.<ref name="GA3237">{{UN document|docid=A/RES/3237(XXIX)|body=A|type=R|session=29|resolution_number=3237 (XXIX)|title=Status promatrača za Palestinsku oslobodilačku organizaciju|date=22. 11. 1974|meeting=2296. cjeloukupni sastanak|access-date=3. 11. 2023}}</ref><ref>{{cite book|author=Geldenhuys, Deon|url=https://archive.org/details/isolatedstatesco0000geld/page/155|title=Isolated States: A Comparative Analysis|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1990|isbn=978-0-521-40268-2|series=Cambridge Studies in International Relations|volume=15|page=[https://archive.org/details/isolatedstatesco0000geld/page/155 155]}}</ref> Nakon proglašenja nezavisnosti 1988, Generalna skupština UN-a službeno je priznala deklaraciju i odlučila koristiti oznaku "Palestina" umjesto "Palestinske oslobodilačke organizacije".<ref name="GA43177">{{UN document|docid=A/RES/43/117|body=A|type=R|session=43|resolution_number=43/117|title=Office of the United Nations High Commissioner for Refugees|date=8. 12. 1988|meeting=75th plenary meeting|access-date=10. 6. 2014}}</ref><ref>{{cite book|last1=Hillier|first1=Tim|url={{Google books |id=ukWq9mMUeesC |page=205 |plainurl=yes }}|title=Sourcebook on Public International Law|date=1998|publisher=Cavendish Publishing|isbn=978-1-84314-380-2|series=Cavendish Publishing sourcebook|pages=205|access-date=8. 6. 2014}}</ref> Unatoč ovoj odluci, PLO nije sudjelovao u UN-u kao vlada države Palestine.<ref>{{UN document|docid=A/55/PV.54|body=A|type=A|session=55|document_number=36|title=Bethlehem 2000 Draft resolution (A/55/L.3)|page=10|meeting=54th plenary meeting|date=7. 11. 2000|meetingtime=15:00|speakername=[[Nasser al-Qudwa|Al-Kidwa, Nasser]] (Palestine)|language=arapski|access-date=3. 11. 2023}} "Moreover, we are confident that in the near future we will truly be able to join the international community, represented in the Organization as Palestine, the State that encompasses Bethlehem."</ref> == Geografija == {{sekcija}} [[Datoteka:Mill_(British_Mandate_for_Palestine_currency,_1927).jpg|mini|]] == Stanovništvo == Područja koja [[Palestinci]] zahtijevaju za sebe tradicionalno su naseljena pretežno arapskim Palestincima, a manjine su [[Samarijanci]] i [[ortodoksni Jevreji]] koji iz religioznih razloga odbijaju državu [[Izrael]]. Po podacima iz CIA-inog ''Factbooka'', [[Pojas Gaze|Gaza]] je 2005. imala 1.376.289, a [[Zapadna obala]] 2.385.615 stanovnika. Zajedno su imali 3.761.904 stanovnika. Budući da je površina Gaze samo 363&nbsp;km<sup>2</sup>, a Zapadne obale 5878&nbsp;km<sup>2</sup>, gustoća naseljenosti veoma je velika. Na Zapadnoj obali iznosila je 400 stanovnika/km<sup>2</sup>, a u Gazi čak 3800 stanovnika/km<sup>2</sup>. Podaci iz 2009. ukazuju na ukupan broj od 3.935.249 stanovnika na palestinskim autonomnim područjima<ref name="Ref_b">{{Cite web |url=http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_pcbs/child/demog.htm |title=Arhivirana kopija |access-date=27. 11. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101113210005/http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_pcbs/child/demog.htm |archive-date=13. 11. 2010 |url-status=dead }}</ref>. == Politička situacija == Poslije Arapsko-izraelskog rata 1948, ugovorom izmedu Izraela i arapskih zemalja eliminisana je Palestina kao teritorjalna jedinica. S priznanjem [[Izrael]]a ostale palestinske teritorije podijeljene su izmedu [[Egipat|Egipta]], [[Sirija|Sirije]] i [[Jordan]]a. == Također pogledajte == * [[Palestinske teritorije]] * [[Palestinski pokret za samoodređenje]] * [[Izgradnja izraelskih naselja na palestinskoj teritoriji]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Palestine}} {{Wikiatlas|Palestine}} * [https://www.britannica.com/place/Palestine Palestina] na ''[[Encyclopædia Britannica|Encyclopædiji Britannici]]'' * [http://www.bbc.com/news/world-middle-east-14630174 Palestina] na [[BBC]]-jevom sajtu * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=PS Palestina] na sajtu International Futuresa {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Palestina|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1988.]] a2wktzdouxybhbhy2am7ysp6ecyt8jb Zheng He 0 4279 3734074 3687644 2025-07-10T13:40:54Z Panasko 146730 3734074 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | ime = Zheng He | izvorno_ime = 鄭和 | izvorni_jezik = zh | slika = Zheng He.jpg | alt_slike = | opis = Kip admirala Zheng Hea u gradu Melaka, Malezija | ime_pri_rođenju = 鄭和 (Cheng Ho) | datum_rođenja = 1371. | mjesto_rođenja = [[Kunyang]], [[Kina]] | datum_smrti = {{Godina smrti i godine|1433|1371}}<br>ili {{Godina smrti i godine|1435|1371}} | mjesto_smrti = | nacionalnost = Kinez | druga_imena = Ma He<br>Sanbao | zanimanje = admiral, istraživač, dvorski eunuh | godine_aktivnosti = 1405. do 1433. | poznat_po = pomorskim ekspedicijama i istraživanjima | značajni_radovi = }} '''Zheng He''' ({{jez-zh|鄭和}}; oko 1371 – 1433. ili 1435), ranije latinizirano ime '''Cheng Ho''', bio je kineski moreplovac, istraživač, diplomata i admiral iz perioda rane [[Dinastija Ming|dinastije Ming]]. Rođen je kao ''Ma He'' (Ma je uobičajeno kinesko prezime, a također i skraćenica od Muhammed, raširena među kineskim muslimanima iz naroda Hui),<ref name="marinesorg"/> Zheng je predvodio pomorske ekspedicije po [[Jugoistočna Azija|jugoistočnoj]], [[Južna Azija|južnoj]] i [[Jugozapadna Azija|zapadnoj Aziji]] te [[Istočna Afrika|Istočnoj Africi]] u periodu između 1405. i 1433. Neki od njegovih velikih brodova bili su dugi i do 120 i više metara, a u njima je moglo boraviti na stotine mornara na četiri nivoa palube.<ref name="apartw"/> Kao miljenik cara Yung-loa, čiji dolazak na vlast je podržavao, Zheng He je vrlo brzo dosegnuo na vrh carske hijerarhije te je služio kao komandant prijestonice [[Nanjing]]a na jugu zemlje (glavni grad je kasnije car Yung-lo premjestio u [[Peking]]). Njegova putovanja dugo su zanemarivana u zvaničnim kineskim historijskim knjigama, a tek 1904. postala su čuvena ne samo u Kini već i cijelom svijetu nakon objave knjige autora [[Liang Qichao]]a ''Biografija našeg najvećeg istraživača, Zheng Hea''.<ref name="liang1904"/><ref name="HMZX"/> Trojezični natpis u kamenu koji je ostavio Zheng He na ostrvu Cejlonu (danas [[Šri Lanka]]) otkriven je 1911. u gradu [[Galle]]. == Porodica == Zheng He je bio drugi sin u porodici porijeklom iz distrikta Kunyang, provincija [[Yunnan]], na jugu današnje Kine.<ref name="Levathes"/> Pri rođenju nosio je ime ''Ma He''.<ref name=dr7-11/><ref name="Mills 1970, p. 5"/> Njegova porodica je bila iz naroda Hui. Zheng je imao četiri sestre<ref name="Levathes"/><ref name=dr7-11/><ref name="Mills 1970, p. 5"/><ref name="China p. 621"/> i jednog starijeg brata.<ref name="Levathes"/><ref name=dr7-11/> Zhengova porodica je bila [[Islam u Kini|muslimanska]].<ref name=dr7-11/><ref name="Mills 1970, p. 5"/><ref name=ra87-66/> Međutim, u kasnijem životu prihvatio je dosta [[sinkretizam|sinkretična]] vjerovanja i životnu filozofiju.<ref name=dr7-11/><ref name=ra87-66/> Prema Dreyeru, natpisi iz gradova Liujiagang i Changle ukazuju da je Zhengova privrženost Tianfei (Mazu (媽祖), boginji zaštitnici mornara i pomoraca) bila dominantna vjera koju je usvojio, reflektirajući centralnu ulogu te boginje među pripadnicima kineske istraživačke flote.<ref name=dr7-11/> John Guy navodi, "Kada se Zheng He, muslimanski eunuh, vođa velikih pomorskih ekspedicija u ''zapadni okean'' ([[Indijski okean]]) početkom 15. vijeka otisnuo na svoja putovanja, tražio je zaštitu od ''božanske žene'', a također se molio i na grobovima muslimanskih "svetaca" na brdu Lingshan, iznad grada Quanzhoua."<ref name="JohnGuy"/> Zheng je bio pra-pra-praunuk Sajida Ajjala Šamsa al-Din Omera, koji je bio službenik na dvoru [[Mongolsko Carstvo|mongolskog cara]] te guverner provincije Yunnan tokom rane dinastije Yuan.<ref name="Shihs"/><ref name="Chunjian"/> Njegov pra-pradjed zvao se Bayan, i bio je raspoređen u mongolskom garnizonu sa sjedištem u Yunnanu.<ref name="Mills 1970, p. 5"/> Zhengov djed imao je titulu [[Hadžija|hadžije]].<ref name="Levathes"/><ref name="dr7-11"/> Njegov otac je također imao istu titulu, a nosio je prezime Ma.<ref name="Levathes"/><ref name="dr7-11"/><ref name="Mills 1970, p. 5"/> Ova titula ukazuje da su oni vjerovatno obavili [[hadž]] u [[Meka|Meku]].<ref name="Levathes"/><ref name="dr7-11"/><ref name="Mills 1970, p. 5"/> Prema nekim izvorima<ref name="Bennett"/> postoje naznake da je Zheng He imao mongolsko i arapsko porijeklo te je da znao pričati [[arapski jezik]]. U jesen 1381. armija dinastije Ming je izvršila invaziju i osvojila pokrajinu Yunnan, koja je do tada bila pod upravom mongolskog princa [[Basalawarmi]]ja, princa od Lianga.<ref name="dr7-11"/> Iste godine umro je Zhengov otac Ma Hadždži u borbama između Mingovih vojski i mongolskih snaga.<ref name="Levathes"/> Dreyer u svom djelu iz 2007. navodi da je Zhengov otac poginuo u dobi od 39 godina, dok je pružao otpor Mingovoj vojsci.<ref name="dr7-11"/> Levathes navodi da je Zhengov otac poginuo u 37. godini ali nije poznato da li je bio pripadnik mongolske vojske ili se samo zadesio u bici.<ref name="Levathes"/> Wenming, Zhengov stariji brat, sahranio je oca negdje izvan Kunminga.<ref name="Levathes"/> Kada je Zheng postao admiral, dao je da se ukleše [[epitaf]] u čast njegovog oca, a koji je sastavio Li Zhigang tokom festivala Duanwu 3. godine vladavine cara Yung-loa (1. juna 1405).<ref name="Levathes"/> Nakon što su Ming trupe zaposjele Yunnan, Zheng kao jedanaestogodišnjak je završio u zarobljeništvu, te je dvije godine kasnije kastriran. Služio je na dvoru prinčeva Yan, Zhu di, koji je kasnije postao car Ming dinastije, Yung-lo (1403-1424). Zheng se pokazao kao izuzetna sluga te su ga kasnije obrazovali za diplomatu i vojnika. Princ Zhu je mladom Ma Hu dao novo ime po kojem je kasnije bio poznat, ''Zheng He'', prema konju eunuha koji je stradao u jednoj bici kod Zhenglunba. Kao jedno od Zhengovih ostalih imena pojavljuje se i ''San Bao'', koje znači otprilike "tri dragulja". Prema historijskim opisima, Zheng He je imao impozantno tijelo. Bio je visok preko dva metra, svi{{Izvor}} su ga izuzetno cijenili i voljeli, te je imao vrlo prodoran i dubok glas. Kada je princ Zhu Di postao car 1402, to je označilo i znatan porast vlastitih moći za Zheng Hea. Naredne 1403. novi car Yong-lo proglasio ga je admiralom i naredio mu da izgradi flotu brodova kojom će tražiti blaga, čime je imao namjeru proširiti uticaj Kine, da bi time prikazao narodu da Kina izrasta u moćnu državu nakon okupatorske vlasti Mongola. Admiral Zheng He je bio prvi eunuh koji je imao tako visok vojni položaj u srednjovjekovnoj Kini. == Brodovi == [[Datoteka:ZhengHeShips.gif|thumb|desno|180px|Flota Zheng Hea, rezbarija u drvu iz 17. vijeka]] [[Datoteka:Tribute Giraffe with Attendant.jpg|thumb|desno|180px|Zheng He je sa jednog od svojih putovanja doveo [[žirafa|žirafu]] (slika Shena Dua iz 1414)]] [[Datoteka:Zheng-He-7th-expedition-map.svg|thumb|desno|180px|Ruta sedmog putovanja Zheng Hea (1431–1433)]] Flota Zheng Hea sastojala se iz brodova različitih načina konstrukcije, između ostalih ogromnih [[Džunka|džunki]], takozvanih "brodova za blago", koji su prema zapisima iz starih kineskih hronika, bile duge do 120 m, a široke do 50 metara. Ipak, novija istraživanja su pokazala da su ovi navodi u velikoj mjeri pretjerani i preuveličani, te da su najveće džunke i ostali Zhengovi brodovi bile duge između 59 i 84 metra.<ref name="Sally"/> Džunke su bile osnova cjelokupne flote, a gradile su se u [[Nanjing]]u, gdje su se na rijeci [[Yangtze]] nalazili [[suhi dok]]ovi. Da bi se postiglo da ovi brodovi mogu ploviti okeanima, gradili su se na principu brodskih pregrada.<ref name="zdf01102006"/> Flota je mogla prevesti hiljade tona kineske trgovačke robe. U to doba, za [[navigacija|navigaciju]] kineskih brodova već uveliko se koristio [[kompas]], izmišljen u 11. vijeku. Označeni pa zapaljeni mirisni štapići služili su kao [[sat (instrument)|satovi]]. Svaki dan na brodu se smjenjivalo 10 stražara, svaki po 2h i 24 minute. Određivanje [[geografska širina|geografske širine]] dobijalo se mjerenjem astronomske visine [[Sjevernjača|Polarne zvijezde]] na sjevernoj, a mjerenjem sazviježđa [[Južni krst (sazviježđe)|Južnog križa]] na južnoj hemisferi. == Putovanja == === Prvo (1405–1407) === Prva istraživačko-trgovačka flota sastojala se iz 62 broda. Isplovila je na jesen 1405. sa oko 27.800 mornara. Odredište prvog putovanja bio je grad [[Kozhikode|Kalikut]] (danas Kozhikode) na jugozapadnoj obali [[Indija|Indije]], odakle su trebali donijeti [[biber]] i [[svila|svilu]] u zamjenu za [[porcelan]]. Indija je bila dobro poznata Kinezima jer je već u 7. vijeku "otkrio" i istražio kineski istraživač Xuanzang. Zheng Heova flota se najprije zaustavila na obalama [[Vijetnam]]a, da bi onda preko [[Java (ostrvo)|Jave]] i Malake otplovila dalje na zapad preko Indijskog okeana prema Šri Lanki i zatim do jugoistočnih obala Indije. Tamo je flota provela [[zima|zimu]] 1406/1407. trgujući i uspostavljajući diplomatske odnose. Na povratku u Kinu, sukobili su se s gusarima, čijeg su vođu zarobili i javno zaklali. Povratak u Nanjing uslijedio je tokom 1407. Na brodu admirala Zhenga plovio je i [[Ma Huan]], koji je služio kao prevodilac, a pratio je tri od sedam Zhengovih ekspedicija. Ma Huanove zabilješke su najbolji izvor o Zhengovim putovanjima koji je opstao do danas. === Drugo (1407–1409) === Drugo putovanje Zhengove flote također je imao za cilj Indiju, da bi tamo osigurala vlast kraljeva Kalikuta. Na ovo putovanje Zhang nije lično išao, jer je tih godina imao obavezu nadzora rekonstrukcije i poprave hramova. === Treće (1409–1411) === Treće putovanja, koje je za Zhenga bilo drugo, započeto je sa oko 30 hiljada mornara i 48 brodova. Ono je slijedilo sličnu rutu kao i prvo. Tokom putovanja pravljen je logor i skladište za robu. Kada su stigli do obala Šri Lanke, tamošnji kralj se postavio vrlo neprijateljski prema Kinezima. Zhengova vojska porazila je kraljevu armiju, zarobila ga te ga po povratku povela u Nanjing. === Četvrto (1413–1415) === Krajem 1412. Zheng je od cara dobio naređenje da pođe na četvrto putovanje. Flota je isplovila oko Nove godine 1414. sa 63 broda i 28.560 mornara. Cilj ovog putovanja bio je [[Hormuški moreuz]] na ulazu u [[Perzijski zaliv]], u to vrijeme poznat po kvalitetnim [[biser]]ima, nakitu i dragom kamenju. Dio flote otplovio je duž istočne obale Afrike sve do [[Mozambik]]a. Na ljeto 1415. Zheng se, zajedno sa afričkim i arapskim diplomatama te ogromnim blagom, vratio u Nanjing. === Peto (1417–1419) === Peto putovanje naredio je car 1417, da bi vratio strane diplomate iz Nanjinga u njihove domovine. Flota je napustila Nanjing iste godine, te preko Perzijskog zaliva i duž istočne afričke obale obavila putovanje. Između ostalog, zaustavlja se i u [[Mogadiš]]u. U Kinu se vratila 1419. godine. === Šesto (1421–1422) === Zhengova flota isplovila je na proljeće 1421. Putovanje je bilo preko jugoistočne Azije, pored obala Indije i Perzijskog zaliva, ponovno do Afike. Zheng se već krajem te godine vratio u Kinu, dok se ostatak flote vratio naredne 1422. Dvije godine kasnije, umro je car Yung-lo. Iako to za Zheng Hea nije predstavljalo ništa značajno, za gotovo sve članove flote bio je to vrlo težak udarac. Novi car Hongksi (Yung-loov sin) prekinuo je putovanja, ukinuo flotu te poslao brodograditelje i mornare kućama. Zheng Hea je proglasio vojnim komandantom glavnog grada Nanjinga. === Sedmo (1431–1433) === Car Hongksi umro je 1425. Naslijedio ga je njegov sin, car Ksuande. Novi car je pokazao interes za djelima svog djeda, pa je ponovno reaktivirao Zhengovu ekspedicijsko-trgovačku flotu. Godine 1430. novi car je izdao naredbu da se krene na novo putovanje. Zheng je ponovno imenovan admiralom te flote. Cilj sedmog putovanja bilo je ponovno uspostavljanje mirovnih odnosa sa kraljevinama Malakom i [[Tajland]]om. Godinu kasnije, flota sa oko stotinu brodova i 27.500 članova posade je isplovila iz Kine. == Smrt == Navodi o smrti Zheng Hea su kontradiktorni. Prema nekim navodima, on je umro pri povratku sa sedmog putovanja 1433, dok drugi izvori navode da je umro poslije povratka u Kinu 1435. Zhengov grob nalazi se u blizini Nanjinga. Tamo se nalazi veliki [[sarkofag]], napravljen iz svijetlog kamena i postavljen na brdu "glave vola" južno od Nanjinga. Iako se on smatra "zvaničnim" grobom i mjestom odavanja počasti, dokazano je da je sakrofag prazan. Spomenik je restauriran 1985. povodom 580. godišnjice njegovog prvog putovanja. I danas se u Nanjingu nalaze još tri veća brodogradilišta gdje je Zheng gradio svoje brodove. == Naslijeđe == Zhengova putovanja su dugo bila zanemarena u zvaničnoj kineskoj historiji, ali su postala dobro poznata u Kini i inostranstvu od objavljivanja [[Liang Qichao]]ove ''Biografije velikog moreplovca naše domovine, Zheng Hea'', 1904.<ref name="HMZX" /><ref>Liang Qichao. "''Zuguo Da Hanghaijia Zheng He Zhuan''". 1904. {{in lang|zh}}</ref> === Carska Kina === [[File:Chen Zhang's painting of a giraffe and its attendant.jpg|thumb|left|upright|Žirafa, kućni ljubiama sultana od Bengala, donesena iz somalijskog Ajuranskog Sultanata, a kasnije odvedena u Kinu<ref>Wilson, Samuel M. "The Emperor's Giraffe", ''Natural History'' Vol. 101, No. 12, December 1992 {{cite web|url=http://muweb.millersville.edu/~columbus/data/art/WILSON09.ART|title=Archived copy|access-date=14. 4. 2012|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20081202235051/http://muweb.millersville.edu/~columbus/data/art/WILSON09.ART|archive-date=2. 12. 2008 }}</ref> u trinaestoj godini Yonglea (1415).]] U decenijama nakon poslednjeg putovanja, carski zvaničnici su minimizirali značaj Zheng Hea i njegovih ekspedicija kroz mnoge kraljevske i dinastičke historije koje su sastavljali. Informacije u službenim analima careva Yongle i Xuande bile su nepotpune, pa čak i pogrešne, a druge službene publikacije su ih potpuno izostavile.<ref name="HMZX"/> Iako su neki to vidjeli kao zavjeru koja pokušava eliminirati sjećanja na putovanja,<ref name="heyhei"/> vjerovatno je da su zapisi bili razbacani po nekoliko odjela i da su ekspedicije, neovlaštene i zapravo u suprotnosti s naredbama osnivača dinastije, predstavljale neku vrsta sramote za dinastiju.<ref name="HMZX"/> Pomorski napori Minga koje je sponzorisala država dramatično su opali nakon Zhengovih putovanja. Počevši od ranog 15. vijeka, Kina je iskusila sve veći pritisak preživjelih [[Mongoli|mongola]] sa sjevera. Premještanje glavnog grada u [[Peking]] na sjeveru dramatično je pogoršalo ovu prijetnju. Uz znatne troškove, Kina je pokrenula godišnje vojne ekspedicije iz Pekinga kako bi oslabila Mongole. Troškovi potrebni za kopnene pohode direktno su se nadmetali sa sredstvima potrebnim za nastavak pomorskih ekspedicija. Nadalje, 1449, mongolska konjica je upala u zasjedu kopnenoj ekspediciji koju je lično predvodio car [[Zhengtong, car Kine|Zhengtong]] u [[Kriza u tvrđavi Tumu|tvrđavi Tumu]], manje od jednog dana hoda od zidina glavnog grada. Mongoli su zbrisali kinesku vojsku i zarobili cara. Bitka je imala dva značajna efekta. Prvo, pokazala je jasnu prijetnju koju predstavljaju sjeverni nomadi. Drugo, Mongoli su izazvali političku krizu u Kini kada su oslobodili cara nakon što je njegov polubrat već preuzeo tron i proglasio novu eru Jingtai. Politička stabilnost će se obnoviti tek 1457. obnovom bivšeg cara. Po njegovom povratku na vlast, Kina je napustila strategiju godišnjih kopnenih ekspedicija i umjesto toga krenula u masivno i skupo širenje [[Veliki kineski zid|Kineskog zida]]. U tom okruženju, finansiranje pomorskih ekspedicija jednostavno je izostalo. Međutim, misije iz [[Jugoistočna Azija|jugoistočne Azije]] nastavile su stizati decenijama. Ovisno o lokalnim uvjetima, mogli su dostići takvu učestalost da ih je dvor smatrao potrebnim ograničiti. [[Historija Minga]] bilježi carske edikte koji su zabranili Javi, Champa i Siamu da šalju svoje izaslanike češće od jednom u tri godine.<ref name="Tata"/> === Jugoistočna Azija === [[File:Miếu Nhị Phủ.jpg|thumb|Hram Ông Bổn, izgrađen u čast Zheng He, ili Bổn Đầu Công in [[Hồ Chí Minh (grad)|Hồ Chí Minh]], [[Vijetnam]]]] ==== Obožavanje ==== [[File:Cakra Donya.JPG|thumb|Cakra Donya Bell, poklon od Zheng Hea [[Pasai]], sada se čuva u [[Muzej u Aćehu|muzeju u Aćehu]] u [[Banda Aćeh]].]] Među kineskom dijasporom u [[Jugoistočna Azija|jugoistočnoj Aziji]], Zheng He je postao predmet narodnog obožavanja i poštovanja.<ref>{{Cite web|url=http://ias.umn.edu/2012/11/20/wade-geoffrey/|archive-url=https://archive.today/20121211193248/http://ias.umn.edu/2012/11/20/wade-geoffrey/|first1=Geoffrey|last1=Wade|url-status=dead|title=Events – November 20, 2012: The Chinese Admiral Zheng He: Uses and Abuses of an Historical Figure|website=Institute for Advanced Study|archive-date=11. 12. 2012|publisher=University of Minnesota|access-date=25. 11. 2012 }}</ref> Čak su i neki od članova njegove posade koji su se zatekli u nekoj luci ponekad isto činili, kao što je "Poontaokong" na Suluu.<ref name="Tata">Tan Ta Sen & al. ''[https://books.google.com/books?id=vIUmU2ytmIIC&pg=PA221 Cheng Ho and Islam in Southeast Asia]''. Institute of Southeast Asian Studies, 2009. {{ISBN|978-981-230-837-5}}.</ref> Hramovi kulta, nazvani po jednom od njegovih imena, Cheng Hoon ili Sam Po, svojstveni su prekomorskim Kinezima, osim jednog hrama u Hongjianu koji je prvobitno sagradio filipinski Kinez koji se vratio iz [[Dinastija Ming|dinastije Ming]] i koji je ponovo izgradio drugi Filipinski Kinez nakon što je originalni hram uništen tokom [[Kulturna revolucija|Kulturne revolucije]].<ref name="Tata"/> ==== Melaka ==== Najstariji i najvažniji kineski hram u [[Malaka|Malaki]] je Cheng Hoon Teng iz 17. stoljeća, posvećen Guanyinu. Tokom nizozemske kolonijalne vladavine, poglavar hrama Cheng Hoon je imenovan za poglavara nad kineskim stanovnicima zajednice.<ref name="Tata"/> Nakon dolaska Zheng Hea, sultan i sultanija [[Melaka|Malake]] posjetili su Kinu na čelu sa preko 540 svojih podanika, odajući veliku počast. Sultan Mansur Šah (r. 1459–1477) je kasnije poslao [[Perpatih Putih|Tun Perpatiha Putiha]] kao izaslanika u Kinu, noseći pismo od sultana caru Ming. U pismu je tražena ruka carske kćeri za udaju. Malajski (ali ne kineski) anali bilježe da je 1459. princeza po imenu Hang Li Po ili Hang Liu poslana iz Kine da se uda za sultana. Došla je sa 500 visokorangiranih mladića i nekoliko stotina sluškinja kao pratnjom. Na kraju su se nastanili u Bukit Cini. Vjeruje se da se značajan broj njih vjenčao s lokalnim stanovništvom, stvarajući potomke danas poznate kao [[Peranakan]].<ref name="malacca">{{cite book|last=Jin|first=Shaoqing|title=Zheng He's Voyages down the Western Seas|editor=Office of the People's Government of Fujian Province|publisher=China Intercontinental Press|location=Fujian, China|year=2005|page=58|url=https://books.google.com/books?id=QmpkR6l5MaMC&pg=PA58|access-date=2. 8. 2009| isbn=978-7-5085-0708-8}}</ref> Zbog ove navodne loze, Peranakanci i dalje koriste posebne počasti: ''Baba'' za muškarce i ''njonja'' za žene. ==== Indonezija ==== [[File:Stamps of Indonesia, 026-05.jpg|thumb|Poštanska marka iz [[Indonezije]] u spomen na putovanja Zheng Hea da osigura pomorske rute, započne urbanizaciju i pomogne u stvaranju zajedničkog prosperiteta na svim kontinentima i kulturama.]] Kineska indonežanska zajednica uspostavila je hramove posvećene Zheng Heu u [[Jakarta|Jakarti]], [[Cirebon]]u, [[Surabaja|Surabaji]] i [[Semarang]]u.<ref name="Tata"/> Godine 1961, indonežanski islamski vođa i učenjak [[Hamka]] pripisao je Zheng He-u važnu ulogu u razvoju [[islam]]a u [[Indonezija|Indoneziji]].<ref>Wang, Rosey Ma. "[http://210.0.141.99/eng/malaysia/ChineseMuslim_in_Malaysia.asp Chinese Muslims in Malaysia, History and Development] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060717054928/http://210.0.141.99/eng/malaysia/ChineseMuslim_in_Malaysia.asp |date=17. 7. 2006 }}".{{unreliable source?|date=oktobar 2012}}</ref> ''Brunei Times'' pripisuje Zheng Heu izgradnju kineskih muslimanskih zajednica na [[Palembang]]u i duž obala [[Java (ostrvo)|Jave]], [[Malajsko poluostrvo|Malajskog poluostrva]] i [[Filipini|Filipina]]. Ovi muslimani su navodno slijedili [[Hanefijski mezheb|hanefijsku školu]] na [[kineski jezik|kineskom jeziku]].<ref>{{cite news|last=Aqsha|first=Darul|title=Zheng He and Islam in Southeast Asia|url=http://www.bt.com.bn/art-culture/2010/07/13/zheng-he-and-islam-southeast-asia|access-date=28. 9. 2012|newspaper=The Brunei Times|date=13. 7. 2010|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130509022407/http://www.bt.com.bn/art-culture/2010/07/13/zheng-he-and-islam-southeast-asia|archive-date=9. 5. 2013}}</ref> === Zapadni naučnici === Pedesetih godina prošlog vijeka, historičari poput [[John Fairbank|Johna Fairbanka]] i [[Joseph Needham|Josepha Needhama]] popularizirali su ideju da se nakon putovanja Zheng Hea Kina okrenula od mora zbog Haijin edikta i bila izolovana od europskog tehnološkog napretka. Moderni historičari ističu da kineska pomorska trgovina nije potpuno prestala nakon Zheng Hea, da su kineski brodovi nastavili da učestvuju u trgovini jugoistočne Azije sve do 19. vijeka, i da se aktivna kineska trgovina sa [[Indija|Indijom]] i [[istočna Afrika|istočnom Afrikom]] nastavila dugo nakon vremena Zheng Hea. Štaviše, revizionistički historičari kao što je [[Jack Goldstone]] tvrde da su putovanja Zheng Hea završila iz praktičnih razloga koji ne odražavaju tehnološki nivo Kine.<ref>{{cite web| last=Goldstone| first=Jack| title=The Rise of the West – or Not? A Revision to Socio-economic History| url=http://www.hartford-hwp.com/archives/10/114.html}}</ref> Iako je [[dinastija Ming]] zabranila brodarstvo Haijin ediktom, to je bila politika cara [[Hongwu (dinastija Ming)|Hongwua]] koja je dugo prethodila Zheng Heu i zabrana, koju je car [[Yongle (dinastija Ming)|Yongle]] očito zanemario, na kraju je u potpunosti ukinuta. Međutim, zabrana pomorske plovidbe natjerala je brojne ljude na [[krijumčarenje]] i [[piratstvo]]. Zanemarivanje carske mornarice i dokogradilišta u Nanjingu nakon putovanja Zheng Hea učinilo je obalu veoma ranjivom na japanske pirate tokom 16. vijeka.<ref name="Wang2013">{{cite book|author=Yuan-Kang Wang|title=Harmony and War: Confucian Culture and Chinese Power Politics|url=https://books.google.com/books?id=gxVfTuKsaJQC&pg=PT286|year=2013|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-52240-3|page=286}}</ref><ref name="Grygiel2006">{{cite book|author=Jakub J. Grygiel|title=Great Powers and Geopolitical Change|url=https://books.google.com/books?id=oZjpcHnxH2QC&pg=PA153|year=2006|publisher=JHU Press|isbn=978-0-8018-8480-1|page=153}}</ref> [[Richard von Glahn]], profesor kineske historije sa [[Kalifornijski univerzitet (Los Angeles)|UCLA-a]], prokomentarisao je da većina tretmana Zheng Hea predstavlja pogrešno, "nudi protučinjenične argumente" i "naglašava kinesku propuštenu priliku" fokusirajući se na neuspjehe, umjesto na postignuća. Nasuprot tome, Glahn tvrdi da je "Zheng He preoblikovao Aziju" jer je pomorska historija u 15. stoljeću u suštini bila Zheng He priča i posljedice njegovih putovanja.<ref name="glaan">{{cite web|url=http://www.international.ucla.edu/china/article.asp?parentid=10387|title=Zheng He's Voyages of Discovery&nbsp;– UCLA center for Chinese Study|publisher=International.ucla.edu|date=20. 4. 2004|access-date=23. 7. 2009}}</ref> === Kulturološki uticaj === Uprkos zvaničnom zanemarivanju, avanture flote zaokupile su maštu nekih Kineza pisanjem romana o putovanjima, kao što je ''Romansa o Eunuhu sa tri dragulja'' iz 1597.<ref name="heyhei">''[https://books.google.com/books?id=UMIKjFQB98MC&pg=PA121 Blacks in Pre-Modern China]'', pp. 121–132.</ref> Na svojim putovanjima, Zheng He je gradio [[Džamija|džamije]]<ref>{{Cite book |last=Chen |first=Dasheng |url=https://www.worldcat.org/oclc/427974635 |title=Cheng Ho and Islam in Southeast Asia |date=2009 |publisher=Institute of Southeast Asian Studies |others=Institute of Southeast Asian Studies |isbn=978-981-230-837-5 |location=Singapore |page=250 |oclc=427974635}}</ref> i širio obožavanje boginje [[Mazu]]. Očigledno nikada nije našao vremena za [[Hadž|hodočašće]] u [[Meka|Meku]], ali je tamo poslao mornare na svoje posljednje putovanje. Igrao je važnu ulogu u razvoju odnosa između Kine i islamskih zemalja.<ref>{{cite book|last=Tan Ta Sen|title=Cheng Ho and Islam in Southeast Asia|year=2009|publisher=Institute of Southeast Asian Studies|isbn=978-981-230-837-5|page=171|url=https://books.google.com/books?id=vIUmU2ytmIIC&pg=PA171}}</ref><ref>{{cite book|last=Gunn|first=Geoffrey C.|title=History Without Borders: The Making of an Asian World Region, 1000–1800|year=2011|publisher=Hong Kong University Press|isbn=978-988-8083-34-3|page=117|url=https://books.google.com/books?id=E10tnvapZt0C&pg=PA117}}</ref> Zheng He je također posjetio muslimanska svetišta islamskih svetih ljudi u [[Fujian]]u. U modernim vremenima, interesovanje za Zheng Hea je značajno oživelo. U naučnofantastičnom romanu Vernora Vingea "''A Deepness in the Sky''" iz 1999, međuzvjezdano društvo komercijalnih trgovaca ljudskim prostorom nazvano je Qeng Ho, po admiralu. Ekspedicije su bile istaknute u romanu [[Heather Terrell]] ''The Map Thief'' iz 2005. Za 600. godišnjicu putovanja Zheng Hea 2005, Kineska centralna televizija je proizvela specijalnu televizijsku seriju, ''Zheng He Xia Xiyang'', u kojoj je [[Gallen Lo]] u glavnoj ulozi Zheng Hea. On se također spominje u dijelu glavne priče pucačine iz prvog lica [[Far Cry 3]]. Serija [[Zvjezdane staze|Zvjezdanih staza]] [[Zvjezdane staze: Picard|Picard]] dodatno je sadržavala napredni zvjezdani brod po imenu "USS Zheng He". Postojao je čak i čamac američke mornarice koji je nabavljen za piketske dužnosti tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] koji je njegov prethodni vlasnik nazvao Cheng Ho. U igri [[Civilization VI]], Zheng He je 'veliki admiral' jedinica koja daje bonuse za trgovinu i pomorsku borbu. == Galerija == <gallery> File:Zheng He's tomb, Nanjing.jpg|Zheng Heov grob u [[Nanjing]]u File:Museum in honour of Zheng He in Nanjing.jpeg|Muzej Zheng Hea, Nanjing File:Zheng He Gallery in Malacca.JPG|Galerija admirala Cheng Hoa File:Admiral Zhenghe.jpg|Voštana statua Zheng He u the [[Pomorski muzej Quanzhou|Pomorskom muzeju Quanzhou]] </gallery> == Reference == {{Refspisak|2|refs= <ref name="marinesorg">{{Cite web|url=http://exploration.marinersmuseum.org/subject/zheng-he/|title=Zheng He - Ages of Exploration|website=exploration.marinersmuseum.org|language=en|access-date=6. 4. 2017}}</ref> <ref name="apartw">{{Cite book|title = Worlds Together Worlds Apart|author = Pollard Elizabeth|publisher = W. W. Norton & Company, Inc.|year = 2015|isbn = 978-0-393-91847-2|location = 500 Fifth Avenue, New York|pages = 409}}</ref> <ref name="liang1904">Liang Qichao. "''Zuguo Da Hanghaijia Zheng He Zhuan''". 1904.</ref> <ref name="HMZX">Hui Chun Hing. "[http://www.cuhk.edu.hk/ics/journal/articles/v51p067.pdf ''Huangming Zuxun'' and Zheng He’s Voyages to the Western Oceans]". ''Journal of Chinese Studies'', br. 51 (juli 2010), {{Simboli jezika|zh|kineski}}</ref> <ref name="Levathes">Levathes, Louise (1996). ''When China Ruled the Seas: The Treasure Fleet of the Dragon Throne, 1405–1433.'' Oxford University Press, trade paperback. {{ISBN|0-19-511207-5}}. str 61-63.</ref> <ref name="dr7-11">{{cite book|author=Dreyer Edward L. |year=2007|title=Zheng He: China and the Oceans in the Early Ming, 1405–1433|series=Library of World Biography |publisher= Longman| ISBN= 0-321-08443-8|pages=11-12, 148-150}}</ref> <ref name="Mills 1970, p. 5">{{cite book|author=Mills J. V. G. |year=1970|title=Ying-yai Sheng-lan, The Overall Survey of the Ocean's Shores (1433)|publisher= White Lotus Press |ISBN= 974-8496-78-3|page=5}}</ref> <ref name="China p. 621">Dorothy Perkins (2000): ''Encyclopedia of China: The Essential Reference to China, Its History and Culture'', str. 621, Roundtable Press, New York. {{ISBN|0-8160-2693-9}}</ref> <ref name=ra87-66>{{cite journal |author=Ray Haraprasad | title=An Analysis of the Chinese Maritime Voyages Into the Indian Ocean During Early Ming Dynasty and Their Raison d'Etre | journal=China Report | year=1987 | volume=23 | issue=1 | pages=65–87 | doi=10.1177/000944558702300107}}</ref> <ref name="JohnGuy">{{cite book |url=https://books.google.ca/books?id=nCIPD1V39QkC&pg=PA163 |chapter=Quanzhou: Cosmopolitan City of Faiths |title=The World of Khubilai Khan: Chinese Art in the Yuan Dynasty |author=John Guy |page=176 |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-16656-9}}</ref> <ref name="Shihs">Shih-Shan Henry Tsai: ''[https://books.google.ba/books?id=aU5hBMxNgWQC Perpetual Happiness: The Ming Emperor Yongle]''. University of Washington Press 2002, {{ISBN|978-0-295-98124-6}}, str. 38.</ref> <ref name="Chunjian">Chunjiang Fu, Choo Yen Foo, Yaw Hoong Siew: ''[https://books.google.ba/books?id=VxJDSA80YcsC The great explorer Cheng Ho. Ambassador of peace]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}''. Asiapac Books Pte Ltd 2005, {{ISBN|978-981-229-410-4}}, str. 7-8</ref> <ref name="Bennett">{{Cite journal |author=Barbara Bennett Peterson|title=The Ming Voyages of Cheng Ho (Zheng He), 1371-1433 |jstor=41562881 |year=1994|volume=16|issue=1|journal=The Great Circle|publisher=Australian Association for Maritime History|page=43}}</ref> <ref name="Sally">Sally K. Church: ''The Colossal Ships of Zheng He: Image or Reality?'' u: Roderich Ptak, Thomas Höllmann (izd.): ''South China and Maritime Asia'' volume 15. O. izdavač: "Harrasowitz Verlag", Wiesbaden 2005, str. 155–176</ref> <ref name="zdf01102006">[https://www.zdf.de/dokumentation/terra-x/im-schiffbau-der-zeit-voraus-100.html Im Schiffbau der Zeit voraus]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}, ZDF, pristupljeno 2. jula 2017. {{Simboli jezika|de|njemački}}</ref> }} === Izvori === {{refbegin}} * {{cite journal |last=Chang|first=Kuei-Sheng |title = The Maritime Scene in China at the Dawn of Great European Discoveries |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=94|number=3|date=July–September 1974 |pages=347–359 |jstor=600069 |doi=10.2307/600069 }} * {{cite journal |last=Church |first=Sally K. |year=2005 |title=Zheng He: An Investigation into the Plausibility of 450-ft Treasure Ships |journal=Monumenta Serica |volume=53 |pages=1–43 |doi=10.1179/mon.2005.53.1.001 |s2cid=161434221 |url=http://contacthistory.com/wp-content/uploads/2017/12/monumenta_serica.pdf}} * {{citation |last=Cunren |first=Chen |url=https://books.google.com/books?id=viFKAQAAIAAJ |title=被误读的远行: 郑和下西洋与马哥孛罗来华考 |trans-title=The Misunderstood Journey: Zheng He's Voyages to the West and Marco Polo's Visit to China |publisher=广西师范大学出版社 (Guangxi Normal University Press) |year=2008 |isbn=9787563370764}} * {{cite book |last=Deng|first=Gang|year=2005 |title=Chinese Maritime Activities and Socioeconomic Development, c. 2100 BC – 1900 AD |publisher=Greenwood Press |isbn=978-0-313-29212-5 }} * {{cite book |last=Dreyer|first=Edward L. |year = 2007 |title = Zheng He: China and the Oceans in the Early Ming, 1405–1433 |url=https://archive.org/details/zhenghechinaocea0000drey|series=Library of World Biography|location=New York|publisher=Pearson Longman|isbn=978-0-321-08443-9}} * {{cite journal |last=Duyvendak |first=J.J.L. |title = The True Dates of the Chinese Maritime Expeditions in the Early Fifteenth Century |journal = T'oung Pao |year=1938 |volume=34 |issue=5 |pages=341–413 |author-link = J.J.L. Duyvendak |jstor=4527170 |doi=10.1163/156853238X00171 }} * {{cite book |last=Levathes|first=Louise|year=1996|title= When China Ruled the Seas: The Treasure Fleet of the Dragon Throne, 1405–1433 |url = https://archive.org/details/whenchinaruledse00loui |url-access=registration |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-511207-8 }} * {{citation |last=Lewis |first=Archibald|date=decembar 1973 |title=Maritime Skills in the Indian Ocean 1368–1500 |journal=Journal of the Economic and Social History of the Orient |volume=16 |issue=2/3|pages=238–264 |doi=10.2307/3596216 |jstor=3596216}} * {{cite book |last=Mills |first=J.V.G. |year=1970 |title=Ying-yai Sheng-lan, The Overall Survey of the Ocean's Shores (1433) |translator-first=Ch'eng Chun |translator-last=Feng |others=Introduction, notes and appendices by J.V.G. Mills |publisher=White Lotus Press |isbn=978-974-8496-78-8 }} * {{cite journal |last=Naiming |first=Pang |year=2016 |title=船坚炮利：一个明代已有的欧洲印象 |trans-title=Ship and Guns: An Existing European Impression of the Ming Dynasty |journal=史学月刊 (History Monthly) |volume=2 |pages=51–65 |url=https://www.doc88.com/p-2085237799491.html }} * {{cite book|last=Needham|first=Joseph|title=Science and Civilization in China|volume=4, Physics and physical technology. Part III, Civil engineering and nautics|year=1971|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge, England |oclc=634783184}} * {{cite book |last=Perkins|first=Dorothy |title = Encyclopedia of China: The Essential Reference to China, Its History and Culture |year=2000 |publisher=Roundtable Press |location=New York |isbn=978-0-8160-2693-7 |url-access=registration |url = https://archive.org/details/encyclopediaofch00perk_0 }} * {{cite journal |last=Ray |first=Haraprasad |title = An Analysis of the Chinese Maritime Voyages into the Indian Ocean During Early Ming Dynasty and Their Raison d'Etre |journal=China Report |year=1987 |volume=23 |issue=1 |pages=65–87 |doi=10.1177/000944558702300107 |s2cid=154116680 }} * {{cite book |title=Zheng He and the Afro-Asian World|editor-first1=Chia Lin|editor-last1=Sien|editor-first2=Sally K. |editor-last2=Church|publisher=Perbadanan Muzium| location=Melaka|year=2012|isbn=978-967-11386-0-1}} ** {{cite book |last1=Church|first1=Sally K. |first2=John C. |last2=Gebhardt|first3=Terry H. |last3=Little |chapter = A Naval Architectural Analysis of the Plausibility of 450-ft Treasure Ships |title=Zheng He and the Afro-Asian World|editor-first1=Chia Lin|editor-last1=Sien|editor-first2=Sally K.|editor-last2=Church|publisher=Perbadanan Muzium |location=Melaka|year=2012|isbn=978-967-11386-0-1}} ** {{cite book|last=Rivers|first=P.J.|chapter=A Nautical Perspective on Cheng Ho, Admiral of the Western Oceans Concerning the Ming Voyages|title=Zheng He and the Afro-Asian World|editor-first1=Chia Lin|editor-last1=Sien|editor-first2=Sally K.|editor-last2=Church|publisher=Perbadanan Muzium| location=Melaka|year=2012|isbn=978-967-11386-0-1}} ** {{cite book|last=Pereira|first=Clifford J. |chapter = Zheng He and the African Horizon: An Investigative Study into the Chinese Geography of Early Fifteenth-Century Eastern Africa|title=Zheng He and the Afro-Asian World|editor-first1=Chia Lin|editor-last1=Sien|editor-first2=Sally K.|editor-last2=Church|publisher=Perbadanan Muzium |location=Melaka|year=2012|isbn=978-967-11386-0-1 }} * {{cite journal |last=Wake |first=Christopher |date=decembar 1997 |title=The Great Ocean-Going Ships of Southern China in the Age of Chinese Maritime Voyaging to India, Twelfth to Fifteenth Centuries |journal=International Journal of Maritime History |volume=9 |issue=2 |pages=51–81 |doi=10.1177/084387149700900205 |s2cid=130906334 }} * {{cite journal |last=Xiaowei |first=Hu |year=2018 |title=郑和宝船尺度新考{{snd}}从泉州东西塔的尺度谈起 |trans-title=A New Research on the Scale of Zheng He's Treasure Ship{{snd}}From the Scale of Quanzhou East-West Pagoda |journal=海交史研究 (Journal of Maritime History Studies) |issue=2 |pages=107–116 |url=https://www.doc88.com/p-7728721680403.html}} {{refend}} == Dodatna literatura == {{Library resources box |by = no |viaf = 72199054 }} * {{cite book |last=Chan |first=Hok-lam |title = The Cambridge History of China, Volume 7: The Ming Dynasty, 1368–1644, Part 1 |year=1998 |publisher = Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=978-0-521-24332-2 |chapter = The Chien-wen, Yung-lo, Hung-hsi, and Hsüan-te reigns, 1399–1435 }} * {{cite book |first = Ming-Yang |last = Su |year=2005 |title = Seven epic voyages of Zheng He in Ming China, 1405–1433: facts, fiction and fabrication |location = Torrance, CA |publisher = self-published |oclc=62515238 }} * [https://web.archive.org/web/20050623222048/http://chinaheritagenewsletter.org/articles.php?searchterm=002_zhenghe.inc&issue=002 "Shipping News: Zheng He's Sexcentenary"]. ''China Heritage Newsletter'', June 2005, {{ISSN|1833-8461}}. Published by the China Heritage Project of The Australian National University. * {{cite magazine |last=Viviano |first=Frank |date=juli 2005 |title = China's Great Armada |magazine = National Geographic |volume=208 |issue=1 |pages=28–53 }} {{Commonscat}} {{Geografija i kartografija u srednjovjekovnom islamu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Historija Kine]] [[Kategorija:Rođeni 1371.]] [[Kategorija:Umrli 1433.]] [[Kategorija:Geografi srednjovjekovnog islama]] j1ksnzc7lhih5zpvyqp3g0ozzewpxoy 7. april 0 4740 3734230 3700994 2025-07-11T09:03:12Z Astrameri 151645 proširena informacija o rođenom 3734230 wikitext text/x-wiki {{AprilKalendar}} '''7. april / travanj (7. 4)''' jest 97. dan godine po [[gregorijanski kalendar|gregorijanskom kalendaru]] (98. u [[prestupna godina|prestupnoj godini]]). Do kraja godine još je 268 dana. == Događaji == * [[1992]] – [[Sjedinjene Američke Države]] (SAD) priznale su [[Republika Bosna i Hercegovina|Republiku Bosnu i Hercegovinu]] kao nezavisnu državu. SAD je tada bila jedna od prvih država koja je priznala nezavisnost i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine. Istog dana kada su priznale Bosnu i Hercegovinu, 7. aprila 1992. godine, SAD priznale su i Hrvatsku i [[Slovenija|Sloveniju]]. * 1992 – [[Hrvatska]] priznala Bosnu i Hercegovinu kao nezavisnu državu. * [[1994]] – U [[Travnik]]u formiran [[Sedmi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine]] sastavljen od 12 brigada. == Rođeni == === 18. vijek === * [[1726]] – [[Charles Burney]], britanski kompozitor * [[1770]] – [[William Wordsworth]], engleski pjesnik * [[1772]] – [[Charles Fourier]], francuski filozof === 19. vijek === * [[1889]] – [[Gabriela Mistral]], čileanska književnica === 20. vijek === * [[1904.|1904]] - [[Alfred Tuček]], slovenski i jugoslavenski [[dirigent]] i [[kompozitor]] * [[1915]] – [[Billie Holiday]], američka [[Džez|jazz]] pjevačica * [[1928]] – [[James Garner]], američki glumac * [[1938]] – [[Nikolaj Puzanov]], [[Sovjetski Savez|sovjetski]] [[biatlon]]ac, [[Spisak svjetskih prvaka u biatlonu|svjetski prvak]] i [[Spisak olimpijskih pobjednika u biatlonu|olimpijski prvak]] u biatlonu. * [[1939]] – [[Francis Ford Coppola]], američki režiser * [[1940]] – [[Nijaz Alispahić]], bosanskohercegovački književnik * [[1944]] – [[Gerhard Schröder]], njemački političar i državnik * [[1951]] ** [[Sulejman Kupusović]], bosanskohercegovački pozorišni i filmski režiser ** [[Hans Estner]], [[Zapadna Njemačka|zapadnonjemački]] [[biatlon]]ac * [[1954]] ** [[Hazim Akmadžić]], bosanskohercegovački književnik ** [[Jackie Chan]], kineski glumac, režiser i pjevač * [[1964]] – [[Russell Crowe]] novozelandski glumac * [[1977]] – [[Anita Memović]], bosanskohercegovačka glumica * [[1978]] ** [[Draginja Vuksanović]], crnogorska pravnica i političarka ** [[Zsofia Gottschall]], [[mađarska]] [[biatlon]]ka i [[Nordijsko skijanje|nordijska skijašica-trkačica]]. == Umrli == === 15. vijek === * [[1498]] – [[Karlo VIII, kralj Francuske|Karlo VIII]], kralj Francuske === 18. vijek === * [[1789]] – [[Abdul Hamid I]], sultan Osmanlijskog Carstva === 19. vijek === * [[1891]] – [[P. T. Barnum]], američki političar, biznismen i cirkuski zabavljač === 20. vijek === * [[1943]] – [[Jovan Dučić]], srpski pjesnik * [[1944]] – [[Kiro Atanasovski]], [[narodni heroj Jugoslavije]] * [[1947]] – [[Henry Ford]], američki poslovni čovjek, osnivač [[Ford|Ford Motor Company]] * [[1988]] – [[Hamdija Pozderac]], bosanskohercegovački političar, predsjednik predsjedništva Bosne i Hercegovine i predsjednik ustavne komisije SFRJ 1970-ih i 1980-ih === 21. vijek === * [[2013]] – [[Obrad Piljak]], bosanskohercegovački političar * [[2020]] – [[Nedžad Fejzić]], [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] teatrolog i [[filozof]] == Praznici == * [[Svjetski dan zdravlja]] == Vanjski linkovi == {{Commonscat|7 April}} * [http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/april/7 Na današnji dan (7. april), ''BBC.co.uk''] {{en simbol}} * [http://learning.blogs.nytimes.com/on-this-day/april-7/ Na današnji dan (7. april), ''nytimes.com''] {{en simbol}} {{Mjeseci}} [[Kategorija:Dani u godini|apr007]] mlavo00q4tvuevnn7mzsnvuva708suw 25. april 0 4758 3734264 3704378 2025-07-11T09:43:11Z Astrameri 151645 ispravka godine rođenja 3734264 wikitext text/x-wiki {{AprilKalendar}} '''25. april / travanj (25. 4)''' jest 115. dan godine po [[gregorijanski kalendar|gregorijanskom kalendaru]] (116. u [[prestupna godina|prestupnoj godini]]). Do kraja godine još je 250 dana. == Događaji == * [[1926]] – U [[Teheran]]u [[krunidba|krunisan]] [[Reza Pahlavi]] kao novi [[iran]]ski [[šah (titula)|šah]]. * [[1945]] – U [[San Francisco|San Francisku]] počela [[Konferencija Ujedinjenih nacija o međunarodnoj organizaciji]], koja je rezultirala potpisivanjem [[Povelja Ujedinjenih nacija|Povelje UN-a]]. * 1945 – Njemački glavni zapovjednik u [[Genova|Genovi]], [[general]] [[Gunther Meinhold]], odbio naređenje da sruši luku i industrijske objekte i dogovorio se 25. aprila 1945, dva dana prije dolaska savezničkih trupa, da kapitulira. Ovaj dan slavi se u Italiji kao Dan oslobođenja. * [[2015]] – [[Zemljotres]] [[Skala momentne magnitude|magnitude]] 7,8 [[Zemljotres u Nepalu 2015 (april)|pogodio]] [[Nepal]]; poginule 8452 osobe, a povrijeđeno 19.009. == Rođeni == === 13. vijek === * [[1214]] – [[Luj IX, kralj Francuske|Luj IX]], francuski kralj * [[1228]] – [[Konrad IV]], njemački kralj * [[1284]] – [[Edvard II]], engleski kralj === 16. vijek === * [[1599]] – [[Oliver Cromwell]], engleski državnik === 19. vijek === * [[1857]] – [[Ruggiero Leoncavallo]], italijanski [[kompozitor]] * [[1861]] – [[Ibrahim Maglajlić]], bosanskohercehovački [[reisul-ulema]] * [[1874]] – [[Guglielmo Marconi]], italijanski inženjer i fizičar === 20. vijek === * [[1917.|1917]] – [[Ella Fitzgerald]], američka [[džez]] pjevačica; * [[1904]] – [[Huey Long]], američki muzičar * [[1940]] – [[Al Pacino]], američki glumac i producent * [[1943]] – [[Tony Christie]], engleski pjevač * [[1945]] – [[Björn Ulvaeus]], švedski muzičar i član grupe [[ABBA]] * [[1946]] – [[Vladimir Žirinovski]], ruski nacionalist * [[1947]] – [[Johan Cruijff]], [[Nizozemska|nizozemski]] [[nogomet]]aš * [[1948]] – [[Enver Marić]], bosanskohercegovački nogometaš * [[1955]] – [[Tatjana Briljina]], [[SSSR|sovjetska]] [[biatlon]]ka * [[1961]] – [[Miran Tepeš]], [[Slovenija|slovenski]] [[skijaš-skakač]] * [[1969]] – [[Renée Zellweger]], američka glumica * [[1972]] – [[Annette Sikveland]], norveška [[biatlon]]ka i dvostruka [[Spisak svjetskih prvaka u biatlonu|svjetska prvakinja]] * [[1976]] – [[Vedrana Božinović]], bosanskohercegovačka glumica i novinarka * [[1981]] – [[Anja Pärson]], [[švedska]] [[alpsko skijanje|alpska skijašica]] == Umrli == * [[1472]] – [[Leon Battista Alberti]], italijanski humanist, pjesnik, [[slikar]], [[kiparstvo|kipar]], [[arhitekt]], [[pravo|pravnik]] i [[matematičar]] * [[1595]] – [[Torquato Tasso]], [[italija]]nski [[pjesnik]] * [[1744]] – [[Anders Celsius]], švedski [[astronom]] * [[1995]] – [[Ginger Rogers]], američka glumica i plesačica * [[2022]] – [[Dunja Dimitrijević]], bosanskohercegovačka pijanistica == Praznici == * [[1945]] – Dan oslobođenja [[Italija|Italije]] u [[Drugi svjetski rat|Drugom svjetskom ratu]] == Vanjski linkovi == {{Commonscat|25 April}} * [http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/april/25 Na današnji dan (25. april), ''BBC.co.uk''] {{en simbol}} * [http://learning.blogs.nytimes.com/on-this-day/april-25/ Na današnji dan (25. april), ''nytimes.com''] {{en simbol}} {{Mjeseci}} [[Kategorija:Dani u godini|apr025]] ttm0cn1tnoif6ele9mhj4bwdv9d2oe9 15. juni 0 4848 3734285 3731468 2025-07-11T09:46:40Z Astrameri 151645 nova osoba pod "umrli" 3734285 wikitext text/x-wiki {{JuniKalendar}} '''15. juni / lipanj (15. 6)''' jest 166. dan godine po [[gregorijanski kalendar|gregorijanskom kalendaru]] (167. u [[prestupna godina|prestupnoj godini]]). Do kraja godine još je 199 dana. == Događaji == * [[1389]] – Vodila se [[bitka na Kosovu]] između udružene srpsko-bosanske i osmanlijske vojske. * [[1954]] – U [[Basel]]u osnovana [[UEFA]] ({{bs|Unija evropskih fudbalskih asocijacija}}). == Rođeni == === 19. vijek === * [[1843]] – [[Edvard Grieg]], [[Norveška|norveški]] [[kompozitor]] * [[1846]] – [[Leon Biliński]], poljski političar i ekonomist === 20. vijek === * [[1914]] – [[Jurij Vladimirovič Andropov]], [[SSSR|sovjetski]] [[političar]] i državnik * [[1919]] – [[Alberto Sordi]], [[italija]]nski [[glumac]] * [[1927]] – [[Hugo Pratt]], italijanski crtač [[strip]]ova * [[1932]] – [[Mario Cuomo]], [[SAD|američki]] političar, [[Spisak guvernera države New York|52.]] [[guverner države New York|guverner]] [[Političke podjele SAD-a|savezne države]] [[New York (savezna država)|New York]] * [[1933]] – [[Sergio Endrigo]], italijanski [[kantautor]] * [[1943]] – [[Johnny Hallyday]], pravog imena Jean-Philippe Smet, francuski rok-muzičar i glumac * [[1946]] – [[Demis Roussos]], [[Grčka|grčki]] [[pjevanje|pjevač]] * [[1953]] – [[Meri Cetinić]], [[hrvatska]] pjevačica * [[1963]] – [[Helen Hunt]], američka glumica * [[1964]] – [[Michael Laudrup]], [[Danska|danski]] [[nogomet]]aš * [[1967]] – [[Pavel Muslimov]], [[Rusija|ruski]] [[biatlon]]ac * [[1969.]] ** [[Oliver Kahn]], [[Njemačka|njemački]] nogometni [[golman]] ** [[Cédric Pioline]], [[Francuska|francuski]] [[tenis]]er * [[1974]] – [[Merle Viirmaa]], estonska [[biatlon]]ka * [[1986]] – [[Stjepan Hauser]], hrvatski violončelist * [[1992]] – [[Mohamed Salah]], [[egipat]]ski nogometaš == Umrli == === 19. vijek === * [[1849]] – [[James Knox Polk]], američki političar, [[Spisak predsjednika SAD-a|11.]] [[predsjednik SAD-a]] === 20. vijek === * [[1923]] – [[Leon Biliński]], poljski političar i ekonomist * [[1938]] – [[Ernst Ludwig Kirchner]], njemački [[slikar]] i [[grafika|grafičar]] * [[1996.|1996]] – [[Ella Fitzgerald]], američka [[džez]] pjevačica; === 21. vijek === * [[2023]] – [[Glenda Jackson]], britanska glumica i političarka == Praznici == * [[Svjetski dan vjetra]] == Vanjski linkovi == {{Commonscat|15 June}} * [http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/june/15/ Na današnji dan (15. juni), ''BBC.co.uk''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060613174919/http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/june/15/ |date= 13. 6. 2006}} {{en simbol}} * [http://learning.blogs.nytimes.com/on-this-day/june-15/ Na današnji dan (15. juni), ''nytimes.com''] {{en simbol}} {{Mjeseci}} [[Kategorija:Dani u godini|juni015]] mx652e4gg24cc6l7e656dlekohnswmc 17. juli 0 4882 3734234 3714968 2025-07-11T09:06:51Z Astrameri 151645 proširena informacija o umrlom 3734234 wikitext text/x-wiki {{JuliKalendar}} '''17. juli / srpanj (17. 7)''' jest 198. dan godine po [[gregorijanski kalendar|gregorijanskom kalendaru]] (199. u [[prestupna godina|prestupnoj godini]]). Do kraja godine još je 167 dana. == Događaji == * [[1922]] – Završena [[Prva zemaljska konferencija KPJ|Prva zemaljska konferencija]] [[Savez komunista Jugoslavije|Komunističke partije Jugoslavije]] u [[Beč]]u u [[Austrija]]; * [[1968]] – Osnovana [[Centralna banka Malte|Centralna banka]] [[Malta|Malte]]. * [[1993]] – Pripadnici [[Hrvatsko vijeće odbrane|Hrvatskog vijeća odbrane]] ulaze u bugojanske mjesne zajednice Vrbanja, Crniče i Vrpeč i do 28. jula 1993. ubijaju 45 civila bošnjačke nacionalnosti iz tih naselja. * [[1998]] – [[UNHCR]] proglasio [[Tuzla|Tuzlu]] otvorenim gradom. * [[2014]] – Oboren avion [[Malaysia Airlines|Malaysian Airlinesa]] s brojem [[Let 17 "Malaysia Airlinesa"|leta 17]] iznad [[Ukrajina|Ukrajine]]. Svih 283 putnika kao i svih 15 članova posade je izginulo. == Rođeni == === 18. vijek === * [[1714]] – [[Alexander Gottlieb Baumgarten]], njemački filozof * [[1787]] – [[Friedrich Krupp]], njemački industrijalac === 19. vijek === * [[1884]] – [[Boris Vladimirovič Asafjev]], ruski kompozitor === 20. vijek === * [[1920]] – [[Juan Antonio Samaranch]], španski sportski funkcioner * [[1927]] – [[Adi Mulabegović]], [[SFRJ|jugoslavenski]] i [[BiH|bosanskohercegovački]] karikaturist * [[1935]] – [[Donald Sutherland]], kanadski glumac * [[1939]] – [[Milva]], italijanska pjevačica i glumica * [[1944]] – [[Stanisław Łukaszczyk]], [[Poljska|poljski]] [[biatlon]]ac * [[1947]] – [[Camilla, vojvotkinja od Cornwalla]] * [[1952]] – [[David Hasselhoff]], američki glumac * 1952 – [[Nicolette Larson]], američka pjevačica * [[1954]] – [[Angela Merkel]], njemačka državnica i bivša kancelarka * [[1963]] – [[Matti Nykänen]], [[Finska|finski]] [[skijaš-skakač]] * [[1972]] – [[Fabiana Lovece]], argentinska [[biatlon]]ka == Umrli == === 14. vijek === * [[1399]] – [[Jadviga, kraljica Poljske|Jadviga]], [[poljska]] [[kraljica]] iz dinastije [[Anjou (dinastija)|Anžuvinaca]] i svetica [[Rimokatolička crkva|Rimokatoličke crkve]] === 16. vijek === * [[1588]] – [[Mimar Sinan]], glavni [[Osmanlije|osmanlijski]] arhitekt u službi [[sultan]]a [[Selim I|Selima I]], [[Sulejman I|Sulejmana Veličanstvenog]] i [[Murat III|Murata III]] === 18. vijek === * [[1790]] – [[Adam Smith]], škotski ekonomist i etičar === 20. vijek === * [[1926]] – [[Hermann Bollé]], austrijski [[arhitekt]] * [[1959]] – [[Billie Holiday]], američka [[Džez|jazz]] pjevačica === 21. vijek === * [[2009]] – [[Leszek Kołakowski]], poljski filozof * [[2011]] – [[Juan María Bordaberry]], urugvajski političar i diktator * [[2021]] – [[John Ehrensbeck]], [[SAD|američki]] [[biatlon]]ac == Praznici == {{Proširiti sekciju}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|17 July}} * [http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/july/17/ Na današnji dan (17. juli), ''BBC.co.uk''] {{en simbol}} * [http://learning.blogs.nytimes.com/on-this-day/july-17/ Na današnji dan (17. juli), ''nytimes.com''] {{en simbol}} {{Mjeseci}} [[Kategorija:Dani u godini|juli017]] od39ujxhqkuqu5wixt3mhkvyejr9ref Indija 0 5558 3734172 3713871 2025-07-11T06:42:54Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734172 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Indija | izvorno_ime = भारत गणराज्य* | ime_genitiv = | zastava = Flag of India.svg | zastava_širina = <!--Za druge mjere (nije potrebno)--> | grb = Emblem of India.svg | grb_širina = <!--Za druge mjere (nije potrebno)--> | vrsta_simbola = <!--npr. amblem etc. (ako nije grb)--> | uzrečica = "Satyameva Jayate" (Sanskrit) "Samo istina pobjeđuje"{{sfn|National Informatics Centre|2005}} | himna = "[[Jana Gana Mana]]"[[Datoteka:Jana Gana Mana instrumental.ogg]] | karta = India (orthographic projection).svg | opis_karte = Teritorija pod kontrolom Indije prikazana tamno zelenom bojom; teritorija na koju se polaže pravo, ali nije pod kontrolom, prikazana svijetlo zelenom bojom | širina_karte = <!--Za druge mjere (nije potrebno)--> | glavni_grad = [[New Delhi]] | glavni_grad_koordinate = {{Coord|28|36|50|N|77|12|30|E|type:city_region:IN}} | najveći_grad = | službeni_jezik = [[hindski jezik|hindski]] i [[engleski jezik|engleski]] | sistem_pisanja = | etničke_grupe = | religija = | demonim = | državno_uređenje = | vrsta_prve_vlasti = Predsjednica | vladar_prva_vlast = [[Droupadi Murmu]] | vrsta_druge_vlasti = Potpredsjednk | vladar_druga_vlast = [[Jagdeep Dhankhar]] | vrsta_treće_vlasti = Premijer | vladar_treća_vlast = [[Narendra Modi]] | zakonodavstvo = | vrsta_prvog_zakonodavstva = | naziv_prvog_zakonodavstva = | vrsta_drugog_zakonodavstva = | naziv_drugog_zakonodavstva = | vrsta_trećeg_zakonodavstva = | naziv_trećeg_zakonodavstva = | vrsta_četvrtog_zakonodavstva = | naziv_četvrtog_zakonodavstva = | vrsta_petog_zakonodavstva = | naziv_petog_zakonodavstva = | tip_suvereniteta = | nota_suvereniteta = | nastanak = | događaj1 = | događaj_datum1 = | događaj2 = | događaj_datum2 = | događaj3 = | događaj_datum3 = | događaj4 = | događaj_datum4 = | događaj5 = | događaj_datum5 = <!--Ima sve do događaj20 i događaj_datum20 --> | nezavisnost = 15. august 1947. | nezavisnost_priznato = | površina = 3.287.263 | po_površini_na_svijetu = 7. | procenat_vode = 9,6 | stanovnika = 1.210.854.000 | stanovnika_godina = 2011 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 2. | procjena = 1.428.627.663 | procjena_godina = 2023 | gustoća = 427,1 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 30. | bdp_ukupno = $16.019 biliona | bdp_godina = 2024 (procjena)<ref name="IMFWEO.IN">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2024/October/weo-report?c=534,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2029&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (India) |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=www.imf.org |date=22. 10. 2024 |access-date=22. 10. 2024}}</ref> | po_broju_bdp_na_svijetu = 3. | bdp_per_capita = $11.111<ref name="IMFWEO.IN" /> | bdp_per_capita_na_svijetu = 122. | bdp_nominalni_ukupno = $3.889 biliona | bdp_nominalni_godina = 2024 (procjena)<ref name="IMFWEO.IN" /> | bdp_nominalni_na_svijetu = 5. | bdp_nominalni_per_capita = $2.697<ref name="IMFWEO.IN" /> | bdp_nominalni_per_capita_na_svijetu = 141. | hdi = 0,644 | hdi_godina = 2022 | hdi_nivo = srednji | po_broju_hdi_na_svijetu = 134. | gini = 32,8 | gini_godina = 2021. | gini_nivo = srednja nejednakost | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[indijska rupija]] | vremenska_zona = [[UTC]] +5:30 | ljetno_računanje_vremena = | format_datuma = | najviša_tačka_ime = | najviša_tačka_metara = | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | nacionalni_dan = | vozacka_strana = | pozivni_broj = +91 | iso_kod = | internetski_nastavak = [[.in]] | komentar = }} '''Indija''', zvanično '''Republika Indija''',<ref>–{{citation|title=The Essential Desk Reference|url=https://books.google.com/books?id=yjcOAQAAMAAJ&pg=PA76|year=2002|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-512873-4|page=76}} "Official name: Republic of India."; –{{citation|author=John Da Graça|title=Heads of State and Government|url=https://books.google.com/books?id=M0YfDgAAQBAJ&pg=PA421|year=2017|publisher=[[Macmillan Publishers|Macmillan]]|location=London|isbn=978-1-349-65771-1|page=421}} "Official name: Republic of India; Bharat Ganarajya (Hindi)"; –{{citation|author=Graham Rhind|title=Global Sourcebook of Address Data Management: A Guide to Address Formats and Data in 194 Countries|url=https://books.google.com/books?id=iGdQDwAAQBAJ&pg=PA302|year=2017|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-1-351-93326-1|page=302}} "Official name: Republic of India; Bharat."; –{{citation|last=Bradnock|first=Robert W.|title=The Routledge Atlas of South Asian Affairs|url=https://books.google.com/books?id=zzjbCgAAQBAJ&pg=PA108|year=2015|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-317-40511-5|page=108}} "Official name: English: Republic of India; Hindi:Bharat Ganarajya"; –{{citation|title=Penguin Compact Atlas of the World|url=https://books.google.com/books?id=pLw-ReHIgvQC&pg=PA140|year=2012|publisher=[[Penguin Group|Penguin]]|isbn=978-0-7566-9859-1|page=140}} "Official name: Republic of India"; –{{citation|title=Merriam-Webster's Geographical Dictionary|url=https://books.google.com/books?id=Co_VIPIJerIC&pg=PA515|year=1997|isbn=978-0-87779-546-9|edition=3rd|publisher=[[Merriam-Webster]]|pages=515–516}} "Officially, Republic of India"; –{{citation|title=Complete Atlas of the World: The Definitive View of the Earth|url=https://books.google.com/books?id=O5moCwAAQBAJ&pg=PA54-IA10|edition=3rd|year=2016|publisher=[[DK Publishing]]|isbn=978-1-4654-5528-4|page=54}} "Official name: Republic of India"; –{{citation|title=Worldwide Government Directory with Intergovernmental Organizations 2013|url=https://books.google.com/books?id=CQWhAQAAQBAJ&pg=PA726|year=2013|publisher=[[CQ Press]]|isbn=978-1-4522-9937-2|page=726}} "India (Republic of India; Bharat Ganarajya)"</ref> jest [[suverena država]] u [[Južna Azija|Južnoj Aziji]], koja se prostire na 3,3 miliona kvadratnih kilometara, što odgovara veličini trećine [[Evropa|Evrope]], a zauzima veći dio [[Indijski potkontinent|Indijskog potkontinenta]]. Indija graniči s [[Bangladeš]]om, [[Mjanmar]]om, [[Kina|Kinom]], [[Butan]]om, [[Nepal]]om i [[Pakistan]]om,{{efn|[[Vlada Indije]] smatra [[Afganistan]] graničnom državom, jer smatra da je cijeli [[Kašmir]] dio Indije. Međutim, ovo je [[Sukob u Kašmiru|sporno]], a Kašmirom koji graniči s Afganistanom upravlja Pakistan.<ref>{{cite web |title=Ministry of Home Affairs (Department of Border Management) |url=https://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/BMIntro-1011.pdf|access-date=1. 9. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317182910/https://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/BMIntro-1011.pdf|archive-date=17. 3. 2015|url-status=dead}}</ref>}} a na jugu je dotiče [[Indijski okean]], gdje se nalaze [[Šri Lanka]] i [[Maldivi]]. Najveća gradska područja su [[Mumbai]] na jugozapadu i [[Kolkata]] na rijeci [[Ganges]]. Sa preko 1,4 milijarde stanovnika,<ref name="Dyson2018-219">{{harvnb|Dyson|2018|pp=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA219 219], 262}}</ref> Indija je najmnogoljudnija država u svijetu.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-65322706|title=Most populous nation: Should India rejoice or panic?|last=Biswas|first=Soutik|date=1. 5. 2023|website=[[BBC News]]|publisher=[[British Broadcasting Corporation]]|access-date=3. 5. 2023}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://www.un.org/development/desa/pd/sites/www.un.org.development.desa.pd/files/wpp2022_summary_of_results.pdf|title=World Population Prospects 2022: Summary of Results|publisher=United Nations Department of Social and Economic Affairs|year=2022|location=New York|pages=i}}</ref> == Etimologija == Ime Indija potječe od riječi ''Sindhu'', lokalnog imena za rijeku Ind.<ref>{{Citation|title=India (noun)|url=https://www.oed.com/view/Entry/94384#eid677811|work=[[Oxford English Dictionary]]|year=2009|edition=3rd}} (subscription required)</ref>{{sfn|Thieme|1970|pp=447–450}} Zanimljivo je da Vede nemaju nikakvo posebno ime za Indiju. Razne političke stranke predlagale su za Indiju različita imena, među kojima su bili Hindustan, Hindu Rashtra i Bharath. Ime ''Bharat'' potječe od dva hinduska kralja po imenu Bharata. "Bha" na sanskrtu znači znanje ili svjetlost, a "rat" je glagol "raditi", pa je "bharat" onaj koji traži znanje. Indija je bila poznata i kao Hindustan (zemlja Hindusa), ali se to ime izbjegavalo nakon stjecanja nezavisnosti 1947, jer je indijski narod odlučio da će Indija biti sekularna država. == Geografija == Geografija Indije ekstremno je raznolika s krajolikom koji se proteže od snijegom pokrivenih planinskih lanaca do pustinja, nizija, brežuljaka i visoravni. Klima se kreće od ekvatorijalne na krajnjem jugu do klime tundre na himalajskim visinama. Indija obuhvata većinu Indijskog potkontinenta i ima obalu dugu preko 7.000&nbsp;km, od koje većina leži na poluostrvu Dekanu, isturenom u Indijski okean. Indija na zapadu graniči s Arapskim morem, a na istoku s Bengalskim zaljevom. Plodna indogangeska ravan zauzima većinu sjeverne, srednje i istočne Indije, dok visoravan Dekan zauzima većinu južne Indije. Na zapadu zemlje nalazi se pustinja Thar, koja se sastoji od mješovite stjenovite i pješčane pustinje, dok indijske istočne i sjeveroistočne granice čini visoki himalajski lanac. Najviša tačka u Indiji je sporna zbog teritorijalnog spora s Pakistanom. Prema indijskoj tvrdnji najviša tačka (smještena u spornoj teritoriji Kashmira) jeste K2 na visini od 8.611 m. Najviša tačka na neosporno indijskoj teritoriji je Kanchenjunga na 8.598 m. Indija graniči s Pakistanom, Narodnom Republikom Kinom, Bangladešom, Mjanmarom, Nepalom, Butanom i Afganistanom. Šri Lanka i Maldivi su ostrvske države južno od Indije. Zemlja je podijeljena na 28 država, šest federalnih administrativnih saveznih teritorija i teritoriju glavnog grada. Političke podjele općenito slijede lingvističke i etničke granice umjesto geografskih prijelaza. === Položaj i veličina === Indija leži sjeverno od ekvatora između 8° 4' i 37° 6' sjeverne geografske širine i 68° 7' i 97° 25' istočne geografske dužine. Po veličini je sedma najveća zemlja na svijetu s ukupnom površinom od 3.287.263&nbsp;km<sup>2</sup>. Udaljenost od sjevera do juga iznosi 3.214&nbsp;km, a od istoka do zapada 2.933&nbsp;km. Indija ima kopnenu granicu dugu 15.200&nbsp;km i obalnu liniju od 7.516,5&nbsp;km. Andamanska i Nikobarska ostrva u Bengalskom zalivu i Lakshadweep u Arapskom moru također su dijelovi Indije. Indija je omeđena Arapskim morem na jugozapadu i Bengalskim zalivom na jugoistoku. Na sjeveru, sjeveroistoku i sjeverozapadu nalaze se Himalaji. Kanyakumari tvori južni vrh indijskog poluostrva koji se sužava prije završetka u Indijskom okeanu. === Politička geografija === Indija je podijeljena na 28 država (koje su dalje podijeljene na distrikte), šest saveznih teritorija i teritoriju nacionalnog glavnog grada Delhi. Države imaju vlastite izabrane vlade, dok saveznim teritorijima upravljaju administratori koje postavlja savezna vlada. Indija polaže pravo na državu Jammu i Kashmir, ali to osporavaju Pakistan i Kina, koji upravljaju dijelovima teritorije. Kina polaže pravo na državu Arunachal Pradesh, koja se nalazi pod upravom Indije. === Geografske regije === Indija se dijeli na sedam geografskih regija. One su # Sjeverne planine koje uključuju Himalaje i sjeveroistočne planinske lance. # Indogangeska ravan # Pustinja Thar # Središnja pobrđa i visoravan Dekan # Istočna obala # Zapadna obala # Granična mora i ostrva === Planine === Veliki luk planina, sastavljen od lanaca Himalaja, Hindukuša i Patkaija, definira indijski potkontinent. Te su planine oblikovane tektonskim sudarima indijske i evroazijske ploče koji su započeli prije otprilike 50 miliona godina i traju i danas. Ovi su planinski lanci dom nekima od najviših planina na svijetu, te osiguravaju prirodnu prepreku protiv hladnih polarnih vjetrova. Oni također omogućuju monsune koji pokreću klimu u Indiji. Brojne rijeke koje izviru u tim planinama osiguravaju vodu za plodnu indogangesku ravan. Biogeografi označavaju te planine granicom između dviju velikih zemljinih ekozona: umjerenog Paleoarktika koji prekriva većinu Evroazije, te tropske i suptropske Indomalajske ekozone koja uključuje indijski potkontinent i prostire se na Jugoistočnu Aziju i Indoneziju. U historiji su navedeni lanci služili kao prepreka osvajačima. Indija ima nekoliko većih planinskih lanaca čiji se vrhovi nalaze iznad 1.000 m. Himalaji su jedini planinski lanci koji imaju snijegom prekrivene vrhove. Ti lanci su: # Aravalli # Istočni Gati # Himalaji # Patkai # Vindhyas # Sahyadri ili Zapadni Gati # Satpuras === Himalaji === Himalaji se protežu od države Jammu i Kashmir na zapadu do države Arunachal Pradesh na istoku. Te države uz Himachal Pradesh, Uttaranchal i Sikkim leže uglavnom u himalajskoj regiji. Neki od himalajskih vrhova prelaze visinu od 7.000 m, a snježna granica se proteže između 6.000 m u Sikkimu do oko 3.000 m u Kashmiru. Kanchenjunga, koja se nalazi u Sikkimu, najviša je tačka na indijskoj teritoriji (neosporno). Većina vrhunaca u Himalajama ostaje snijegom prikovana tokom čitave godine. == Vlada == Od donošenja Ustava 1950. Indija je parlamentarna republlika. === Predsjednik republike === Od 25. jula 2012. predsjednik je [[Pranab Mukherjee]]. [[Datoteka:Pranab_Mukherjee_-_World_Economic_Forum_Annual_Meeting_Davos_2009.jpg|mini|desno|150px|Pranab Mukherjee]] == Političke podjele == Indija je upravno podijeljena na 28 saveznih država, šest saveznih teritorija, dok glavni grad [[New Delhi]] ima poseban status. '''Savezne države:''' {|{{prettytable}} | # [[Andhra Pradesh]] # [[Arunachal Pradesh]] # [[Assam]] # [[Bihar]] # [[Chhattisgarh]] # [[Goa]] # [[Gujarat]] # [[Haryana]] # [[Himachal Pradesh]] # [[Jammu i Kashmir]] # [[Jharkhand]] # [[Karnataka]] # [[Kerala]] # [[Madhya Pradesh]] | <ol start="15"> <li> [[Maharashtra]] <li> [[Manipur]] <li> [[Meghalaya]] <li> [[Mizoram]] <li> [[Nagaland]] <li> [[Odisha]]<!--Do not change this per [[WP:COMMONNAME]].--> <li> [[Punjab (Indian state)|Punjab]] <li> [[Rajasthan]] <li> [[Sikkim]] <li> [[Tamil Nadu]] <li> [[Telangana]] <li> [[Tripura]] <li> [[Uttar Pradesh]] <li> [[Uttarakhand]] <li> [[West Bengal]]</ol> |} [[Datoteka:Political_map_of_India_EN.svg|mini|[[Savezne države i teritorije Indije]]]] '''Savezne teritorije:''' <ol type="A"> <li> [[Andamani i Nikobari]] <li> [[Chandigarh]] <li> [[Dadra i Nagar Haveli]] <li> [[Daman i Diu]] <li> [[Lakshadweep]] <li> [[Pondicherry]] </ol> '''Teritorija glavnog grada:''' <ol type="A" start="7"> <li> [[Teritorija glavnog grada|Delhi]] </ol> == Privreda == Privredu karakteriziraju nizak [[GNP]] i velik jaz između bogatih i siromašnih. Važniji izvori prihoda su: ugalj, željezna ruda, [[mangan]], boksit, bakar, sumpor, titan, kromit, [[zemni plin]], [[dijamant]]i, [[nafta]], vapnenac, [[čaj]], kafa, guma, papar, kokosov orah, juta, pamuk itd. == Demografija == {{Glavni|Demografija Indije}} Približno 75% stanovnika indoarijskog je porijekla, 23% čine Dravidi, koji nastanjuju južnu Indiju. U Indiji postoji mnogo religija. Četiri petine stanovništva čine hinduisti, 13,4% muslimani, 2,4% kršćani, 2% siki, 0,7% budisti. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == * [[Agni-V]] == Bilješke == {{Spisaknapomena}} == Reference == {{Refspisak}} == Dodatna literatura == '''Pregled''' {{refbegin|33em}} * {{citation|title=India|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/india/|access-date=10. 7. 2021|ref={{sfnRef|Central Intelligence Agency}}}} * {{citation|date=decembar 2004|title=Country Profile: India|edition=5th|work=[[Library of Congress Country Studies]]|publisher=[[Library of Congress]] [[Federal Research Division]]|url=https://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20110927131058/https://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf|archive-date=27. 9. 2011|access-date=30. 9. 2011|url-status=dead|ref={{sfnRef|Library of Congress|2004}}}} * {{citation|last1=Heitzman|first1=James|last2=Worden|first2=Robert L.|year=1996|title=India: A Country Study|series=Area Handbook Series|publisher=[[Library of Congress]]|place=Washington, D.C.|isbn=978-0-8444-0833-0|url=https://archive.org/details/indiacountrystud0000unse}} * {{citation|title=India|publisher=[[International Monetary Fund]]|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=534&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=88&pr1.y=9|access-date=14. 10. 2011|ref={{sfnRef|International Monetary Fund}}}} * {{citation|title=Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India|publisher=[[Registrar General and Census Commissioner of India|Office of the Registrar General and Census Commissioner]]|url=https://censusindia.gov.in/2011-prov-results/prov_results_paper1_india.html|ref={{sfnRef|Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India}}|access-date=18. 10. 2021}} * Robinson, Francis, ed. ''The Cambridge Encyclopedia of India, Pakistan, Bangladesh, Sri Lanka, Nepal, Bhutan and the Maldives'' (1989) * {{citation|date=24. 1. 1950|title=Constituent Assembly of India – Volume XII|publisher=[[National Informatics Centre]], [[Government of India]]|url=https://parliamentofindia.nic.in/ls/debates/vol12p1.htm |access-date=17. 7. 2011|ref={{sfnRef|Constituent Assembly of India|1950}}|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721173243/https://parliamentofindia.nic.in/ls/debates/vol12p1.htm|archive-date=21. 7. 2011}} {{refend}} '''Etimologija''' {{refbegin|33em}} * {{cite journal |last=Barrow |first=Ian J. |title=From Hindustan to India: Naming change in changing names |journal=South Asia: Journal of South Asian Studies |volume=26 |pages=37–49 |number=1 |year=2003 |doi=10.1080/085640032000063977|s2cid=144039519}} * {{cite journal |last=Clémentin-Ojha |first=Catherine |title='India, that is Bharat...': One Country, Two Names |journal=South Asia Multidisciplinary Academic Journal |volume=10 |year=2014 |url=https://journals.openedition.org/samaj/3717 |archive-date=28. 9. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150928035644/https://samaj.revues.org/3717}} * {{cite book |last=Thieme |first=P. |chapter=Sanskrit ''sindu-/Sindhu-'' and Old Iranian ''hindu-/Hindu-'' |editor1=Mary Boyce |editor2=Ilya Gershevitch |year=1970 |title=W. B. Henning Memorial Volume |publisher=[[Lund Humphries]] |isbn=978-0-85331-255-0 |url=https://books.google.com/books?id=e3UBAAAAMAAJ}} {{refend}} '''Historija''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last1=Asher|first1=C. B.|last2=Talbot|first2=C.|year=2006|title=India Before Europe |publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-80904-7|url=https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC}} * {{citation|last1=Asher|first1=C. B.|last2=Talbot|first2=C.|year=2008|title=India Before Europe t|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-51750-8}} * {{citation|last=Brown|first=J. M.|author-link=Judith M. Brown|year=1994|title=Modern India: The Origins of an Asian Democracy|edition=2nd|series=[[The Short Oxford History of the Modern World]]|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-873113-9|url=https://books.google.com/books?id=PaKdsF8WzbcC}} * {{citation|last1=Coningham|first1=Robin|last2=Young|first2=Ruth|title=The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE|url=https://books.google.com/books?id=hB5TCgAAQBAJ|year=2015|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-84697-4}} * {{citation|last=Copland|first=I.|year=2001|title=India 1885–1947: The Unmaking of an Empire|publisher=[[Longman]]|isbn=978-0-582-38173-5|url=https://books.google.com/books?id=Dw1uAAAAMAAJ}} * {{citation|last1=Kulke|first1=H.|last2=Rothermund|first2=D.|author1-link=Hermann Kulke|year=2004|title=A History of India|series=4th|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-415-32920-0|url=https://books.google.com/books?id=V73N8js5ZgAC}} * {{citation|last=Ludden|first=D.|year=2002|title=India and South Asia: A Short History|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-85168-237-9}} * {{citation|last=Ludden|first=D.|year=2014|title=India and South Asia: A Short History|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-85168-936-1|edition=2nd, revised|url=https://books.google.com/books?id=pBq9DwAAQBAJ}}<!--ISBN and year from book pages--> * {{citation|last1=Metcalf|first1=Barbara D.|last2=Metcalf|first2=Thomas R.|author1-link=Barbara Metcalf |author2-link=Thomas R. Metcalf|year=2006|title=A Concise History of Modern India|edition=2nd|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-68225-1|url=https://books.google.com/books?id=iuESgYNYPl0C}} * {{citation|last1=Metcalf|first1=Barbara D.|last2=Metcalf|first2=Thomas R.|year=2012|title=A Concise History of Modern India|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-1-107-02649-0 |url=https://books.google.com/books?id=mjIfqyY7jlsC}} * {{citation|last=Peers|first=D. M.|year=2006|title=India under Colonial Rule: 1700–1885 |publisher=[[Pearson Education|Pearson Longman]]|isbn=978-0-582-31738-3|url=https://books.google.com/books?id=6iNuAAAAMAAJ}} * {{citation|last=Peers|first=D. M.|year=2013|title=India Under Colonial Rule: 1700–1885|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-317-88286-2|url=https://books.google.com/books?id=dyQuAgAAQBAJ|access-date=13. 8. 2019}} * {{citation|last1=Petraglia|first1=Michael D. |last2=Allchin|first2=Bridget |author-link2=Bridget Allchin|editor=Michael Petraglia |editor2=Bridget Allchin|title=The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Qm9GfjNlnRwC&pg=PA6|year=2007|publisher=[[Springer Publishing]]|isbn=978-1-4020-5562-1| chapter=Human evolution and culture change in the Indian subcontinent}} * {{citation|last=Possehl|first=G.|author-link=Gregory Possehl|title=The Indus Civilization: A Contemporary Perspective|year=2003|publisher=[[Rowman & Littlefield|Rowman Altamira]]|isbn=978-0-7591-0172-2 |url=https://books.google.com/books?id=pmAuAsi4ePIC}} * {{citation|last=Robb|first=P.|title=A History of India|year=2001|publisher=[[Palgrave Macmillan|Palgrave]] |isbn=978-0-333-69129-8|url-access=registration|url=https://archive.org/details/historyofindia00pete}} * {{citation|last=Robb|first=P.|title=A History of India|year=2011|publisher=[[Palgrave Macmillan]] |isbn=978-0-230-34549-2|url=https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC}} * {{citation|last=Sarkar|first=S.|year=1983|title=Modern India: 1885–1947|place=Delhi|publisher=[[Macmillan Publishers|Macmillan]]|isbn=978-0-333-90425-1|url=https://books.google.com/books?id=rVxuAAAAMAAJ}} * {{citation|last=Singh|first=Upinder|author-link=Upinder Singh|title=A History of Ancient and Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century|year=2009|publisher=[[Longman]]|location=Delhi|isbn=978-81-317-1677-9 |url=https://books.google.com/books?id=H3lUIIYxWkEC}} * {{citation|last=Singh|first=Upinder|title=Political Violence in Ancient India|year=2017|publisher=[[Harvard University Press]]|isbn=978-0-674-98128-7|url=https://books.google.com/books?id=dYM4DwAAQBAJ}} * {{citation|last=Sripati|first=V.|year=1998|title=Toward Fifty Years of Constitutionalism and Fundamental Rights in India: Looking Back to See Ahead (1950–2000)|journal=[[American University International Law Review]] |volume=14 |issue=2|pages=413–496}} * {{citation|last=Stein|first=B.|author-link=Burton Stein|year=1998|title=A History of India |publisher=[[Wiley-Blackwell]]|place=Oxford|isbn=978-0-631-20546-3 |url=https://books.google.com/books?id=SXdVS0SzQSAC}} * {{citation|last=Stein|first=B.|author-link=Burton Stein|editor-last=Arnold|editor-first=D.|year=2010 |title=A History of India|edition=2nd|publisher=[[Wiley-Blackwell]]|place=Oxford|isbn=978-1-4051-9509-6 |url=https://books.google.com/books?id=QY4zdTDwMAQC}} * {{citation|last=Witzel|first=Michael|author-link=Michael Witzel|editor=Gavin D. Flood|title=The Blackwell companion to Hinduism|chapter-url=https://books.google.com/books?id=qSfneQ0YYY8C|access-date=15. 3. 2012 |year=2003 |publisher=[[John Wiley & Sons]]|isbn=978-0-631-21535-6|chapter=Vedas and Upanișads}} * {{citation|last=Wolpert|first=S.|author-link=Stanley Wolpert|year=2003|title=A New History of India|edition=7th|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-516678-1}} {{refend}} '''Geografija''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last1=Ali|first1=J. R.|last2=Aitchison|first2=J. C.|year=2005|title=Greater India|journal=[[Earth-Science Reviews]]|volume=72|issue=3–4|pages=170–173|doi=10.1016/j.earscirev.2005.07.005|bibcode=2005ESRv...72..169A}} * {{citation|last1=Basu|first1=Mahua|last2=Xavier|first2=Savarimuthu|year=2017|title=Fundamentals of Environmental Studies |url=https://books.google.com/books?id=nXmLDgAAQBAJ&pg=PA78 |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-1-316-87051-8}} * {{citation|last=Chang|first=J. H.|year=1967|title=The Indian Summer Monsoon|periodical=[[Geographical Review]]|volume=57|issue=3|pages=373–396|doi=10.2307/212640|jstor=212640|publisher=[[American Geographical Society]], Wiley|bibcode=1967GeoRv..57..373C }} * {{citation|year=1988 |title=Forest (Conservation) Act, 1980 with Amendments Made in 1988 |publisher=Department of Environment and Forests, Government of the Andaman and Nicobar Islands |url=https://forest.and.nic.in/fca1980.pdf |access-date=25. 7. 2011 |ref={{sfnRef|Department of Environment and Forests|1988}} |url-status=dead |archive-date=21. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110721163118/https://forest.and.nic.in/fca1980.pdf}} * {{citation|last1=Dikshit|first1=K. R.|last2=Schwartzberg|first2=Joseph E.|author2-link=Joseph E. Schwartzberg|title=India: Land|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|date=2023 |pages=1–29}} * {{citation|last=Duff|first=D.|author-link = Donald Duff (geologist and author)|year=1993|title=Holmes Principles of Physical Geology|edition=4th|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-7487-4381-0|url=https://books.google.com/books?id=E6vknq9SfIIC&pg=PT353}} * {{citation|last=Kaul|first=R. N.|editor-last=Kaul|editor-first=R. N.|year=1970|chapter=The Indian Subcontinent: Indo-Pakistan|title=Afforestation in Arid Zones|isbn=978-94-010-3352-7|location=The Hague|publisher=Dr. W. Junk, N.V., Publishers}} * {{citation|last1=Kumar|first1=V. Sanil|last2=Pathak|first2=K. C.|last3=Pednekar|first3=P.|last4=Raju |first4=N. S. N.|last5=Gowthaman|first5=R.|year=2006|title=Coastal processes along the Indian coastline |periodical=[[Current Science]]|volume=91|issue=4|pages=530–536 |url=https://drs.nio.org/drs/bitstream/2264/350/1/Curr_Sci_91_530.pdf|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090908141613/https://drs.nio.org/drs/bitstream/2264/350/1/Curr_Sci_91_530.pdf|archive-date=8. 9. 2009}} * {{citation|last1=Mcgrail|first1=Sean|last2=Blue|first2=Lucy|last3=Kentley|first3=Eric|last4=Palmer |first4=Colin|year=2003|title=Boats of South Asia|url=https://books.google.com/books?id=v1eBAgAAQBAJ |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-1-134-43130-4}} * {{citation|year=2007|title=India Yearbook 2007|publisher=Publications Division, [[Ministry of Information and Broadcasting (India)|Ministry of Information and Broadcasting]], [[Government of India]]|place=New Delhi|isbn=978-81-230-1423-4|ref={{sfnRef|Ministry of Information and Broadcasting|2007}}}} * {{citation|last=Posey|first=C. A.|year= 1994|title=The Living Earth Book of Wind and Weather|publisher=[[Reader's Digest Association|Reader's Digest]]|isbn=978-0-89577-625-9 |url=https://archive.org/details/livingearthbooko00pose}} * {{citation|last1=Prakash|first1=B.|last2=Kumar|first2=S.|last3=Rao|first3=M. S.|last4=Giri|first4=S. C.|year=2000|title=Holocene Tectonic Movements and Stress Field in the Western Gangetic Plains|journal=[[Current Science]] |volume=79|issue=4|pages=438–449|url=https://www.ias.ac.in/currsci/aug252000/prakash.pdf|ref={{sfnRef|Prakash et al.|2000}}}} * {{citation|last=Prasad|first=Ishwar|editor-last=Mani|editor-first=M. S.|year=1974|chapter=The Ecology of Vertebrates of the Indian Desert|title=Ecology and Biogeography in India|location=The Hague|publisher=Dr. W. Junk bv Publishers|isbn=978-94-010-2333-7}} {{refend}} '''Bioraznolikost''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Basak|first=R. K.|year=1983|title=Botanical Survey of India: Account of Its Establishment, Development, and Activities|publisher=India. [[Department of Environment]]|url=https://books.google.com/books?id=yXAVcgAACAAJ|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|last1=Crame|first1=J. A.|last2=Owen|first2=A. W.|year= 2002|title=Palaeobiogeography and Biodiversity Change: The Ordovician and Mesozoic–Cenozoic Radiations|series=Geological Society Special Publication|issue=194|publisher=[[Geological Society of London]]|isbn=978-1-86239-106-2|url=https://books.google.com/books?id=YswVy5YolYsC&pg=PA142|access-date=8. 12. 2011}} * {{citation|last1=Karanth|first1=K. Ullas|last2=Gopal|first2=Rajesh |editor=Rosie Woodroffe |editor2=Simon Thirgood |editor3=Alan Rabinowitz |year=2005 |title=People and Wildlife, Conflict Or Co-existence? |url=https://books.google.com/books?id=6vNzRzcjntAC|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-53203-7|chapter=An ecology-based policy framework for human-tiger coexistence in India}} * {{citation|last=Karanth|first=K. P.|year=2006|title=Out-of-India Gondwanan Origin of Some Tropical Asian Biota|journal=[[Current Science]]|volume=90|issue=6|pages=789–792 |url=https://www.iisc.ernet.in/currsci/mar252006/789.pdf|access-date=18. 5. 2011|archive-date=11. 4. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190411223533/https://www.iisc.ernet.in/currsci/mar252006/789.pdf |url-status=dead}} * {{citation|last=Mace|first=G. M.|date= 1994|title=1994 IUCN Red List of Threatened Animals |work=World Conservation Monitoring Centre|publisher=[[International Union for Conservation of Nature]] |isbn=978-2-8317-0194-3 |url=https://books.google.com/books?id=dyy0HilL9ecC&pg=PR4}} * {{citation|last=Tritsch|first=M. F.|year=2001|title=Wildlife of India|publisher=[[HarperCollins]]|place=London|isbn=978-0-00-711062-9|url=https://archive.org/details/wildlifeofindia0000trit}} * {{citation|date=9. 9. 1972|title=Indian Wildlife (Protection) Act, 1972|publisher=[[Ministry of Environment and Forests (India)|Ministry of Environment and Forests]], [[Government of India]] |url=https://envfor.nic.in/legis/wildlife/wildlife1.html|access-date=25. 7. 2011|ref={{sfnRef|Ministry of Environment and Forests 1972}}}} {{refend}} '''Politika''' {{refbegin|33em}} * {{cite journal|last1=Banerjee|first1=Sumanta|title=Civilising the BJP|journal=[[Economic & Political Weekly]]|date=22. 7. 2005|volume=40|issue=29|pages=3116–3119|jstor=4416896}} * {{citation|last=Bhambhri|first=C. P.|year=1992|title=Politics in India, 1991–1992|publisher=Shipra |isbn=978-81-85402-17-8|url=https://books.google.com/books?id=pf5HAAAAMAAJ|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|last1=Burnell|first1=P. J.|last2=Calvert|first2=P.|year=1999|title=The Resilience of Democracy: Persistent Practice, Durable Idea|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-0-7146-8026-2 |url=https://books.google.com/books?id=hv6TkML5_HAC&pg=PA271|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|agency=Press Trust of India|date=16. 5. 2009|title=Second UPA Win, A Crowning Glory for Sonia's Ascendancy|url=https://www.business-standard.com/india/news/second-upa-wincrowning-glory-for-sonia%5Cs-ascendancy/61892/on |access-date=13. 6. 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305072031/http://www.business-standard.com/article/economy-policy/second-upa-win-a-crowning-glory-for-sonia-s-ascendancy-109051600183_1.html |archive-date=5. 3. 2016 |ref={{sfnRef|Business Standard|2009}}|newspaper=[[Business Standard]] India|last1=India |first1=Press Trust of }} * {{citation|last=Chander|first=N. J.|year=2004|title=Coalition Politics: The Indian Experience|publisher=Concept Publishing Company|isbn=978-81-8069-092-1|url=https://books.google.com/books?id=G_QtMGIczhMC&pg=PA117|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|last1=Dunleavy|first1=P.|last2=Diwakar|first2=R.|last3=Dunleavy|first3=C.|year=2007|title=The Effective Space of Party Competition|issue=5|publisher=[[London School of Economics]] and Political Science |url=https://www2.lse.ac.uk/government/research/resgroups/PSPE/pdf/PSPE_WP5_07.pdf|access-date=27. 9. 2011|archive-date=28. 10. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071028005708/https://www.lse.ac.uk/collections/government/PSPE/pdf/PSPE_WP5_07.pdf|url-status=dead}} * {{citation|last=Dutt|first=S.|year=1998|title=Identities and the Indian State: An Overview|journal=[[Third World Quarterly]]|volume=19|issue=3|pages=411–434|doi=10.1080/01436599814325}} * {{citation|last=Echeverri-Gent|first=J.|editor-last=Ayres|editor-first=A.|editor2-last=Oldenburg|editor2-first=P.|date=januar 2002|title=Quickening the Pace of Change|chapter=Politics in India's Decentred Polity|series=India Briefing|publisher=[[M. E. Sharpe]]|place=London|pages=[https://archive.org/details/indiabriefingqui0000unse/page/19 19–53]|isbn=978-0-7656-0812-3|chapter-url=https://archive.org/details/indiabriefingqui0000unse/page/19}} * {{citation|date=14. 3. 2009|title=Current Recognised Parties|work=[[Election Commission of India]]|url=https://eci.nic.in/eci_main/ElectoralLaws/OrdersNotifications/Symbols_Sep_2009.pdf|access-date=5. 7. 2010|ref={{sfnRef|Election Commission of India}}}} * {{citation|last=Gledhill|first=A.|year=1970|title=The Republic of India: The Development of its Laws and Constitution|publisher=[[Greenwood Publishing Group|Greenwood]]|isbn=978-0-8371-2813-9|url=https://books.google.com/books?id=cHAjPQAACAAJ|access-date=21. 7. 2011}} * {{cite journal|last1=Malik|first1=Yogendra K.|last2=Singh|first2=V. B.|title=Bharatiya Janata Party: An Alternative to the Congress (I)?|journal=[[Asian Survey]]|date=april 1992|volume=32|issue=4|pages=318–336 |jstor=2645149 |doi=10.2307/2645149}} * {{citation|last=Mathew|first=K. M.|year=2003|title=Manorama Yearbook|publisher=[[Malayala Manorama]] |isbn=978-81-900461-8-3|url=https://books.google.com/books?id=jDaLQwAACAAJ|access-date=21. 7. 2011}} * {{citation|title=National Symbols|work=Know India|publisher=[[National Informatics Centre]], [[Government of India]]|url=https://www.india.gov.in/india-glance/national-symbols|access-date=18. 4. 2021|ref={{sfnRef|National Informatics Centre|2005}}|url-status=live|archive-date=18. 4. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210418054958/https://www.india.gov.in/india-glance/national-symbols}} * {{citation|last=Neuborne|first=Burt|year=2003|title=The Supreme Court of India|journal=International Journal of Constitutional Law|volume=1|issue=3|pages=476–510|doi=10.1093/icon/1.3.476|doi-access=free}} * {{citation|last=Pylee|first=M. V.|year=2003a|title=Constitutional Government in India|chapter=The Longest Constitutional Document|edition=2nd|publisher=[[S. Chand]]|isbn=978-81-219-2203-6|chapter-url=https://books.google.com/books?id=veDUJCjr5U4C}} * {{citation|last=Pylee|first=M. V.|year=2003b|title=Constitutional Government in India|chapter=The Union Judiciary: The Supreme Court|edition=2nd|publisher=[[S. Chand]]|isbn=978-81-219-2203-6|chapter-url=https://books.google.com/books?id=veDUJCjr5U4C&pg=PA314|access-date=2. 11. 2007}} * {{citation|last=Sarkar|first=N. I.|title=Sonia Gandhi: Tryst with India|year=2007|publisher=[[Atlantic Books|Atlantic]]|isbn=978-81-269-0744-1|url=https://books.google.com/books?id=26flsWUf8fkC|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|last=Sharma|first=R.|year=1950|title=Cabinet Government in India|journal=[[Parliamentary Affairs]]|volume=4|issue=1|pages=116–126|doi=10.1093/oxfordjournals.pa.a052755}} * {{citation|last=Sharma|first=B. K.|year= 2007|title=Introduction to the Constitution of India|edition=4th|publisher=[[Prentice Hall]]|isbn=978-81-203-3246-1|url=https://books.google.com/books?id=srDytmFE3KMC&pg=PA161}} * {{citation|last=Sinha|first=A.|year=2004|title=The Changing Political Economy of Federalism in India|journal=[[India Review]]|volume=3|issue=1|pages=25–63|doi=10.1080/14736480490443085|s2cid=154543286}} * {{citation|last=Wheare|first=K. C.|year= 1980|title=Federal Government|edition=4th|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-313-22702-8|url=https://archive.org/details/federalgovernmen00whearich}} {{refend}} '''Vanjski odnosi i vojska''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Alford|first=P.|date=7. 7. 2008|title=G8 Plus 5 Equals Power Shift|work=[[The Australian]]|url=https://www.theaustralian.com.au/news/g8-plus-5-equals-power-shift/story-e6frg6t6-1111116838759|access-date=21. 11. 2009}} * {{citation|last=Behera|first=L. K.|date=7. 3. 2011|title=Budgeting for India's Defence: An Analysis of Defence Budget 2011–2012|publisher=[[Institute for Defence Studies and Analyses]]|url=https://www.idsa.in/idsacomments/BudgetingforIndiasDefence2010-11_lkbehera_030310.html|access-date=4. 4. 2011}} * {{citation|date=11. 2. 2009|title=Russia Agrees India Nuclear Deal|work=[[BBC News]]|publisher=[[BBC]]|url=https://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7883223.stm|access-date=22. 8. 2010|ref={{sfnRef|British Broadcasting Corporation 2009}}}} * {{citation|last=Curry|first=B.|date=27. 6. 2010|title=Canada Signs Nuclear Deal with India|work=[[The Globe and Mail]]|url=https://www.theglobeandmail.com/news/world/g8-g20/news/canada-signs-nuclear-deal-with-india/article1620801/|access-date=13. 5. 2011|archive-date=25. 5. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525115702/https://www.theglobeandmail.com/news/world/g8-g20/news/canada-signs-nuclear-deal-with-india/article1620801/|url-status=dead}} * {{citation|date=8. 4. 2008|title=EU-India Strategic Partnership|work=Europa: Summaries of EU Legislation|url=https://europa.eu/legislation_summaries/external_relations/relations_with_third_countries/asia/r14100_en.htm|access-date=14. 1. 2011|publisher=[[European Union]]|ref={{sfnRef|European Union 2008}}|archive-url=https://web.archive.org/web/20110503194700/https://europa.eu/legislation_summaries/external_relations/relations_with_third_countries/asia/r14100_en.htm|archive-date=3. 5. 2011|url-status=dead}} * {{citation|last=Ghosh|first=A.|title=India's Foreign Policy|year= 2009|publisher=[[Pearson PLC|Pearson]]|isbn=978-81-317-1025-8|url=https://books.google.com/books?id=Y32u4JMroQgC}} * {{citation|last=Gilbert|first=M.|year=2002|title=A History of the Twentieth Century|publisher=[[William Morrow and Company|William Morrow]]|isbn=978-0-06-050594-3|url=https://books.google.com/books?id=jhwY1j8Ao3kC&pg=PA486|access-date=22. 7. 2011}} * {{citation|last=Kumar|first=A. V.|date=1. 5. 2010|title=Reforming the NPT to Include India|work=[[Bulletin of the Atomic Scientists]]|url=https://thebulletin.org/reforming-npt-include-india|access-date=1. 11. 2010|archive-date=7. 4. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140407061019/http://thebulletin.org/reforming-npt-include-india|url-status=dead}} * {{citation|last=Miglani|first=S.|date=28. 2. 2011|title=With An Eye on China, India Steps Up Defence Spending|work=[[Reuters]]|url=https://www.reuters.com/article/india-budget-military-idUSSGE71R02Y20110228|access-date=6. 7. 2011|archive-date=2. 5. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110502153348/https://www.reuters.com/article/2011/02/28/india-budget-military-idUSSGE71R02Y20110228|url-status=live}} * {{citation|last=Nair|first=V. K.|year=2007|title=No More Ambiguity: India's Nuclear Policy|website=afsa.org|url=https://www.afsa.org/fsj/oct02/nair.pdf|access-date=7. 6. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927041401/https://www.afsa.org/fsj/oct02/nair.pdf|archive-date=27. 9. 2007}} * {{citation|last=Pandit|first=Rajat|date=27. 7. 2009|title=N-Submarine to Give India Crucial Third Leg of Nuke Triad|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/N-submarine-to-give-India-crucial-third-leg-of-nuke-triad/articleshow/4823578.cms|access-date=10. 3. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811144548/https://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-07-27/india/28212143_1_nuclear-powered-submarine-ins-arihant-nuclear-submarine|url-status=live|archive-date=11. 8. 2011}} * {{citation|last=Pandit|first=Rajat|date=8. 1. 2015|title=Make-in-India: Plan to develop 5th-generation fighter aircraft|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/Make-in-India-Plan-to-develop-5th-generation-fighter-aircraft/articleshow/45802270.cms|access-date=17. 10. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311162056/https://timesofindia.indiatimes.com/india/Make-in-India-Plan-to-develop-5th-generation-fighter-aircraft/articleshow/45802270.cms|archive-date=11. 3. 2015}} * {{cite news|last=Pandit|first=Rajat|date=16. 3. 2021|title=India's weapon imports fell by 33% in last five years but remains world's second-largest arms importer|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/indias-weapon-imports-fell-by-33-in-last-five-years-but-remains-worlds-second-largest-arms-importer/articleshow/81516403.cms|access-date=3. 2. 2022}} * {{cite news|last=Pandit|first=Rajat|date=1. 2. 2022|title=Strong push for indigenous weapons amidst modest hike in defence budget|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/strong-push-for-indigenous-weapons-amidst-modest-hike-in-defence-budget/articleshow/89275344.cms|access-date=3. 2. 2022}} * {{citation|last=Perkovich|first=G.|year=2001|title=India's Nuclear Bomb: The Impact on Global Proliferation|publisher=[[University of California Press]]|isbn=978-0-520-23210-5|url=https://books.google.com/books?id=UDA9dUryS8EC|access-date=22. 7. 2011}} * {{citation|date=25. 1. 2008|title=India, France Agree on Civil Nuclear Cooperation|publisher=[[Rediff.com|Rediff]]|url=https://www.rediff.com/news/2008/jan/25france.htm|access-date=22. 8. 2010|ref={{sfnRef|Rediff 2008 a}}}} * {{citation|date=13. 2. 2010|title=UK, India Sign Civil Nuclear Accord|work=[[Reuters]]|url=https://www.reuters.com/article/us-india-britain-nuclear-idUSTRE61C21E20100213?type=politicsNews|access-date=22. 8. 2010|ref={{sfnRef|Reuters|2010}}|archive-date=12. 5. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120512181522/https://www.reuters.com/article/2010/02/13/us-india-britain-nuclear-idUSTRE61C21E20100213?type=politicsNews|url-status=live}} * {{citation|last=Rothermund|first=D.|year= 2000|title=The Routledge Companion to Decolonization|series=Routledge Companions to History|publisher=[[Routledge]]|url=https://books.google.com/books?id=ez37H0UPt_YC|isbn=978-0-415-35632-9}} * {{citation|last=Sharma|first=S. R.|year=1999|title=India–USSR Relations 1947–1971: From Ambivalence to Steadfastness|volume=1|publisher=Discovery|isbn=978-81-7141-486-4<!--8171414869-->|url=https://books.google.com/books?id=vTEge1JWK8oC}} * {{citation|last1=Sisodia|first1=N. S.|last2=Naidu|first2=G. V. C.|year=2005|title=Changing Security Dynamic in Eastern Asia: Focus on Japan|publisher=Promilla|isbn=978-81-86019-52-8<!--8186019529-->|url=https://books.google.com/books?id=jSgfLG3Ib9wC}} * {{citation|date=11. 10. 2008|title=India, US Sign 123 Agreement|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/India-US-sign-landmark-123-Agreement/articleshow/3582223.cms|archive-url=https://web.archive.org/web/20111107021602/https://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-10-11/india/27905286_1_indian-nuclear-market-sign-landmark-civil-nuclear-field|url-status=live|archive-date=7. 11. 2011|access-date=21. 7. 2011|ref={{sfnRef|The Times of India 2008}}}} {{refend}} '''Ekonomija''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Alamgir|first=J.|year=2008|title=India's Open-Economy Policy: Globalism, Rivalry, Continuity|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-0-415-77684-4|url=https://books.google.com/books?id=JL7QfWJ5Yk0C|access-date=23. 7. 2011}} * {{citation|last=Bonner|first=B|date=20. 3. 2010|title=Make Way, World. India Is on the Move|journal=[[The Christian Science Monitor]]|url=https://www.csmonitor.com/Business/The-Daily-Reckoning/2010/0320/Make-way-world.-India-is-on-the-move|access-date=23. 7. 2011}} * {{citation|last1=Farrell|first1=D.|last2=Beinhocker|first2=E.|date=19. 5. 2007|title=Next Big Spenders: India's Middle Class|publisher=[[McKinsey & Company]]|url=https://www.mckinsey.com/Insights/MGI/In_the_news/Next_big_spenders_Indian_middle_class|access-date=17. 9. 2011|archive-date=5. 12. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111205035707/https://www.mckinsey.com/Insights/MGI/In_the_news/Next_big_spenders_Indian_middle_class|url-status=dead}} * {{citation|last=Gargan|first=E. A.|date=15. 8. 1992|title=India Stumbles in Rush to a Free Market Economy|newspaper=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/1992/08/15/world/india-stumbles-in-rush-to-a-free-market-economy.html|access-date=22. 7. 2011}} * {{citation|date=januar 2011|title=The World in 2050: The Accelerating Shift of Global Economic Power: Challenges and Opportunities|first1=John|last1=Hawksworth|first2=Anmol|last2=Tiwari|publisher=[[PricewaterhouseCoopers]]|url=https://www.pwc.com/en_GX/gx/psrc/pdf/world_in_2050_jan2011.pdf|access-date=23. 7. 2011}} * {{citation|last1=Nayak|first1=P. B.|last2=Goldar|first2=B.|last3=Agrawal|first3=P.|year=2010|title=India's Economy and Growth: Essays in Honour of V. K. R. V. Rao|publisher=[[SAGE Publishing|SAGE Publications]]|url=https://books.google.com/books?id=N1Ho2SGXUHwC|isbn=978-81-321-0452-0}} * {{citation|last1=Pal|first1=P.|last2=Ghosh|first2=J|title=Inequality in India: A Survey of Recent Trends |work=DESA Working Paper No. 45 |date=juli 2007 |publisher=[[United Nations Department of Economic and Social Affairs]] |url=https://www.un.org/esa/desa/papers/2007/wp45_2007.pdf|access-date=23. 7. 2011}} * {{citation|last=Schwab|first=K.|year=2010|title=The Global Competitiveness Report 2010–2011|publisher=[[World Economic Forum]]|url=https://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2010-11.pdf |access-date=10. 5. 2011}} * {{citation|last=Sheth|first=N.|date=28. 5. 2009|title=Outlook for Outsourcing Spending Brightens|work=[[The Wall Street Journal]] |url=https://www.wsj.com/articles/SB124344190542659025#articleTabs_comments%3D%26articleTabs%3Darticle |access-date=3. 10. 2010}} * {{citation|last=Yep|first=E.|date=27. 9. 2011|title=ReNew Wind Power Gets $201 Million Goldman Investment|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052970204422404576595972728958728|access-date=27. 9. 2011|newspaper=[[The Wall Street Journal]]}} * {{citation|date=10. 4. 2010|title=India Second Fastest Growing Auto Market After China|work=[[Business Line]]|url=https://www.thehindubusinessline.com/todays-paper/article988689.ece|access-date=23. 7. 2011|ref={{sfnRef|Business Line 2010}}}} * {{cite web|title=India world's second largest textiles exporter: UN Comtrade|work=[[The Economic Times]] |date=2. 6. 2014|ref={{sfnref|Economic Times 2014}} |url=https://economictimes.indiatimes.com/industry/cons-products/garments-/-textiles/india-worlds-second-largest-textiles-exporter-un-comtrade/articleshow/35958852.cms?from=mdr|access-date=17. 10. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20140605121831/https://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-06-02/news/50272849_1_textiles-exports-india-calender-year|archive-date=5. 6. 2014|url-status=live}} * {{citation|date=8. 10. 2011|title=India's Economy: Not Just Rubies and Polyester Shirts|newspaper=[[The Economist]]|url=https://www.economist.com/node/21531527|access-date=9. 10. 2011|ref={{sfnRef|Economist 2011}}}} * {{citation|date=13. 10. 2009|title=Indian Car Exports Surge 36%|work=[[Express India]] |url-status=dead|url=https://expressindia.indianexpress.com/karnatakapoll08/story_page.php?id=528633|archive-url=https://web.archive.org/web/20160428102326/https://expressindia.indianexpress.com/karnatakapoll08/story_page.php?id=528633|archive-date=28. 4. 2016|access-date=5. 4. 2016|ref={{sfnRef|Express India 2009}}}} * {{citation|date=21. 3. 2017|title=Measuring the cost of living worldwide|newspaper=[[The Economist]] |url=https://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2017/03/daily-chart-13|access-date=25. 5. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525140627/https://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2017/03/daily-chart-13|archive-date=25. 5. 2017|url-status=live|ref={{sfnref|Economist 2017}}}} * {{citation |date=oktobar 2007 |title=Economic Survey of India 2007: Policy Brief |publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] |url=https://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf |access-date=22. 7. 2011 |ref={{sfnRef|Organisation for Economic Co-operation and Development 2007}} |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110606112149/https://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf |archive-date=6. 6. 2011 }} * {{citation|title=India: Undernourished Children – A Call for Reform and Action|publisher=[[World Bank]]|url=https://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|access-date=23. 7. 2011|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120507071806/https://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|archive-date=7. 5. 2012}} * {{citation|year=2011–2012|title=Indian IT-BPO Industry|publisher=[[NASSCOM]] |url=https://www.nasscom.org/indian-itbpo-industry|access-date=22. 6. 2012|ref={{sfnRef|Nasscom 2011–2012}} |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120509061653/https://nasscom.org/indian-itbpo-industry|archive-date=9. 5. 2012}} * {{citation |year=1995 |title=Understanding the WTO: The Organization Members and Observers |publisher=[[World Trade Organization]] |url=https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org6_e.htm |access-date=23. 6. 2012 |ref={{sfnRef|World Trade Organization 1995}} |archive-date=29. 12. 2009|archive-url= https://web.archive.org/web/20091229021759/https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org6_e.htm}} * {{citation|date=juni 2011|title=World Economic Outlook Update|publisher=[[International Monetary Fund]]|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C548%2C558%2C564%2C566%2C524%2C578%2C534%2C536&s=NGDPDPC&grp=0&a=&pr.x=60&pr.y=17|access-date=22. 7. 2011|ref={{sfnRef|International Monetary Fund 2011}}}} {{refend}} '''Demografija''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Chandramouli|first=C.|date=15. 7. 2011|title=Rural Urban Distribution of Population|publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)]]|url=https://censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/india/Rural_Urban_2011.pdf|access-date=24. 1. 2015}} * {{citation|last=Dharwadker|first=A.|editor1-last=Canning|editor1-first=C. M.|editor2-last=Postlewait|editor2-first=T.|year=2010|title=Representing the Past: Essays in Performance Historiography|chapter=Representing India's Pasts: Time, Culture, and Problems of Performance Historiography|publisher=[[University of Iowa Press]]|isbn=978-1-58729-905-6|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Rgf0gbml2ocC|access-date=24. 7. 2011}} * {{citation|last1=Drèze|first1=J.|last2=Goyal|first2=A.|editor-last=Baru|editor-first=R. V.|year=2009|title=School Health Services in India: The Social and Economic Contexts|chapter=The Future of Mid-Day Meals|publisher=[[SAGE Publishing|SAGE Publications]]|isbn=978-81-7829-873-3|chapter-url=https://books.google.com/books?id=aQ39RO9OET4C&pg=PA46|ref={{sfnRef|Drèze|Goyal|2008}}}} * {{citation|last1=Dyson|first1=T.|last2=Visaria|first2=P.|editor-last=Dyson|editor-first=T.|editor2-last=Casses|editor2-first=R.|editor3-last=Visaria|editor3-first=L.|year=2005|title=Twenty-First Century India: Population, Economy, Human Development, and the Environment|chapter=Migration and Urbanisation: Retrospect and Prospects|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-928382-8|chapter-url=https://books.google.com/books?id=bqU9T5c0wlYC |url-access=registration|url=https://archive.org/details/twentyfirstcentu0000unse_v0c4}} * {{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8 |url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ}} * {{citation|last=Fisher|first=Michael H.|year=2018|title=An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century|location=Cambridge and New York|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-1-107-11162-2 |lccn=2018021693|doi=10.1017/9781316276044|s2cid=134229667 |url=https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ|doi-access=free}} * {{citation|last=Garg|first=S. C.|date=19. 4. 2005|title=Mobilizing Urban Infrastructure Finance in India|publisher=[[World Bank]]|url=https://siteresources.worldbank.org/INTMF/Resources/339747-1105651852282/Garg.pdf|access-date=27. 1. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20090824063911/https://siteresources.worldbank.org/INTMF/Resources/339747-1105651852282/Garg.pdf|archive-date=24. 8. 2009|url-status=dead}} * {{citation|last=Mallikarjun|first=B|date=novembar 2004|title=Fifty Years of Language Planning for Modern Hindi – The Official Language of India|journal=Language in India|volume=4|issue=11|issn=1930-2940 |url=https://www.languageinindia.com/nov2004/mallikarjunmalaysiapaper1.html|access-date=24. 7. 2011|archive-date=10. 1. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110230215/http://www.languageinindia.com/nov2004/mallikarjunmalaysiapaper1.html|url-status=dead}} * {{citation|last=Ottenheimer|first=H. J.|year=2008|title=The Anthropology of Language: An Introduction to Linguistic Anthropology|publisher=[[Cengage]]|isbn=978-0-495-50884-7|url=https://books.google.com/books?id=d4QHsORbZs4C}} * {{citation|last=Ratna|first=U.|editor-last=Dutt|editor-first=A. K.|editor2-last=Thakur|editor2-first=B. |year=2007|title=City, Society, and Planning|chapter=Interface Between Urban and Rural Development in India |volume=1|publisher=Concept|isbn=978-81-8069-459-2|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QDmZeW1H37IC}} * {{citation|last=Rorabacher|first=J. A.|year=2010|title=Hunger and Poverty in South Asia|publisher=Gyan|isbn=978-81-212-1027-0|url=https://books.google.com/books?id=u6hriMcSsE4C}} * {{citation|date=27. 4. 1960 |title=Notification No. 2/8/60-O.L |publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)|Ministry of Home Affairs]], [[Government of India]] |url=https://rajbhasha.nic.in/UI/pagecontent.aspx?pc=Mzc%3d |access-date=13. 5. 2011 |ref={{sfnRef|Ministry of Home Affairs 1960}} |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141001005409/https://www.rajbhasha.nic.in/UI/pagecontent.aspx?pc=Mzc%3D |archive-date=1. 10. 2014}} * {{citation|title=Census Data 2001|work=[[Registrar General and Census Commissioner of India|Office of the Registrar General and Census Commissioner]]|publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)|Ministry of Home Affairs]], [[Government of India]]|date=2010–2011|url=https://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/National_Summary/National_Summary_DataPage.aspx|access-date=22. 7. 2011}} {{refend}} '''Umjetnost''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Blurton|first=T. Richard|title=Hindu Art|year=1993|url=https://books.google.com/books?id=xJ-lzU_nj_MC&q=Hindu+Art,+1994,+British+Museum+Press|publisher=[[Harvard University Press]]|isbn=978-0-674-39189-5}} * {{citation|last=Craven|first=Roy C|title=Indian art: a concise history|year=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/37895110|location=New York City|publisher=[[Thames & Hudson]]|isbn=978-0-500-20302-6|oclc=37895110|author-link=Roy C. Craven}} * {{citation|last=Harle|first=James C.|title=The Art and Architecture of the Indian Subcontinent|url=https://books.google.com/books?id=LwcBVvdqyBkC|year=1994|publisher=[[Yale University Press]]|isbn=978-0-300-06217-5}} * {{citation|last=Michell|first=George|title=Hindu Art and Architecture|year=2000|url=https://books.google.com/books?id=YVl2QgAACAAJ|publisher=[[Thames & Hudson]]|isbn=978-0-500-20337-8}} * {{citation|last=Rowland|first=Benjamin|title=The Art and Architecture of India: Buddhist, Hindu, Jain|year=1970|url=https://books.google.com/books?id=6L2fAAAAMAAJ&q=The+Art+and+Architecture+of+India:+Buddhist,+Hindu,+Jain|publisher=[[Penguin Books]]}} {{refend}} '''Kultura''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Binmore|first=K. G.|year= 2007|title=Playing for Real: A Text on Game Theory|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-530057-4|url=https://books.google.com/books?id=eY0YhSk9ujsC&pg=PA98}} * {{citation|last=Chopra|first=P.|year= 2011|title=A Joint Enterprise: Indian Elites and the Making of British Bombay|publisher=[[University of Minnesota Press]]|isbn=978-0-8166-7037-6|url=https://books.google.com/books?id=jhTiCnh6RqAC&pg=PA46}} * {{citation|last=Cullen-Dupont|first=K.|date=juli 2009|title=Human Trafficking|publisher=[[Infobase Publishing]]|isbn=978-0-8160-7545-4|url=https://books.google.com/books?id=B2GeSNXy5CoC}} * {{citation|last=Cyriac|first=B. B.|date=9. 8. 2010|title=Sawant Shoots Historic Gold at World Championships|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/shooting/Sawant-shoots-historic-gold-at-World-Championships/articleshow/6274795.cms?referral=PM |access-date=25. 5. 2011}} * {{citation|last=Das|first=S. K.|year=2005|title=A History of Indian Literature, 500–1399: From Courtly to the Popular|publisher=[[Sahitya Akademi]]|isbn=978-81-260-2171-0}} * {{citation|last=Datta|first=A.|year=2006|title=The Encyclopaedia of Indian Literature|volume=2|publisher=[[Sahitya Akademi]]|isbn=978-81-260-1194-0}} * {{citation|last=Dehejia|first=R. S.|date=7. 11. 2011|title=Indian Grand Prix Vs. Encephalitis?|work=[[The Wall Street Journal]]|url=https://blogs.wsj.com/indiarealtime/2011/11/07/economics-journal-indian-grand-prix-vs-encephalitis/|access-date=20. 12. 2011}} * {{citation|last=Deutsch|first=E.|year=1969|title=Advaita Vedānta: A Philosophical Reconstruction|publisher=[[University of Hawaiʻi Press]]|isbn=978-0-8248-0271-4 |url=https://books.google.com/books?id=63gdKwhHeV0C}} * {{citation|last1=Dissanayake|first1=W. K.|last2=Gokulsing|first2=M.|date=maj 2004|title=Indian Popular Cinema: A Narrative of Cultural Change|edition=2nd|publisher=[[Trentham Books]]|isbn=978-1-85856-329-9 |url=https://books.google.com/books?id=_plssuFIar8C}} * {{citation|last1=Futterman|first1=M|last2=Sharma|first2=A|date=11. 9. 2009|title=India Aims for Center Court|work=[[The Wall Street Journal]] |url=https://www.wsj.com/news/articles/SB10001424052970203440104574406704026883502 |access-date=29. 9. 2010}} * {{cite web|author=Hansa Research |url=https://mruc.net/irs2012q1-topline-findings.pdf |work=Indian Readership Survey 2012 Q1 : Topline Findings |title=Growth: Literacy & Media Consumption |publisher=Media Research Users Council |access-date=12. 9. 2012 |year=2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140407092737/https://mruc.net/irs2012q1-topline-findings.pdf |archive-date=7. 4. 2014 }} * {{citation|last=Hart|first=G. L.|year= 1975|title=Poems of Ancient Tamil: Their Milieu and Their Sanskrit Counterparts|publisher=[[University of California Press]]|isbn=978-0-520-02672-8 |url=https://books.google.com/books?id=a5KwQwAACAAJ}} * {{citation|editor-last=Heehs|editor-first=P.|year= 2002|title=Indian Religions: A Historical Reader of Spiritual Expression and Experience|publisher=[[New York University Press]]|isbn=978-0-8147-3650-0 |url=https://books.google.com/books?id=Jgsu-aIm3ncC|access-date=24. 7. 2011}} * {{citation|last1=Hoiberg|first1=D.|last2=Ramchandani|first2=I.|year=2000|title=Students' Britannica India: Select Essays|publisher=[[Popular Prakashan]]|isbn=978-0-85229-762-9}} * {{citation|editor-last=Johnson|editor-first=W. J.|title=The Sauptikaparvan of the Mahabharata: The Massacre at Night|year= 2008|edition=2nd|series=[[Oxford World's Classics]]|publisher=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-282361-8}} * {{citation|last1=Jones|first1=G.|last2=Ramdas|first2=K.|year=2005|title=(Un)tying the Knot: Ideal and Reality in Asian Marriage|publisher=[[National University of Singapore Press]]|isbn=978-981-05-1428-0 |url=https://books.google.com/books?id=IttiQ3QdJ6YC}} * {{citation|last1=Kālidāsa|last2=Johnson|first2=W. J.|author-link=Kālidāsa|year= 2001|title=The Recognition of Śakuntalā: A Play in Seven Acts|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-283911-4|url-access=registration|url=https://archive.org/details/recognitionofsak0000kali}} * {{citation|last1=Kaminsky|first1=Arnold P.|last2=Long|first2=Roger D. |title=India Today: An Encyclopedia of Life in the Republic: An Encyclopedia of Life in the Republic|url=https://books.google.com/books?id=wWDnTWrz4O8C|access-date=12. 9. 2012|year= 2011|publisher=[[ABC-CLIO]]|isbn=978-0-313-37462-3}} * {{citation|last=Karanth|first=S. K.|author-link=Shivarama Karanth|date=2002|title=Yakṣagāna|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-357-1}} * {{citation|editor1-last=Kiple|editor1-first=K. F.|editor2-last=Ornelas|editor2-first=K. C.|title=The Cambridge World History of Food|volume=2|year=2000|place=Cambridge and New York|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-40215-6}} * {{citation|editor-last=Kuiper|editor-first=K.|year=2010|title=The Culture of India|url=https://books.google.com/books?id=LiqloV4JnNUC|access-date=24. 7. 2011|publisher=[[Britannica Educational Publishing]]|isbn=978-1-61530-203-1}} * {{citation|last=Kumar|first=V.|title=Vastushastra|edition=2nd|series=All You Wanted to Know About Series|date= 2000|publisher=[[Sterling Publishing]]|isbn=978-81-207-2199-9}} * {{citation|last=Lal|first=A.|title=The Oxford Companion to Indian Theatre|url=https://books.google.com/books?id=DftkAAAAMAAJ|access-date=24. 7. 2011|year=2004|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-564446-3}} * {{citation|last1=Lang|first1=J.|last2=Moleski|first2=W.|date=1. 12. 2010|title=Functionalism Revisited|publisher=[[Ashgate Publishing]]|isbn=978-1-4094-0701-0|url=https://books.google.com/books?id=rOCaSn8-ZboC&pg=PA151}} * {{citation|last=MacDonell|first=A. A.|author-link=Arthur Anthony Macdonell|title=A History of Sanskrit Literature|year=2004|publisher=[[Kessinger Publishing]]|isbn=978-1-4179-0619-2|title-link=s:A History of Sanskrit Literature}} * {{citation|last1=Majumdar|first1=B.|last2=Bandyopadhyay|first2=K.|title=A Social History of Indian Football: Striving To Score|year=2006|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-415-34835-5}} * {{citation|last=Makar|first=E. M.|year=2007|title=An American's Guide to Doing Business in India|publisher=Adams|isbn=978-1-59869-211-2|url=https://books.google.com/books?id=ujYmdNVIr7QC}} * {{citation|last1=Massey|first1=R.|last2=Massey|first2=J|year=1998|title=The Music of India |publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-332-8|url=https://books.google.com/books?id=yySNDP9XVggC}} * {{citation|last=Medora|first=N.|editor1-last=Hamon|editor1-first=R. R.|editor2-last=Ingoldsby|editor2-first=B. B.|year=2003|title=Mate Selection Across Cultures|chapter=Mate Selection in Contemporary India: Love Marriages Versus Arranged Marriages|publisher=[[SAGE Publishing|SAGE Publications]]|pages=209–230|isbn=978-0-7619-2592-7}} * {{citation|last=Mehta|first=Nalin|title=Television in India: Satellites, Politics and Cultural Change |url=https://books.google.com/books?id=R-BsSzSjnTYC|access-date=12. 9. 2012|year=2008 |publisher=[[Taylor & Francis]] US|isbn=978-0-415-44759-1}} * {{citation|last=Narayan |first=Sunetra Sen |year=2013|chapter=Context of Broadcasting in India |title=Globalization and Television: A Study of the Indian Experience, 1990–2010 |pages=55–69 |publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-809236-0 |doi=10.1093/acprof:oso/9780198092360.003.0004}} * {{citation|last=Sengupta|first=R.|date=24. 9. 2010|title=Is Boxing the New Cricket?|work=[[Mint (newspaper)|Mint]]|url=https://www.livemint.com/Leisure/1jxksEgRhUYXq0ezp1iixM/Is-boxing-the-new-cricket.html|access-date=5. 10. 2010|ref={{sfnRef|Mint 2010}}}} * {{citation|last=Nakamura|first=H.|year=1999|title=Indian Buddhism: A Survey with Bibliographical Notes|edition=12th|series=Buddhist Tradition Series|publisher=[[Motilal Banarsidass]]|isbn=978-81-208-0272-8 |url=https://books.google.com/books?id=w0A7y4TCeVQC}} * {{citation|editor1-last=Rajadhyaksha|editor1-first=A.|editor2-last=Willemen|editor2-first=P.|year=1999|title=Encyclopaedia of Indian Cinema|edition=2nd|publisher=[[British Film Institute]]|isbn=978-0-85170-669-6 |url=https://archive.org/details/encyclopaediaofi0000raja}} * {{citation|translator-last=Ramanujan|translator-first=A. K.|translator-link=A. K. Ramanujan|year=1985|title=Poems of Love and War: From the Eight Anthologies and the Ten Long Poems of Classical Tamil|publisher=[[Columbia University Press]]|place=New York|isbn=978-0-231-05107-1 |url=https://books.google.com/books?id=nIybE0HRvdQC|ref={{SfnRef|Ramanujan|1985}}<!--|quote=These poems are 'classical,' i.e. early, ancient; they are also 'classics,' i.e. works that have stood the test of time, the founding works of a whole tradition. Not to know them is not to know a unique and major poetic achievement of Indian civilisation. Early classical Tamil literature (c. 100 BC – AD 250) consists of the Eight Anthologies (''Eţţuttokai''), the Ten Long Poems (''Pattuppāţţu''), and a grammar called the ''Tolkāppiyam'' or the 'Old Composition.'&nbsp;... The literature of classical Tamil later came to be known as ''Cankam'' (pronounced ''Sangam'') literature.-->}} * {{citation|last=Roberts|first=N. W.|year=2004|title=Building Type Basics for Places of Worship|publisher=[[John Wiley & Sons]]|isbn=978-0-471-22568-3|url=https://books.google.com/books?id=hOxOAAAAMAAJ}} * {{harvc|last=Roger|first=Delphine|in1=Kiple|in2=Ornelas|year=2000|pages=1140–1150|c=The Middle East and South Asia (in Chapter: History and Culture of Food and Drink in Asia) |url=https://books.google.com/books?id=Vr2qnK_QOuAC&pg=PA1140}} * {{citation|last=Schwartzberg|first=J.|year=2011|title=India: Caste|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India/46404/Caste|access-date=17. 7. 2011}} * {{citation|last=Silverman|first=S.|year=2007|title=Vastu: Transcendental Home Design in Harmony with Nature|publisher=[[Gibbs Smith]]|isbn=978-1-4236-0132-6|url=https://books.google.com/books?id=iwaryJd3fD8C&pg=PA20}} * {{citation|last=Tarlo|first=E.|year=1996|title=Clothing Matters: Dress and Identity in India|publisher=[[University of Chicago Press]]|isbn=978-0-226-78976-7|url=https://books.google.com/books?id=ByoTXhXCuyAC|access-date=24. 7. 2011}} * {{citation|last1=Xavier|first1=L.|date=12. 9. 2010|title=Sushil Kumar Wins Gold in World Wrestling Championship|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/wrestling/Sushil-Kumar-wins-gold-in-World-Wrestling-Championship/articleshow/6542488.cms?referral=PM|access-date=5. 10. 2010}} * {{citation|last=Zvelebil|first=K. V.|year=1997|title=Companion Studies to the History of Tamil Literature|publisher=[[Brill Publishers]]|isbn=978-90-04-09365-2|url=https://books.google.com/books?id=qAPtq49DZfoC}} * {{citation|title=Anand Crowned World Champion|date=29. 10. 2008|publisher=[[Rediff.com|Rediff]] |url=https://www.rediff.com/sports/2008/oct/29anand.htm|access-date=29. 10. 2008|ref={{sfnRef|Rediff 2008 b}}}} * {{citation|title=Taj Mahal|work=[[World Heritage Convention]]|publisher=[[UNESCO|United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organisation]]|url=https://whc.unesco.org/en/list/252|access-date=3. 3. 2012|ref={{sfnRef|United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organisation}}}} * {{citation|title=Saina Nehwal: India's Badminton Star and "New Woman"|date=1. 8. 2010|work=[[BBC News]]|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-south-asia-10725584|access-date=5. 10. 2010|ref={{sfnRef|British Broadcasting Corporation 2010 a}}}} * {{citation|title=Commonwealth Games 2010: India Dominate Shooting Medals|date=7. 10. 2010 |work=Commonwealth Games 2010|publisher=[[BBC]]|ref={{sfnRef|Commonwealth Games 2010}} |url=https://news.bbc.co.uk/sport2/hi/commonwealth_games/delhi_2010/9068886.stm |access-date=3. 6. 2011}} {{refend}} == Vanjski linkovi == * {{Commonscat-inline|India}} {{Commonwealth}} {{Države Azije}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Južna Azija]] [[Kategorija:Indija]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] 56twwnhzmoz2aoyvpuhpc065bha2699 3734254 3734172 2025-07-11T09:36:08Z KWiki 9400 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] uklonjena; [[Kategorija:Članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734254 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Indija | izvorno_ime = भारत गणराज्य* | ime_genitiv = | zastava = Flag of India.svg | zastava_širina = <!--Za druge mjere (nije potrebno)--> | grb = Emblem of India.svg | grb_širina = <!--Za druge mjere (nije potrebno)--> | vrsta_simbola = <!--npr. amblem etc. (ako nije grb)--> | uzrečica = "Satyameva Jayate" (Sanskrit) "Samo istina pobjeđuje"{{sfn|National Informatics Centre|2005}} | himna = "[[Jana Gana Mana]]"[[Datoteka:Jana Gana Mana instrumental.ogg]] | karta = India (orthographic projection).svg | opis_karte = Teritorija pod kontrolom Indije prikazana tamno zelenom bojom; teritorija na koju se polaže pravo, ali nije pod kontrolom, prikazana svijetlo zelenom bojom | širina_karte = <!--Za druge mjere (nije potrebno)--> | glavni_grad = [[New Delhi]] | glavni_grad_koordinate = {{Coord|28|36|50|N|77|12|30|E|type:city_region:IN}} | najveći_grad = | službeni_jezik = [[hindski jezik|hindski]] i [[engleski jezik|engleski]] | sistem_pisanja = | etničke_grupe = | religija = | demonim = | državno_uređenje = | vrsta_prve_vlasti = Predsjednica | vladar_prva_vlast = [[Droupadi Murmu]] | vrsta_druge_vlasti = Potpredsjednk | vladar_druga_vlast = [[Jagdeep Dhankhar]] | vrsta_treće_vlasti = Premijer | vladar_treća_vlast = [[Narendra Modi]] | zakonodavstvo = | vrsta_prvog_zakonodavstva = | naziv_prvog_zakonodavstva = | vrsta_drugog_zakonodavstva = | naziv_drugog_zakonodavstva = | vrsta_trećeg_zakonodavstva = | naziv_trećeg_zakonodavstva = | vrsta_četvrtog_zakonodavstva = | naziv_četvrtog_zakonodavstva = | vrsta_petog_zakonodavstva = | naziv_petog_zakonodavstva = | tip_suvereniteta = | nota_suvereniteta = | nastanak = | događaj1 = | događaj_datum1 = | događaj2 = | događaj_datum2 = | događaj3 = | događaj_datum3 = | događaj4 = | događaj_datum4 = | događaj5 = | događaj_datum5 = <!--Ima sve do događaj20 i događaj_datum20 --> | nezavisnost = 15. august 1947. | nezavisnost_priznato = | površina = 3.287.263 | po_površini_na_svijetu = 7. | procenat_vode = 9,6 | stanovnika = 1.210.854.000 | stanovnika_godina = 2011 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 2. | procjena = 1.428.627.663 | procjena_godina = 2023 | gustoća = 427,1 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 30. | bdp_ukupno = $16.019 biliona | bdp_godina = 2024 (procjena)<ref name="IMFWEO.IN">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2024/October/weo-report?c=534,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2029&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (India) |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=www.imf.org |date=22. 10. 2024 |access-date=22. 10. 2024}}</ref> | po_broju_bdp_na_svijetu = 3. | bdp_per_capita = $11.111<ref name="IMFWEO.IN" /> | bdp_per_capita_na_svijetu = 122. | bdp_nominalni_ukupno = $3.889 biliona | bdp_nominalni_godina = 2024 (procjena)<ref name="IMFWEO.IN" /> | bdp_nominalni_na_svijetu = 5. | bdp_nominalni_per_capita = $2.697<ref name="IMFWEO.IN" /> | bdp_nominalni_per_capita_na_svijetu = 141. | hdi = 0,644 | hdi_godina = 2022 | hdi_nivo = srednji | po_broju_hdi_na_svijetu = 134. | gini = 32,8 | gini_godina = 2021. | gini_nivo = srednja nejednakost | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[indijska rupija]] | vremenska_zona = [[UTC]] +5:30 | ljetno_računanje_vremena = | format_datuma = | najviša_tačka_ime = | najviša_tačka_metara = | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | nacionalni_dan = | vozacka_strana = | pozivni_broj = +91 | iso_kod = | internetski_nastavak = [[.in]] | komentar = }} '''Indija''', zvanično '''Republika Indija''',<ref>–{{citation|title=The Essential Desk Reference|url=https://books.google.com/books?id=yjcOAQAAMAAJ&pg=PA76|year=2002|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-512873-4|page=76}} "Official name: Republic of India."; –{{citation|author=John Da Graça|title=Heads of State and Government|url=https://books.google.com/books?id=M0YfDgAAQBAJ&pg=PA421|year=2017|publisher=[[Macmillan Publishers|Macmillan]]|location=London|isbn=978-1-349-65771-1|page=421}} "Official name: Republic of India; Bharat Ganarajya (Hindi)"; –{{citation|author=Graham Rhind|title=Global Sourcebook of Address Data Management: A Guide to Address Formats and Data in 194 Countries|url=https://books.google.com/books?id=iGdQDwAAQBAJ&pg=PA302|year=2017|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-1-351-93326-1|page=302}} "Official name: Republic of India; Bharat."; –{{citation|last=Bradnock|first=Robert W.|title=The Routledge Atlas of South Asian Affairs|url=https://books.google.com/books?id=zzjbCgAAQBAJ&pg=PA108|year=2015|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-317-40511-5|page=108}} "Official name: English: Republic of India; Hindi:Bharat Ganarajya"; –{{citation|title=Penguin Compact Atlas of the World|url=https://books.google.com/books?id=pLw-ReHIgvQC&pg=PA140|year=2012|publisher=[[Penguin Group|Penguin]]|isbn=978-0-7566-9859-1|page=140}} "Official name: Republic of India"; –{{citation|title=Merriam-Webster's Geographical Dictionary|url=https://books.google.com/books?id=Co_VIPIJerIC&pg=PA515|year=1997|isbn=978-0-87779-546-9|edition=3rd|publisher=[[Merriam-Webster]]|pages=515–516}} "Officially, Republic of India"; –{{citation|title=Complete Atlas of the World: The Definitive View of the Earth|url=https://books.google.com/books?id=O5moCwAAQBAJ&pg=PA54-IA10|edition=3rd|year=2016|publisher=[[DK Publishing]]|isbn=978-1-4654-5528-4|page=54}} "Official name: Republic of India"; –{{citation|title=Worldwide Government Directory with Intergovernmental Organizations 2013|url=https://books.google.com/books?id=CQWhAQAAQBAJ&pg=PA726|year=2013|publisher=[[CQ Press]]|isbn=978-1-4522-9937-2|page=726}} "India (Republic of India; Bharat Ganarajya)"</ref> jest [[suverena država]] u [[Južna Azija|Južnoj Aziji]], koja se prostire na 3,3 miliona kvadratnih kilometara, što odgovara veličini trećine [[Evropa|Evrope]], a zauzima veći dio [[Indijski potkontinent|Indijskog potkontinenta]]. Indija graniči s [[Bangladeš]]om, [[Mjanmar]]om, [[Kina|Kinom]], [[Butan]]om, [[Nepal]]om i [[Pakistan]]om,{{efn|[[Vlada Indije]] smatra [[Afganistan]] graničnom državom, jer smatra da je cijeli [[Kašmir]] dio Indije. Međutim, ovo je [[Sukob u Kašmiru|sporno]], a Kašmirom koji graniči s Afganistanom upravlja Pakistan.<ref>{{cite web |title=Ministry of Home Affairs (Department of Border Management) |url=https://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/BMIntro-1011.pdf|access-date=1. 9. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317182910/https://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/BMIntro-1011.pdf|archive-date=17. 3. 2015|url-status=dead}}</ref>}} a na jugu je dotiče [[Indijski okean]], gdje se nalaze [[Šri Lanka]] i [[Maldivi]]. Najveća gradska područja su [[Mumbai]] na jugozapadu i [[Kolkata]] na rijeci [[Ganges]]. Sa preko 1,4 milijarde stanovnika,<ref name="Dyson2018-219">{{harvnb|Dyson|2018|pp=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA219 219], 262}}</ref> Indija je najmnogoljudnija država u svijetu.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-65322706|title=Most populous nation: Should India rejoice or panic?|last=Biswas|first=Soutik|date=1. 5. 2023|website=[[BBC News]]|publisher=[[British Broadcasting Corporation]]|access-date=3. 5. 2023}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://www.un.org/development/desa/pd/sites/www.un.org.development.desa.pd/files/wpp2022_summary_of_results.pdf|title=World Population Prospects 2022: Summary of Results|publisher=United Nations Department of Social and Economic Affairs|year=2022|location=New York|pages=i}}</ref> == Etimologija == Ime Indija potječe od riječi ''Sindhu'', lokalnog imena za rijeku Ind.<ref>{{Citation|title=India (noun)|url=https://www.oed.com/view/Entry/94384#eid677811|work=[[Oxford English Dictionary]]|year=2009|edition=3rd}} (subscription required)</ref>{{sfn|Thieme|1970|pp=447–450}} Zanimljivo je da Vede nemaju nikakvo posebno ime za Indiju. Razne političke stranke predlagale su za Indiju različita imena, među kojima su bili Hindustan, Hindu Rashtra i Bharath. Ime ''Bharat'' potječe od dva hinduska kralja po imenu Bharata. "Bha" na sanskrtu znači znanje ili svjetlost, a "rat" je glagol "raditi", pa je "bharat" onaj koji traži znanje. Indija je bila poznata i kao Hindustan (zemlja Hindusa), ali se to ime izbjegavalo nakon stjecanja nezavisnosti 1947, jer je indijski narod odlučio da će Indija biti sekularna država. == Geografija == Geografija Indije ekstremno je raznolika s krajolikom koji se proteže od snijegom pokrivenih planinskih lanaca do pustinja, nizija, brežuljaka i visoravni. Klima se kreće od ekvatorijalne na krajnjem jugu do klime tundre na himalajskim visinama. Indija obuhvata većinu Indijskog potkontinenta i ima obalu dugu preko 7.000&nbsp;km, od koje većina leži na poluostrvu Dekanu, isturenom u Indijski okean. Indija na zapadu graniči s Arapskim morem, a na istoku s Bengalskim zaljevom. Plodna indogangeska ravan zauzima većinu sjeverne, srednje i istočne Indije, dok visoravan Dekan zauzima većinu južne Indije. Na zapadu zemlje nalazi se pustinja Thar, koja se sastoji od mješovite stjenovite i pješčane pustinje, dok indijske istočne i sjeveroistočne granice čini visoki himalajski lanac. Najviša tačka u Indiji je sporna zbog teritorijalnog spora s Pakistanom. Prema indijskoj tvrdnji najviša tačka (smještena u spornoj teritoriji Kashmira) jeste K2 na visini od 8.611 m. Najviša tačka na neosporno indijskoj teritoriji je Kanchenjunga na 8.598 m. Indija graniči s Pakistanom, Narodnom Republikom Kinom, Bangladešom, Mjanmarom, Nepalom, Butanom i Afganistanom. Šri Lanka i Maldivi su ostrvske države južno od Indije. Zemlja je podijeljena na 28 država, šest federalnih administrativnih saveznih teritorija i teritoriju glavnog grada. Političke podjele općenito slijede lingvističke i etničke granice umjesto geografskih prijelaza. === Položaj i veličina === Indija leži sjeverno od ekvatora između 8° 4' i 37° 6' sjeverne geografske širine i 68° 7' i 97° 25' istočne geografske dužine. Po veličini je sedma najveća zemlja na svijetu s ukupnom površinom od 3.287.263&nbsp;km<sup>2</sup>. Udaljenost od sjevera do juga iznosi 3.214&nbsp;km, a od istoka do zapada 2.933&nbsp;km. Indija ima kopnenu granicu dugu 15.200&nbsp;km i obalnu liniju od 7.516,5&nbsp;km. Andamanska i Nikobarska ostrva u Bengalskom zalivu i Lakshadweep u Arapskom moru također su dijelovi Indije. Indija je omeđena Arapskim morem na jugozapadu i Bengalskim zalivom na jugoistoku. Na sjeveru, sjeveroistoku i sjeverozapadu nalaze se Himalaji. Kanyakumari tvori južni vrh indijskog poluostrva koji se sužava prije završetka u Indijskom okeanu. === Politička geografija === Indija je podijeljena na 28 država (koje su dalje podijeljene na distrikte), šest saveznih teritorija i teritoriju nacionalnog glavnog grada Delhi. Države imaju vlastite izabrane vlade, dok saveznim teritorijima upravljaju administratori koje postavlja savezna vlada. Indija polaže pravo na državu Jammu i Kashmir, ali to osporavaju Pakistan i Kina, koji upravljaju dijelovima teritorije. Kina polaže pravo na državu Arunachal Pradesh, koja se nalazi pod upravom Indije. === Geografske regije === Indija se dijeli na sedam geografskih regija. One su # Sjeverne planine koje uključuju Himalaje i sjeveroistočne planinske lance. # Indogangeska ravan # Pustinja Thar # Središnja pobrđa i visoravan Dekan # Istočna obala # Zapadna obala # Granična mora i ostrva === Planine === Veliki luk planina, sastavljen od lanaca Himalaja, Hindukuša i Patkaija, definira indijski potkontinent. Te su planine oblikovane tektonskim sudarima indijske i evroazijske ploče koji su započeli prije otprilike 50 miliona godina i traju i danas. Ovi su planinski lanci dom nekima od najviših planina na svijetu, te osiguravaju prirodnu prepreku protiv hladnih polarnih vjetrova. Oni također omogućuju monsune koji pokreću klimu u Indiji. Brojne rijeke koje izviru u tim planinama osiguravaju vodu za plodnu indogangesku ravan. Biogeografi označavaju te planine granicom između dviju velikih zemljinih ekozona: umjerenog Paleoarktika koji prekriva većinu Evroazije, te tropske i suptropske Indomalajske ekozone koja uključuje indijski potkontinent i prostire se na Jugoistočnu Aziju i Indoneziju. U historiji su navedeni lanci služili kao prepreka osvajačima. Indija ima nekoliko većih planinskih lanaca čiji se vrhovi nalaze iznad 1.000 m. Himalaji su jedini planinski lanci koji imaju snijegom prekrivene vrhove. Ti lanci su: # Aravalli # Istočni Gati # Himalaji # Patkai # Vindhyas # Sahyadri ili Zapadni Gati # Satpuras === Himalaji === Himalaji se protežu od države Jammu i Kashmir na zapadu do države Arunachal Pradesh na istoku. Te države uz Himachal Pradesh, Uttaranchal i Sikkim leže uglavnom u himalajskoj regiji. Neki od himalajskih vrhova prelaze visinu od 7.000 m, a snježna granica se proteže između 6.000 m u Sikkimu do oko 3.000 m u Kashmiru. Kanchenjunga, koja se nalazi u Sikkimu, najviša je tačka na indijskoj teritoriji (neosporno). Većina vrhunaca u Himalajama ostaje snijegom prikovana tokom čitave godine. == Vlada == Od donošenja Ustava 1950. Indija je parlamentarna republlika. === Predsjednik republike === Od 25. jula 2012. predsjednik je [[Pranab Mukherjee]]. [[Datoteka:Pranab_Mukherjee_-_World_Economic_Forum_Annual_Meeting_Davos_2009.jpg|mini|desno|150px|Pranab Mukherjee]] == Političke podjele == Indija je upravno podijeljena na 28 saveznih država, šest saveznih teritorija, dok glavni grad [[New Delhi]] ima poseban status. '''Savezne države:''' {|{{prettytable}} | # [[Andhra Pradesh]] # [[Arunachal Pradesh]] # [[Assam]] # [[Bihar]] # [[Chhattisgarh]] # [[Goa]] # [[Gujarat]] # [[Haryana]] # [[Himachal Pradesh]] # [[Jammu i Kashmir]] # [[Jharkhand]] # [[Karnataka]] # [[Kerala]] # [[Madhya Pradesh]] | <ol start="15"> <li> [[Maharashtra]] <li> [[Manipur]] <li> [[Meghalaya]] <li> [[Mizoram]] <li> [[Nagaland]] <li> [[Odisha]]<!--Do not change this per [[WP:COMMONNAME]].--> <li> [[Punjab (Indian state)|Punjab]] <li> [[Rajasthan]] <li> [[Sikkim]] <li> [[Tamil Nadu]] <li> [[Telangana]] <li> [[Tripura]] <li> [[Uttar Pradesh]] <li> [[Uttarakhand]] <li> [[West Bengal]]</ol> |} [[Datoteka:Political_map_of_India_EN.svg|mini|[[Savezne države i teritorije Indije]]]] '''Savezne teritorije:''' <ol type="A"> <li> [[Andamani i Nikobari]] <li> [[Chandigarh]] <li> [[Dadra i Nagar Haveli]] <li> [[Daman i Diu]] <li> [[Lakshadweep]] <li> [[Pondicherry]] </ol> '''Teritorija glavnog grada:''' <ol type="A" start="7"> <li> [[Teritorija glavnog grada|Delhi]] </ol> == Privreda == Privredu karakteriziraju nizak [[GNP]] i velik jaz između bogatih i siromašnih. Važniji izvori prihoda su: ugalj, željezna ruda, [[mangan]], boksit, bakar, sumpor, titan, kromit, [[zemni plin]], [[dijamant]]i, [[nafta]], vapnenac, [[čaj]], kafa, guma, papar, kokosov orah, juta, pamuk itd. == Demografija == {{Glavni|Demografija Indije}} Približno 75% stanovnika indoarijskog je porijekla, 23% čine Dravidi, koji nastanjuju južnu Indiju. U Indiji postoji mnogo religija. Četiri petine stanovništva čine hinduisti, 13,4% muslimani, 2,4% kršćani, 2% siki, 0,7% budisti. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == * [[Agni-V]] == Bilješke == {{Spisaknapomena}} == Reference == {{Refspisak}} == Dodatna literatura == '''Pregled''' {{refbegin|33em}} * {{citation|title=India|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/india/|access-date=10. 7. 2021|ref={{sfnRef|Central Intelligence Agency}}}} * {{citation|date=decembar 2004|title=Country Profile: India|edition=5th|work=[[Library of Congress Country Studies]]|publisher=[[Library of Congress]] [[Federal Research Division]]|url=https://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20110927131058/https://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf|archive-date=27. 9. 2011|access-date=30. 9. 2011|url-status=dead|ref={{sfnRef|Library of Congress|2004}}}} * {{citation|last1=Heitzman|first1=James|last2=Worden|first2=Robert L.|year=1996|title=India: A Country Study|series=Area Handbook Series|publisher=[[Library of Congress]]|place=Washington, D.C.|isbn=978-0-8444-0833-0|url=https://archive.org/details/indiacountrystud0000unse}} * {{citation|title=India|publisher=[[International Monetary Fund]]|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=534&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=88&pr1.y=9|access-date=14. 10. 2011|ref={{sfnRef|International Monetary Fund}}}} * {{citation|title=Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India|publisher=[[Registrar General and Census Commissioner of India|Office of the Registrar General and Census Commissioner]]|url=https://censusindia.gov.in/2011-prov-results/prov_results_paper1_india.html|ref={{sfnRef|Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India}}|access-date=18. 10. 2021}} * Robinson, Francis, ed. ''The Cambridge Encyclopedia of India, Pakistan, Bangladesh, Sri Lanka, Nepal, Bhutan and the Maldives'' (1989) * {{citation|date=24. 1. 1950|title=Constituent Assembly of India – Volume XII|publisher=[[National Informatics Centre]], [[Government of India]]|url=https://parliamentofindia.nic.in/ls/debates/vol12p1.htm |access-date=17. 7. 2011|ref={{sfnRef|Constituent Assembly of India|1950}}|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721173243/https://parliamentofindia.nic.in/ls/debates/vol12p1.htm|archive-date=21. 7. 2011}} {{refend}} '''Etimologija''' {{refbegin|33em}} * {{cite journal |last=Barrow |first=Ian J. |title=From Hindustan to India: Naming change in changing names |journal=South Asia: Journal of South Asian Studies |volume=26 |pages=37–49 |number=1 |year=2003 |doi=10.1080/085640032000063977|s2cid=144039519}} * {{cite journal |last=Clémentin-Ojha |first=Catherine |title='India, that is Bharat...': One Country, Two Names |journal=South Asia Multidisciplinary Academic Journal |volume=10 |year=2014 |url=https://journals.openedition.org/samaj/3717 |archive-date=28. 9. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150928035644/https://samaj.revues.org/3717}} * {{cite book |last=Thieme |first=P. |chapter=Sanskrit ''sindu-/Sindhu-'' and Old Iranian ''hindu-/Hindu-'' |editor1=Mary Boyce |editor2=Ilya Gershevitch |year=1970 |title=W. B. Henning Memorial Volume |publisher=[[Lund Humphries]] |isbn=978-0-85331-255-0 |url=https://books.google.com/books?id=e3UBAAAAMAAJ}} {{refend}} '''Historija''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last1=Asher|first1=C. B.|last2=Talbot|first2=C.|year=2006|title=India Before Europe |publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-80904-7|url=https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC}} * {{citation|last1=Asher|first1=C. B.|last2=Talbot|first2=C.|year=2008|title=India Before Europe t|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-51750-8}} * {{citation|last=Brown|first=J. M.|author-link=Judith M. Brown|year=1994|title=Modern India: The Origins of an Asian Democracy|edition=2nd|series=[[The Short Oxford History of the Modern World]]|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-873113-9|url=https://books.google.com/books?id=PaKdsF8WzbcC}} * {{citation|last1=Coningham|first1=Robin|last2=Young|first2=Ruth|title=The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE|url=https://books.google.com/books?id=hB5TCgAAQBAJ|year=2015|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-84697-4}} * {{citation|last=Copland|first=I.|year=2001|title=India 1885–1947: The Unmaking of an Empire|publisher=[[Longman]]|isbn=978-0-582-38173-5|url=https://books.google.com/books?id=Dw1uAAAAMAAJ}} * {{citation|last1=Kulke|first1=H.|last2=Rothermund|first2=D.|author1-link=Hermann Kulke|year=2004|title=A History of India|series=4th|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-415-32920-0|url=https://books.google.com/books?id=V73N8js5ZgAC}} * {{citation|last=Ludden|first=D.|year=2002|title=India and South Asia: A Short History|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-85168-237-9}} * {{citation|last=Ludden|first=D.|year=2014|title=India and South Asia: A Short History|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-85168-936-1|edition=2nd, revised|url=https://books.google.com/books?id=pBq9DwAAQBAJ}}<!--ISBN and year from book pages--> * {{citation|last1=Metcalf|first1=Barbara D.|last2=Metcalf|first2=Thomas R.|author1-link=Barbara Metcalf |author2-link=Thomas R. Metcalf|year=2006|title=A Concise History of Modern India|edition=2nd|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-68225-1|url=https://books.google.com/books?id=iuESgYNYPl0C}} * {{citation|last1=Metcalf|first1=Barbara D.|last2=Metcalf|first2=Thomas R.|year=2012|title=A Concise History of Modern India|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-1-107-02649-0 |url=https://books.google.com/books?id=mjIfqyY7jlsC}} * {{citation|last=Peers|first=D. M.|year=2006|title=India under Colonial Rule: 1700–1885 |publisher=[[Pearson Education|Pearson Longman]]|isbn=978-0-582-31738-3|url=https://books.google.com/books?id=6iNuAAAAMAAJ}} * {{citation|last=Peers|first=D. M.|year=2013|title=India Under Colonial Rule: 1700–1885|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-317-88286-2|url=https://books.google.com/books?id=dyQuAgAAQBAJ|access-date=13. 8. 2019}} * {{citation|last1=Petraglia|first1=Michael D. |last2=Allchin|first2=Bridget |author-link2=Bridget Allchin|editor=Michael Petraglia |editor2=Bridget Allchin|title=The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Qm9GfjNlnRwC&pg=PA6|year=2007|publisher=[[Springer Publishing]]|isbn=978-1-4020-5562-1| chapter=Human evolution and culture change in the Indian subcontinent}} * {{citation|last=Possehl|first=G.|author-link=Gregory Possehl|title=The Indus Civilization: A Contemporary Perspective|year=2003|publisher=[[Rowman & Littlefield|Rowman Altamira]]|isbn=978-0-7591-0172-2 |url=https://books.google.com/books?id=pmAuAsi4ePIC}} * {{citation|last=Robb|first=P.|title=A History of India|year=2001|publisher=[[Palgrave Macmillan|Palgrave]] |isbn=978-0-333-69129-8|url-access=registration|url=https://archive.org/details/historyofindia00pete}} * {{citation|last=Robb|first=P.|title=A History of India|year=2011|publisher=[[Palgrave Macmillan]] |isbn=978-0-230-34549-2|url=https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC}} * {{citation|last=Sarkar|first=S.|year=1983|title=Modern India: 1885–1947|place=Delhi|publisher=[[Macmillan Publishers|Macmillan]]|isbn=978-0-333-90425-1|url=https://books.google.com/books?id=rVxuAAAAMAAJ}} * {{citation|last=Singh|first=Upinder|author-link=Upinder Singh|title=A History of Ancient and Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century|year=2009|publisher=[[Longman]]|location=Delhi|isbn=978-81-317-1677-9 |url=https://books.google.com/books?id=H3lUIIYxWkEC}} * {{citation|last=Singh|first=Upinder|title=Political Violence in Ancient India|year=2017|publisher=[[Harvard University Press]]|isbn=978-0-674-98128-7|url=https://books.google.com/books?id=dYM4DwAAQBAJ}} * {{citation|last=Sripati|first=V.|year=1998|title=Toward Fifty Years of Constitutionalism and Fundamental Rights in India: Looking Back to See Ahead (1950–2000)|journal=[[American University International Law Review]] |volume=14 |issue=2|pages=413–496}} * {{citation|last=Stein|first=B.|author-link=Burton Stein|year=1998|title=A History of India |publisher=[[Wiley-Blackwell]]|place=Oxford|isbn=978-0-631-20546-3 |url=https://books.google.com/books?id=SXdVS0SzQSAC}} * {{citation|last=Stein|first=B.|author-link=Burton Stein|editor-last=Arnold|editor-first=D.|year=2010 |title=A History of India|edition=2nd|publisher=[[Wiley-Blackwell]]|place=Oxford|isbn=978-1-4051-9509-6 |url=https://books.google.com/books?id=QY4zdTDwMAQC}} * {{citation|last=Witzel|first=Michael|author-link=Michael Witzel|editor=Gavin D. Flood|title=The Blackwell companion to Hinduism|chapter-url=https://books.google.com/books?id=qSfneQ0YYY8C|access-date=15. 3. 2012 |year=2003 |publisher=[[John Wiley & Sons]]|isbn=978-0-631-21535-6|chapter=Vedas and Upanișads}} * {{citation|last=Wolpert|first=S.|author-link=Stanley Wolpert|year=2003|title=A New History of India|edition=7th|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-516678-1}} {{refend}} '''Geografija''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last1=Ali|first1=J. R.|last2=Aitchison|first2=J. C.|year=2005|title=Greater India|journal=[[Earth-Science Reviews]]|volume=72|issue=3–4|pages=170–173|doi=10.1016/j.earscirev.2005.07.005|bibcode=2005ESRv...72..169A}} * {{citation|last1=Basu|first1=Mahua|last2=Xavier|first2=Savarimuthu|year=2017|title=Fundamentals of Environmental Studies |url=https://books.google.com/books?id=nXmLDgAAQBAJ&pg=PA78 |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-1-316-87051-8}} * {{citation|last=Chang|first=J. H.|year=1967|title=The Indian Summer Monsoon|periodical=[[Geographical Review]]|volume=57|issue=3|pages=373–396|doi=10.2307/212640|jstor=212640|publisher=[[American Geographical Society]], Wiley|bibcode=1967GeoRv..57..373C }} * {{citation|year=1988 |title=Forest (Conservation) Act, 1980 with Amendments Made in 1988 |publisher=Department of Environment and Forests, Government of the Andaman and Nicobar Islands |url=https://forest.and.nic.in/fca1980.pdf |access-date=25. 7. 2011 |ref={{sfnRef|Department of Environment and Forests|1988}} |url-status=dead |archive-date=21. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110721163118/https://forest.and.nic.in/fca1980.pdf}} * {{citation|last1=Dikshit|first1=K. R.|last2=Schwartzberg|first2=Joseph E.|author2-link=Joseph E. Schwartzberg|title=India: Land|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|date=2023 |pages=1–29}} * {{citation|last=Duff|first=D.|author-link = Donald Duff (geologist and author)|year=1993|title=Holmes Principles of Physical Geology|edition=4th|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-7487-4381-0|url=https://books.google.com/books?id=E6vknq9SfIIC&pg=PT353}} * {{citation|last=Kaul|first=R. N.|editor-last=Kaul|editor-first=R. N.|year=1970|chapter=The Indian Subcontinent: Indo-Pakistan|title=Afforestation in Arid Zones|isbn=978-94-010-3352-7|location=The Hague|publisher=Dr. W. Junk, N.V., Publishers}} * {{citation|last1=Kumar|first1=V. Sanil|last2=Pathak|first2=K. C.|last3=Pednekar|first3=P.|last4=Raju |first4=N. S. N.|last5=Gowthaman|first5=R.|year=2006|title=Coastal processes along the Indian coastline |periodical=[[Current Science]]|volume=91|issue=4|pages=530–536 |url=https://drs.nio.org/drs/bitstream/2264/350/1/Curr_Sci_91_530.pdf|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090908141613/https://drs.nio.org/drs/bitstream/2264/350/1/Curr_Sci_91_530.pdf|archive-date=8. 9. 2009}} * {{citation|last1=Mcgrail|first1=Sean|last2=Blue|first2=Lucy|last3=Kentley|first3=Eric|last4=Palmer |first4=Colin|year=2003|title=Boats of South Asia|url=https://books.google.com/books?id=v1eBAgAAQBAJ |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-1-134-43130-4}} * {{citation|year=2007|title=India Yearbook 2007|publisher=Publications Division, [[Ministry of Information and Broadcasting (India)|Ministry of Information and Broadcasting]], [[Government of India]]|place=New Delhi|isbn=978-81-230-1423-4|ref={{sfnRef|Ministry of Information and Broadcasting|2007}}}} * {{citation|last=Posey|first=C. A.|year= 1994|title=The Living Earth Book of Wind and Weather|publisher=[[Reader's Digest Association|Reader's Digest]]|isbn=978-0-89577-625-9 |url=https://archive.org/details/livingearthbooko00pose}} * {{citation|last1=Prakash|first1=B.|last2=Kumar|first2=S.|last3=Rao|first3=M. S.|last4=Giri|first4=S. C.|year=2000|title=Holocene Tectonic Movements and Stress Field in the Western Gangetic Plains|journal=[[Current Science]] |volume=79|issue=4|pages=438–449|url=https://www.ias.ac.in/currsci/aug252000/prakash.pdf|ref={{sfnRef|Prakash et al.|2000}}}} * {{citation|last=Prasad|first=Ishwar|editor-last=Mani|editor-first=M. S.|year=1974|chapter=The Ecology of Vertebrates of the Indian Desert|title=Ecology and Biogeography in India|location=The Hague|publisher=Dr. W. Junk bv Publishers|isbn=978-94-010-2333-7}} {{refend}} '''Bioraznolikost''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Basak|first=R. K.|year=1983|title=Botanical Survey of India: Account of Its Establishment, Development, and Activities|publisher=India. [[Department of Environment]]|url=https://books.google.com/books?id=yXAVcgAACAAJ|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|last1=Crame|first1=J. A.|last2=Owen|first2=A. W.|year= 2002|title=Palaeobiogeography and Biodiversity Change: The Ordovician and Mesozoic–Cenozoic Radiations|series=Geological Society Special Publication|issue=194|publisher=[[Geological Society of London]]|isbn=978-1-86239-106-2|url=https://books.google.com/books?id=YswVy5YolYsC&pg=PA142|access-date=8. 12. 2011}} * {{citation|last1=Karanth|first1=K. Ullas|last2=Gopal|first2=Rajesh |editor=Rosie Woodroffe |editor2=Simon Thirgood |editor3=Alan Rabinowitz |year=2005 |title=People and Wildlife, Conflict Or Co-existence? |url=https://books.google.com/books?id=6vNzRzcjntAC|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-53203-7|chapter=An ecology-based policy framework for human-tiger coexistence in India}} * {{citation|last=Karanth|first=K. P.|year=2006|title=Out-of-India Gondwanan Origin of Some Tropical Asian Biota|journal=[[Current Science]]|volume=90|issue=6|pages=789–792 |url=https://www.iisc.ernet.in/currsci/mar252006/789.pdf|access-date=18. 5. 2011|archive-date=11. 4. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190411223533/https://www.iisc.ernet.in/currsci/mar252006/789.pdf |url-status=dead}} * {{citation|last=Mace|first=G. M.|date= 1994|title=1994 IUCN Red List of Threatened Animals |work=World Conservation Monitoring Centre|publisher=[[International Union for Conservation of Nature]] |isbn=978-2-8317-0194-3 |url=https://books.google.com/books?id=dyy0HilL9ecC&pg=PR4}} * {{citation|last=Tritsch|first=M. F.|year=2001|title=Wildlife of India|publisher=[[HarperCollins]]|place=London|isbn=978-0-00-711062-9|url=https://archive.org/details/wildlifeofindia0000trit}} * {{citation|date=9. 9. 1972|title=Indian Wildlife (Protection) Act, 1972|publisher=[[Ministry of Environment and Forests (India)|Ministry of Environment and Forests]], [[Government of India]] |url=https://envfor.nic.in/legis/wildlife/wildlife1.html|access-date=25. 7. 2011|ref={{sfnRef|Ministry of Environment and Forests 1972}}}} {{refend}} '''Politika''' {{refbegin|33em}} * {{cite journal|last1=Banerjee|first1=Sumanta|title=Civilising the BJP|journal=[[Economic & Political Weekly]]|date=22. 7. 2005|volume=40|issue=29|pages=3116–3119|jstor=4416896}} * {{citation|last=Bhambhri|first=C. P.|year=1992|title=Politics in India, 1991–1992|publisher=Shipra |isbn=978-81-85402-17-8|url=https://books.google.com/books?id=pf5HAAAAMAAJ|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|last1=Burnell|first1=P. J.|last2=Calvert|first2=P.|year=1999|title=The Resilience of Democracy: Persistent Practice, Durable Idea|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-0-7146-8026-2 |url=https://books.google.com/books?id=hv6TkML5_HAC&pg=PA271|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|agency=Press Trust of India|date=16. 5. 2009|title=Second UPA Win, A Crowning Glory for Sonia's Ascendancy|url=https://www.business-standard.com/india/news/second-upa-wincrowning-glory-for-sonia%5Cs-ascendancy/61892/on |access-date=13. 6. 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305072031/http://www.business-standard.com/article/economy-policy/second-upa-win-a-crowning-glory-for-sonia-s-ascendancy-109051600183_1.html |archive-date=5. 3. 2016 |ref={{sfnRef|Business Standard|2009}}|newspaper=[[Business Standard]] India|last1=India |first1=Press Trust of }} * {{citation|last=Chander|first=N. J.|year=2004|title=Coalition Politics: The Indian Experience|publisher=Concept Publishing Company|isbn=978-81-8069-092-1|url=https://books.google.com/books?id=G_QtMGIczhMC&pg=PA117|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|last1=Dunleavy|first1=P.|last2=Diwakar|first2=R.|last3=Dunleavy|first3=C.|year=2007|title=The Effective Space of Party Competition|issue=5|publisher=[[London School of Economics]] and Political Science |url=https://www2.lse.ac.uk/government/research/resgroups/PSPE/pdf/PSPE_WP5_07.pdf|access-date=27. 9. 2011|archive-date=28. 10. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071028005708/https://www.lse.ac.uk/collections/government/PSPE/pdf/PSPE_WP5_07.pdf|url-status=dead}} * {{citation|last=Dutt|first=S.|year=1998|title=Identities and the Indian State: An Overview|journal=[[Third World Quarterly]]|volume=19|issue=3|pages=411–434|doi=10.1080/01436599814325}} * {{citation|last=Echeverri-Gent|first=J.|editor-last=Ayres|editor-first=A.|editor2-last=Oldenburg|editor2-first=P.|date=januar 2002|title=Quickening the Pace of Change|chapter=Politics in India's Decentred Polity|series=India Briefing|publisher=[[M. E. Sharpe]]|place=London|pages=[https://archive.org/details/indiabriefingqui0000unse/page/19 19–53]|isbn=978-0-7656-0812-3|chapter-url=https://archive.org/details/indiabriefingqui0000unse/page/19}} * {{citation|date=14. 3. 2009|title=Current Recognised Parties|work=[[Election Commission of India]]|url=https://eci.nic.in/eci_main/ElectoralLaws/OrdersNotifications/Symbols_Sep_2009.pdf|access-date=5. 7. 2010|ref={{sfnRef|Election Commission of India}}}} * {{citation|last=Gledhill|first=A.|year=1970|title=The Republic of India: The Development of its Laws and Constitution|publisher=[[Greenwood Publishing Group|Greenwood]]|isbn=978-0-8371-2813-9|url=https://books.google.com/books?id=cHAjPQAACAAJ|access-date=21. 7. 2011}} * {{cite journal|last1=Malik|first1=Yogendra K.|last2=Singh|first2=V. B.|title=Bharatiya Janata Party: An Alternative to the Congress (I)?|journal=[[Asian Survey]]|date=april 1992|volume=32|issue=4|pages=318–336 |jstor=2645149 |doi=10.2307/2645149}} * {{citation|last=Mathew|first=K. M.|year=2003|title=Manorama Yearbook|publisher=[[Malayala Manorama]] |isbn=978-81-900461-8-3|url=https://books.google.com/books?id=jDaLQwAACAAJ|access-date=21. 7. 2011}} * {{citation|title=National Symbols|work=Know India|publisher=[[National Informatics Centre]], [[Government of India]]|url=https://www.india.gov.in/india-glance/national-symbols|access-date=18. 4. 2021|ref={{sfnRef|National Informatics Centre|2005}}|url-status=live|archive-date=18. 4. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210418054958/https://www.india.gov.in/india-glance/national-symbols}} * {{citation|last=Neuborne|first=Burt|year=2003|title=The Supreme Court of India|journal=International Journal of Constitutional Law|volume=1|issue=3|pages=476–510|doi=10.1093/icon/1.3.476|doi-access=free}} * {{citation|last=Pylee|first=M. V.|year=2003a|title=Constitutional Government in India|chapter=The Longest Constitutional Document|edition=2nd|publisher=[[S. Chand]]|isbn=978-81-219-2203-6|chapter-url=https://books.google.com/books?id=veDUJCjr5U4C}} * {{citation|last=Pylee|first=M. V.|year=2003b|title=Constitutional Government in India|chapter=The Union Judiciary: The Supreme Court|edition=2nd|publisher=[[S. Chand]]|isbn=978-81-219-2203-6|chapter-url=https://books.google.com/books?id=veDUJCjr5U4C&pg=PA314|access-date=2. 11. 2007}} * {{citation|last=Sarkar|first=N. I.|title=Sonia Gandhi: Tryst with India|year=2007|publisher=[[Atlantic Books|Atlantic]]|isbn=978-81-269-0744-1|url=https://books.google.com/books?id=26flsWUf8fkC|access-date=20. 7. 2011}} * {{citation|last=Sharma|first=R.|year=1950|title=Cabinet Government in India|journal=[[Parliamentary Affairs]]|volume=4|issue=1|pages=116–126|doi=10.1093/oxfordjournals.pa.a052755}} * {{citation|last=Sharma|first=B. K.|year= 2007|title=Introduction to the Constitution of India|edition=4th|publisher=[[Prentice Hall]]|isbn=978-81-203-3246-1|url=https://books.google.com/books?id=srDytmFE3KMC&pg=PA161}} * {{citation|last=Sinha|first=A.|year=2004|title=The Changing Political Economy of Federalism in India|journal=[[India Review]]|volume=3|issue=1|pages=25–63|doi=10.1080/14736480490443085|s2cid=154543286}} * {{citation|last=Wheare|first=K. C.|year= 1980|title=Federal Government|edition=4th|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-313-22702-8|url=https://archive.org/details/federalgovernmen00whearich}} {{refend}} '''Vanjski odnosi i vojska''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Alford|first=P.|date=7. 7. 2008|title=G8 Plus 5 Equals Power Shift|work=[[The Australian]]|url=https://www.theaustralian.com.au/news/g8-plus-5-equals-power-shift/story-e6frg6t6-1111116838759|access-date=21. 11. 2009}} * {{citation|last=Behera|first=L. K.|date=7. 3. 2011|title=Budgeting for India's Defence: An Analysis of Defence Budget 2011–2012|publisher=[[Institute for Defence Studies and Analyses]]|url=https://www.idsa.in/idsacomments/BudgetingforIndiasDefence2010-11_lkbehera_030310.html|access-date=4. 4. 2011}} * {{citation|date=11. 2. 2009|title=Russia Agrees India Nuclear Deal|work=[[BBC News]]|publisher=[[BBC]]|url=https://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7883223.stm|access-date=22. 8. 2010|ref={{sfnRef|British Broadcasting Corporation 2009}}}} * {{citation|last=Curry|first=B.|date=27. 6. 2010|title=Canada Signs Nuclear Deal with India|work=[[The Globe and Mail]]|url=https://www.theglobeandmail.com/news/world/g8-g20/news/canada-signs-nuclear-deal-with-india/article1620801/|access-date=13. 5. 2011|archive-date=25. 5. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525115702/https://www.theglobeandmail.com/news/world/g8-g20/news/canada-signs-nuclear-deal-with-india/article1620801/|url-status=dead}} * {{citation|date=8. 4. 2008|title=EU-India Strategic Partnership|work=Europa: Summaries of EU Legislation|url=https://europa.eu/legislation_summaries/external_relations/relations_with_third_countries/asia/r14100_en.htm|access-date=14. 1. 2011|publisher=[[European Union]]|ref={{sfnRef|European Union 2008}}|archive-url=https://web.archive.org/web/20110503194700/https://europa.eu/legislation_summaries/external_relations/relations_with_third_countries/asia/r14100_en.htm|archive-date=3. 5. 2011|url-status=dead}} * {{citation|last=Ghosh|first=A.|title=India's Foreign Policy|year= 2009|publisher=[[Pearson PLC|Pearson]]|isbn=978-81-317-1025-8|url=https://books.google.com/books?id=Y32u4JMroQgC}} * {{citation|last=Gilbert|first=M.|year=2002|title=A History of the Twentieth Century|publisher=[[William Morrow and Company|William Morrow]]|isbn=978-0-06-050594-3|url=https://books.google.com/books?id=jhwY1j8Ao3kC&pg=PA486|access-date=22. 7. 2011}} * {{citation|last=Kumar|first=A. V.|date=1. 5. 2010|title=Reforming the NPT to Include India|work=[[Bulletin of the Atomic Scientists]]|url=https://thebulletin.org/reforming-npt-include-india|access-date=1. 11. 2010|archive-date=7. 4. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140407061019/http://thebulletin.org/reforming-npt-include-india|url-status=dead}} * {{citation|last=Miglani|first=S.|date=28. 2. 2011|title=With An Eye on China, India Steps Up Defence Spending|work=[[Reuters]]|url=https://www.reuters.com/article/india-budget-military-idUSSGE71R02Y20110228|access-date=6. 7. 2011|archive-date=2. 5. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110502153348/https://www.reuters.com/article/2011/02/28/india-budget-military-idUSSGE71R02Y20110228|url-status=live}} * {{citation|last=Nair|first=V. K.|year=2007|title=No More Ambiguity: India's Nuclear Policy|website=afsa.org|url=https://www.afsa.org/fsj/oct02/nair.pdf|access-date=7. 6. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927041401/https://www.afsa.org/fsj/oct02/nair.pdf|archive-date=27. 9. 2007}} * {{citation|last=Pandit|first=Rajat|date=27. 7. 2009|title=N-Submarine to Give India Crucial Third Leg of Nuke Triad|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/N-submarine-to-give-India-crucial-third-leg-of-nuke-triad/articleshow/4823578.cms|access-date=10. 3. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811144548/https://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-07-27/india/28212143_1_nuclear-powered-submarine-ins-arihant-nuclear-submarine|url-status=live|archive-date=11. 8. 2011}} * {{citation|last=Pandit|first=Rajat|date=8. 1. 2015|title=Make-in-India: Plan to develop 5th-generation fighter aircraft|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/Make-in-India-Plan-to-develop-5th-generation-fighter-aircraft/articleshow/45802270.cms|access-date=17. 10. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311162056/https://timesofindia.indiatimes.com/india/Make-in-India-Plan-to-develop-5th-generation-fighter-aircraft/articleshow/45802270.cms|archive-date=11. 3. 2015}} * {{cite news|last=Pandit|first=Rajat|date=16. 3. 2021|title=India's weapon imports fell by 33% in last five years but remains world's second-largest arms importer|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/indias-weapon-imports-fell-by-33-in-last-five-years-but-remains-worlds-second-largest-arms-importer/articleshow/81516403.cms|access-date=3. 2. 2022}} * {{cite news|last=Pandit|first=Rajat|date=1. 2. 2022|title=Strong push for indigenous weapons amidst modest hike in defence budget|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/strong-push-for-indigenous-weapons-amidst-modest-hike-in-defence-budget/articleshow/89275344.cms|access-date=3. 2. 2022}} * {{citation|last=Perkovich|first=G.|year=2001|title=India's Nuclear Bomb: The Impact on Global Proliferation|publisher=[[University of California Press]]|isbn=978-0-520-23210-5|url=https://books.google.com/books?id=UDA9dUryS8EC|access-date=22. 7. 2011}} * {{citation|date=25. 1. 2008|title=India, France Agree on Civil Nuclear Cooperation|publisher=[[Rediff.com|Rediff]]|url=https://www.rediff.com/news/2008/jan/25france.htm|access-date=22. 8. 2010|ref={{sfnRef|Rediff 2008 a}}}} * {{citation|date=13. 2. 2010|title=UK, India Sign Civil Nuclear Accord|work=[[Reuters]]|url=https://www.reuters.com/article/us-india-britain-nuclear-idUSTRE61C21E20100213?type=politicsNews|access-date=22. 8. 2010|ref={{sfnRef|Reuters|2010}}|archive-date=12. 5. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120512181522/https://www.reuters.com/article/2010/02/13/us-india-britain-nuclear-idUSTRE61C21E20100213?type=politicsNews|url-status=live}} * {{citation|last=Rothermund|first=D.|year= 2000|title=The Routledge Companion to Decolonization|series=Routledge Companions to History|publisher=[[Routledge]]|url=https://books.google.com/books?id=ez37H0UPt_YC|isbn=978-0-415-35632-9}} * {{citation|last=Sharma|first=S. R.|year=1999|title=India–USSR Relations 1947–1971: From Ambivalence to Steadfastness|volume=1|publisher=Discovery|isbn=978-81-7141-486-4<!--8171414869-->|url=https://books.google.com/books?id=vTEge1JWK8oC}} * {{citation|last1=Sisodia|first1=N. S.|last2=Naidu|first2=G. V. C.|year=2005|title=Changing Security Dynamic in Eastern Asia: Focus on Japan|publisher=Promilla|isbn=978-81-86019-52-8<!--8186019529-->|url=https://books.google.com/books?id=jSgfLG3Ib9wC}} * {{citation|date=11. 10. 2008|title=India, US Sign 123 Agreement|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/India-US-sign-landmark-123-Agreement/articleshow/3582223.cms|archive-url=https://web.archive.org/web/20111107021602/https://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-10-11/india/27905286_1_indian-nuclear-market-sign-landmark-civil-nuclear-field|url-status=live|archive-date=7. 11. 2011|access-date=21. 7. 2011|ref={{sfnRef|The Times of India 2008}}}} {{refend}} '''Ekonomija''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Alamgir|first=J.|year=2008|title=India's Open-Economy Policy: Globalism, Rivalry, Continuity|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-0-415-77684-4|url=https://books.google.com/books?id=JL7QfWJ5Yk0C|access-date=23. 7. 2011}} * {{citation|last=Bonner|first=B|date=20. 3. 2010|title=Make Way, World. India Is on the Move|journal=[[The Christian Science Monitor]]|url=https://www.csmonitor.com/Business/The-Daily-Reckoning/2010/0320/Make-way-world.-India-is-on-the-move|access-date=23. 7. 2011}} * {{citation|last1=Farrell|first1=D.|last2=Beinhocker|first2=E.|date=19. 5. 2007|title=Next Big Spenders: India's Middle Class|publisher=[[McKinsey & Company]]|url=https://www.mckinsey.com/Insights/MGI/In_the_news/Next_big_spenders_Indian_middle_class|access-date=17. 9. 2011|archive-date=5. 12. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111205035707/https://www.mckinsey.com/Insights/MGI/In_the_news/Next_big_spenders_Indian_middle_class|url-status=dead}} * {{citation|last=Gargan|first=E. A.|date=15. 8. 1992|title=India Stumbles in Rush to a Free Market Economy|newspaper=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/1992/08/15/world/india-stumbles-in-rush-to-a-free-market-economy.html|access-date=22. 7. 2011}} * {{citation|date=januar 2011|title=The World in 2050: The Accelerating Shift of Global Economic Power: Challenges and Opportunities|first1=John|last1=Hawksworth|first2=Anmol|last2=Tiwari|publisher=[[PricewaterhouseCoopers]]|url=https://www.pwc.com/en_GX/gx/psrc/pdf/world_in_2050_jan2011.pdf|access-date=23. 7. 2011}} * {{citation|last1=Nayak|first1=P. B.|last2=Goldar|first2=B.|last3=Agrawal|first3=P.|year=2010|title=India's Economy and Growth: Essays in Honour of V. K. R. V. Rao|publisher=[[SAGE Publishing|SAGE Publications]]|url=https://books.google.com/books?id=N1Ho2SGXUHwC|isbn=978-81-321-0452-0}} * {{citation|last1=Pal|first1=P.|last2=Ghosh|first2=J|title=Inequality in India: A Survey of Recent Trends |work=DESA Working Paper No. 45 |date=juli 2007 |publisher=[[United Nations Department of Economic and Social Affairs]] |url=https://www.un.org/esa/desa/papers/2007/wp45_2007.pdf|access-date=23. 7. 2011}} * {{citation|last=Schwab|first=K.|year=2010|title=The Global Competitiveness Report 2010–2011|publisher=[[World Economic Forum]]|url=https://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2010-11.pdf |access-date=10. 5. 2011}} * {{citation|last=Sheth|first=N.|date=28. 5. 2009|title=Outlook for Outsourcing Spending Brightens|work=[[The Wall Street Journal]] |url=https://www.wsj.com/articles/SB124344190542659025#articleTabs_comments%3D%26articleTabs%3Darticle |access-date=3. 10. 2010}} * {{citation|last=Yep|first=E.|date=27. 9. 2011|title=ReNew Wind Power Gets $201 Million Goldman Investment|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052970204422404576595972728958728|access-date=27. 9. 2011|newspaper=[[The Wall Street Journal]]}} * {{citation|date=10. 4. 2010|title=India Second Fastest Growing Auto Market After China|work=[[Business Line]]|url=https://www.thehindubusinessline.com/todays-paper/article988689.ece|access-date=23. 7. 2011|ref={{sfnRef|Business Line 2010}}}} * {{cite web|title=India world's second largest textiles exporter: UN Comtrade|work=[[The Economic Times]] |date=2. 6. 2014|ref={{sfnref|Economic Times 2014}} |url=https://economictimes.indiatimes.com/industry/cons-products/garments-/-textiles/india-worlds-second-largest-textiles-exporter-un-comtrade/articleshow/35958852.cms?from=mdr|access-date=17. 10. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20140605121831/https://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-06-02/news/50272849_1_textiles-exports-india-calender-year|archive-date=5. 6. 2014|url-status=live}} * {{citation|date=8. 10. 2011|title=India's Economy: Not Just Rubies and Polyester Shirts|newspaper=[[The Economist]]|url=https://www.economist.com/node/21531527|access-date=9. 10. 2011|ref={{sfnRef|Economist 2011}}}} * {{citation|date=13. 10. 2009|title=Indian Car Exports Surge 36%|work=[[Express India]] |url-status=dead|url=https://expressindia.indianexpress.com/karnatakapoll08/story_page.php?id=528633|archive-url=https://web.archive.org/web/20160428102326/https://expressindia.indianexpress.com/karnatakapoll08/story_page.php?id=528633|archive-date=28. 4. 2016|access-date=5. 4. 2016|ref={{sfnRef|Express India 2009}}}} * {{citation|date=21. 3. 2017|title=Measuring the cost of living worldwide|newspaper=[[The Economist]] |url=https://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2017/03/daily-chart-13|access-date=25. 5. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525140627/https://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2017/03/daily-chart-13|archive-date=25. 5. 2017|url-status=live|ref={{sfnref|Economist 2017}}}} * {{citation |date=oktobar 2007 |title=Economic Survey of India 2007: Policy Brief |publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] |url=https://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf |access-date=22. 7. 2011 |ref={{sfnRef|Organisation for Economic Co-operation and Development 2007}} |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110606112149/https://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf |archive-date=6. 6. 2011 }} * {{citation|title=India: Undernourished Children – A Call for Reform and Action|publisher=[[World Bank]]|url=https://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|access-date=23. 7. 2011|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120507071806/https://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|archive-date=7. 5. 2012}} * {{citation|year=2011–2012|title=Indian IT-BPO Industry|publisher=[[NASSCOM]] |url=https://www.nasscom.org/indian-itbpo-industry|access-date=22. 6. 2012|ref={{sfnRef|Nasscom 2011–2012}} |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120509061653/https://nasscom.org/indian-itbpo-industry|archive-date=9. 5. 2012}} * {{citation |year=1995 |title=Understanding the WTO: The Organization Members and Observers |publisher=[[World Trade Organization]] |url=https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org6_e.htm |access-date=23. 6. 2012 |ref={{sfnRef|World Trade Organization 1995}} |archive-date=29. 12. 2009|archive-url= https://web.archive.org/web/20091229021759/https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org6_e.htm}} * {{citation|date=juni 2011|title=World Economic Outlook Update|publisher=[[International Monetary Fund]]|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C548%2C558%2C564%2C566%2C524%2C578%2C534%2C536&s=NGDPDPC&grp=0&a=&pr.x=60&pr.y=17|access-date=22. 7. 2011|ref={{sfnRef|International Monetary Fund 2011}}}} {{refend}} '''Demografija''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Chandramouli|first=C.|date=15. 7. 2011|title=Rural Urban Distribution of Population|publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)]]|url=https://censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/india/Rural_Urban_2011.pdf|access-date=24. 1. 2015}} * {{citation|last=Dharwadker|first=A.|editor1-last=Canning|editor1-first=C. M.|editor2-last=Postlewait|editor2-first=T.|year=2010|title=Representing the Past: Essays in Performance Historiography|chapter=Representing India's Pasts: Time, Culture, and Problems of Performance Historiography|publisher=[[University of Iowa Press]]|isbn=978-1-58729-905-6|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Rgf0gbml2ocC|access-date=24. 7. 2011}} * {{citation|last1=Drèze|first1=J.|last2=Goyal|first2=A.|editor-last=Baru|editor-first=R. V.|year=2009|title=School Health Services in India: The Social and Economic Contexts|chapter=The Future of Mid-Day Meals|publisher=[[SAGE Publishing|SAGE Publications]]|isbn=978-81-7829-873-3|chapter-url=https://books.google.com/books?id=aQ39RO9OET4C&pg=PA46|ref={{sfnRef|Drèze|Goyal|2008}}}} * {{citation|last1=Dyson|first1=T.|last2=Visaria|first2=P.|editor-last=Dyson|editor-first=T.|editor2-last=Casses|editor2-first=R.|editor3-last=Visaria|editor3-first=L.|year=2005|title=Twenty-First Century India: Population, Economy, Human Development, and the Environment|chapter=Migration and Urbanisation: Retrospect and Prospects|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-928382-8|chapter-url=https://books.google.com/books?id=bqU9T5c0wlYC |url-access=registration|url=https://archive.org/details/twentyfirstcentu0000unse_v0c4}} * {{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8 |url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ}} * {{citation|last=Fisher|first=Michael H.|year=2018|title=An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century|location=Cambridge and New York|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-1-107-11162-2 |lccn=2018021693|doi=10.1017/9781316276044|s2cid=134229667 |url=https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ|doi-access=free}} * {{citation|last=Garg|first=S. C.|date=19. 4. 2005|title=Mobilizing Urban Infrastructure Finance in India|publisher=[[World Bank]]|url=https://siteresources.worldbank.org/INTMF/Resources/339747-1105651852282/Garg.pdf|access-date=27. 1. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20090824063911/https://siteresources.worldbank.org/INTMF/Resources/339747-1105651852282/Garg.pdf|archive-date=24. 8. 2009|url-status=dead}} * {{citation|last=Mallikarjun|first=B|date=novembar 2004|title=Fifty Years of Language Planning for Modern Hindi – The Official Language of India|journal=Language in India|volume=4|issue=11|issn=1930-2940 |url=https://www.languageinindia.com/nov2004/mallikarjunmalaysiapaper1.html|access-date=24. 7. 2011|archive-date=10. 1. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110230215/http://www.languageinindia.com/nov2004/mallikarjunmalaysiapaper1.html|url-status=dead}} * {{citation|last=Ottenheimer|first=H. J.|year=2008|title=The Anthropology of Language: An Introduction to Linguistic Anthropology|publisher=[[Cengage]]|isbn=978-0-495-50884-7|url=https://books.google.com/books?id=d4QHsORbZs4C}} * {{citation|last=Ratna|first=U.|editor-last=Dutt|editor-first=A. K.|editor2-last=Thakur|editor2-first=B. |year=2007|title=City, Society, and Planning|chapter=Interface Between Urban and Rural Development in India |volume=1|publisher=Concept|isbn=978-81-8069-459-2|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QDmZeW1H37IC}} * {{citation|last=Rorabacher|first=J. A.|year=2010|title=Hunger and Poverty in South Asia|publisher=Gyan|isbn=978-81-212-1027-0|url=https://books.google.com/books?id=u6hriMcSsE4C}} * {{citation|date=27. 4. 1960 |title=Notification No. 2/8/60-O.L |publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)|Ministry of Home Affairs]], [[Government of India]] |url=https://rajbhasha.nic.in/UI/pagecontent.aspx?pc=Mzc%3d |access-date=13. 5. 2011 |ref={{sfnRef|Ministry of Home Affairs 1960}} |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141001005409/https://www.rajbhasha.nic.in/UI/pagecontent.aspx?pc=Mzc%3D |archive-date=1. 10. 2014}} * {{citation|title=Census Data 2001|work=[[Registrar General and Census Commissioner of India|Office of the Registrar General and Census Commissioner]]|publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)|Ministry of Home Affairs]], [[Government of India]]|date=2010–2011|url=https://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/National_Summary/National_Summary_DataPage.aspx|access-date=22. 7. 2011}} {{refend}} '''Umjetnost''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Blurton|first=T. Richard|title=Hindu Art|year=1993|url=https://books.google.com/books?id=xJ-lzU_nj_MC&q=Hindu+Art,+1994,+British+Museum+Press|publisher=[[Harvard University Press]]|isbn=978-0-674-39189-5}} * {{citation|last=Craven|first=Roy C|title=Indian art: a concise history|year=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/37895110|location=New York City|publisher=[[Thames & Hudson]]|isbn=978-0-500-20302-6|oclc=37895110|author-link=Roy C. Craven}} * {{citation|last=Harle|first=James C.|title=The Art and Architecture of the Indian Subcontinent|url=https://books.google.com/books?id=LwcBVvdqyBkC|year=1994|publisher=[[Yale University Press]]|isbn=978-0-300-06217-5}} * {{citation|last=Michell|first=George|title=Hindu Art and Architecture|year=2000|url=https://books.google.com/books?id=YVl2QgAACAAJ|publisher=[[Thames & Hudson]]|isbn=978-0-500-20337-8}} * {{citation|last=Rowland|first=Benjamin|title=The Art and Architecture of India: Buddhist, Hindu, Jain|year=1970|url=https://books.google.com/books?id=6L2fAAAAMAAJ&q=The+Art+and+Architecture+of+India:+Buddhist,+Hindu,+Jain|publisher=[[Penguin Books]]}} {{refend}} '''Kultura''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last=Binmore|first=K. G.|year= 2007|title=Playing for Real: A Text on Game Theory|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-530057-4|url=https://books.google.com/books?id=eY0YhSk9ujsC&pg=PA98}} * {{citation|last=Chopra|first=P.|year= 2011|title=A Joint Enterprise: Indian Elites and the Making of British Bombay|publisher=[[University of Minnesota Press]]|isbn=978-0-8166-7037-6|url=https://books.google.com/books?id=jhTiCnh6RqAC&pg=PA46}} * {{citation|last=Cullen-Dupont|first=K.|date=juli 2009|title=Human Trafficking|publisher=[[Infobase Publishing]]|isbn=978-0-8160-7545-4|url=https://books.google.com/books?id=B2GeSNXy5CoC}} * {{citation|last=Cyriac|first=B. B.|date=9. 8. 2010|title=Sawant Shoots Historic Gold at World Championships|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/shooting/Sawant-shoots-historic-gold-at-World-Championships/articleshow/6274795.cms?referral=PM |access-date=25. 5. 2011}} * {{citation|last=Das|first=S. K.|year=2005|title=A History of Indian Literature, 500–1399: From Courtly to the Popular|publisher=[[Sahitya Akademi]]|isbn=978-81-260-2171-0}} * {{citation|last=Datta|first=A.|year=2006|title=The Encyclopaedia of Indian Literature|volume=2|publisher=[[Sahitya Akademi]]|isbn=978-81-260-1194-0}} * {{citation|last=Dehejia|first=R. S.|date=7. 11. 2011|title=Indian Grand Prix Vs. Encephalitis?|work=[[The Wall Street Journal]]|url=https://blogs.wsj.com/indiarealtime/2011/11/07/economics-journal-indian-grand-prix-vs-encephalitis/|access-date=20. 12. 2011}} * {{citation|last=Deutsch|first=E.|year=1969|title=Advaita Vedānta: A Philosophical Reconstruction|publisher=[[University of Hawaiʻi Press]]|isbn=978-0-8248-0271-4 |url=https://books.google.com/books?id=63gdKwhHeV0C}} * {{citation|last1=Dissanayake|first1=W. K.|last2=Gokulsing|first2=M.|date=maj 2004|title=Indian Popular Cinema: A Narrative of Cultural Change|edition=2nd|publisher=[[Trentham Books]]|isbn=978-1-85856-329-9 |url=https://books.google.com/books?id=_plssuFIar8C}} * {{citation|last1=Futterman|first1=M|last2=Sharma|first2=A|date=11. 9. 2009|title=India Aims for Center Court|work=[[The Wall Street Journal]] |url=https://www.wsj.com/news/articles/SB10001424052970203440104574406704026883502 |access-date=29. 9. 2010}} * {{cite web|author=Hansa Research |url=https://mruc.net/irs2012q1-topline-findings.pdf |work=Indian Readership Survey 2012 Q1 : Topline Findings |title=Growth: Literacy & Media Consumption |publisher=Media Research Users Council |access-date=12. 9. 2012 |year=2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140407092737/https://mruc.net/irs2012q1-topline-findings.pdf |archive-date=7. 4. 2014 }} * {{citation|last=Hart|first=G. L.|year= 1975|title=Poems of Ancient Tamil: Their Milieu and Their Sanskrit Counterparts|publisher=[[University of California Press]]|isbn=978-0-520-02672-8 |url=https://books.google.com/books?id=a5KwQwAACAAJ}} * {{citation|editor-last=Heehs|editor-first=P.|year= 2002|title=Indian Religions: A Historical Reader of Spiritual Expression and Experience|publisher=[[New York University Press]]|isbn=978-0-8147-3650-0 |url=https://books.google.com/books?id=Jgsu-aIm3ncC|access-date=24. 7. 2011}} * {{citation|last1=Hoiberg|first1=D.|last2=Ramchandani|first2=I.|year=2000|title=Students' Britannica India: Select Essays|publisher=[[Popular Prakashan]]|isbn=978-0-85229-762-9}} * {{citation|editor-last=Johnson|editor-first=W. J.|title=The Sauptikaparvan of the Mahabharata: The Massacre at Night|year= 2008|edition=2nd|series=[[Oxford World's Classics]]|publisher=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-282361-8}} * {{citation|last1=Jones|first1=G.|last2=Ramdas|first2=K.|year=2005|title=(Un)tying the Knot: Ideal and Reality in Asian Marriage|publisher=[[National University of Singapore Press]]|isbn=978-981-05-1428-0 |url=https://books.google.com/books?id=IttiQ3QdJ6YC}} * {{citation|last1=Kālidāsa|last2=Johnson|first2=W. J.|author-link=Kālidāsa|year= 2001|title=The Recognition of Śakuntalā: A Play in Seven Acts|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-283911-4|url-access=registration|url=https://archive.org/details/recognitionofsak0000kali}} * {{citation|last1=Kaminsky|first1=Arnold P.|last2=Long|first2=Roger D. |title=India Today: An Encyclopedia of Life in the Republic: An Encyclopedia of Life in the Republic|url=https://books.google.com/books?id=wWDnTWrz4O8C|access-date=12. 9. 2012|year= 2011|publisher=[[ABC-CLIO]]|isbn=978-0-313-37462-3}} * {{citation|last=Karanth|first=S. K.|author-link=Shivarama Karanth|date=2002|title=Yakṣagāna|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-357-1}} * {{citation|editor1-last=Kiple|editor1-first=K. F.|editor2-last=Ornelas|editor2-first=K. C.|title=The Cambridge World History of Food|volume=2|year=2000|place=Cambridge and New York|publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-40215-6}} * {{citation|editor-last=Kuiper|editor-first=K.|year=2010|title=The Culture of India|url=https://books.google.com/books?id=LiqloV4JnNUC|access-date=24. 7. 2011|publisher=[[Britannica Educational Publishing]]|isbn=978-1-61530-203-1}} * {{citation|last=Kumar|first=V.|title=Vastushastra|edition=2nd|series=All You Wanted to Know About Series|date= 2000|publisher=[[Sterling Publishing]]|isbn=978-81-207-2199-9}} * {{citation|last=Lal|first=A.|title=The Oxford Companion to Indian Theatre|url=https://books.google.com/books?id=DftkAAAAMAAJ|access-date=24. 7. 2011|year=2004|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-564446-3}} * {{citation|last1=Lang|first1=J.|last2=Moleski|first2=W.|date=1. 12. 2010|title=Functionalism Revisited|publisher=[[Ashgate Publishing]]|isbn=978-1-4094-0701-0|url=https://books.google.com/books?id=rOCaSn8-ZboC&pg=PA151}} * {{citation|last=MacDonell|first=A. A.|author-link=Arthur Anthony Macdonell|title=A History of Sanskrit Literature|year=2004|publisher=[[Kessinger Publishing]]|isbn=978-1-4179-0619-2|title-link=s:A History of Sanskrit Literature}} * {{citation|last1=Majumdar|first1=B.|last2=Bandyopadhyay|first2=K.|title=A Social History of Indian Football: Striving To Score|year=2006|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-415-34835-5}} * {{citation|last=Makar|first=E. M.|year=2007|title=An American's Guide to Doing Business in India|publisher=Adams|isbn=978-1-59869-211-2|url=https://books.google.com/books?id=ujYmdNVIr7QC}} * {{citation|last1=Massey|first1=R.|last2=Massey|first2=J|year=1998|title=The Music of India |publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-332-8|url=https://books.google.com/books?id=yySNDP9XVggC}} * {{citation|last=Medora|first=N.|editor1-last=Hamon|editor1-first=R. R.|editor2-last=Ingoldsby|editor2-first=B. B.|year=2003|title=Mate Selection Across Cultures|chapter=Mate Selection in Contemporary India: Love Marriages Versus Arranged Marriages|publisher=[[SAGE Publishing|SAGE Publications]]|pages=209–230|isbn=978-0-7619-2592-7}} * {{citation|last=Mehta|first=Nalin|title=Television in India: Satellites, Politics and Cultural Change |url=https://books.google.com/books?id=R-BsSzSjnTYC|access-date=12. 9. 2012|year=2008 |publisher=[[Taylor & Francis]] US|isbn=978-0-415-44759-1}} * {{citation|last=Narayan |first=Sunetra Sen |year=2013|chapter=Context of Broadcasting in India |title=Globalization and Television: A Study of the Indian Experience, 1990–2010 |pages=55–69 |publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-809236-0 |doi=10.1093/acprof:oso/9780198092360.003.0004}} * {{citation|last=Sengupta|first=R.|date=24. 9. 2010|title=Is Boxing the New Cricket?|work=[[Mint (newspaper)|Mint]]|url=https://www.livemint.com/Leisure/1jxksEgRhUYXq0ezp1iixM/Is-boxing-the-new-cricket.html|access-date=5. 10. 2010|ref={{sfnRef|Mint 2010}}}} * {{citation|last=Nakamura|first=H.|year=1999|title=Indian Buddhism: A Survey with Bibliographical Notes|edition=12th|series=Buddhist Tradition Series|publisher=[[Motilal Banarsidass]]|isbn=978-81-208-0272-8 |url=https://books.google.com/books?id=w0A7y4TCeVQC}} * {{citation|editor1-last=Rajadhyaksha|editor1-first=A.|editor2-last=Willemen|editor2-first=P.|year=1999|title=Encyclopaedia of Indian Cinema|edition=2nd|publisher=[[British Film Institute]]|isbn=978-0-85170-669-6 |url=https://archive.org/details/encyclopaediaofi0000raja}} * {{citation|translator-last=Ramanujan|translator-first=A. K.|translator-link=A. K. Ramanujan|year=1985|title=Poems of Love and War: From the Eight Anthologies and the Ten Long Poems of Classical Tamil|publisher=[[Columbia University Press]]|place=New York|isbn=978-0-231-05107-1 |url=https://books.google.com/books?id=nIybE0HRvdQC|ref={{SfnRef|Ramanujan|1985}}<!--|quote=These poems are 'classical,' i.e. early, ancient; they are also 'classics,' i.e. works that have stood the test of time, the founding works of a whole tradition. Not to know them is not to know a unique and major poetic achievement of Indian civilisation. Early classical Tamil literature (c. 100 BC – AD 250) consists of the Eight Anthologies (''Eţţuttokai''), the Ten Long Poems (''Pattuppāţţu''), and a grammar called the ''Tolkāppiyam'' or the 'Old Composition.'&nbsp;... The literature of classical Tamil later came to be known as ''Cankam'' (pronounced ''Sangam'') literature.-->}} * {{citation|last=Roberts|first=N. W.|year=2004|title=Building Type Basics for Places of Worship|publisher=[[John Wiley & Sons]]|isbn=978-0-471-22568-3|url=https://books.google.com/books?id=hOxOAAAAMAAJ}} * {{harvc|last=Roger|first=Delphine|in1=Kiple|in2=Ornelas|year=2000|pages=1140–1150|c=The Middle East and South Asia (in Chapter: History and Culture of Food and Drink in Asia) |url=https://books.google.com/books?id=Vr2qnK_QOuAC&pg=PA1140}} * {{citation|last=Schwartzberg|first=J.|year=2011|title=India: Caste|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India/46404/Caste|access-date=17. 7. 2011}} * {{citation|last=Silverman|first=S.|year=2007|title=Vastu: Transcendental Home Design in Harmony with Nature|publisher=[[Gibbs Smith]]|isbn=978-1-4236-0132-6|url=https://books.google.com/books?id=iwaryJd3fD8C&pg=PA20}} * {{citation|last=Tarlo|first=E.|year=1996|title=Clothing Matters: Dress and Identity in India|publisher=[[University of Chicago Press]]|isbn=978-0-226-78976-7|url=https://books.google.com/books?id=ByoTXhXCuyAC|access-date=24. 7. 2011}} * {{citation|last1=Xavier|first1=L.|date=12. 9. 2010|title=Sushil Kumar Wins Gold in World Wrestling Championship|newspaper=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/wrestling/Sushil-Kumar-wins-gold-in-World-Wrestling-Championship/articleshow/6542488.cms?referral=PM|access-date=5. 10. 2010}} * {{citation|last=Zvelebil|first=K. V.|year=1997|title=Companion Studies to the History of Tamil Literature|publisher=[[Brill Publishers]]|isbn=978-90-04-09365-2|url=https://books.google.com/books?id=qAPtq49DZfoC}} * {{citation|title=Anand Crowned World Champion|date=29. 10. 2008|publisher=[[Rediff.com|Rediff]] |url=https://www.rediff.com/sports/2008/oct/29anand.htm|access-date=29. 10. 2008|ref={{sfnRef|Rediff 2008 b}}}} * {{citation|title=Taj Mahal|work=[[World Heritage Convention]]|publisher=[[UNESCO|United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organisation]]|url=https://whc.unesco.org/en/list/252|access-date=3. 3. 2012|ref={{sfnRef|United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organisation}}}} * {{citation|title=Saina Nehwal: India's Badminton Star and "New Woman"|date=1. 8. 2010|work=[[BBC News]]|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-south-asia-10725584|access-date=5. 10. 2010|ref={{sfnRef|British Broadcasting Corporation 2010 a}}}} * {{citation|title=Commonwealth Games 2010: India Dominate Shooting Medals|date=7. 10. 2010 |work=Commonwealth Games 2010|publisher=[[BBC]]|ref={{sfnRef|Commonwealth Games 2010}} |url=https://news.bbc.co.uk/sport2/hi/commonwealth_games/delhi_2010/9068886.stm |access-date=3. 6. 2011}} {{refend}} == Vanjski linkovi == * {{Commonscat-inline|India}} {{Commonwealth}} {{Države Azije}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Južna Azija]] [[Kategorija:Indija]] [[Kategorija:Članice BRICS-a]] n0youeoz0m9yfm3kpkf4y0sed6v4stw Kaba 0 5637 3734165 3706411 2025-07-11T06:34:11Z Panasko 146730 +[[Kategorija:Islamska arhitektura]]; +[[Kategorija:Arapska arhitektura]]; +[[Kategorija:Meka]] (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734165 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:The Ka'ba, Great Mosque of Mecca, Saudi Arabia (4).jpg|mini|250p|Kaba]] '''Kaba''' ({{ArJ|الكعبة}}, ''"kocka"'' ili ''"utočište islama"'') jeste centralno svetilište [[islam]]a. Građevina je u obliku kvadra, dužine oko 11, a visine oko 17 m. Ona se danas nalazi u sredini [[Mesdžidul-haram|velike džamije]] u [[Mekka|Mekki]]. Predstavlja [[Kibla|kiblu]], posebnu tačku prema kojoj se [[muslimani]] okreću u vrijeme [[namaz]]a. Kaba za muslimane predstavlja središte svijeta. Po islamskom vjerovanju, iznad zemaljske Kabe nalazi se još 7 nebeskih Kaba na 7 nebesa i sve one stoje upravo ispod Allahovog prijestolja, koje obilaze meleki, pa i ljudi na isti način obilaze oko ovog kamena. == Crni kamen == U jugoistočnom dijelu građevine ugrađen je Crni kamen i on je najsvetiji predmet u Kabi. Za njega smatraju da je "kamen temeljac", "desna ruka Božija na zemlji". Muslimani prema ovom kamenu iskazuju veliko poštovanje, ljube ga i dodiruju, naročito tokom [[hadždž]]a. Muslimani se ne klanjaju kamenu, te insistiraju na tome da su molitve ovdje izgovorene upućene Allahu, a ne kamenu. == Izgled == Kaba ima samo jedna vrata, ali je njen religijski značaj više u spoljašnjosti. Od crnog kamena prostire se 2 m dug zid, koji se proteže do ulaznih vrata. Vjernici se na njega naslanjaju da bi dobili blagoslov. Kaba je najčešće pokrivena prekrivačem – kisvom – načinjenim od teškog crnog platna s trakama na kojima su izvezeni ajeti iz [[Kur'an]]a. Oko Kabe se nalazi [[granit]]ni pločnik, koji se naziva matif. Nasuprot uglu u koji je ugrađen crni kamen nalazi se zgrada u kojoj je [[izvor]] [[Zem-zem|Zemzem]], dok se pred sjeveroistočnim dijelom nalazi kamen za koji se tvrdi da predstavlja otisak stopala [[Ibrahim]]a, koga muslimani smatraju graditeljem Kabe. Ibrahim, sa sinom [[Ismail]]om, podigao je temelje i sagradio Kabu, a za vrijeme [[Muhammed]]a, Kaba je obnovljena. == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Kaaba}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} [[Kategorija:Islam]] [[Kategorija:Hadž]] [[Kategorija:Mesdžidul-haram]] [[Kategorija:Islamska arhitektura]] [[Kategorija:Arapska arhitektura]] [[Kategorija:Meka]] nzf6e0efm1gki89ljiu0wpygcpjfkzd Imunologija 0 6029 3734087 3142053 2025-07-10T14:33:35Z Palapa 383 3734087 wikitext text/x-wiki '''Imunologija''' (lat. ''imunitas'' = otpornost + grč. ''λoγοs'' (''logos'') = [[nauka]], znanje, znanost, učenje) je nauka o [[imunitet]]u i njegovim pratećim reakcijama, procesima i pojavama, odnosno o prirodi i faktorima razvoja, održavanja i destrukcije imuniteta.<ref name="Karamehić J. 2002">Karamehić J. (2002): Transplantacija organa. Printcom, Tuzla.</ref><ref name="Hadžiselimović R. 2005">Hadžiselimović R., Pojskić N. (2005): Uvod u humanu imunogenetiku. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, {{ISBN|9958-9344-3-4}}.</ref> U ranim razvojnim fazama, imunologija je primarno proučavala imunitet koji je provociran različitim [[infekcija|infektivnim]] agensima. Postepeno se razvijala u pravcima koji se uključuju u široku znastvenu oblast – od spoznaje imunog odgovora [[organizam|organizmu]] strane supstance ([[tijelo|tijela]]) i razvoja imunosistema, preko [[transplantacija|transplantacije]] (ne)srodnih [[Tkivo|tkiva]] i [[organ]]a – do faktora i prirode [[onkogeneza|onkogeneze]]. Ukratko, suvremena imunologija proučava imunitet, [[imunocitohemiju]], [[imunogenetika|imunogenetiku]], imunohipersenzibilnost i [[imunopatologija|imunopatologiju]].<ref name="Karamehić J. 2002"/><ref name="Hadžiselimović R. 2005"/><ref>King R. C., Stransfield W. D. (1998): Dictionary of genetics. Oxford niversity Press, New York, Oxford, {{ISBN|0-19-50944-1-7}}; {{ISBN|0-19-509442-5}}.</ref> Sva ova područja imunologije istražuju i objašnjavaju sisteme i mehanizme samoodbrane [[organizam|organizma]] od raznih [[mikrostruktura]] i [[mikroorganizam]]a koji mogu imati neželjen efekat po održavanje [[homeostaza|homeostaze]] (blagostanje, uravnoteženost, nepromijenjeno stanje) organizma. Ove nauke uključuju proučavanje [[anatomija|anatomskih]] struktura i kompleksija, [[histologija|histološke]] osobenosti i [[citologija|citologiju]] specifičnih odbrambenih [[ćelija (biologija)|ćelija]]; mehanizme i procese koji se dešavaju prilikom tzv ''[[Imuni odgovor|imunog odgovora]]'', tj. pokretanja i toka [[imuni sistem|imunog sistema]] organizma na novonastalu situaciju. Također proučavaju nivo kompatibilnosti i toleranciju organizma na histološki specifične jedinke koje se unose ili [[transplantacija|transplantiraju]] u organizam, kao npr. [[krv]], [[bubreg|bubrezi]], [[jetra]], [[slezena]] i mnoge [[alergija|alergijske]] i druge reakcije na mikrostrukture i [[mikroorganizmi|mikroorganizme]] koji su strani pogođenom organizamu, odnosno potencijlno [[patogeni]].<ref name="Hadžiselimović R. 2005"/> Imunologija uključuje niz pripadajućih oblasti u koje su uključeni različiti sistemi [[krvna grupa|krvnih grupa]], ''[[imunohematologija]]'' ''[[imunogenetika]]'', ''[[imunofiziologija]]'' i druge. – ''[[Prirodni imunitet]]'' je genetički definiran i visokospecifičan za određenu biološku vrstu (''imunitet vrste''). Suglasno tome, [[čovjek]] je otporan na mnoge animalne bolesti pomenute [[etiologija|etiologije]], a [[životinje]] su rijetko pogođene oboljenjima čovjeka. Stečeni imunitet se uspostavlja spontano ili vakcinacijom (cijepljenjem), u kontaktu sa određenim antigenima (dugotrajni – ''[[aktivni imunitet]]'') ili može biti induciran artificijelno (kratkotrajni – ''[[pasivni imunitet]]'') – seroterapijom.<ref>Kaštelan A. (1994): Imunogenetika. In: Zergollern Lj., Ed., 1994, Humana genetika, Medicinska naklada, Zagreb.</ref> Nakon prodiranja stranog tijela ([[Virus (biologija)|virus]], [[bakterije|bakterija]], [[Ćelija (biologija)|ćelije]] i njihove strukture, organske supstance itd.) uključuje se odbrambeni sistem, te obrazuje specijalne zaštitne [[proteini|proteine]] koje eliminiraju štetne efekte antigena. Ovaj sistem ima i niz drugih veoma značajnih odbrambenih funkcija. Osigurava opstojnost, integritet i [[homeostaza|homeostazu]] jedinke i [[vrsta|vrste]] kojoj ona pripada. Tako je, npr., [[gametska izolacija]] posljedica [[biologija|biološke]] nepodudarnosti [[spolne ćelije|spolnih ćelija]], koja onemogućava formiranje inkompatibilnih [[zigot]]a. To je izvorni oblik zaštite genetičkog sistema vrste. Imuni sistem eliminira i sve sopstvene ćelije organizma u kojima se pojave nespecifični (nepoznati) [[molekul]]i.<ref name="Hadžiselimović R. 2005"/><ref>Allegreti N., Andreis I., Čulo F., Marušić M., Taradi M. (1998). Imunologija. Medicinska knjiga, Zagreb.</ref> Bez obzira na prirodu i porijeklo, imunitet može biti [[humoralni]] i [[Ćelija (biologija)|ćelijski]] ([[tkivo|tkivni]]).<ref>http://www.omim.org/</ref><ref>McKusick V. A. (2014): OMIM – An Online Catalog of Human Genes and Genetic Disorders, Updated 20 September 2014.</ref><ref>King R. C., Stansfield W. D. (1999): A Dictionary of Genetics. Oxford University Press, New York, Oxford.</ref><ref>Lawrence E., Ed. (1999): Henderson,s Dictionary of Biological Terms. Longman, London.</ref> == Antigene determinante (epitopi) imune reakcije == === Humoralni imunitet === '''Humoralni imunitet''' počiva na biosintezi [[antitijela]] (imunih tijela) u specijaliziranim ćelijama – ''plazmocitima'' koje ulaze u [[krvotok]]. Antitijela se mogu transferirati i neimuniziranoj osobi – ubrizgavanjem imunog seruma ili ekstrahiranih antitijela. Nakon prodora pomenutih agensa u organizam, poslije perioda latencije, pokreće se [[imuni proces]] – stvaraju se specifična antitijela kompetentna za svaku reakciju antigen – antitijelo (''[[stečeni imunitet]]''). Makrofagi zahvataju i liziraju prispjeli antigen. Ove ćelije upućuju signal određenom tipu limfocita ([[''B''–limfociti]]ma). Pod uticajem antigenske senzibilizacije, B limfociti se, preko prijelaznih formi, preobražavaju u [[plazmociti|plazmocite]] – ćelije koje produciraju antitijela i ubacuju ih u cirkulaciju. Neki od njih se ne razvijaju do plazmocita, već se njihova diferencijacija zaustavlja na odgovarajućem stupnju tog procesa. Ove ćelije stiču sposobnost memoriranja unesenog antigena, tj sposobnost [[imunološka memorija|imunološke memorije]] za odgovarajući antigen.<ref>Roitt I. M., Brostoff J., Male D. K. (1987): Kurtzes Lehrbuch der Immunologie. Georg Thieme Verlag, Stuttgart – New York.</ref> ===Ćelijski imunitet=== '''Ćelijski imunitet''' ili tkivni imunitet ne počiva na sintezi antitijela, nego se uspostavlja zahvaljujući aktivnosti specijaliziranih [[leukocit]]a, tzv. [[''T''–limfociti|''T''–limfocita]], [[geanulciti|granulocita]] i [[monocit]]a (tkivni [[makrofag]]i). Može se pasivno prenijeti i neimuniziranim primateljima isključivo putem [[limfociti|limfocita]] imuniziranog davatelja, a ne i [[serum]]om. Ovaj imunitet se, dakle, ne uspostavlja djelovanjem cirkulirajućih antitijela, koja (uostalom) i ne sadrži. Razvija se obrazovanjem senzibiliziranih limfocita. Nakon stimulacije antigenim podražajima, počinje diferencijacija limfocita koji potiču iz [[timus]]a (zbog čega su i dobili oznaku ''T'' limfociti). Mnoge komponente ovog imuniteta, nažalost, još uvijek nisu dovoljno poznate (kao kod [[alergija|alergijskih]] reakcija i sl.). Uz limfocite ''T'', u mehanizmima ćelijske imunosti sudjeluju i [[makrofag]]i, [[NK ćelije]], kao i ostale ćelije čija [[citotoksičnost]] ovisi o antitijelima. U specifičnoj imunoreakciji na antigen nastaju efektorski ''T '' limfociti. Limfociti prepoznaju strani antigen u sklopu svojih molekula [[MHC]], prenoseći aktivacijski signal, koji inducira proliferaciju i diferencijaciju u efektorske ćelije.<ref>Fudenberg H. H. (1984): Basic Immunogenetics. Oxford University Press, New York.</ref> Citotoksični ćelije (limfociti – ''TC'') prepoznaju peptide iz citosola u sklopu molekula MCH, a pomagačke (helper) ćelije (''T'' ćelije–pomoćnice – ''TH'') su potrebne za nastanak efektorskih ćelija. Poslije prepoznavanja antigena one izravno stimuliraju proliferaciju citotoksičnih limfocita izlučivajuči citokine i aktiviraju [[fagocit]]ne i citotoksične mehanizme makrofaga. To su veoma bitne ćelije imunosistema, jer usmjeravaju imuni odgovor prema humoralnom i ćelijskom tipu. Pomažu ''B'' limfocitima u proizvodnji antitijela i, kako je već naglašeno, pomažu u sazrijevanju citotoksičnih limfocita.<ref>Andreis I., Batinić D., Čulo F., Grčević D., Marušić M., Taradi M., Višnjić D. (2004): Imunologija. Medicinska naklada, Zagreb.</ref><ref>Lewin B. (2014): Genes XI. Oxford University Press, New York.</ref> Antitijelo ćelijsko–zavisne citotoksičnosti (''ADCC'') posreduju [[eukarioti|efektorske]] ćelije koje su, bez prethodne senzibilaizacije na antigen, u stanju razoriti ciljane ćelije, obložene antitijelima. U navedenom procesu ćelijske citotosičnosti djeluju ćelije koje imaju ''Fc'' antitijela, kao što su ''NK'' ćelije, makrofagi, eozinofili i neutofili. ''NK'' ćelije koje sudjeluju u ćelijskoj citotoksičnosti zavisnoj od antitijela nazivaju se ubilačkim (''killer'') ćelijama i imaju sposobnost da direktnim dodirom ubijaju ciljane ćelije. One mogu biti (npr.) zaražene [[Virus (biologija)|virusom]], [[tumor]]ske ćelije itd. Ukratko, antigen–prezentirajuće ćelije (''APC'') – dendritične ćelije i makrofazi, dolaze u direktan kontakt sa antigenima, fagocitiraju ih, razgrađuju i prezentiraju dijelove antigena na odgovarajućim ''MHC'' receptorima na površini ćelije. Tokom ovoga procesa navedene ćelije se aktiviraju i počinju sintetizirati receptore i faktore koji će omogućiti aktivaciju T ćelija. Kada ''T'' ćelije koje posjeduju [[receptor]] specifican za prezentirani antigen dođu u kontakt sa [[APC]], kao posljedica ovoga kontakta i prisustva izlučenih faktora, dolazi do aktivacije T ćelija. Aktivirane ''[[T ćelije–pomoćnice]]'' su tada u stanju da aktiviraju ''[[B–ćelije]]''. == Imunski sistem == [[Datoteka:Immune Response1.jpg|mini|desno|Grafički prikaz prolaska neutrofila kroz krvni sud i vršenja fagocitoze, kao vrsta imunog odgovora na infekciju]] '''Imunski sistem''' je sistem organa koji štiti organizam od napada stranih [[mikroorganizam]]a ([[virus]]a, [[bakterija]], [[gljivica]] i [[parazit]]a), njihovih hemijskih supstanci (toksina), kao i vlastitih izmjenjenih (npr. tumorske) i istrošenih [[Ćelija (biologija)|ćelija]]. Imunski sistem se sastoji od [[organ]]a razmještenih po čitavom tijelu i ćelija koje sudjeluju u imunskim reakcijama, koje mogu migrirati po čitavom tijelu.<ref name="Karamehić J. 2002"/> === Organi === Organi imunskog sistema su [[koštana srž]], [[timus]] i [[limfni čvorovi]]. === Priroda imunosti === Postoje dvije vrste [[imunost]]i: * nespecifična, prirođena imunost * specifična, stečena imunost, koja može biti stečena aktivno ili pasivno, te stečena umjetnim ili prirodnim putem: ** prirodno stečena: *** pasivno - npr. [[antitijela]] majke koje novorođenče dobije majčinim mlijekom *** aktivno - npr. antitijela koja imunološki sistem proizvede i koja ostaju u tijelu nakon infekcije ** umjetno stečena: *** pasivno - npr. unos gotovih proizvedenih antitijela, kako bi se spriječila infekcija ili trovanje (profilaksa - [[zmijski ujed]], [[tetanus]], [[bjesnoća]]) *** aktivno - npr. imunizacija ([[cijepljenje]]) === Djelovanje === Prirođena imunost čini prvu liniju obrane organizma, postoji prije kontakta sa uzročnicima [[bolest]]i i reagira na isti način prema svakom štetnom agensu. Stečena imunost se razvija u kontaktu sa uzročnicima bolesti, ne postoji prije prvog kontakta i potrebni su dani, tjedni ili mjeseci da bi se razvila. Ove dvije vrste imunosti ne djeluju odvojeno jedna od druge, već se međusobno nadopunjavaju. Nespecifična imunost određuje vrstu specifičnog [[imunski odgovor|imunskog odgovora]], dok specifična imunost dalje usmjerava i pojačava nespecifičnu. Zahvaljujući ovom uzajamnom djelovanju imunski sistem karakteriziraju: * razlikovanje vlastitog od tuđeg (stranog) - [[imunska tolerancija]] * [[imunska memorija]] (specifična imunost) * samoograničenje * specifičnost (specifična imunost) * raznovrsnosti (nespecifična imunost). == Također pogledajte == *[[Fiziologija]] *[[Citologija]] *[[Genetika]] *[[Imunogenetika]] *[[Histologija]] == Reference == {{reference}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Immunology}} *http://www.journals.elsevier.com/human-immunology/call-for-papers/single-molecule-sequencing-for-histocompatibility-and-immuno/ *http://www.karger.com/Journal/Issue/227635 *http://www.springer.com/biomed/immunology/journal/251 {{Biologija}} {{Imunološki sistem}} [[Kategorija:Imunologija]] 5rpk8p0gqgk1rb8bpvdq0drlvi6rujf 1915. 0 6665 3734232 3692561 2025-07-11T09:04:27Z Astrameri 151645 proširena informacija o rođenom 3734232 wikitext text/x-wiki {{godina}} {{Godina u drugim kalendarima}}'''1915.''' (MCMXV) je bila uobičajena godina koja počinje u petak po gregorijanskom kalendaru i uobičajena godina koja počinje u četvrtak po julijanskom kalendaru, 1915. godina Common Era (CE) i Anno Domini (AD), 915. godina 2. milenija, 15. godina 20. stoljeća i 6. godina decenije 1910-ih. Od početka 1915. godine, gregorijanski kalendar je bio 13 dana ispred julijanskog, koji je ostao u lokalnoj upotrebi do 1923. godine. == Događaji == [[Datoteka:HMS Formidable 1898.jpg|mini|251x251piksel|1. januar: HMS Formidable je potonuo nakon napada njemačke podmornice.]] * [[6. novembar]] – [[Prvi svjetski rat]]: [[Kraljevina Bugarska|Prva bugarska armija]] je zauzela [[Niš]] od [[Kraljevina Srbija|Srbije]]. * [[25. novembar]] – Objavljena [[Opća teorija relativnosti]] od strane [[Albert Einstein|Alberta Einsteina]]. == 1915. u temama == {{Proširiti sekciju}} == Rođeni == === Januar=== * [[1. januar]] – [[Branko Ćopić]], bosanskohercegovački književnik; * [[6. januar]] – [[Liisi Oterma]], finska astronomkinja * [[16. januar]] – [[Ivo Bojanovski]], jugoslavenski arheolog === Februar === * [[5. februar]] – [[Robert Hofstadter]], američki fizičar; * [[17. februar]] – [[Mahmut Bušatlija]], učesnik Narodnooslobodilačke borbe i [[narodni heroj Jugoslavije]]; === Mart === * [[13. mart]] – [[Melih Cevdet]], turski pisac; === April === * [[7. april]] – [[Billie Holiday]], američka [[Džez|jazz]] pjevačica; * [[21. april]] – [[Anthony Quinn]], američki glumac ; === Maj === * [[6. maj]] – [[Orson Welles]], američki režiser, glumac, scenarist i producent; * [[15. maj]] – [[Paul A. Samuelson]], američki ekonomista; * [[20. maj]] – [[Moshe Dayan]], izraelski oficir i političar ; === Juni === * [[5. juni]] – [[Miroslav Filipović]], ratni zločinac i komadant [[Koncentracijski logor Jasenovac|Jasenovca]] * [[10. juni]] – [[Saul Bellow]], američki književnik; === Juli === * [[7. juli]] ** [[Yul Brynner]], američki filmski glumac; ** [[Yvonne Mitchell]], engleska glumica; === August === * [[29. august]] – [[Ingrid Bergman]], švedska glumica === Septembar === * [[26. septembar]] – [[Mirče Acev]], [[narodni heroj Jugoslavije]]. === Oktobar === === Novembar === * [[25. novembar]] – [[Augusto Pinochet]], čileanski general diktator; === Decembar === * [[2. decembar]] – [[Slavko Podkubovšek]], bosanskohercegovački sportista i univerzitetski profesor; * [[12. decembar]] – [[Frank Sinatra]], američki glumac i pjevač; * [[19. decembar]] – [[Edith Piaf]], francuska pjevačica; == Umrli == * [[7. maj]] – [[Elbert Hubbard]], američki filozof i pisac * [[29. juni]] – [[Miroslav Filipović]], ratni zločinac i komadant [[Koncentracijski logor Jasenovac|Jasenovca]] == [[Nobelova nagrada|Nobelove nagrade]] == * [[Fizika]] ** Sir [[William Henry Bragg]], [[Velika Britanija]] ** Sir [[William Lawrence Bragg]], [[Velika Britanija]] * [[Hemija]] ** [[Richard Willstätter]], [[Njemačka]] * [[Medicina]] * nije dodijeljena nagrada * [[Literatura]] ** [[Romain Rolland]], [[Francuska]] * Mir ** nije dodijeljena nagrada {{Commonscat|1915|1915.}} == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Normativna kontrola}} 473izoz40mfbxhlamufrgdr5obulbdj Tunis 0 6744 3734204 3711231 2025-07-11T07:24:21Z Panasko 146730 3734204 wikitext text/x-wiki {{Drugo značenje}} {{Infokutija država| izvorno_ime=الجمهرية التونسية <br />El-joumhouriyya et-Tounisiyya| zvanično_ime=Republika Tunis| ime_genitiv=Tunisa| zastava=Flag of Tunisia.svg| grb=Coat of arms of Tunisia.svg| mapa=Tunisia in its region.svg| službeni_jezik=[[Arapski jezik|Arapski]]| glavni_grad=[[Tunis (grad)|Tunis]]| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast=[[Kais Saied]] (قيس سعيد)| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Sara Zaafarani]] (سارة زعفراني)| po_površini_na_svijetu=89.| površina=163.610| procenat_vode=~0| po_broju_stanovnika_na_svijetu=81.| stanovnika=10.982.800| gustoća=60| nezavisnost=Od [[Francuska|Francuske]] [[20. mart]]a [[1956]].| valuta=[[Tuniški dinar]] (1000 milima)| vremenska_zona=[[UTC]] +1, [[UTC]] +2 ljeti| himna="[[Himat Al Hima]]"{{Center|[[Datoteka:Humat al-Hima.ogg]]}}| internetski_nastavak=[[.tn]]| pozivni_broj=+216| |}} '''Tunis''' ([[Arapski jezik|arapski]]: تونس‎; [[Francuski jezik|francuski]]: Tunisie), službeno '''Republika Tunis''' ([[Arapski jezik|arapski]]: الجمهورية التونسية‎; [[Francuski jezik|francuski]]: République tunisienne) je najsjevernija država u Africi<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Tunisia|title=Tunisia {{!}} History, Map, Flag, Population, & Facts {{!}} Britannica|date=18. 6. 2023|website=www.britannica.com|language=en|access-date=3. 7. 2023}}</ref> koja se prostire na površini od 163.610 km2. Najsjevernija tačka Tunisa, [[Ras ben Saka]], je najsjevernija tačka na Afričkom kontinentu.<ref>{{Citation|title=Africa|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Africa|access-date=3. 7. 2023}}</ref> Graniči se sa [[Alžir]]om na zapadu i [[Libija|Libijom]] na jugoistoku, dok na sjeveru i istoku izlazi na [[Sredozemno more]]. Prema popisu stanovništva 2013, u Tunisu živi oko 10,8 miliona stanovnika. Ime je dobio po svom glavnom gradu [[Tunis (grad)|Tunisu]], koji se nalazi na sjeveroistoku zemlje. Geografski, Tunis se nalazi na istočnom dijelu planine [[Atlas (planina)|Atlas]] i sjevernom dijelu pustinje [[Sahara|Sahare]]. Oko 40% teritorije zemlje pokriva pustinja Sahara, dok je ostatak zemlje vrlo plodan. Njegova 1.300 kilometara duga obala stvara vezu Afrike sa [[Sredozemlje|Mediteranom]] jer se nalazi u blizini [[Sicilijanski moreuz|Sicilijanskog moreuza]] i [[Sardinija|Sardinije]], pa je zbog toga najbliža tačka Afričkog kopna prema Evropi nakon [[Gibraltar]]a. U antička vremena, Tunis su naseljavali Berberi. U 12. stoljeću p.n.e. feničanski imigranti su počeli naseljavati Tunis; ovi imigranti su osnovali [[Kartaga|Kartagu]]. Kao ljuti rival koji je gotovo potpuno uništio [[Rim]] tokom [[Drugi punski rat|Drugog punskog rata]], Kartaga je na kraju poražena od strane [[Rimska Republika|Rimske Republike]] tokom [[Opsada Kartage|opsade Kartage]] 149. p.n.e., kada dolazi pod njihovu kontrolu. Tunis osvajaju [[Arapi]] u prvom stoljeću [[Islam]]a, a zatim [[Osmansko Carstvo|Osmanlije]] 1534. Osmanlije su vladale Tunisom tri stotine godina, do 1881. kada ga [[Francusko osvajanje Tunisa|osvajaju Francuzi]]. Tunis je stekao nezavisnost 1957. kada se proglasio republikom sa [[Habib Bourguila|Habibom Bourguilom]] na čelu. Tokom revolucije 2011, došlo je do svrgavanja predsjednika [[Zine El Abidine Ben Ali|Zina El Abidina Ben Alija]] i parlamentarnih izbora. Tunis je jedina [[Demokratija|demokratska]] republika [[Arapski svijet|arapskog svijeta]]. Ima veoma visok [[indeks ljudskog razvoja]] i članica je [[Frankofonija|Frankofonije]], [[Mediteranska unija|Mediteranske unije]], [[Arapska Magreb unija|Arapske Magreb unije]], [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Organizacija islamske saradnje|OIC-a]], [[Vijeće arapskog ekonomskog jedinstva|Vijeća arapskog ekonomskog jedinstva]], [[Zajednica Sahel-saharskih država|Zajednice Sahel-saharskih država]], [[Afrička unija|Afričke unije]], [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]] i [[Grupa 77|Grupe 77]]. Pored toga, Tunis je također član i glavnih svjetskih institucija kao što su [[Ujedinjene nacije]] i [[Međunarodni krivični sud]]. Bliske odnose sa Evropom - posebno sa Francuskom i Italijom - su ostvarene kroz ekonomsku saradnju, [[Privatizacija|privatizaciju]] i industrijsku modernizaciju. == Etimologija == Naziv države povezuje se s punskom [[Božica|božicom]] Tanith (Tunit)<ref>{{Cite book|last=Taylor|first=Isaac|title=Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature|publisher=BiblioBazaar|year=2008|isbn=978-0-559-29668-0|pages=}}</ref><ref name=":0">{{Cite book|last=Room|first=Adrian|title=Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features, and Historic Sites|url=https://archive.org/details/placenamesofworl02edroom|publisher=McFarland|year=2006|isbn=978-0-7864-2248-7|pages=s. 385}}</ref> i drevnim gradom Tynesom.<ref>{{Cite book|last=Houtsma|first=Martijn Theodoor|title=E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936|publisher=Brill|year=1987|isbn=978-90-04-08265-6|pages=838.}}</ref> Francuska izvedenica Tunisie usvojena je kod većine [[Indoevropski jezici|evropskih jezika]] s neznatnim izmjenama, uvodeći prepoznatljivo ime za označavanje [[Zemlja (država)|zemlje]]. Drugi su jezici ostavili ime netaknutim, poput [[Španski jezik|španskog]] ''Túneza''. U ovom slučaju, isti se naziv koristi i za [[Zemlja (država)|zemlju]] i za [[grad]], te se samo prema kontekstu može razlikovati.<ref name=":0" /> Prije ovog naziva teritorij se spominjao pod imenima Ifriqiya ili [[Afrika]], po čemu je i [[kontinent]] dobio naziv. == Historija == Od 1957, Tunis je predsjednička republika. Danas je član brojnih svjetskih i regionalnih organizacija uključujući [[Arapska liga|Arapsku Ligu]], [[Afrička unija|Afričku uniju]] te [[Zajednica sahelo-saharskih država|Zajednicu sahelo-saharskih država]]. [[Revolucija u Tunisu 2010-2011]], je bila intenzivna kampanja civilnog otpora, uključujući seriju uličnih demonstracija, koje su se desile u Tunisu. Ovi događaji su počeli nakon što se Mohamed Bouazizi, 26-godišnji ulični prodavač spalio 17. decembra 2010, u znak protesta što su mu vlasti oduzele stvari koje je prodavao. == Vlada == Tunis je ustavna republika, sa predsjednikom koji služi kao šef države, premijerom na čelu vlade, dvodomnim zakonodavstvom, i sudskim sistemom ustrojenim pod uticajem civilnih zakona Francuske. == Političke podjele == [[Datoteka:Tunisia Topography.png|mini|desno|220px|Topografija Tunisa]] Tunis je podijeljen na 24 guvernerata: * Ariana * Béja * Ben Arous * Bizerte * Gabès * Gafsa * Jendouba * Kairouan * Kasserine * Kebili * Kef * Mahdia * Manouba * Medenine * Monastir * Nabeul * Sfax * Sidi Bou Zid * Siliana * Sousse * Tataouine * Tozeur * Tunis * Zaghouan == Geografija == Tunis pokriva 163 610&nbsp;km<sup>2</sup> što ga čini najmanjom državom u Magrebu. Reljef Tunisa poprilično je drukčiji od reljefa regije. Zemlja ima dosta dugačku obalu (1 298 kilometara). Kroz zemlju se u smjeru jugozapad-sjeveroistok ([[Cap Bon]]) proteže planinski lanac, koji je dio istočnog dijela [[Atlas (gorje)|Atlasa]]. Između planina u toj regiji nalaze se doline te plodne ravnice. Najviši je vrh [[Djebel Chambi]] (1544 m), a prosječna je visina 700 m. Sahara, koja se nalazi na jugu zemlje, pokriva oko 40% teritorija Tunisa. Najvažniji je vodotok rijeka [[Medjerda]] koja se ulijeva u Tuniški zaljev. Najvažniji su prirodni resursi [[nafta]], [[Fosfat|fosfati]], [[željezo|željezna ruda]], [[olovo]], [[cink]], [[so]] i obradiva zemljišta. == Privreda == Tunis ima raznovrsnu ekonomiju, u rasponu od poljoprivrede, rudarstva, industrije, i naftne prerade, do turizma. U 2008. je Tunis imao BDP od 41 milijardu američkih dolara (po službenom kursu), ili 82 milijardu američkih dolara PPP. == Stanovništvo == Prema podacima [[Svjetska banka|Svjetske banke]], Tunis je 2018. imao 11,56 miliona stanovnika.<ref>https://www.google.com/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=sp_pop_totl&idim=country:TUN:LBY&hl=en&dl=en</ref> Gustina naseljenosti Tunisa u 2019. je 75 st/km2<ref>{{Cite web |url=https://population.un.org/wpp/Publications/Files/WPP2019-Wallchart.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=2. 6. 2020 |archive-date=17. 11. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191117184315/https://population.un.org/wpp/Publications/Files/WPP2019-Wallchart.pdf |url-status=dead }}</ref> Prvi stanovnici Tunisa bili su [[Berberi]]. Većina stanovnika današnjeg Tunisa porijeklo vuče upravo od [[Berberi|Berbera]] i [[Arapi|Arapa]]. Oko 98% populacije se identificira kao Arapi dok ih je samo 1% etnički čistih Berbera i žive na području planine Dahar, te ostrva Djerba. Od kraja 19. vijeka do 1950-ih u Tunisu je živjela zajednica od oko 250.000 Europljana - Italijana i Francuza, no po sticanju nezavisnosti napustili su ovu zemlju. Ova značajna europska zajednica nije slučajnost, s obzirom da je Tunis bio pod francuskim protektoratom od 1883. do 1957. kada je stekao nezavisnost. Također u Tunisu je živjela i značajna židovska zajednica, koja je zemlju napustila po sticanju tuniške nezavisnosti 1957, a postoje tragovi da su Jevreji bili na području današnjeg Tunisa i 2.000 godina unazad.<ref>https://worldpopulationreview.com/countries/tunisia-population/</ref> == Kultura == [[Datoteka:Theatre Municipal de Tunis.jpg|mini|desno|220px|Opera u Tunisu]] Koledži i univerziteti Tunisa: * École Polytechnique de Tunisie * International University of Tunis * Université Libre de Tunis * Université de l'Aviation et Technologie de Tunisie * Institut National d'Agronomie de Tunis * Université des Sciences de Tunis == Vojska == Oružane snage Tunisa su podijeljene na: * Armiju * Vazdušne snage * Mornaricu == Transport == Održava se 19,232 kilometara puteva. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Tunisia}} {{Commonscat|Tunisia}} {{wikiatlas|Tunisia}} * {{službeni website|http://www.alkasbah.tn}} Vlade Tunisa * {{službeni website|http://www.tourisme.gov.tn}} Ministarstva turizma Tunisa * {{CIA World Factbook link|ts|Tunis}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14107241 Tunis] na [[BBC|BBC News]] * [http://whc.unesco.org/en/statesparties/tn/ Tunis] na UNESCO.org {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Tunis|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Mediteranske unije]] rw2nza3zn50zgl7r8al9z35sj0453ok 3734269 3734204 2025-07-11T09:44:31Z Panasko 146730 3734269 wikitext text/x-wiki {{Drugo značenje}} {{Infokutija država| izvorno_ime=الجمهرية التونسية <br />El-joumhouriyya et-Tounisiyya| zvanično_ime=Republika Tunis| ime_genitiv=Tunisa| zastava=Flag of Tunisia.svg| grb=Coat of arms of Tunisia.svg| mapa=Tunisia in its region.svg| službeni_jezik=[[Arapski jezik|Arapski]]| glavni_grad=[[Tunis (grad)|Tunis]]| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast=[[Kais Saied]] (قيس سعيد)| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Sara Zaafarani]] (سارة زعفراني)| po_površini_na_svijetu=89.| površina=163.610| procenat_vode=~0| po_broju_stanovnika_na_svijetu=81.| stanovnika=10.982.800| gustoća=60| nezavisnost=Od [[Francuska|Francuske]] [[20. mart]]a [[1956]].| valuta=[[Tuniški dinar]] (1000 milima)| vremenska_zona=[[UTC]] +1, [[UTC]] +2 ljeti| himna="[[Himat Al Hima]]"{{Center|[[Datoteka:Humat al-Hima.ogg]]}}| internetski_nastavak=[[.tn]]| pozivni_broj=+216| |}} '''Tunis''' ([[Arapski jezik|arapski]]: تونس‎; [[Francuski jezik|francuski]]: Tunisie), službeno '''Republika Tunis''' ([[Arapski jezik|arapski]]: الجمهورية التونسية‎; [[Francuski jezik|francuski]]: République tunisienne) je najsjevernija država u Africi<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Tunisia|title=Tunisia {{!}} History, Map, Flag, Population, & Facts {{!}} Britannica|date=18. 6. 2023|website=www.britannica.com|language=en|access-date=3. 7. 2023}}</ref> koja se prostire na površini od 163.610 km2. Najsjevernija tačka Tunisa, [[Ras ben Saka]], je najsjevernija tačka na Afričkom kontinentu.<ref>{{Citation|title=Africa|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Africa|access-date=3. 7. 2023}}</ref> Graniči se sa [[Alžir]]om na zapadu i [[Libija|Libijom]] na jugoistoku, dok na sjeveru i istoku izlazi na [[Sredozemno more]]. Prema popisu stanovništva 2013, u Tunisu živi oko 10,8 miliona stanovnika. Ime je dobio po svom glavnom gradu [[Tunis (grad)|Tunisu]], koji se nalazi na sjeveroistoku zemlje. Geografski, Tunis se nalazi na istočnom dijelu planine [[Atlas (planina)|Atlas]] i sjevernom dijelu pustinje [[Sahara|Sahare]]. Oko 40% teritorije zemlje pokriva pustinja Sahara, dok je ostatak zemlje vrlo plodan. Njegova 1.300 kilometara duga obala stvara vezu Afrike sa [[Sredozemlje|Mediteranom]] jer se nalazi u blizini [[Sicilijanski moreuz|Sicilijanskog moreuza]] i [[Sardinija|Sardinije]], pa je zbog toga najbliža tačka Afričkog kopna prema Evropi nakon [[Gibraltar]]a. U antička vremena, Tunis su naseljavali Berberi. U 12. stoljeću p.n.e. feničanski imigranti su počeli naseljavati Tunis; ovi imigranti su osnovali [[Kartaga|Kartagu]]. Kao ljuti rival koji je gotovo potpuno uništio [[Rim]] tokom [[Drugi punski rat|Drugog punskog rata]], Kartaga je na kraju poražena od strane [[Rimska Republika|Rimske Republike]] tokom [[Opsada Kartage|opsade Kartage]] 149. p.n.e., kada dolazi pod njihovu kontrolu. Tunis osvajaju [[Arapi]] u prvom stoljeću [[Islam]]a, a zatim [[Osmansko Carstvo|Osmanlije]] 1534. Osmanlije su vladale Tunisom tri stotine godina, do 1881. kada ga [[Francusko osvajanje Tunisa|osvajaju Francuzi]]. Tunis je stekao nezavisnost 1957. kada se proglasio republikom sa [[Habib Bourguila|Habibom Bourguilom]] na čelu. Tokom revolucije 2011, došlo je do svrgavanja predsjednika [[Zine El Abidine Ben Ali|Zina El Abidina Ben Alija]] i parlamentarnih izbora. Tunis je jedina [[Demokratija|demokratska]] republika [[Arapski svijet|arapskog svijeta]]. Ima veoma visok [[indeks ljudskog razvoja]] i članica je [[Frankofonija|Frankofonije]], [[Mediteranska unija|Mediteranske unije]], [[Arapska Magreb unija|Arapske Magreb unije]], [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Organizacija islamske saradnje|OIC-a]], [[Vijeće arapskog ekonomskog jedinstva|Vijeća arapskog ekonomskog jedinstva]], [[Zajednica Sahel-saharskih država|Zajednice Sahel-saharskih država]], [[Afrička unija|Afričke unije]], [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]] i [[Grupa 77|Grupe 77]]. Pored toga, Tunis je također član i glavnih svjetskih institucija kao što su [[Ujedinjene nacije]] i [[Međunarodni krivični sud]]. Bliske odnose sa Evropom - posebno sa Francuskom i Italijom - su ostvarene kroz ekonomsku saradnju, [[Privatizacija|privatizaciju]] i industrijsku modernizaciju. == Etimologija == Naziv države povezuje se s punskom [[Božica|božicom]] Tanith (Tunit)<ref>{{Cite book|last=Taylor|first=Isaac|title=Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature|publisher=BiblioBazaar|year=2008|isbn=978-0-559-29668-0|pages=}}</ref><ref name=":0">{{Cite book|last=Room|first=Adrian|title=Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features, and Historic Sites|url=https://archive.org/details/placenamesofworl02edroom|publisher=McFarland|year=2006|isbn=978-0-7864-2248-7|pages=s. 385}}</ref> i drevnim gradom Tynesom.<ref>{{Cite book|last=Houtsma|first=Martijn Theodoor|title=E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936|publisher=Brill|year=1987|isbn=978-90-04-08265-6|pages=838.}}</ref> Francuska izvedenica Tunisie usvojena je kod većine [[Indoevropski jezici|evropskih jezika]] s neznatnim izmjenama, uvodeći prepoznatljivo ime za označavanje [[Zemlja (država)|zemlje]]. Drugi su jezici ostavili ime netaknutim, poput [[Španski jezik|španskog]] ''Túneza''. U ovom slučaju, isti se naziv koristi i za [[Zemlja (država)|zemlju]] i za [[grad]], te se samo prema kontekstu može razlikovati.<ref name=":0" /> Prije ovog naziva teritorij se spominjao pod imenima Ifriqiya ili [[Afrika]], po čemu je i [[kontinent]] dobio naziv. == Historija == Od 1957, Tunis je predsjednička republika. Danas je član brojnih svjetskih i regionalnih organizacija uključujući [[Arapska liga|Arapsku Ligu]], [[Afrička unija|Afričku uniju]] te [[Zajednica sahelo-saharskih država|Zajednicu sahelo-saharskih država]]. [[Revolucija u Tunisu 2010-2011]], je bila intenzivna kampanja civilnog otpora, uključujući seriju uličnih demonstracija, koje su se desile u Tunisu. Ovi događaji su počeli nakon što se Mohamed Bouazizi, 26-godišnji ulični prodavač spalio 17. decembra 2010, u znak protesta što su mu vlasti oduzele stvari koje je prodavao. == Vlada == Tunis je ustavna republika, sa predsjednikom koji služi kao šef države, premijerom na čelu vlade, dvodomnim zakonodavstvom, i sudskim sistemom ustrojenim pod uticajem civilnih zakona Francuske. == Političke podjele == [[Datoteka:Tunisia Topography.png|mini|desno|220px|Topografija Tunisa]] Tunis je podijeljen na 24 guvernerata: * Ariana * Béja * Ben Arous * Bizerte * Gabès * Gafsa * Jendouba * Kairouan * Kasserine * Kebili * Kef * Mahdia * Manouba * Medenine * Monastir * Nabeul * Sfax * Sidi Bou Zid * Siliana * Sousse * Tataouine * Tozeur * Tunis * Zaghouan == Geografija == Tunis pokriva 163 610&nbsp;km<sup>2</sup> što ga čini najmanjom državom u Magrebu. Reljef Tunisa poprilično je drukčiji od reljefa regije. Zemlja ima dosta dugačku obalu (1 298 kilometara). Kroz zemlju se u smjeru jugozapad-sjeveroistok ([[Cap Bon]]) proteže planinski lanac, koji je dio istočnog dijela [[Atlas (gorje)|Atlasa]]. Između planina u toj regiji nalaze se doline te plodne ravnice. Najviši je vrh [[Djebel Chambi]] (1544 m), a prosječna je visina 700 m. Sahara, koja se nalazi na jugu zemlje, pokriva oko 40% teritorija Tunisa. Najvažniji je vodotok rijeka [[Medjerda]] koja se ulijeva u Tuniški zaljev. Najvažniji su prirodni resursi [[nafta]], [[Fosfat|fosfati]], [[željezo|željezna ruda]], [[olovo]], [[cink]], [[so]] i obradiva zemljišta. == Privreda == Tunis ima raznovrsnu ekonomiju, u rasponu od poljoprivrede, rudarstva, industrije, i naftne prerade, do turizma. U 2008. je Tunis imao BDP od 41 milijardu američkih dolara (po službenom kursu), ili 82 milijardu američkih dolara PPP. == Stanovništvo == Prema podacima [[Svjetska banka|Svjetske banke]], Tunis je 2018. imao 11,56 miliona stanovnika.<ref>https://www.google.com/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=sp_pop_totl&idim=country:TUN:LBY&hl=en&dl=en</ref> Gustina naseljenosti Tunisa u 2019. je 75 st/km2<ref>{{Cite web |url=https://population.un.org/wpp/Publications/Files/WPP2019-Wallchart.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=2. 6. 2020 |archive-date=17. 11. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191117184315/https://population.un.org/wpp/Publications/Files/WPP2019-Wallchart.pdf |url-status=dead }}</ref> Prvi stanovnici Tunisa bili su [[Berberi]]. Većina stanovnika današnjeg Tunisa porijeklo vuče upravo od [[Berberi|Berbera]] i [[Arapi|Arapa]]. Oko 98% populacije se identificira kao Arapi dok ih je samo 1% etnički čistih Berbera i žive na području planine Dahar, te ostrva Djerba. Od kraja 19. vijeka do 1950-ih u Tunisu je živjela zajednica od oko 250.000 Europljana - Italijana i Francuza, no po sticanju nezavisnosti napustili su ovu zemlju. Ova značajna europska zajednica nije slučajnost, s obzirom da je Tunis bio pod francuskim protektoratom od 1883. do 1957. kada je stekao nezavisnost. Također u Tunisu je živjela i značajna židovska zajednica, koja je zemlju napustila po sticanju tuniške nezavisnosti 1957, a postoje tragovi da su Jevreji bili na području današnjeg Tunisa i 2.000 godina unazad.<ref>https://worldpopulationreview.com/countries/tunisia-population/</ref> == Kultura == [[Datoteka:Theatre Municipal de Tunis.jpg|mini|desno|220px|Opera u Tunisu]] Koledži i univerziteti Tunisa: * École Polytechnique de Tunisie * International University of Tunis * Université Libre de Tunis * Université de l'Aviation et Technologie de Tunisie * Institut National d'Agronomie de Tunis * Université des Sciences de Tunis == Vojska == Oružane snage Tunisa su podijeljene na: * Armiju * Vazdušne snage * Mornaricu == Transport == Održava se 19,232 kilometara puteva. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Tunisia}} {{Commonscat|Tunisia}} {{wikiatlas|Tunisia}} * {{službeni website|http://www.alkasbah.tn}} Vlade Tunisa * {{službeni website|http://www.tourisme.gov.tn}} Ministarstva turizma Tunisa * {{CIA World Factbook link|ts|Tunis}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14107241 Tunis] na [[BBC|BBC News]] * [http://whc.unesco.org/en/statesparties/tn/ Tunis] na UNESCO.org {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Tunis|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Mediteranske unije]] 0r6ygd5ckjs6oqbf55h1cihs92ivb9y Gvajana 0 6787 3734237 3385840 2025-07-11T09:08:16Z Panasko 146730 3734237 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime =Co-operative Republic of Guyana| zvanično_ime =Republika Gvajana| ime_genitiv =Gvajane| zastava =Flag_of_Guyana.svg| grb =Coat of Arms of Guyana.svg |mapa = Guyana (orthographic projection).svg |službeni_jezik = [[engleski jezik|engleski]] |glavni_grad = [[Georgetown (Gvajana)|Georgetown]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Irfaan Ali]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Mark Phillips]]| po_površini_na_svijetu =81.| površina =214,970| procenat_vode =8.40| po_broju_stanovnika_na_svijetu =160.| stanovnika =772,298| gustoća =3.2| nezavisnost =[[26. maj]] [[1966]] od Velike Britanije| valuta =[[Gvajanski dolar]]| vremenska_zona =UTC -4| himna ="[[Dear Land of Guyana, of Rivers and Plains]]"<center></center>| internetski_nastavak =[[.gy]]| pozivni_broj =+592| komentar = }} [[Datoteka:GuyanaKaieteurFalls2004.jpg|mini|desno|260px|Vodopad [[Kaieteur Falls]], nalazi se u centralnoj Gvajani, na rijeci Potaro. Ovaj vodopad je pet puta viši od vodopada Nijagara.]] Gvajana (engleski izgovor /ɡaɪˈænə/ ({{pron-en|ɡaɪˈænə|en-us-Guyana-2.ogg}}) gye-AN-ə), službenog naziva "Co-operative Republic of Guyana" i prethodno poznata kao Britanska Gvajana, je država na sjevernoj obali [[Južna Amerika|Južne Amerike]] i kulturno pripada anglofonim Karibima. Gvajana je prije bila britanska, holandska, i jedan kratki period, francuska kolonija. Površina države je 215,000 km<sup>2</sup>, i ima 770,000 stanovnika. Glavni grad je [[Georgetown (Gvajana)|Georgetown]]. == Historija == {{Proširiti sekciju}} == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Glavni|Gvajanske regije}} {{Proširiti sekciju}} == Geografija == {{Proširiti sekciju}} == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Guyana}} {{wikiatlas|Guyana}} * [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gy.html Gvajana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181226054920/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gy.html |date=26. 12. 2018 }} na CIA World Factbook {{Commonwealth}} {{Države Južne Amerike}} {{Karibi}} {{Organizacija američkih država}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Gvajana|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1966.]] d46tzv2b30mo8vwu0er3wp3mkbebond Surinam 0 6867 3734239 3690694 2025-07-11T09:11:03Z Panasko 146730 3734239 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime =Republiek Suriname| zvanično_ime =Republika Surinam| ime_genitiv =Surinama| zastava =Flag of Suriname.svg| grb =Coat of arms of Suriname.svg| mapa =Suriname in its region.svg| službeni_jezik =[[holandski jezik|holandski]]| glavni_grad =[[Paramaribo]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Chan Santokhi]]| po_površini_na_svijetu =91.| površina =163.821| procenat_vode =1,1| po_broju_stanovnika_na_svijetu =170.| stanovnika =492.829| gustoća =2,7| nezavisnost =[[25. novembar]] [[1975]].| valuta =[[surinamski dolar]]| vremenska_zona =[[UTC]] -3 | himna ="[[God zij met ons Suriname]]"| internetski_nastavak =[[.sr]]| pozivni_broj =+597| komentar =| |}} '''Surinam''' (bivša Holandska Gvajana) jeste zemlja na sjeveru [[Južna Amerika|Južne Amerike]]. Nalazi se između [[Gvajana|Gvajane]] i [[Francuska Gvajana|Francuske Gvajane]]. Na jugu ima granicu s [[Brazil]]om, a na sjeveru izlaz na [[Atlantski okean]].<ref name=":0">{{Citation|title=Suriname|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/suriname/|publisher=Central Intelligence Agency|date=12. 2. 2025|access-date=26. 2. 2025|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Suriname|title=Suriname - New World Encyclopedia|website=www.newworldencyclopedia.org|access-date=26. 2. 2025}}</ref> == Historija == Pošetkom [[16. vijek]]a [[Španija|španski]], [[Engleska|engleski]] i [[Francuska|francuski]] [[istraživač]]i posjetili su ovo područje. Poslije tog perioda počinje osnivanje kolonija u dolinama rijeka, a najstarija dokumentirana kolonija zove se Marshall Creek. Englezi su ga potom naselili sredinom 17. vijeka. Surinam je postao [[Nizozemska|holandska]] kolonija 1667. Sa ukidanjem afričkog ropstva 1863, radnici su dovedeni iz [[Indija|Indije]] i [[Java (ostrvo)|Jave]]. Holandija je koloniji dala nezavisnost 1975, a pet godina kasnije, civilnu vladu je zamijenio vojni režim koji je ubrzo proglasio Surinam socijalističkom republikom. Nastavila je da vrši kontrolu kroz niz nominalno civilnih administracija sve do 1987, kada je međunarodni pritisak konačno prisilio na demokratske izbore. Vojska je 1990. zbacila civilno rukovodstvo, ali demokratski izabrana vlada—četvorostranačka koalicija—vratila se na vlast 1991.<ref name=":0" /> == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == Surinam je najmanja nezavisna država u Južnoj Americi. Smještena na Gvajanskom štitu, jedinstvenoj geološkoj formaciji, zemlja se može podijeliti u dvije glavne geografske regije: Sjeverno, ravničarsko priobalno područje (otprilike iznad linije Albina-Paranam-Wageningen) je kultivisano i ovdje živi većina stanovništva. Južni dio se sastoji od [[Tropska kišna šuma|tropske]] [[Prašuma|prašume]] i rijetko naseljene [[Savana|savane]] duž granice s Brazilom, koja pokriva oko 80% kopnene površine Surinama.<ref name=":1" /> == Privreda == Glavni izvozni proizvod je [[boksit]], koji donosi preko 70% prihoda od izvoza. Pored toga, značajni su proizvodi [[banana|banane]], [[riža]] i škampi. == Stanovništvo == Prema popisu iz 2004, zemlja ima 492.829 stanovnika. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Suriname}} {{wikiatlas|Suriname}} * [http://www.gov.sr/ Vlada Republike Surinam] * [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ns.html Surinam] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190107065133/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ns.html |date=7. 1. 2019 }} na CIA World Factbook {{Države Južne Amerike}} {{Karibi}} {{Organizacija američkih država}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Surinam|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1975.]] fyojrfnqlpum6jsa3cs8bv9vssuad8s Magnezij 0 6892 3734089 3555494 2025-07-10T14:39:35Z Palapa 383 3734089 wikitext text/x-wiki {{Infokutija hemijski element | Hemijski element = Magnezij | Simbol = Mg | Atomski broj = 12 | Serija = Zemnoalkalni metali | Grupa = 2 | Perioda = 3 | Blok = s | Slika = [[Datoteka:Mg%2C12.jpg|180px]] | Boja serije = DarkOrange | Izgled = srebreno bijeli | Zastupljenost = 1,94<ref name="binder" /> | Atomska masa = 24,305 | Atomski radijus = 150 | Atomski radijus izračunat = 145 | Kovalentni radijus = 141 | Van der Waalsov radijus = 173 | CAS registarski broj = 7439-95-4 | Elektronska konfiguracija = &#x5B;[[Neon|Ne]]&#x5D; 3s<sup>2</sup> | Izlazna energija = 3,66<ref name="lehrbuch" /> | Elektroni u energetskom nivou = 2, 8, 2 | Energija ionizacije_1 = 737,7 | Energija ionizacije_2 = 1450,7 | Energija ionizacije_3 = 7732,7 | Agregatno stanje = čvrsto | Mohsova skala tvrdoće = 2,5 | Struktura kristala = heksagonalna | Gustoća = 1738<ref name="greenwood" /> | Magnetizam = paramagnetičan (<math>\chi_{m}</math> = 1,2 · 10<sup>−5</sup>)<ref name="crc" /> | Tačka topljenja_K = 923 | Tačka topljenja_C = 650<ref name="crc" /> | Tačka ključanja_K = 1383<ref name="kljuc" /> | Tačka ključanja_C = 1110 | Molarni volumen = 14,00 · 10<sup>-6</sup> | Toplota isparavanja = 132<ref name="kljuc" /> | Toplota topljenja = 8,7 | Pritisak pare = 361 | Pritisak pare_K = 923 | Brzina zvuka = 4602 | Brzina zvuka_K = 293,15 | Specifična toplota = 1023<ref name="binder" /> | Specifična toplota_K = | Specifična električna provodljivost = 22,6 · 10<sup>6</sup> | Specifična električna provodljivost_K = | Toplotna provodljivost = 156 | Toplotna provodljivost_K = | Oksidacioni broj = '''+2''' (+1<ref name="jedan" />) | Oksidi = MgO | Elektrodni potencijal = -2,372 [[Volt|V]] (Mg<sup>2+</sup> + 2e<sup>-</sup> → Mg) | Elektronegativnost = 1,31 | Oznaka upozorenja ={{Oznake upozorenja|F}} | Oznake upozorenja R = {{Oznake upozorenja R|11|15|17}} | Oznake upozorenja S = {{Oznake upozorenja S|(2)|7/8|43}} | Radioaktivan = Ne | Izotopi = {{Infokutija Hemijski element/Izotop | Broj tipova raspada = 1 | Simbol = Mg | Maseni broj = 23 | Rasprostranjenost u prirodi = 0 | Vrijeme poluraspada = 11,317 [[Sekunda|s]] | Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]] | Tipraspada1ZE = 4,057 | Tipraspada1ZP = <sup>23</sup>Na }} {{Infokutija Hemijski element/Izotop | Broj tipova raspada = 0 | Simbol = Mg | Maseni broj = 24 | Rasprostranjenost u prirodi = '''78,99''' }} {{Infokutija Hemijski element/Izotop | Broj tipova raspada = 0 | Simbol = Mg | Maseni broj = 25 | Rasprostranjenost u prirodi = 10 }} {{Infokutija Hemijski element/Izotop | Broj tipova raspada = 0 | Simbol = Mg | Maseni broj = 26 | Rasprostranjenost u prirodi = 11,01 }} {{Infokutija Hemijski element/Izotop | Broj tipova raspada = 1 | Simbol = Mg | Maseni broj = 27 | Rasprostranjenost u prirodi = 0 | Vrijeme poluraspada = 9,458 [[Minuta|min]] | Tipraspada1ZM = [[Beta-zraci|β-]] | Tipraspada1ZE = 2,610 | Tipraspada1ZP = <sup>27</sup>Al }} {{Infokutija Hemijski element/Izotop | Broj tipova raspada = 1 | Simbol = Mg | Maseni broj = 28 | Rasprostranjenost u prirodi = 0 | Vrijeme poluraspada = 20,91 [[sat (jedinica)|h]] | Tipraspada1ZM = [[Beta-zraci|β-]] | Tipraspada1ZE = 1,832 | Tipraspada1ZP = <sup>28</sup>Al }} |}} '''Magnezij''' ({{la|magnesium}}) jest [[hemijski element]] sa simbolom '''Mg''' i atomskim brojem 12. Spada u grupu [[Zemnoalkalni metali|zemnoalkalnih metala]] IIA grupe. Gradi 2+ ione. Oksidacioni broj magnezija u jedinjenjima je +2, uz vrlo rijetke izuzetke gdje ima [[Oksidacijsko stanje|oksidacioni broj]] +1.<ref name="jedan" /> Ima najnižu [[Talište|temperaturu topljenja]] u grupi zemnoalkalnih metala. On je osmi najrasprostranjeniji element u [[Zemljina kora|Zemljinoj kori]]<ref name="crc" /><ref name="Abundance" /> i deveti općenito u poznatom [[svemir]]u.<ref name="housecroft3d" /><ref name="ash10" /> Magnezij je četvrti po rasprostranjenosti element na Zemlji u globalu (iza [[Željezo|željeza]], [[kisik]]a i [[silicij]]a), čini oko 13% ukupne mase planete Zemlje i ima najveći udio u [[Geografski omotač|plaštu Zemlje]]. Relativno velika zastupljenost magnezija na Zemlji je povezana sa činjenicom da se on lahko stvara pri [[Supernova|supernovoj]] zvijezda pri sekvencijalnom dodavanju tri jezgra [[atom]]a [[helij]]a na karbon (koji je također napravljen iz tri jezgra atoma helija). Zbog velike [[rastvorljivost]]i magnezijevih [[ion]]a u [[Voda|vodi]], on je i treći po zastupljenosti element rastvoren u svjetskim morima.<ref name="seawater" /> Magnezij se stvara u zvijezdama većim od tri sunčeve mase putem [[Fuzija|fuzije]] helija i [[neon]]a u alfa procesu pri temperaturama iznad 600 [[Kelvin|megakelvina]]. U elementarnom stanju (kao metal) se ne može naći u prirodi na Zemlji jer je veoma reaktivan. Kada se izdvoji u elementarnom stanju stajanje na zraku vrlo brzo se [[oksid]]ira te se njegova površina prekrije tankim slojem oksida (pasivizira se). U obliku metalnog praha gori uz karakterističan blješteći bijeli plamen, što ga čini čestim sastojkom za [[pirotehnika|pirotehničke]] sprave i rakete. Metal se danas najčešće dobija [[elektroliza|elektrolizom]] magnezijevih soli izolovanih iz slane vode. Komercijalno, magnezij se najčešće koristi za legiranje drugih metala te proizvodnju [[legura|legure]] [[aluminij]]a i magnezija poznatije kao magnalij ili magnelij. Pošto je magnezij oko trećine lakši od aluminija (ima manju gustoću<ref name="sae" />) ove legure se cijene zbog svoje relativne lahkoće i čvrstoće. U [[Fiziologija|ljudskom tijelu]], magnezij je jedanaesti najzastupljeniji element po masi. Njegovi [[ion]]i su nezamjenjivi za sve žive [[Ćelija (biologija)|ćelije]], gdje oni vrše važnu ulogu u manipulaciji važnih bioloških polifosfatnih spojeva poput [[ATP]], [[DNK]] i [[RNK]]. Postoje stotine enzima kojima su magnezijevi ioni neophodni za funkcioniranje. Spojevi magnezija se koriste u medicini kao [[laksativ]]i, antacidi (npr. mlijeko magnezija) te u brojnim drugim situacijama kada je neophodna stabilizacija neuobičajenog nadražaja nekog [[Nervni sistem|nerva]] ili kada je potrebno [[Mišićni spazam|grčenje]] krvnih sudova (npr. pri tretmanu [[eklampsija|eklampsije]]). Magnezijevi ioni su općenito kiselog okusa i u niskim koncentracijama mogu pomoći pri ublažavanju oporosti prirodne mineralne vode. U biljkama, magnezij je metalni ion u centru molekule [[hlorofil]]a i zato je čest dodatak vještačkim đubrivima.<ref name="mg12" /> == Historija == [[Datoteka:Humphry Davy by Turner crop.jpg|thumb|lijevo|[[Humphry Davy]]]] Ime metala magnezija potiče od [[Antička Grčka|starogrčkog]] naziva za distrikt u [[Tesalija|Tesaliji]] zvani Magnezija. Naziv mu je u vezi sa [[magnetit]]om i [[mangan]]om koji također potiču iz ovog područja, a danas označavaju sasvim druge supstance. Godine 1618. farmer u Epsomu u Engleskoj je pokušao da napoji krave vodom iz jednog izvora. Međutim, krave su odbile da piju tu vodu zbog njenog gorkog ukusa, a farmer je primijetio da voda zacjeljuje rane i povrede. Supstanca je postala poznata kao [[Magnezij-sulfat|Epsom so]], a njena slava se proširila. Kasnije je supstanca identificirana kao hidratizirani magnezij-sulfat MgSO<sub>4</sub>·7 H<sub>2</sub>O. Da je magnezij poseban element prvi je utvrdio [[Joseph Black]], a metal kakvog danas poznajemo prvi je otkrio [[Humphry Davy]] u Engleskoj 1808. godine. On je koristio elektrolizu mješavine magnezije i [[živa(II)-oksid|živa-oksida]]<ref name="Davy1808" />. [[Antoine Bussy]] je 1831. godine uspio dobiti koherentni oblik magnezija. Davy je predložio da se ovaj element nazove ''magnij''<ref name="Davy1808" />, međutim danas se koristi naziv ''magnezij''. == Osobine == Elementarni magnezij je čvrst, srebrenast metal, veoma malehne gustoće (dvije trećine gustoće aluminija). Lahko oksidira na [[zrak]]u. Slično kao i kod [[aluminij]]a proces korozije magnezija se zaustavlja zbog pasivizacije. Međutim, za razliku od drugih [[Alkalni metali|alkalnih metala]], za čuvanje magnezija nije neophodna okolina bez kisika, jer se pasivizirani sloj vrlo teško uklanja. Kao i njegov ''komšija'' iz periodnog sistema, kalcij, čist magnezij veoma lahko reaguje sa vodom pri sobnoj temperaturi gradeći hidroksid, mada se ta reakcija odvija daleko sporije nego kod kalcija. Kada se potopi u vodu, na površini magnezija pojavljuju se mjehurići [[vodik]]a, mnogo brže ako je magnezij u prahu. Na višim temperaturama, reakcija je mnogo brža. Sposobnost magnezija da reagira s vodom može biti iskorištena za proizvodnju energije i pokretanje mašina na bazi magnezija. Magnezij reagira i egzotermički sa većinom kiselina, poput [[Hlorovodična kiselina|hlorovodične kiseline]] (HCl). Kao i sa aluminijem, [[cink]]om i mnogim drugim metalima, reakcija sa hlorovodičnom kiselinom daje hloride metala i otpušta vodik kao gas. Magnezij je izuzetno zapaljiv metal, iako ga je lahko zapaliti ako je u obliku praha ili izrezan u tanke pločice, mnogo teže ga je zapaliti u obliku većeg, kompaktnijeg predmeta. Jednom zapaljen, vrlo teško se može ugasiti, a može da gori i u atmosferi [[dušik]]a (stvarajući [[magnezij-nitrid]]), [[ugljik-dioksid]]a (dajući [[magnezij-oksid]] i [[ugljik]]) te u [[Voda|vodi]] (dajući magnezij-oksid i vodik). Ova osobina se koristila u zapaljivom oružju u [[Drugi svjetski rat|Drugom svjetskom ratu]], naročito u zapaljivim avionskim [[bomba]]ma. Jedina odbrana od [[požar]]a kod takve vrste bombe bila je gašenje vatre suhim pijeskom da bi se onemogućio dotok kisika. Sagorijevajući u zraku, magnezij proizvodi bliješteće [[Svjetlost|bijelo svjetlo]] kao i snažno [[Ultraljubičasto zračenje|ultraljubičasto]]. Prah magnezija se nekad koristio kao izvor osvjetljenja u ranim danima [[Fotografija|fotografije]]. Kasnije, magnezijeve trake su se koristile za električno pobuđivanje sijalica za bliceve. Prah magnezija se koristi za proizvodnju [[vatromet]]a te za signalne pomorske baklje gdje se traži blještava bijela svjetlost. Temperatura plamena magnezija i njegovih legura može dostići oko 3100&nbsp;°C,<ref name="Dreizin, Edward L.; Berman, Charles H. and Vicenzi, Edward P. 2000 30" /> ali je visina koju dostiže plamen iznad gorućeg metala obično manja od 300&nbsp;mm.<ref name="DOE" /> Magnezij se može koristiti i kao izvor paljenja [[termit]]a, mješavine aluminija i praha željezo oksida koji je drugim načinima vrlo teško zapaliti. Ova osobina magnezija se manifestira zbog velike [[Specifična toplota|specifične toplote]] magnezija, po čemu je četvrti među metalima. Spojevi magnezija su uglavnom u obliku bijelih kristala. Većina ih je rastvorljiva u vodi, kojoj magnezij ion Mg<sup>2+</sup> daje kiseli, opor ukus. Manje količine rastvorenih iona magnezija doprinose oporosti i ukusu prirodnih voda. Ioni magnezija u većim količinama su ionski laksativi, a ponekad se u ove svrhe koristi i [[magnezij-sulfat]] (poznat i kao ''epsom so''). Takozvano ''mlijeko magnezije'' je vodena suspenzija nekog od malobrojnih nerastvorljivih magnezijevih spojeva, [[magnezij-hidroksid]]a. Svoj naziv duguje nerastvorenim česticama koje zbog kojih izgleda poput [[Mlijeko|mlijeka]]. ''Mlijeko magnezije'' je blaga [[Baza (hemija)|baza]] koja se često koristi kao [[antacid]] sa laksativnim popratnim efektima. Kationi Mg<sup>2+</sup> spadaju u V analitičku grupu kationa. === Izotopi === Magnezij ima tri stabilna [[izotop]]a: <sup>24</sup>Mg, <sup>25</sup>Mg i <sup>26</sup>Mg. Svi su prisutni u značajnim količinama. Oko 79% magnezija u prirodi je izotop <sup>24</sup>Mg. Izotop <sup>28</sup>Mg je [[Radioaktivnost|radioaktivan]], a od 1950tih do 1970tih su ga proizvodile neke nuklearne elektrane za potrebe naučnih eksperimenata. Ovaj izotop ima relativno kratko [[vrijeme poluraspada]] (oko 21 [[Sat (jedinica)|sat]]), tako da je njegova upotreba ograničena vremenom isporuke. Izotop <sup>26</sup>Mg je pronašao primjenu u izotopskoj [[Geologija|geologiji]], slično kao i aluminij. Ovaj izotop je radiogenski proizvod ("kćerka") izotopa <sup>26</sup>Al, čije je vrijeme poluraspada oko 717 hiljada godina. Veliko obogaćivanje stabilnog <sup>26</sup>Mg je uočeno u inkluzijama bogatim kalcijem i aluminijem u nekim [[Hondriti#Ugljični hondriti|ugljičnim hondritima]]. Neuobičajeni sadržaj izotopa <sup>26</sup>Mg je objašnjen raspadom njegovog prethodnika <sup>26</sup>Al u inkluzijama. Stoga se smatra da je takav [[meteorit]] formiran u zvjezdanim [[nebula]]ma prije nego što se <sup>26</sup>Al raspao. Ovi fragmenti se smatraju jednim od najstarijih objekata u [[Sunčev sistem|Sunčevom sistemu]] te su u njima sadržani podaci o ranoj historiji svemira. Uobičajeno je da se prikazuje <sup>26</sup>Mg/<sup>24</sup>Mg u poređenju sa odnosom Al/Mg. Na skali izohronog datiranja, odnos Al/Mg se prikazuje u vidu <sup>27</sup>Al/<sup>24</sup>Mg. Ugao izohrone linije ne ukazuje na značajniji pokazatelj starosti, ali pokazuje početni odnos <sup>26</sup>Al/<sup>27</sup>Al u uzorku kada su se sistemi odvojili od zajedničkog ishodišta. == Rasprostranjenost == Magnezij je osmi najrasprostranjeniji element u [[Zemljina kora|Zemljinoj kori]] po masi i dijeli sedmo mjesto sa [[željezo]]m po molarnosti.<ref name="Abundance" /> Može se naći u većim količinama u obliku [[magnezit]]a, dolomita i drugih [[mineral]]a i u mineralnim vodama gdje je magnezijev ion rastvorljiv. Iako je prisustvo magnezija dokazano u preko 60 [[mineral]]a, isplati komercijalno eksploatirati samo iz [[dolomit]]a, magnezita, [[brucit]]a, [[karnalit]]a, [[talk]]a i [[olivin]]a. Kation {{chem|Mg|2+}} je drugi po rasprostranjenosti kation u morskoj vodi, odnosno treći ion<ref name="seawater" /> po količini (odmah iza natrija i hlora),<ref name="kation" /> što čini morsku vodu i morsku so atraktivnim komercijalnim izvorom magnezija. Da bi se izdvojio magnezij, u morsku vodu dodaje se [[kalcij-hidroksid]] te se formira talog [[magnezij-hidroksid]]a. : {{chem|MgCl|2}} + {{chem|Ca(OH)|2}} → {{chem|Mg(OH)|2}} + {{chem|CaCl|2}} Magnezij-hidroksid ([[brucit]]) nije rastvorljiv u vodi i može se iz nje filtrirati, te nakon reakcije sa [[Hlorovodična kiselina|hlorovodičnom kiselinom]] dobija se koncentrirani [[magnezij-hlorid]]. : {{chem|Mg(OH)|2}} + 2 HCl → {{chem|MgCl|2}} + 2 {{chem|H|2|O}} Iz magnezij-hlorida dobija se čisti magnezij putem [[Elektroliza|elektrolize]]. == Dobijanje == {| class="wikitable sortable" style="float:right;margin-left:0.5em" |- !Država !Proizvodnja u 2011. <br />([[tona]])<ref name="yearbook" /> |- | {{ZID|Kina}} || style="text-align:right;"|661.000 |- | {{ZID|Sjedinjene Američke Države}} (kapacitet, <br />stvarni podaci<br /> nisu objavljeni)||align="right"|63.500 |- | {{ZID|Rusija}} ||align="right"| 37.000 |- | {{ZID|Izrael}} ||align="right"| 30.000 |- | {{ZID|Kazahstan}} ||align="right"| 21.000 |- | {{ZID|Brazil}} ||align="right"| 16.000 |- | {{ZID|Ukrajina}} ||align="right"| 2.000 |- | {{ZID|Srbija}} ||align="right"| 1.500 |} [[Kina]] je najveći proizvođač magnezija sa oko 80% udjela na svjetskom tržištu. Gotovo cjelokupna proizvodnja magnezija u Kini zavisi od reakcije silikotermičkog [[Pidgeonov proces|Pidgeonovog procesa]] (redukcija oksida na visokim temperaturama uz prisustvo [[silicij]]a) da bi se dobio metal magnezij.<ref name="cmc" /> U Sjedinjenim Američkim Državama, magnezij se, u principu, proizvodi putem [[Elektroliza|elektrolize]] istopljenog magnezij-hlorida, dobijenog iz slane vode, slanih izvora ili morske vode. Na [[Katoda|katodi]], ion {{chem|Mg|2+}} se reducira pomoću dva [[elektron]]a u metalni magnezij: :{{chem|Mg|2+}} + 2 ''e'' → Mg Na [[anoda|anodi]], svaki par {{chem|Cl|-}} iona se oksidira u gasni [[hlor]], otpuštajući dva elektrona da bi se dovršio ciklus: :2 {{chem|Cl|-}} → {{chem|Cl|2}} (g) + 2 ''e'' Novi proces, tehnologija čvrste oksidne membrane, uključuje elektrolitičku redukciju MgO. Na katodi {{chem|Mg|2+}} ion se redukuje sa dva [[elektron]]a u metalni magnezij. Za [[elektrolit]] se koristi [[itrij]]em stabilizirana cirkonija (ISC) ([[cirkonij-dioksid]]). Anoda je tečni metal. Na ISC/tečni metal anodi reducira se {{chem|O|2-}}. Sloj [[grafit]]a se nalazi na površini anode od tečnog metala i na tom sloju ugljik i kisik reagiraju dajući [[ugljik-monoksid]]. Ako se umjesto tečne metalne anode koristi [[srebro]], onda nema neophodnog reduktantnog ugljika ili vodika, te se na anodi stvara samo gas kisik.<ref name="The Use of Solid-Oxide-Membrane Technology for Electrometallurgy" /> Postoje izvještaji koji govore da se ovim postupkom može postići i do 40% smanjenja troškova po kilogramu u odnosu na metod elektrolitičke redukcije.<ref name="moxst" /> Moguće je da ovaj način dosta manje utiče na okolinu jer se njime smanjuje ispuštanje [[ugljik-dioksid]]a. SAD je su prošlosti bile jedan od najvećih svjetskih izvozika ovog metala sve do 1995. godine pokrivale su gotovo 45% svjetske proizvodnje magnezija. Danas, udio SAD u svjetskoj proizvodnji iznosi oko 7%, a na tržištu je ostao samo jedan američki proizvođač, US Magnesium, kompanija iz savezne države [[Utah]] koja posluje u sastavu [[Renco Group]], nastala iz propale Magcorp.<ref name="forbes2" /> == Upotreba == Magnezij je treći najčešće upotrebljavani strukturalni metal, nakon [[Željezo|željeza]] i aluminija. Zovu ga i "najlakši korisni metal".<ref name="PTV" /> Neke od najčešćih upotreba magnezija su, poredane otprilike po količini: komponente od legura aluminija, u odljevima pod pritiskom (eng. ''die casting'') (u leguri sa [[cink]]om)<ref name="BakerM. M. Avedesian1999" /> radi uklanjanja [[sumpor]]a pri proizvodnju željeza i [[čelik]]a, u proizvodnji [[titanij]]a putem [[Krollov proces|Krollovog procesa]].<ref name="ullmann" /> Magnezij, u svom čistom obliku, može se porediti sa aluminijem po čvrstoći i lahkoći, tako da se koristi na nekoliko načina naročito pri proizvodnji brojnih [[automobil]]skih i kamionskih dijelova. Posebno se to odnosi na automobilske [[Točak|točkove]] visokog kvaliteta koji se izrađuju od magnezijevih legura, poznati i kao ''mag točkovi'', mada se pojam često koristi općenito, a često se pod taj pojam pogrešno uključuju i aluminijski točkovi. Za proizvodnju kartera 18-cilindarskog [[avion]]skog motora [[Wright R-3350]], proizvedenog nakon Drugog svjetskog rata, korištena je legura sa visokim procentom magnezija. To se ispostavilo kao značajan problem kod ranih verzija teškog bombardera [[Boeing B-29|Boeinga B-29]], jer se zbog velikih temperatura u motoru, karter napravljen od magnezij vrlo lahko zapalio, što je dovodilo i do vatre na krilima, doslovno pretvarajući krila u goruće baklje.<ref name="aahs" /><ref name="tokyo" /> Starije verzije trkačkih automobila [[Mercedes-Benz]] model [[Mercedes-Benz 300 SLR]] imale su šasiju napravljenu od legure [[elektron (legura)|elektron]] koja u sebi sadrži magnezij. Ovi automobili su sa određenim uspjehom učestvovali na brojim svjetskim utrkama poput [[24 sata Le Mansa]], [[Mille Miglia]] i drugim utrkama tokom 1955. godine (jedan od tih modela bio je uključen u [[Nesreća na utrci 24 sata Le Mansa 1955.|veliku tragediju 1955.]] koja se desila na utrci 24 sata Le Mansa). Porscheovo nastojanje da smanji težinu svojih trkaćih automobila dovela je do korištenja legura magnezija u šasiji za poznati model [[Porsche 917|Porsche 917/053]] koji je odnio pobjedu na Le Mansu 1971. te i dalje drži rekord u apsolutnoj udaljenosti. [[Volkswagen]] je koristio magnezij dugi niz godina za dijelove svojih motora. Također, [[Porsche]] je dosta dugo koristio legure magnezija za blokove svojih motora zbog lahkoće magnezija što je bila prednost. Nedavno je ponovno porastao interes za blokove motora od legura magnezija, što je 2006. primijenio [[BMW]] u modelima 325i i 330i. Osim automobilske industrije, magnezij se koristi i za proizvodnju elektro-uređaja. Zbog svoje male težine i dobrih mehaničkih i električnih osobina, magnezij se dosta upotrebljava za proizvodnju [[Mobilni telefon|mobilnih telefona]], [[laptop]]a i [[tablet (računar)|tabletnih računara]], [[kamera]] i drugih elektroničkih komponenti. U prošlosti, magnezij je bio jedan od glavnih metala u avionskoj i astronautičkoj konstrukciji a koristili su ga Nijemci u proizvodnji aviona u Prvom svjetskom ratu, te daleko više u [[Drugi svjetski rat|Drugom]]. Leguri magnezija Nijemci su dali ime [[elektron (legura)|elektron]] a taj naziv se koristi i danas. Upotreba magnezija u komercijalnoj astronautici je općenito ograničena za komponente u vezi motora, zbog dva razloga: da se spriječe nezgode u vezi magnezijskih dijelova u slučaju požara te da bi se spriječila korozija. Trenutno magnezijeve legure se sve više koriste u astronautici iz razloga što se time štedi na gorivu i smanjenju težine kod letjelica.<ref name="cent21" /> Razvoj i testiranje novih magnezijevih legura se nastavlja, naročito legure elektron 21, koja je uspješno prošla ekstenzivne aeronautičke testove za primjenu u motorima, internim komponentama i šasiji.<ref name="bronfin" /> Osim kao metal, magnezij se dosta koristi i u vidu spojeva, naročito je značajna upotreba [[magnezij oksid]]a (MgO) kao vatrostalni materijal kod oblaganja peći za topljenje [[Željezo|željeza]], [[čelik]]a, [[obojeni metali|obojenih metala]], [[Staklo|stakla]] i [[cement]]a. Magnezij oksid i drugi spojevi magnezija se također koriste u poljoprivredi, hemijskoj industriji i građevinarstvu. Magnezij oksid dobijen u procesu [[kalcinacija|kalcinacije]] se koristi kao električni izolator pri proizvodnji kablova otpornih na vatru.<ref name="kalc" /> Magnezij reagira sa alkilnim halidima dajući [[Grignardov reagens]], koji je veoma koristan za proizvodnju [[alkohol]]a. Soli magnezij se često dodaju raznoj [[Hrana|hrani]], vještačkim đubrivima i kulturama bakterija. [[Magnezij-sulfid]] se koristi u proizvodnji [[papir]]a (sulfitni proces). [[Magnezij-fosfat]] se koristi za zaštitu drvene građe protiv požara u građevinarstvu. Magnezij heksafluorosilikat se primjenjuje pri zaštiti tekstilnih proizvoda od [[moljci|moljaca]]. U obliku trake, Mg je koristan za čišćenje solventa naprimjer pripremanje super-suhog [[etanol]]a. == Spojevi == Najvažniji magnezijevi spojevi su: magnezij-oksid (MgO), magnezij-hidroksid (Mg(OH)<sub>2</sub>) i njegove soli. Vodeni rastvori u kojima je velika koncentracija Mg<sup>2+</sup> imaju gorak ukus. Legure magnezija i [[bakar|bakra]] su veoma izdržljive mehanički sa jednom od najmanjih gustoća među legurama. === Oksidi i hidroksidi === * [[Magnezij-oksid]] MgO (''magnezija'') služi za oblaganje mašina koje su izložene visokim temperaturama, poput peći za topljenje i izlijevanje i slično. * [[Magnezij-hidroksid]] Mg(OH)<sub>2</sub> (brucit) služi kao [[antacid]] za vezanje prekomjerne količine [[Hlorovodična kiselina|želučane kiseline]] * [[Magnezij-peroksid]] MgO<sub>2</sub> === Halogenidi === * [[Magnezij-fluorid]] MgF<sub>2</sub> * [[Magnezij-hlorid]] MgCl<sub>2</sub> * [[Magnezij-bromid]] MgBr<sub>2</sub> * [[Magnezij-jodid]] MgI<sub>2</sub> === Soli === * [[Magnezij-karbonat]] MgCO<sub>3</sub> (''magnesia'', ''talk'') služi za poboljšanje prijanjanja ruku tako što upija znoj, naročito često se koristi kod penjanja, gimnastike, dizanja tegova i u atletici * [[Magnezij-nitrat]] Mg(NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub> * [[Magnezij-sulfat heptahidrat]] Mg(SO<sub>4</sub>) · 7 H<sub>2</sub>O, poznat i kao mineral [[epsomit]] (gorka so) * [[Magnezij-hidrogenfosfat]] MgHPO<sub>4</sub> · 3 H<sub>2</sub>O * [[Magnezij-amonij fosfat]] Mg(NH<sub>4</sub>)PO<sub>4</sub> * [[Magnezij-perhlorat]] Mg(ClO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> === Legure === [[Datoteka:FoodSourcesOfMagnesium.jpg|thumb|160px|desno|Primjer hrane bogate magnezijem]] Po podacima iz 2013. godine, potrošnja [[legura]] magnezija je bila manja od milion tona na godišnjem nivou, za razliku od 50 miliona tona potrošenih legura [[aluminij]]a. U prošlosti, upotreba njegovih legura je bila ograničena zbog njihovih osobina da korodiraju, izdržljivosti na visokim temperaturama i zapaljivosti.<ref name="giz" /> Istraživanjem i razvojem [[Nauka o materijalima|nauke o materijalima]] smanjena je tendencija magnezija da izdrži visoke temperature uključivanjem u njegove legure [[skandij]]a i [[gadolinij]]a, dok je zapaljivost magnezija smanjena dodavanje malehnih količina [[kalcij]]a u legure.<ref name="giz" /> Prisustvo [[željezo|željeza]], [[nikl]]a, [[bakar|bakra]] i [[kobalt]]a dosta pridonosi nastanku [[korozija|korozije]]. To se dešava zbog njihove niske granice rastvorljivosti u čvrstim tijelima (u vrlo malehnim procentima oni se istalože kao međumetalni spojevi) i zato što se ponašaju kao aktivna [[katoda|katodna]] mjesta koja redukuju vodu i uzrokuju gubitak magnezija.<ref name="giz" /> Smanjenjem udjela ovih metala poboljšava se otpornost na koroziju. Dodavanje dovoljne količine [[mangan]]a u velikoj mjeri ponišava korozivne efekte željeza. Međutim, ova procedura zahtijeva vrlo preciznu kontrolu nad sastavom legure čime se uvećavaju troškovi.<ref name="giz" /> Dodavanje katodnog ''otrova'' hvata atome vodika unutar strukture metala. Time se onemogućava formiranje slobodnog gasa vodika koji je neophodan za korozivne hemijske procese. Dodavanje oko 0,3% [[arsen]]a smanjuje brzinu korozije u otopinama soli za faktor blizu 10.<ref name="giz" /> == Biološki značaj == {{Glavni|Magnezij u biologiji}} Zbog važnih interakcije između fosfata i iona magnezija, ioni magnezija su neophodni za osnovne životne hemijske reakcije u vezi [[Nukleinske kiseline|nukleinskih kiselina]]. Zbog toga oni su važni za sve žive [[Ćelija (biologija)|ćelije]] svih organizama. Za preko 300 enzima potrebno je prisustvo iona magnezija za njihove katalitičke reakcije, uključujući i enzime koji su uključeni u proces sinteze ili iskorištavanja [[Adenozin trifosfat|ATP]]a ili one [[enzim]]e koje koriste druge [[nukleotid]]e za sintezu [[Dezoksiribonukleinska kiselina|DNK]] ili [[Ribonukleinska kiselina|RNK]]. ATP u ćelijama postoji obično u vidu helata ATPa i magnezij iona. [[Biljke|Biljkama]] je magnezij potreban za [[hlorofil]], koji je zapravo molekula [[porfirin]]a sa atomom magnezija u sredini. Nedostatak magnezija u biljkama uzrokuje gubljenje hlorofila na kraju sezone vegetacije te lišće poprima karakterističnu žutu boju. Ta pojava se može ublažiti dodavanjem epsom soli ili obogaćivanjem tla [[krečnjak]]om ili drobljenim [[dolomit]]om. Magnezij je jedan od nezamjenjivih komponenti zdrave ljudske [[Ishrana|ishrane]]. Nedostatak unosa magnezija u ljudski [[organizam]] (uključujući i stanja koja pokazuju nekoliko očitih simptoma) je veoma rijetka pojava<ref name="ods" /> iako podaci pokazuju da samo 32% osoba u [[SAD]] uzima magnezij putem hrane u dozama koje su preporučene (RDA doze).<ref name="arslack" /> Male količine magnezija u tijelu su povezane sa razvojem brojnih bolesti kod čovjeka poput [[astma|astme]], [[Šećerna bolest|šećerne bolesti]] i [[Osteoporoza|osteoporoze]].<ref name="Maryland" /> Uzimajući ga u preporučenim dozama, magnezij može da smanji rizik od [[Moždani udar|moždanog udara]] i [[Infarkt miokarda|infarkta miokarda]]. Simptomi koji se pojavljuju kod osoba sa [[fibromialgija|fibromialgijom]], [[migrena|migrenom]] te djevojaka koje imaju [[predmenstrualni sindrom|predmenstrualne sindrome]] su mnogo slabiji ako se unosi više magnezija, a on može čak i skratiti trajanje simptoma migrene.<ref name="Maryland" /><ref name="larsson" /> == Reference == {{reflist|2|refs= <ref name="binder">{{Cite book|author=Harry H. Binder|title=Lexikon der chemischen Elemente|publisher=S. Hirzel Verlag|location=Stuttgart|year=1999|isbn=3-7776-0736-3}}</ref> <ref name="lehrbuch">{{Cite book|author=Ludwig Bergmann, Clemens Schaefer, Rainer Kassing|title=Lehrbuch der Experimentalphysik, Band 6: Festkörper|url=https://archive.org/details/lehrbuchderexper00berg_977|edition=2|publisher=Walter de Gruyter|year=2005|isbn=978-3-11-017485-4|page=[https://archive.org/details/lehrbuchderexper00berg_977/page/n377 361]}}</ref> <ref name="greenwood">{{Cite book|author=N. N. Greenwood; A. Earnshaw|title=Chemie der Elemente|edition=1|publisher=VCH|location=Weinheim|year=1988|isbn=3-527-26169-9|page=136}}</ref> <ref name="kljuc">{{Cite journal|author=Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang|doi=10.1021/je1011086|title=Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks|journal=Journal of Chemical & Engineering Data|volume=56|year=2011|page=328–337}}</ref> <ref name="jedan">Green, S. P.; Jones C.; Stasch A. (decembar 2007). ''[http://adsabs.harvard.edu/abs/2007Sci...318.1754G Stable Magnesium(I) Compounds with Mg-Mg Bonds]''. Science 318 (5857): 1754–1757</ref> <ref name="Abundance">{{cite journal |title=Abundance and form of the most abundant elements in Earth's continental crust |format=PDF |access-date=15. 2. 2008 |url=http://www.gly.uga.edu/railsback/Fundamentals/ElementalAbundanceTableP.pdf |date= |archive-date=27. 9. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927064201/http://www.gly.uga.edu/railsback/Fundamentals/ElementalAbundanceTableP.pdf |url-status=dead }}</ref> <ref name="housecroft3d">{{Cite book|author=Housecroft, C. E.; Sharpe, A. G.|year=2008|title=Inorganic Chemistry|url=https://archive.org/details/inorganicchemist00hous_731|edition=3|publisher=Prentice Hall|pages=[https://archive.org/details/inorganicchemist00hous_731/page/305 305]–306|isbn=978-0-13-175553-6}}</ref> <ref name="ash10">{{cite book|author = Ash Russell|title = The Top 10 of Everything 2006: The Ultimate Book of Lists|publisher = Dk Pub|year = 2005|url = http://plymouthlibrary.org/faqelements.htm|isbn = 0-7566-1321-3|access-date=22. 10. 2013|archive-url = https://web.archive.org/web/20100210170504/http://plymouthlibrary.org/faqelements.htm|archive-date=10. 2. 2010|url-status = dead}}</ref> <ref name="seawater">{{cite news|url=http://www.seafriends.org.nz/oceano/seawater.htm#composition|title=The chemical composition of seawater|author=Anthoni, J Floor|year=2006}}</ref> <ref name="sae">[http://papers.sae.org/2011-01-0077/ Wrought Magnesium Components for Automotive Chassis Applications]</ref> <ref name="mg12">{{cite web|url=http://www.mg12.info|title=Magnesium in health|publisher=magnesium.com |access-date=10. 10. 2013}}</ref> <ref name="Dreizin, Edward L.; Berman, Charles H. and Vicenzi, Edward P. 2000 30">{{cite journal|title=Condensed-phase modifications in magnesium particle combustion in air|author=Dreizin, Edward L.; Berman, Charles H. and Vicenzi, Edward P.|journal=Scripta Materialia|volume=122|doi=10.1016/S0010-2180(00)00101-2|year=2000|pages=30–42}}</ref> <ref name="DOE">{{cite book|title = DOE Handbook – Primer on Spontaneous Heating and Pyrophoricity|publisher = U.S. Department of Energy|date=1. 12. 1994|page = 20|url = http://www.hss.doe.gov/nuclearsafety/techstds/docs/handbook/hbk1081c.html#ZZ22|access-date=21. 12. 2011|archive-url = https://web.archive.org/web/20120415172328/http://www.hss.doe.gov/nuclearsafety/techstds/docs/handbook/hbk1081c.html#ZZ22|archive-date=15. 4. 2012|url-status = dead}}</ref> <ref name="crc">David R. Lide, ed., ''[http://www.hbcpnetbase.com CRC Handbook of Chemistry and Physics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170724011402/http://www.hbcpnetbase.com/ |date=24. 7. 2017 }}'', Internet Version 2005, CRC Press, Boca Raton, FL, 2005, str. 4-18</ref> <ref name="kation">{{Cite web |url=http://www.advancedaquarist.com/2003/10/chemistry |title=Mg u morskoj vodi |access-date=25. 10. 2013 |archive-date=11. 12. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131211010910/http://www.advancedaquarist.com/2003/10/chemistry |url-status=dead }}</ref> <ref name="giz">{{cite web|url=http://www.gizmag.com/stainless-magnesium-corrosion-monash/28856 |title=Stainless magnesium breakthrough bodes well for manufacturing industries |author=Gizmag.com |date= |access-date=29. 8. 2013}}</ref> <ref name="Davy1808">{{cite journal| last = Davy | first = H. | year= 1808 | title = Electro-chemical researches on the decomposition of the earths; with observations on the metals obtained from the alkaline earths, and on the amalgam procured from ammonia | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 98 | pages = 333–370|bibcode = 1808RSPT...98..333D | jstor=107302 | doi=10.1098/rstl.1808.0023| url = http://books.google.com/books?id=gpwEAAAAYAAJ&pg=102#v=onepage&q&f=false}}</ref> <ref name="yearbook">{{cite web|naslov=2011 Minerals Yearbook, Magnesium|author=USGS|access-date=26. 4. 2013|url=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/magnesium/myb1-2011-mgmet.pdf|access-date=28. 10. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130717160510/http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/magnesium/myb1-2011-mgmet.pdf|archive-date=17. 7. 2013}}</ref> <ref name="cmc">{{cite web|url=http://www.chinamagnesiumcorporation.com/our-business/magnesium-overview|author=China magnesium Corporation|naslov=Magnesium Overview|access-date=8. 5. 2013|title=Arhivirana kopija|archive-date=23. 3. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210323085730/https://www.chinamagnesiumcorporation.com/our-business/magnesium-overview|url-status=dead}}</ref> <ref name="The Use of Solid-Oxide-Membrane Technology for Electrometallurgy">{{cite journal|last=Pal|first=Uday B. |title=The Use of Solid-Oxide-Membrane Technology for Electrometallurgy|year=2007|publisher=JOM|bibcode=2007JOM....59e..44P|volume=59|page=44|journal=JOM|doi=10.1007/s11837-007-0064-x|issue=5}}</ref> <ref name="moxst">{{cite web| url=http://www1.eere.energy.gov/vehiclesandfuels/pdfs/merit_review_2011/lightweight_materials/lm035_derezinski_2011_o.pdf|publisher=MOxST| title=Solid Oxide Membrane (SOM) Electrolysis of Magnesium: Scale-Up Research and Engineering for Light-Weight Vehicles |author=Steve Derezinski |date=12. 5. 2011|access-date=27. 5. 2013}}</ref> <ref name="forbes2">{{cite web| url=http://www.forbes.com/forbes/2002/0722/044_print.html| publisher=Forbes.com| title=Man With Many Enemies| author=Nathan Vardi| date=22. 2. 2007| access-date=4. 6. 2011| archive-date=30. 7. 2012| archive-url=https://archive.today/20120730131736/http://www.forbes.com/forbes/2002/0722/044_print.html| url-status=dead}}</ref> <ref name="PTV">{{cite web|url=http://www.periodicvideos.com/videos/012.htm|title = Magnesium Video – The Periodic Table of Videos – University of Nottingham|access-date=23. 2. 2011}}</ref> <ref name="BakerM. M. Avedesian1999" >{{cite book|author=Baker Hugh D. R.|title=Magnesium and magnesium alloys|year=1999|publisher=Materials Information Society|location=Materials Park, OH|isbn=0-87170-657-1|page=4}}</ref> <ref name="ullmann">{{cite encyclopedia|author=Ketil Amundsen, Terje Kr. Aune, Per Bakke, Hans R. Eklund, Johanna Ö. Haagensen, Carlos Nicolas, Christian Rosenkilde, Sia Van den Bremt, Oddmund Wallevik |contribution=Magnesium |work=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry |year=2002|publisher=Wiley-VCH |title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|isbn=3527306730}}</ref> <ref name="tokyo">{{cite book | url = http://books.google.com/books?id=EBmynsBj2BUC&pg=PA40| page=40–41 | title = Mission to Tokyo: The American Airmen Who Took the War to the Heart of Japan | isbn = 9781610586634 | author = Dorr Robert F | date=15. 9. 2012}}</ref> <ref name="aahs">{{cite book |url=http://books.google.com/?id=JEwpAQAAIAAJ | title=AAHS Journal |volume=44-45 | year=1999 |publisher=American Aviation Historical Society }}</ref> <ref name="cent21">{{cite journal |doi= 10.4028/www.scientific.net/MSF.350-351.19 |title= Magnesium Alloys Development towards the 21st Century |year= 2000 |author= Aghion E.; Bronfin B. |journal= Materials Science Forum |volume= 350-351 |pages= 19}}</ref> <ref name="bronfin">{{cite book|last=Bronfin|first=B|last2=et al.|first2=|editor=Kainer, Karl|title=Magnesium: Proceedings of the 7th International Conference on Magnesium Alloys and Their Applications|year=2007|publisher=Wiley|location=Weinheim, Njemačka|isbn=978-3-527-31764-6|page=23|chapter=Elektron 21 specification}}</ref> <ref name="kalc">{{cite book|author=Linsley Trevor|title=Basic Electrical Installation Work|isbn=978-0-08-096628-1|page=362|chapter=Properties of conductors and insulators}}</ref> <ref name="ods">{{cite web|url=http://ods.od.nih.gov/factsheets/magnesium |title=Magnesium |author=Ods.od.nih.gov |date=13. 7. 2009|access-date=4. 11. 2011}}</ref> <ref name="arslack">{{cite web|url = http://www.ars.usda.gov/is/AR/archive/may04/energy0504.htm?pf=1|title = Lack Energy? Maybe It's Your Magnesium Level|author = United States Department of Agriculture|access-date=18. 9. 2008}} posljednji paragraf</ref> <ref name="Maryland">Medicinski centar Univerziteta Marylanda. [http://www.umm.edu/altmed/articles/magnesium-000313.htm Magnesium]</ref> <ref name="larsson">{{cite journal|author = Larsson SC, Virtanen MJ, Mars M, Männistö S, Pietinen P, Albanes D, Virtamo J|title= Magnesium, calcium, potassium, and sodium intakes and risk of stroke in male smokers|journal = Arch. Intern. Med.|volume= 168 |issue=5|pages= 459–65|pmid=18332289|doi=10.1001/archinte.168.5.459|year = 2008}}</ref> }} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Magnesium}} *[http://www.magazin.ba/lifestyle/hrana-pice/zdravlje-magnezijum-stiti-srce-misice-zucnu-kesu-22695.html Zdravlje] na magazin.ba *[https://web.archive.org/web/20131214142357/http://www.ibar.ba/znacaj-magnezijuma-za-zdravlje/ Značaj magnezija za zdravlje] *[http://www.cure.ba/zdravlje/7106-magnezijum-ublazava-simptome.html Magnezijum ublažava simptome astme kod djece] *[http://www.haber.ba/nauka/vjerovali-ili-ne/51786-naucnici-napravili-nemoguci-materijal.html Naučnici napravili "nemogući materijal"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130911105158/http://www.haber.ba/nauka/vjerovali-ili-ne/51786-naucnici-napravili-nemoguci-materijal.html |date=11. 9. 2013 }} *[http://www.livescience.com/28862-magnesium.html Facts About Magnesium] *[https://web.archive.org/web/20130518225348/http://education.jlab.org/itselemental/ele012.html The Element Magnesium] *[http://www.webmd.com/vitamins-supplements/ingredientmono-998-MAGNESIUM.aspx?activeIngredientId=998&activeIngredientName=MAGNESIUM MAGNESIUM Overview Information] {{PSE}} [[Kategorija:Hemijski elementi]] [[Kategorija:Magnezij]] 03xm74ajuyq77wffatooj1d38sf9zfr Babilon 0 7122 3734163 3236487 2025-07-11T06:31:50Z Panasko 146730 +[[Kategorija:Arheološki lokaliteti u Iraku]]; +[[Kategorija:Svjetska baština u Iraku]] (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734163 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:Pergamonmuseum Babylon Ischtar-Tor.jpg|mini|desno|300p|Čuvena Ištarska kapija u Pergamon muzeju u Berlinu.]] '''Babilon''' je antički grad u [[Mezopotamija|Mezopotamiji]], blizu savremenog [[Al Hillah]] u [[Irak|Iraku]]. Bio je glavni grad [[Babilonsko carstvo|Babilonskog carstva]]. Ime potiče od [[akadski jezik|akadske]] riječi ''Babilu'', što znači "božija kapija", a koja je bila prijevod [[sumerski jezik|sumerskog]] imena [[Kadingirra]]. Grad se prvi put spominje na tableti [[Sargon Akadski|Sargona Akadskog]] iz 24. vijeka p. n. e. kada je Sargon Akadski od grada napravio središte svoje države. Moć i stanovništvo je palo tokom narednih nekoliko vijekova, i grad je bio prilično nevažan sve dok nije postao glavni grad [[Hamurabi|Hamurabijevog]] carstva u 18. vijeku p. n. e. Od tada, grad je bio glavni grad [[Babilonija|Babilonije]], mada je tokom vladavine Kasita bio nazvan ''"Karanduniaš"''. Grad je bio na [[Eufrat|Eufratu]], podjeljen jednako na obje strane rijeke i sa strmnim nasipima da bi se zadržale sezonske poplave. U narednim godinama Babilon je rastao u veličini i raskošu, ali je također postao podložan [[Asirija|Asiriji]]. Grad se pobunio protiv Asirske vladavine u doba [[Mušezib-Marduk|Mušezib-Marduka]] i ponovo u doba [[Šamaš-šum-ukin|Šamaš-šum-ukina]], ali je oba puta bio pod opsadom i ponovo osvojen, prvi put od strane [[Senakerib|Senakeriba]] i drugi put od strane [[Asurbanipal|Asurbanipala]]. Tokom vladavine Senakeriba Babilon je bio u stalnom stanju ustanka, koje je tek bilo ugašeno nakon što je 689 godine p. n. e. Senakerib naredio kompletnu destrukciju grada. Svi zidovi, palate, i hramovi su bili uništeni, a ostaci bačeni u Arakhtu kanal. Ovaj čin je razljutio vjersku svjest Mezopotamije, i vjerovatno zbog toga je Senakerib nedugo kasnije bio ubijen. Njegov nasljednik [[Esarhadon]] je odmah ponovo izgradio stari grad, krunisao se tu, i napravio dom u gradu za dio godine. Nakon njegove smrti Babilonija je određena njegovom najstarijem sinu Šamaš-šum-ukin, koji je kasnije vodio pobunu protiv njegovog brata Asurbanipala Asirijskog. Još jedanput se Babilon našao pod opsadom Asirijanaca. Asur-bani-pal je brzo osvojio grad, ali kad je 612 godine p. n. e. pala [[Nineva]], Babilon se oslobodio Asirijske vlasti i potao glavni grad novog Babilonskog carstva. 605 godine p. n. e. Babilonci su pobjedili Egipćane u boju kod Karkemiša i sklonili ih sa svjetske pozornice. Tokom ovog doba nezavisnosti pod [[Nabopolasar|Nabopolasarom]], novo razdoblje arhitektskih radova je počelo, a njegov sin [[Nebukadrezar]] je od grada napravio čudo antičkog svijeta. Nebukadrezar je izgradio [[Ištar kapija|Ištar kapiju]], obnovio [[Etamenanki hram]], i izgradio [[viseći vrtovi Babilona|viseće vrtove Babilona]] (jedno od sedam svjetskih čuda). Godine 538 p. n. e. Babilon osvaja Kir Veliki, kralj Perzije, koji je dopustio židovima u Babilonu da se vrate svojim kućama. Pod vladavinom Kira i njegovog sina Darija, Babilon je postao centar učenja i naučnog napretka. Babilonski naučnici su napravili mape sazviježđa i uspostavili temelje savremene astronomije i matematike. Međutim, tokom vladavine Darija III, Babilon je počeo stagnirati. Godine 331. perzijski kralj Darije III doživio je poraz od makedonskog vladara Aleksandra Velikog u bici kod Gaugamele. U oktobru iste godine, Aleksandar osvaja Babilon. Pod njegovom vladom, Babilon je ponovo prosperirao kao središte učenja i trgovine. No, nakon Aleksandrove tajanstvene smrti 323. godine p. n. e., njegovo carstvo je podjeljeno među njegovim generalima i slijede decenije ratovanja. Zbog toga Babilon je skoro kompletno napušten već 275. p. n. e. == Također pogledajte == * [[Hamurabijev zakonik]] {{Commonscat|Babylon}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} [[Kategorija:Stari svijet]] [[Kategorija:Arheološki lokaliteti u Iraku]] [[Kategorija:Svjetska baština u Iraku]] 8xfca40it8are7rp9w1c9om6lls8xvg Anđeo tame (serija) 0 7276 3734098 3648533 2025-07-10T15:13:12Z Palapa 383 3734098 wikitext text/x-wiki {{Infokutija TV-emisija| |ime serije=Anđeo Tame |slika=Dark angel logo.jpg |originalni naslov=Dark Angel |jezik=[[engleski jezik|Engleski]] |format serije=[[Naučna fantastika]] |trajanje epizode= ca 45. min |autor=[[Charles H. Eglee]]<br />[[James Cameroon]] |glumci=[[Jessica Alba]]<br />[[Michael Weatherly]]<br />[[John Savage]]<br />[[Martin Cummins]]<br />[[Jensen Ackles]] |država=[[Sjedinjene Američke Države|SAD]] |tv mreža= [[FOX Mreža|FOX]] (SAD) |producenti=[[Charles H. Eglee]]<br />[[James Cameron]] |emitiranje= |režija= - |lokacija= - |broj epizoda=42 }} '''''Dark Angel''''' je [[Naučna fantastika|naučno-fantastična]] [[Televizija|televizijska]] serija,<ref>{{Citation|title=Dark Angel|url=https://www.imdb.com/title/tt0204993/|publisher=Cameron/Eglee Productions, 20th Century Fox Television, Molokai Productions|date=2000-10-03|accessdate=2025-07-10|first=Jessica|last=Alba|first2=Michael|last2=Weatherly|first3=Richard|last3=Gunn}}</ref> čije je prvo emitiranje bilo u [[Oktobar|oktobru]] [[2000]]. godine, te se dalje emitirala kroz dvije sezone. Tvorci serije su izvršni producenti [[Charles H. Eglee]] i [[James Cameron]], režiser filma ''[[Titanic (1997 film)|Titanic]]'' (1997). Dalje snimanje serije je otkazano [[2002]]. godine zbog loše gladanosti poslije dvije sezone. Obožavatelji serije smatraju, da je za lošu gledanost kriva sama [[Fox Broadcasting Company|FOX Mreža]], jer su drugu sezonu serije emitirali petkom naveče, umjesto utorkom naveče; promjena formata serije u drugoj sezoni, također se smatram jednim faktorom njenog neuspjeha. == Uloge i likovi == *[[Jessica Alba]] kao Max Guevera/X5-452 *[[Michael Weatherly]] kao Logan Cale (poznat i kao ''Eyes Only'') *[[John Savage (glumac)|John Savage]] kao Donald Michael Lydecker (Sezona 1) *[[Martin Cummins]] kao Ames White (Sezona 2+) *[[Jensen Ackles]] kao Alec (Sezona 2+) *[[Alimi Ballard]] kao Herbal Thought (Sezona 1) *[[Jennifer Blanc]] kao Kendra Maibaum (Sezona 1) *[[Kevin Durand]] kao Joshua (Sezona 2+) *Richard Gunn kao Sketchy *[[J. C. MacKenzie]] kao Normal *[[Valarie Rae Miller]] kao Original Cindy *[[Ashley Scott]] kao Asha Barlowe (Sezona 2, epizode 5+) == Osoblje == * [[Charles H. Eglee]] * [[James Cameron]] == Priča == U [[2009]]. godini, [[Genetski Inžinjering|genetski modificirano]] žensko dijete super-vojnik po imenu Max Guevera (poznata i kao X5-452), bježi, zajedno sa ostalima, sličnim njoj samoj, iz tajne vladine insitucije čije je kodno ime ''[[Manticore]]''. U toj insituciji, oni su stvoreni i trenirani da bi postali vojnici. Nekoliko mjeseci nakon njenog bijega, teroristi detoniraju oružje na principu [[Elekromagnetni Puls|elektromagnetnog pulsa]], koje uništi većinu [[računar]]a i [[Komunikacija|komunikacionih]] sistema u [[sjedinjene Američke Države|SAD-u]], bacajući time državu u opću haos. Deset godina kadnije, u [[2019]]. godini, serija prati život sada već 19-togodišnje Max, koja traži svoju braću i sestre iz ''Manticore-a'', koje žive u [[Post-apokaliptička Naučna Fantastika|post-apokaliptičkom]] svijetu, dok, u međuvremenu, pokušava živjeti svoj život, učiti vjerovati i voljeti, te izbjegavati hvatanje. == Epizode == === Sezona 1 === # Pilot # Heat # Flushed # C.R.E.A.M. # 411 on the DL # Prodigy # Cold Comfort # Blah Blah Woof Woof # Out # Red # Art Attack # Rising # The Kidz are Aiight # Female Trouble # Haven # Shorties in Love # Pollo Loco # I and I am a Camera # Hit a Sista Back # Meow # And Jesus Brought a Casserole == Sezona 2 == # Designate This # Bag 'Em # Proof of Purchase # Radar Love # Boo # Two # Some Assembly Required # Gill Girl # Medium is the Message # Brainiac # The Berrisford Agenda # Borrowed Time # Harbor Lights # Love in Vein # Fuhgeddaboudit # Exposure # Hello, Goodbye # Dawg Day Afternoon # She Ain't Heavy # Love Among the Runes # Freak Nation == Novele == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == *[http://www.darkangelfan.com/ Web-stranica fanova serije] {{Normativna kontrola}} {{Commonscat|Dark Angel}} [[Kategorija:Anđeo tame (serija)]] [[Kategorija:Američke naučnofantastične serije iz 2000-tih]] [[Kategorija:Američke TV-serije sa početkom prikazivanja 2000.]] [[Kategorija:Američke TV-serije iz 2000-tih]] [[Kategorija:Američke akcione serije]] [[Kategorija:TV-emisije na engleskom jeziku]] [[Kategorija:Serije mreže "Century Fox Television"]] [[Kategorija:Serije mreže FOX]] 4226x71r8m2s6ocypfvfuzvq3uodggd 1971. 0 7613 3734298 3710704 2025-07-11T09:52:20Z Astrameri 151645 Dodan link 3734298 wikitext text/x-wiki {{godina}} {{Godina u drugim kalendarima}} '''1971. ([[Rimski brojevi|MCMLXXI]])''' je uobičajena godina koja počinje u petak po [[Gregorijanski kalendar|gregorijanskom kalendaru]], 1971. godina Common Ere (CE) i ''Anno Domini'' (AD), 971. godina 2. milenija, 71. godina 20. stoljeća, i 2. godine decenije 1970-ih. 1971. godina imala je tri djelimična pomračenja Sunca (25. februara, 22. jula i 20. augusta) i dva potpuna pomračenja Mjeseca (10. februara i 6. augusta). Svjetska populacija se ove godine povećala za 2,1%, što je najveći porast u historiji. == Događaji == * [[Michael Hart]], student univerziteta u [[Illinois]]u, putem univerzitetske mreže počeo distribuirati [[E-knjiga|knjige u digitalnoj formi]] * [[14. februar]] – U požaru dizel-lokomotive u tunelu kod [[Vranduk]]a [[Željeznička nesreća u Vranduku 1971.|poginula]] 34 putnika. * [[5. mart]] – Počelo 11. [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 1971.|svjetsko prvenstvo]] u [[biatlon]]u u muškoj konkurenciji, u [[Finska|finskom]] gradu [[Hämeenlinna|Hämeenlinni]]. * [[15. april]] – U atentatu je ubijen jugoslavenski ambasador u [[Švedska|Švedskoj]] [[Vladimir Rolović]]. * [[14. novembar]] – [[Mariner 9]] stigao do [[Mars]]a. * [[18. novembar]] – [[Led Zeppelin]] objavio neimenovani album na kojem su klasici poput pjesama "Rock & Roll" i "[[Stairway to Heaven]]". * [[23. novembar]] – [[Kina]] postala stalna članica Vijeća sigurnosti [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]]. * [[25. novembar]] – [[Danska]] i [[Norveška]] kao prve članice [[NATO]] uspostavile diplomatske odnose sa Sjevernim Vijetnamom. * [[2. decembar]] ** Osnovana federacija [[Ujedinjeni Arapski Emirati|Ujedinjenih Arapskih Emirata]] u Perzijskom zaljevu. ** [[Sovjetski Savez|Sovjetski]] [[svemir]]ski brod [[Mars|„Mars 3“,]] bez ljudske posade, spustio se na Mars. * [[7. decembar]] – Sovjetska svemirska kapsula počela slati [[radio|radijske]] i [[televizija|televizijske]] signale s [[Mars]]a. == Rođeni == === Januar=== * [[1. januar]] – [[Jyotiraditya Scindia]], indijski političar * [[8. januar]] – [[Jesper Jansson]], švedski nogometaš * [[11. januar]] ** [[Mary J. Blige]], američka pjevacica ** [[Priyanka Gandhi]], indijska političarka * [[26. januar]] – [[Dorian Gregory]], američki glumac === Februar === * [[3. februar]] – [[Sarah Kane]], britanska dramatičarka i režiserka * [[4. februar]] – [[Eric Garcetti]] * [[12. februar]] – [[Liu Giulan]], [[Kina|kineska]] [[biatlon]]ka. * [[13. februar]] – [[Natalija Snitina]], [[Rusija|ruska]] [[biatlon]]ka === Mart === * [[1. mart]] – [[Allen Johnson]], američki atletičar * [[10. mart]] – [[Almir Imširević]], bosanskohercegovački dramski pisac * [[22. mart]] – [[Steven Hewitt]], američki muzičar, bubnjar u [[Placebo (grupa)|Placebu]] * [[31. mart]] – [[Ewan McGregor]], škotski glumac === April === * [[3. april]] – [[Jonathan Stark (teniser)|Jonathan Stark]], američki teniser * [[11. april]] – [[Oliver Riedel]], njemački muzičar, basist u grupi [[Rammstein]] * [[12. april]] – [[Shannen Doherty]], američka glumica * [[23. april]] – [[Yukio Mochizuki]], [[japan]]ski [[biatlon]]ac === Maj === * [[6. maj]] ** [[Chris Shiflett]], njemački muzičar, gitarista u [[Foo Fighters]] ** [[Karim Zaimović]], [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] novinar i pisac * [[11. maj]] – [[Wang Jinping (biatlonka)|Wang Jinping]], [[Kina|kineska]] [[biatlon]]ka * [[12. maj]] – [[María Giro]], argentinska [[biatlon]]ka. * [[20. maj]] – [[Šárka Kašpárková]], češka atletičarka * [[25. maj]] – [[Vera Albreht]], slovenska pjesnikinja, književnica, publicistkinja i prevoditeljica === Juni === * [[1. juni]] – [[Ghil'ad Zuckermann]], lingvista i profesor * [[10. juni]] – [[Bobby Jindal]], američki političar i guverner savezne države [[Louisiana]] * [[16. juni]] – [[Tupac Shakur]], američki hiphop-artist i glumac * [[17. juni]]– [[Jelena Meljnjikova]], [[SSSR|sovjetska]] i [[Rusija|ruska]] [[biatlon]]ka. * [[18. juni]] – [[Ismir Jusko]], [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] političar * [[27. juni]] – [[Dipendra Bir Bikram Shah Dev]], kralj [[Nepal]]a 1–4. juna 2001. === Juli === * [[13. juli]] – [[Ivana Boban]], hrvatska glumica * [[14. juli]] – [[Howard Webb]], engleski nogometni sudija * [[15. juli]] – [[Danijela Martinović]], hrvatska pjevačica * [[19. juli]] – [[Vitalij Kličko]], ukrajinski bokser * [[20. juli]] – [[Ina Šeškil]], [[SSSR|sovjetska]], [[Kazahstan|kazaška]] i [[Bjelorusija|bjeloruska]] [[biatlon]]ka. === August === * [[10. august]] – [[Roy Keane]], irski nogometaš * [[12. august]] – [[Pete Sampras]], američki teniser * [[18. august]] – [[Aphex Twin|Richard David James]], poznatiji po pseudonimu ''Aphex Twin'', [[Ujedinjeno Kraljevstvo|britanski]] [[elektronička muzika|elektronički]] muzičar iz [[Cornwall]]a * [[26. august]] – [[Heléne Dahlberg]], [[švedska]] [[biatlon]]ka. === Septembar === * [[1. septembar]] – [[Hakan Şükür]], turski nogometaš * [[2. septembar]] – [[Andreja Koblar]], [[Slovenija|slovenska]] [[biatlon]]ka * [[6. septembar]] – [[Dolores O'Riordan]], irska muzičarka, pjevačica u grupi ''[[The Cranberries]]'' * [[11. septembar]] – [[Mari Lampinen]], finska [[biatlon]]ka. * [[13. septembar]] ** [[Goran Ivanišević]], [[Hrvatska|hrvatski]] [[tenis]]er ** [[Ann-Elen Skjelbreid]], [[norveška]] [[biatlon]]ka * [[15. septembar]] – [[Anita Hakala]], finska [[biatlon]]ka i [[Nordijsko skijanje|nordijska skijašica-trkačica]] * [[17. septembar]] – [[Sergej Barbarez]], bosanskohercegovački nogometaš * [[20. septembar]] ** [[Spas Gulev]], [[bugarska|bugarski]] [[biatlon]]ac ** [[Henrik Larsson]], švedski nogometaš * [[21. septembar]] – [[Iva Karađozova]], bugarska biatlonka * [[22. septembar]] – [[Märtha Louise]], princeza [[Norveška|Norveške]] * [[27. septembar]] – [[Agata Suszka]], [[poljska]] [[biatlon]]ka. === Oktobar === * [[5. oktobar]] – [[Nicola Rizzoli]], [[italija]]nski [[nogometni sudija]] * [[10. oktobar]] – [[Elvir Bolić]], bosanskohercegovački nogometaš * [[15. oktobar]] – [[Andrew Cole]], engleski nogometaš * [[16. oktobar]] – [[Milan Tegeltija]]; [[Srbi|srpski]] i [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] pravnik * [[20. oktobar]] ** [[Snoop Dogg]], američki reper ** [[Dannii Minogue]] * [[29. oktobar]] – [[Winona Ryder]], američka glumica === Novembar === * [[5. novembar]] – [[Corin Nemec]], američki glumac * [[7. novembar]] – [[Elvedin Beganović]], bosanskohercegovački nogometaš * [[11. novembar]] – [[Soňa Mihoková]], [[slovačka]] [[biatlon]]ka * [[24. novembar]] – [[Aleksandar Božović]], bosanskohercegovački golman * [[25. novembar]] – [[Christina Applegate]], američka glumica === Decembar === * [[16. decembar]] – [[Christof Duffner]], [[Njemačka|njemački]] [[skijaš-skakač]] * [[24. decembar]] – [[Ricky Martin]], portorikanski pjevač * [[25. decembar]] – [[Dido (pjevačica)|Dido Armstrong]], engleska pop pjevačica * Nepoznati datum – [[Emma Laura]], meksička glumica == Umrli == === Januar=== * [[10. januar]] – [[Coco Chanel]], francuska modna kreatorica === Februar === * [[1. februar]] – [[Amet-Han Sultan]], sovjetski pilot-lovac i probni pilot * [[26. februar]] ** [[Fernandel]], francuski filmski glumac ** [[Theodor Svedberg]], švedski fizičar i hemičar, dobitnik Nobelove nagrade 1926. === Mart === * [[8. mart]] – [[Harold Lloyd]], američki glumac === April === * [[6. april]] – [[Igor Stravinski]], ruski kompozitor === Maj === * [[23. maj]] – [[Josip Pupačić]], hrvatski književnik === Juni === * [[4. juni]] – [[Georg Lukács]], mađarski filozof i književni kritičar * [[28. juni]] – [[Franz Stangl]], njemački SS-oficir === Juli === * [[1. juli]] – [[Lawrence Bragg|William Lawrence Bragg]], engleski fizičar * [[3. juli]] – [[Jim Morrison]], pjevač, vođa [[Doors]]a * [[6. juli]] – [[Louis Armstrong]], američki [[džez]] muzičar * [[14. juli]] – [[Mak Dizdar|Mehmedalija Mak Dizdar]], bosanskohercegovački pjesnik === August === * [[1. august]] – [[Vincent Harris]], britanski arhitekt === Septembar === * [[11. septembar]] – [[Nikita Chrusjtjov]], sovjetski političar i državnik === Oktobar === * [[1. oktobar]] – [[Maguba Sirtlanova]], [[poručnik]] i [[pilot]] [[Sovjetsko ratno vazduhoplovstvo|Sovjetskog ratnog vazduhoplovstva]] * [[12. oktobar]] – [[Gene Vincent]], američki rock-muzičar * [[29. oktobar]] – [[Arne Tiselius]], švedski hemičar, dobitnik Nobelove nagrade 1948. === Novembar === === Decembar === * [[15. decembar]] – [[Paul Pierre Lévy]], francuski [[matematičar]] * [[22. decembar]] – [[Sulejman Filipović]], oficir Jugoslavenske armije i učesnik NOB-a == [[Nobelova nagrada|Nobelove nagrade]] == * [[Nobelova nagrada za fiziku|Fizika]] ** [[Dennis Gábor]], [[Velika Britanija]] * [[Nobelova nagrada za hemiju|Hemija]] ** [[Gerhard Herzberg]], [[Kanada]] * [[Nobelova nagrada za fiziologiju ili medicinu|Fiziologija ili medicina]] ** [[Earl W. Sutherland Jr.]], [[SAD]] * [[Nobelova nagrada za književnost|Književnost]] ** [[Pablo Neruda]], [[Čile]] * [[Nobelova nagrada za mir|Mir]] ** [[Willy Brandt]], [[Njemačka]] * [[Nobelova nagrada za ekonomiju|Ekonomija]] ** [[Simon Kuznets]], [[SAD]] == Reference == {{Refspisak}} {{Normativna kontrola}} {{Commonscat|1971|1971.}} kgcc9o9i2xdfhiyqeq7w0y0f3czvspw 1959. 0 7624 3734236 3713129 2025-07-11T09:07:33Z Astrameri 151645 proširena informacija o umrlom 3734236 wikitext text/x-wiki {{godina}} {{Multiple image|image_style=border:none;|perrow=3/2/3|image1=Fidel Castro - MATS Terminal Washington 1959.jpg|image4=Léopoldville_riots_damage.jpg|image7=The_Day_the_Music_Died.jpg|image2=Tsarong_in_captivity.jpg|image5=Plaque marking the discovery of Australopithecus in Tanzania.jpg|image8=Nixon_and_Krushchev_(46792026815).jpg|image3=MOSFET Structure.png|image9=Typhoon_Vera_analysis_23_Sep_1959.png|total_width=335|footer=Odozgo prema dole, slijeva nadesno: [[Fidel Castro]] preuzima Kubu; Tsarong Dazang Dramdul i nekoliko tibetanskih monaha zarobljenih od strane PLA tokom [[Tibetanski ustanak 1959.|Tibetanskiog ustanka 1959.]]; [[MOSFET]] (MOS tranzistor) su izumili [[Mohamed Atalla]] i [[Dawon Kahng]] u [[Bell Labs]].; Mjesto [[Australopithecus boisei]] otkrića u [[Tanzaniji]].; Analiza vremena na površini [[Tajfun Vera]]; [[Richard Nixon]] i [[Nikita Hruščov]] na Američkoj nacionalnoj izložbi; [[Dan kada je muzika umrla]]: olupina Bonanze na mjestu nesreće u kojoj su poginuli [[Buddy Holly]], [[Ritchie Valens]] i [[The Big Bopper]]; Šteta na javnom tržištu Konga u Leopoldvilleu zbog [[Neredi u Léopoldvilleu|nereda]].}}[[Datoteka:Luis_Korda_02.jpg|desno|mini| [[8. januar]]: [[Fidel Castro]] stiže u [[Havana|Havanu]]]]'''1959.''' (MCMLIX) je uobičajena godina koja počinje u četvrtak po gregorijanskom kalendaru, 1959. godina Common Era (CE) i Anno Domini (AD), 959. godina 2. milenija, 59. godina 20. stoljeća, i 10. i posljednja godina decenije 1950-ih. == Događaji == * [[2. januar]] – [[Kuba]]nske revolucionarne trupe predvođene [[Fidel Castro|Fidelom Castrom]], porazile su snage diktatora [[Fulgencio Batista|Fulgencia Batiste]] koji je uživao podršku Sjedinjenih Američkih Država. * [[3. januar]] – [[Aljaska]] postala [[Savezne države Sjedinjenih Američkih Država|49. savezna američka država]]. * Najpopularnija emisija jugoslavenskih radio-stanica “Mikrofon je vaš” [[Radio Zagreb]]a i [[Radio Beograd]]a počinje sa emitovanjem subotom uvečer od 20h. * U [[Zagreb]]u izlazi časopis "Razlog". Pojava nove generacije pisaca. * [[18. februar]] – Održano drugo [[Svjetsko prvenstvo u biatlonu 1959.|svjetsko prvenstvo]] u [[biatlon]]u u muškoj konkurenciji, u [[italija]]nskom gradu [[Courmayeur]]u. * [[5. mart]] – Održana [[16. dodjela "Zlatnog globusa"]]. * [[21. august]] – [[Havaji]] postali [[Savezne države Sjedinjenih Američkih Država|50. savezna američka država]]. * [[8. novembar]] – [[Ujedinjeni Arapski Emirati]] i [[Sudan]] potpisali sporazum o iskorišćavanju vode rijeke [[Nil]]. * [[18. novembar]] – Premijera filma [[Ben Hur]] Williama Wylera u [[New York City|New Yorku]]. * [[20. novembar]] – Generalna skupština [[UN|Ujedinjenih nacija]] usvojila Deklaraciju o pravima djeteta, kojom su proklamovana jednaka prava za svu djecu, bez obzira na rasu, vjeru, porijeklo i spol. {{Godina u drugim kalendarima}} == 1959. u temama == {{Proširiti sekciju}} == Rođeni == === Januar=== * [[17. januar]] – [[Adele Neuhauser]], austrijska glumica * [[22. januar]] – [[Gábor Mayer]], [[Mađarska|mađarski]] [[biatlon]]ac i [[Skijaško trčanje|skijaš-trkač]] === Februar === * [[16. februar]] – [[John McEnroe]], američki teniser === Mart === * [[6. mart]] – [[Zlatan Fazlić]], bosanskohercegovački tekstopisac * [[12. mart]] – [[Milorad Dodik]], bosanskohercegovački političar * [[15. mart]] – [[Han Jinsuo]], [[Kina|kineski]] olimpijski [[biatlon]]ac * [[18. mart]] – [[Luc Besson]], francuski filmski režiser, scenarist i producent * [[22. mart]] – [[Josip Vancaš]], bosanskohercegovački arhitekt === April === * [[6. april]] – [[Zlatan Fazlić]], bosanskohercegovački kantautor, pjevač i kompozitor * [[14. april]] – [[Don Roos]], američki scenarist i filmski režiser * [[22. april]] – [[Rolf Storsveen]], [[Norveška|norveški]] [[biatlon]]ac * [[29. april]] – [[Antony McLeod]], [[Ujedinjeno Kraljevstvo|britanski]] [[biatlon]]ac === Maj === * [[2. maj]] – [[Sanna Grønlid]], [[norveška]] [[biatlon]]ka; * [[22. maj]] – [[László Palácsik]], [[Mađarska|mađarski]] [[biatlon]]ac * [[30. maj]] – [[Blaž Slišković]], bosanskohercegovački nogometaš i selektor === Juni === * [[10. juni]] ** [[Carlo Ancelotti]], [[italija]]nski [[nogomet]]aš i trener ** [[Jadranko Prlić]], bosanskohercegovački i hrvatski političar * [[11. juni]] – [[Hugh Laurie]], [[Ujedinjeno Kraljevstvo|britanski]] [[glumac]] * [[18. juni]] – [[Taras Dolnij]], sovjetski i ukrajinski biatlonac === Juli === * [[8. juli]] – [[Robert Knepper]], američki glumac * [[14. juli]] – [[Peter Angerer]], [[Zapadna Njemačka|zapadnonjemački]] [[biatlon]]ac === August === * [[4. august]] – [[Kim Reynolds]], američka političarka, 43. guvernerka savezne države [[Iowa]] === Septembar === * [[9. septembar]] – [[Borislav Vujadinović]], [[SFRJ|jugoslavenski]] olimpijac i član [[bob]]-reprezentacije * [[22. septembar]] – [[Saul Perlmutter]], američki astrofizičar * [[28. septembar]] – [[Vojislav Ivanović]], bosanskohercegovački kompozitor === Oktobar === * [[6. oktobar]] – [[Sven Fahlén]], [[Švedska|švedski]] [[biatlon]]ac * [[20. oktobar]] – [[Midhat Ajanović]], bosanskohercegovački novinar, karikaturista i književnik * [[22. oktobar]] – [[Nancy Bell-Johnstone]], [[SAD|američka]] [[biatlon]]ka * [[23. oktobar]] ** [[Bibija Kerla]], jugoslavenska i bosanskohercegovačka klizačica. ** [[Walter Pichler (biatlonac)|Walter Pichler]], [[Zapadna Njemačka|zapadnonjemački]] [[biatlon]]ac * [[26. oktobar]] – [[Evo Morales]], predsjednik Bolivije === Novembar === * [[2. novembar]] – [[Nenad Čanak]], srbijanski političar * [[5. novembar]] – [[Bryan Adams]], kanadski kantautor, gitarist i fotograf * [[6. novembar]] – [[Ankica Dobrić]], hrvatska glumica * [[13. novembar]] – [[Hari Kostov]], makedonski političar i državnik * [[22. novembar]] – [[Patrice Anderson]], [[SAD|američka]] [[biatlon]]ka * [[25. novembar]] – [[Eirik Kvalfoss]], [[Norveška|norveški]] [[biatlon]]ac, [[Spisak olimpijskih pobjednika u biatlonu|olimpijski prvak]] u biatlonu, trostruki [[Spisak svjetskih prvaka u biatlonu|svjetski prvak]] u biatlonu i [[Spisak pobjednika Svjetskog kupa u biatlonu|osvajač]] [[Svjetski kup u biatlonu|Svjetskog kupa u biatlonu]] * [[27. novembar]] – [[Aldo Kezić]], bosanskohercegovački kompozitor === Decembar === * [[31. decembar]] – [[Val Kilmer]], američki filmski glumac == Umrli == * [[3. februar]] – [[Buddy Holly]], američki muzičar; * [[9. april]] - [[Frank Lloyd Wright]], američki arhitekt; * [[9. maj]] – [[Hamdija Kreševljaković]], bosanskohercegovački historičar i pisac; * [[9. juni]] – [[Rosina Dafter]], australijska astronomkinja; * [[6. juli]] – [[George Grosz]], njemački grafičar i slikar; * [[17. juli]] – [[Billie Holiday]], američka [[Džez|jazz]] pjevačica; * [[28. decembar]] – [[Ante Pavelić]], hrvatski fašistički političar, osnivač Ustaškog pokreta, predsjednik NDH i ratni zločinac == [[Nobelova nagrada|Nobelove nagrade]] == * [[Fizika]] ** [[Emilio Segrè]], [[USA]] ** [[Owen Chamberlain]], [[USA]] * [[Hemija]] ** [[Jaroslav Heyrovsky]], [[Čehoslovačka]] * [[Medicina]] ** [[Severo Ochoa]], [[USA]] ** [[Arthur Kornberg]], [[USA]] * [[Nobelova nagrada za književnost|Literatura]] ** [[Salvatore Quasimodo]], [[Italija]] * Mir ** [[Philip Noel-Baker]], [[Velika Britanija]] {{Commonscat|1959|1959.}} == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Normativna kontrola}} 1kcvbuwgmwhg6di9uyz9ai3coo76hca 99 Allahovih imena 0 8727 3734067 3715378 2025-07-10T13:09:53Z Panasko 146730 3734067 wikitext text/x-wiki {{Islam}} '''99 Allahovih imena''' ([[arapski]]: أسماء الله الحسنى‏) jesu, po vjerovanju muslimana, imena i svojstva koja je [[Allah]] objavio ljudima posredstvom [[melek]]a [[Džibril]]a posljednjem Božijem poslaniku [[Muhammed]]u.<ref>{{cite web |url=http://www.znacenje-imena.com/allahova_imena |title=99 Allahovih imena sa značenjem |work=znacenje-imena.com |access-date=25. 11. 2017 |archive-date=5. 12. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171205154658/http://www.znacenje-imena.com/allahova_imena |url-status=dead |archive-date=5. 12. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171205154658/http://www.znacenje-imena.com/allahova_imena }}</ref> == Izvori imena == "Allah ima 99 imena, jedno manje od stotine. Onaj ko ih nabroji ući će u [[Džennet]]; On je posebno Onaj koji voli da se nabrajaju njegova imena jedno po jedno." ([[Buharija]], tom 8, B.12, R.12) ([[hadis]] prenosi [[Ebu-Hurejre]]) Postoji jedan [[hadis]] (prenosi ga [[Tirmizi]]) koji spominje 99 imena, ali islamska ulema ne pripisuje taj hadis Muhammedu nego stanovitim prenosiocima hadisa. Ne postoji jedna od [[Musliman|muslimana]] jednodušno prihvaćena lista Allahovih imena jer su ta imena izdvojena iz različitih odlomaka [[Kur'an]]a i hadisa. U jednom hadisu spominje se Muhammedova dova, u kojoj se, između ostalog, kaže: * "Molim Te svim Tvojim imenima, kojima si se nazvao ili koja si objavio u svojoj Knjizi ili njima podučio nekog od svojih robova ili ih ostavio tajnima i skrivenima od svojih robova...", po čemu [[islam]]ski učenjaci zaključuju da postoji više od 99 imena, ali je "samo" 99 objavljeno ljudima. Slijedi lista imena s transkripcijom i prijevodom s [[Arapski jezik|arapskog jezika]] od [[Mehmed Handžić|Mehmeda Handžića]], objavljena prvi put u ''Zbirci izabranih dova'', štampanoj 1944. u [[Zagreb]]u.<ref>{{cite web |url=http://mostpovjerenja.ba/index.php/bs/kutak-za-mlade/allahova-lijepa-imena/33-99-allahovih-lijepih-imena |title=99 Allahovih lijepih imena |website=mostpovjerenja.ba |access-date=25. 11. 2017 |archive-date=15. 6. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190615094023/http://mostpovjerenja.ba/index.php/bs/kutak-za-mlade/allahova-lijepa-imena/33-99-allahovih-lijepih-imena |url-status=dead |archive-date=15. 6. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190615094023/http://mostpovjerenja.ba/index.php/bs/kutak-za-mlade/allahova-lijepa-imena/33-99-allahovih-lijepih-imena }}</ref><ref>{{cite web |url= http://islamskazajednica.ba/images/stories/TAKVIM/TAKVIM%202009/ALLAHOVA%20LIJEPA%20IMENA.pdf |title=Dr. Mustafa Jahić – ALLAHOVA LIJEPA IMENA |website= islamskazajednica.ba |access-date=25. 11. 2017}}</ref> == Allahova imena == {| {{prettytable}} |----- |+ '''99 Allahovih imena''' (''esmāul-husnā'') {{Ar|أسْماءُ الله الحُسْنَى}}<ref>{{cite web|url=http://ikc-berlin.de/bosnisch/html/lailahe-illellah/Allahova-lijepa-imena.htm|title=Allahova dž.š. lijepa imena (El-esmaul-husna)|work=ikc-berlin.de|access-date=25. 11. 2017}}</ref><ref>{{cite web|url=http://dzematseattle.net/wp-content/uploads/2013/03/99-Allahovih-imena.pdf|title=99 Allahovih imena (''esmāul-husnā'')|work=dzematseattle.net|archive-url=https://web.archive.org/web/20160214011811/http://dzematseattle.net/wp-content/uploads/2013/03/99-Allahovih-imena.pdf|archive-date=14. 2. 2016|url-status=dead|access-date=25. 11. 2017}}</ref> ! Broj !! Bosanski !! Transkripcija !! Arapski |----- | align="right" | 1 || Blagi || ''Er-Rahmān'' || {{ar|الرّحمان}} |----- | align="right" | 2 || Milostivi || ''Er-Rahīm'' || {{ar|الرّحيم}} |----- | align="right" | 3 || Vladar || ''El-Melik'' || {{ar|المَلِك}} |----- | align="right" | 4 || Sveti || ''El-Kuddūs'' || {{ar|القُدّوس}} |----- | align="right" | 5 || Od nedostataka čistī || ''Es-Selām'' || {{ar|السّلام}} |----- | align="right" | 6 || Koji potvrđuje obećanje i daje sigurnost || ''El-Mu'min'' || {{ar|المُؤمن}} |----- | align="right" | 7 || Koji sve pazi i prati || ''El-Muhejmin'' || {{ar|المُهَيْمِن}} |----- | align="right" | 8 || Snažni || ''El-Azīz'' || {{ar|العزيز}} |----- | align="right" | 9 || Silni || ''El-Džebbār'' || {{ar|الجبّار}} |----- | align="right" | 10 || Uzvišeni || ''El-Mutekebbir'' || {{ar|المُتَكَبِّر}} |----- | align="right" | 11 || Stvoritelj || El-Halik'' || {{ar|الخالق}} |----- | align="right" | 12 || Koji divno stvara || ''El-Bāri''' || {{ar|البارئ}} |----- | align="right" | 13 || Koji likove daje || ''El-Musavvir'' || {{ar|المُصَوِّر}} |----- | align="right" | 14 || Koji mnogo prašta || ''El-Gaffār'' || {{ar|الغفّار}} |----- | align="right" | 15 || Koji savladava || ''El-Kahhār'' || {{ar|القهّار}} |----- | align="right" | 16 || Koji mnogo poklanja || ''El-Vehhāb'' || {{ar|الوهّاب}} |----- | align="right" | 17 || Koji obilno nafaku daje || ''Er-Rezzāk'' || {{ar|الرزّاق}} |----- | align="right" | 18 || Koji rješava i otvara || ''El-Fettāh'' || {{ar|الفتّاح}} |----- | align="right" | 19 || Sveznajući || ''El-Alīm'' || {{ar|العليم}} |----- | align="right" | 20 || Koji steže || ''El-Kābid'' || {{ar|القابض}} |----- | align="right" | 21 || Koji pruža || ''El-Basīt'' || {{ar|الباسط}} |----- | align="right" | 22 || Koji spušta || ''El-Hāfid'' || {{ar|الخافض}} |----- | align="right" | 23 || Koji diže || ''Er-Rāfia'' || {{ar|الرّافع}} |----- | align="right" | 24 || Koji uzdiže || ''El-Mu'iz'' || {{ar|المُعِزّ}} |----- | align="right" | 25 || Koji ponižava || ''El-Muzil'' || {{ar|المُذِلّ}} |----- | align="right" | 26 || Koji čuje || ''Es-Semī'a'' || {{ar|السّميع}} |----- | align="right" | 27 || Koji vidi || ''El-Besīr'' || {{ar|البصير}} |----- | align="right" | 28 || Sudija || ''El-Hakim'' || {{ar|الحكم}} |----- | align="right" | 29 || Pravedan || ''El-'Adl'' || {{ar|العدل}} |----- | align="right" | 30 || Dobri || ''El-Latīf'' || {{ar|اللطيف}} |----- | align="right" | 31 || O svemu obavješten || ''El-Habīr'' || {{ar|الخبير}} |----- | align="right" | 32 || Blagi || ''El-Halīm'' || {{ar|الحليم}} |----- | align="right" | 33 || Veliki || ''El-'Azīm'' || {{ar|العظيم}} |----- | align="right" | 34 || Koji prašta || ''El-Gafūr'' || {{ar|الغفور}} |----- | align="right" | 35 || Koji je zahvalan || ''Eš-Šakūr'' || {{ar|الشّكور}} |----- | align="right" | 36 || Visoki || ''El-'Alī'' || {{ar|العليّ}} |----- | align="right" | 37 || Veliki || ''El-Kebīr'' || {{ar|الكبير}} |----- | align="right" | 38 || Branitelj || ''El-Hafīz'' || {{ar|الحفيظ}} |----- | align="right" | 39 || Koji pazi i izdržava || ''El-Mukīt'' || {{ar|المُقيت}} |----- | align="right" | 40 || Koji obračun vodi || ''El-Hasīb'' || {{ar|الحسيب}} |----- | align="right" | 41 || Veličanstveni || ''El-Dželīl'' || {{ar|الجليل}} |----- | align="right" | 42 || Plemeniti || ''El-Kerīm'' || {{ar|الكريم}} |----- | align="right" | 43 || Koji prati na svaku kretnju || ''Er-Rekīb'' || {{ar|الرقيب}} |----- | align="right" | 44 || Koji molbe prima || ''El-Mudžīb'' || {{ar|المجيب}} |----- | align="right" | 45 || Koji Milošću i Znanjem sve zauzima || ''El-Vesi'a'' || {{ar|الواسع}} |----- | align="right" | 46 || Mudri || ''El-Hakīm'' || {{ar|الحكيم}} |----- | align="right" | 47 || Koji voli || ''El-Vedūd'' || {{ar|الودود}} |----- | align="right" | 48 || Slavljeni || ''El-Medžīd'' || {{ar|المجيد}} |----- | align="right" | 49 || Koji proživljava || ''El-Bais'' || {{ar|الباعث}} |----- | align="right" | 50 || Koji je svemu svjedok || ''Eš-Šehīd'' || {{ar|الشّهيد}} |----- | align="right" | 51 || Vrhovna Istina || ''El-Hakk'' || {{ar|الحقّ}} |----- | align="right" | 52 || Koji se stara || ''El-Vekīl'' || {{ar|الوكيل}} |----- | align="right" | 53 || Jaki || ''El-Kavij'' || {{ar|القوي}} |----- | align="right" | 54 || Čvrsti || ''El-Metīn'' || {{ar|المتين}} |----- | align="right" | 55 || Zaštitnik || ''El-Velīj'' || {{ar|الوليّ}} |----- | align="right" | 56 || Hvaljeni || ''El-Hamīd'' || {{ar|الحميد}} |----- | align="right" | 57 || Koji i sitnice obuhvata i broj im zna || ''El-Muhsīj'' || {{ar|المُحصي}} |----- | align="right" | 58 || Koji iz početka stvara || ''El-Mubdij''' || {{ar|المُبدئ}} |----- | align="right" | 59 || Koji poslije smrti u život vraća || ''El-Mu'īd'' || {{ar|المُعيد}} |----- | align="right" | 60 || Koji život daje || ''El-Muhīj'' || {{ar|المُحيي}} |----- | align="right" | 61 || Koji smrt daje || ''El-Mumīt'' || {{ar|المُميت}} |----- | align="right" | 62 || Živi || ''El-Hajj'' || {{ar|الحيّ}} |----- | align="right" | 63 || Koji sve održava || ''El-Kajjūm'' || {{ar|القيّوم}} |----- | align="right" | 64 || Imućni || ''El-Vādžid'' || {{ar|الواجد}} |----- | align="right" | 65 || Slavni || ''El-Mādžid'' || {{ar|الماجد}} |----- | align="right" | 66 || Jedini || ''El-Vāhid'' || {{ar|الواحد}} |----- | align="right" | 67 || Jedini, Nedjeljivi || ''El-Ehad'' || {{ar|ٱلْأَحَد}} |----- | align="right" | 68 || Kome se svako obraća || ''Es-Samed'' || {{ar|الصّمد}} |----- | align="right" | 69 || Moćni || ''El-Kādir'' || {{ar|القادر}} |----- | align="right" | 70 || Koji sve može || ''El-Muktedir'' || {{ar|المُقتدر}} |----- | align="right" | 71 || Koji unapređuje || ''El-Mukaddim'' || {{ar|المُقدِّم}} |----- | align="right" | 72 || Koji zapostavlja || ''El-Muahir'' || {{ar|المُؤخّر}} |----- | align="right" | 73 || Prvi || ''El-Evvel'' || {{ar|الأوّل}} |----- | align="right" | 74 || Posljednji || ''El-Āhir'' || {{ar|الآخر}} |----- | align="right" | 75 || Jasni || ''Ez-Zāhir'' || {{ar|الظّاهر}} |----- | align="right" | 76 || Skriveni || ''El-Bātin'' || {{ar|الباطن}} |----- | align="right" | 77 || Upravitelj || ''El-Velīj'' || {{ar|الوالي}} |----- | align="right" | 78 || Preuzvišeni || ''El-Muteālī'' || {{ar|المُتعالي}} |----- | align="right" | 79 || Dobročinitelj || ''El-Ber'' || {{ar|البرّ}} |----- | align="right" | 80 || Koji pokajanje mnogo prima || ''Et-Tevāb'' || {{ar|التّوّاب}} |----- | align="right" | 81 || Osvetnik || ''El-Muntekim'' || {{ar|المُنْتَقِم}} |----- | align="right" | 82 || Koji prašta || ''El-'Afvu'' || ّ{{ar|العفُو}} |----- | align="right" | 83 || Samilosni || ''Er-Raūf'' || {{ar|الرّؤف}} |----- | align="right" | 84 || Vlasnik svake vlasti i carstva || ''Mālikul-mulk'' || {{ar|مالك المُلك}} |----- | align="right" | 85 || Kome pripada veličanstvo i čast || ''Zul dželali vel ikram'' || {{ar|ذو الجلال والإكرام}} |----- | align="right" | 86 || Koji pravdu dijeli || ''El-Muksit'' || {{ar|المُقسط}} |----- | align="right" | 87 || Koji sakuplja || ''El-Džami'a'' || {{ar|الجامع}} |----- | align="right" | 88 || Bogati || ''El-Ganīj'' || {{ar|الغنيّ}} |----- | align="right" | 89 || Koji bogatstvo daje || ''El-Mugnīj'' || {{ar|المُغْني}} |----- | align="right" | 90 || Koji bogatstva lišava || ''El-Mani'' || {{ar|المانع}} |----- | align="right" | 91 || Koji stvara štetu || ''Ed-Dār'' || {{ar|الضّار}} |----- | align="right" | 92 || Koji daje korist || ''El-Nāfia'' || {{ar|النّافع}} |----- | align="right" | 93 || Svjetlost || ''En-Nūr'' || {{ar|النّور}} |----- | align="right" | 94 || Koji upućuje na pravi put || ''El-Hādī'' || {{ar|الهادي}} |----- | align="right" | 95 || Besprimjerni Tvorac iz ništa || ''El-Bedia''' || {{ar|البديع}} |----- | align="right" | 96 || Vječni || ''El-Bākī'' || {{ar|الباقي}} |----- | align="right" | 97 || Nasljednik || ''El-Vāris'' || {{ar|الوارث}} |----- | align="right" | 98 || Koji upućuje na potrebe i koristi || ''Er-Rāšid'' || {{ar|الرّشيد}} |----- | align="right" | 99 || Strpljivi, koji ne žuri sa kaznom || ''Es-Sabūr'' || {{ar|الصّبور}} |} == Najveće Allahovo ime == U jednom hadisu spominje se da je Allah spustio među ljude svoje najveće ime (''ismul-e'azam'') i da će onome ko Ga tim imenom zamoli nešto molba biti uslišana. Muhammed nije precizirao koje je to ime, ali je ono među 99 navedenih. Neki islamski učenjaci navode da je to upravo ime "Allah". == Također pogledajte == * [[Allah]] * [[Bog]] == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Portal islam}} {{commonscat|Allah in calligraphy}} * [http://www.allah.org/ Allah.org]{{Mrtav link}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Islam]] [[Kategorija:Božija imena u islamu]] mxe4qcj4322mh7z8cuycqackytnr845 FK Budućnost Banovići 0 10099 3734055 3733861 2025-07-10T12:28:03Z Bakir123 110053 /* Uspjesi */ 3734055 wikitext text/x-wiki {{Infokutija fudbalski klub | Boja1 = #FFFFFF | Boja2 = #004d1a | Ime kluba = '''Budućnost Banovići''' | Puno ime = Fudbalski klub<br>Budućnost Banovići | Grb = FK Budućnost Banovići.png | veličina_grba = 200px | Nadimak = | Osnovan = [[1947.]] | Raspušten = | Lokacija = [[Banovići]]<br>[[Bosna i Hercegovina]] | Boje = {{colorbox|black}} {{colorbox|#004d1a}} | Federacija = | Konfederacija = | Liga = [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | Stadion = [[Gradski stadion u Banovićima|GS Banovići]] | Kapacitet = 6.000 | Vlasnik kluba = | Predsjednik kluba = Muharem Husanović | Trener = Milenko Bošnjaković | Uspjesi = | Nacionalni kupovi = | Evropski kupovi = | Adresa = | Plasman u prethodnoj sezoni = 5. mjesto<ref>{{Cite web |url=https://www.transfermarkt.com/prva-liga-fbih/startseite/wettbewerb/BOS2/plus/?saison_id=2023 |title=TABLE PRVA LIGA FBIH 23/24 |work=transfermarkt.com|access-date= 11. 6. 2024}}</ref> | Prethodna sezona = [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | Webstranica = | Trenutna sezona = | uzorak_lr1=|uzorak_t1=_blackstripes|uzorak_dr1=| lijeva ruka1=004d1a|tijelo1=004d1a|desna ruka1=004d1a|šorc1=000000|čarape1=000000| uzorak_lr2=|uzorak_t2=|uzorak_dr2=| lijeva ruka2=FFFFFF|tijelo2=FFFFFF|desna ruka2=FFFFFF|šorc2=000000|čarape2=FFFFFF| }} '''Fudbalski klub Budućnost Banovići''' je nogometni klub iz [[Banovići|Banovića]], [[Bosna i Hercegovina]]. Takmiči se u [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prvoj nogometnoj ligi Federacije Bosne i Hercegovine]]. == Historija == Klub je osnovan 1947. godine. Bio je član [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer lige]] u njenoj prvoj sezoni. U Premijer ligi je odigrao ukupno pet sezona. Najveći uspjeh ostvaruje u sezoni [[Prva nogometna liga Bosne i Hercegovine 1999/2000.|1999-00.]] kada je u okviru tadašnje Prve lige Bosne i Hercegovine igrao play-off za prvaka. Naredne sezone igra u prvoj kvalifikacionoj rundi protiv [[FK Drnovice|Drnovice]] u okviru [[UEFA Evropska liga|Kupa UEFA]]. Poražen je sa ukupnih 4-0. Tradicionalne boje kluba su zelena i crna. Domaće utakmice igra na [[Gradski stadion Banovići|Gradskom stadionu]] u Banovićima. == Uspjesi == *'''[[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]]''' **'''[[Datoteka:Cup Winner.png]] (2)''': [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2003/2004.|2003/04]], [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2009/2010.|2009/10.]] *'''[[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Sjever|Druga liga FBiH - Sjever]]''' **'''[[Datoteka:Cup Winner.png]] (2)''': [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2017/2018.|2017/18]], [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2018/2019.|2018/19.]] ==Evropski nastupi== {| class="wikitable" style="text-align:left" |- ! Sezona ! Takmičenje ! Runda ! Protivnik ! Domaćin ! Gost ! Ukupno ! |- | [[Kup UEFA 2000/2001.|2000–01]] | [[UEFA Evropska liga|Kup UEFA]] | Q | {{flagicon|SLK}} [[FK Drnovice|Drnovice]] | style="text-align:center;"| 0-1 | style="text-align:center;"| 0–3 | style="text-align:center;"| '''0–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} == Plasman po sezonama == {| class="wikitable" style="width: 50%;" |- |-style="background-color:#CCF;" ! style="width: 20%; text-align:left;" |Sezona ! style="width: 50%; text-align:left;" |Liga ! style="width: 15%; text-align:center;" |Rang ! style="width: 15%; text-align:center;" |Pozicija ! style="width: 15%; text-align:center;" |Bodovi |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2003/2004.|2003/04.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 59 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2004/05.|2004/05.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 8/16. | style="text-align:center;" | 42 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2005/06.|2005/06.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 16/16. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 33 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2006/2007.|2006/07.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 8/16. | style="text-align:center;" | 43 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2007/2008.|2007/08.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 6/16. | style="text-align:center;" | 44 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2008/2009.|2008/09.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 5/16. | style="text-align:center;" | 49 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2009/2010.|2009/10.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 62 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2010/11.|2010/11.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 15/16. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 25 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2011/2012.|2011/12.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 2/16. | style="text-align:center;" | 54 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2012/2013.|2012/13.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 10/16. | style="text-align:center;" | 36 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2013/2014.|2013/14.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 14/16. | style="text-align:center;" | 39 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2014/2015.|2014/15.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 4/16. | style="text-align:center;" | 53 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2015/2016.|2015/16.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 7/16. | style="text-align:center;" | 46 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2016/2017.|2016/17.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 14/16. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 35 |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2017/2018.|2017/18.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Sjever|Druga liga FBiH - Sjever]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 61 |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2018/2019.|2018/19.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Sjever|Druga liga FBiH - Sjever]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 62 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2019/2020.|2019/20.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 11/16. | style="text-align:center;" | 20 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2020/2021.|2020/21.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 10/16. | style="text-align:center;" | 40 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2021/2022.|2021/22.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 3/16. | style="text-align:center;" | 52 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2022/2023.|2022/23.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 3/16. | style="text-align:center;" | 50 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2023/2024.|2023/24.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 9/16. | style="text-align:center;" | 39 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 5/15. | style="text-align:center;" | 43 |} ==Treneri== *{{ZD|BIH}} [[Smajil Karić]] *{{ZD|BIH}} [[Fuad Grbešić]] (2004–2005) *{{ZD|BIH}} [[Munever Rizvić]] (2008–2011) *{{ZD|BIH}} [[Munever Rizvić]] (2012–2020) *{{ZD|BIH}} [[Igor Sliško]] (2020) *{{ZD|BIH}} [[Smajil Karić]] (2021) *{{ZD|BIH}} [[Milenko Bošnjaković]] (2021–2022) *{{ZD|BIH}} [[Denis Mujkić]] (2022–2023) *{{ZD|BIH}} [[Zehrudin Kavazović]] (2023–2024) *{{ZD|BIH}} [[Emir Ikanović]] (2024) *{{ZD|BIH}} [[Milenko Bošnjaković]] (2024–danas) == Reference == {{refspisak}} == Vanjski linkovi == * [http://int.soccerway.com/teams/bosnia-herzegovina/fk-buducnost-banovici/9313/ Budućnost Banovići] na soccerway.com {{Prva liga FBiH}} [[Kategorija:Nogometni klubovi u Bosni i Hercegovini|Budućnost]] [[Kategorija:Sport u Banovićima|Budućnost]] [[Kategorija:Nogometni klubovi osnovani 1947.]] lqn6iskyl4lj844io4mkztqc6ersshi Nogometni savez Bosne i Hercegovine 0 10116 3734160 3643339 2025-07-11T01:27:36Z Croxyz 108667 prema izvoru s en.wiki koji nije naveden: https://web.archive.org/web/20130804091026/http://www.fsks.ba/index.php/o-savezu/fudbal-u-sarajevu 3734160 wikitext text/x-wiki {{Infokutija nogometni savez | naziv_saveza = Nogometni/Fudbalski savez <br> Bosne i Hercegovine | grb = Logo Nogometnog Saveza BiH 2013.png | drugo_ime = | prijašnje_ime = | skraćenica = N/FSBiH | godina_osnivanja = {{Početni datum i godine|1920}}<br>{{Početni datum i godine|1992}} <small>(ponovno osnivanje)</small> | godina_ukidanja = | sjedište = [[Sarajevo]] | sjedište_koordinate = {{coord|43.8471488|18.3534736|display=inline,title}} | država = {{ZID|Bosna i Hercegovina}} | fifa_članstvo = {{Početni datum i godine|1996}} | Regija = [[UEFA]] | Regija članstvo = {{Početni datum i godine|1998}} | Subregija = | Subregija članstvo = | Subregija2 = | Subregija2 članstvo = | Subregija3 = | Subregija3 članstvo = | IFU članstvo = | konfederacije = | konfederacija = | broj_saveza = 2 ([[Nogometni savez Federacije Bosne i Hercegovine|NSFBiH]], [[Fudbalski savez Republike Srpske|FSRS]]) | titula_vođe = <!-- Koristiti samo ako naziv titule vođe NIJE "Predsjednik" --> | vođa = <!-- Koristiti samo ako naziv titule vođe NIJE "Predsjednik" --> | predsjednik = [[Vico Zeljković]] | potpredsjednik = [[Ivan Beus]] (prvi) <br> [[Irfan Durić]] (drugi) | generalni_sekretar = [[Adnan Džemidžić]] | veb-sajt = {{URL|nfsbih.ba}} }} '''Nogometni/fudbalski savez Bosne i Hercegovine''' ([[Ćirilica|ćir]]. '''Ногометни/фудбалски савез Босне и Херцеговине'''), skraćeno '''N/FSBiH''' (prihvatljivo i '''NSBiH''', '''FSBiH'''), sa sjedištem u [[Sarajevo|Sarajevu]], je krovna organizacija [[nogomet]]a u [[Bosna i Hercegovina|Bosni i Hercegovini]]. Savez je prvobitno osnovan kao Sarajevska nogometna subasocijacija [[Jugoslavija|Jugoslavije]] 1920 godine. Asocijacija je ponovno osnovana kao Nogometni savez Bosne i Hercegovine 1992. godine. ==Historija== ===Prije proglašenja nezavisnosti (1903-1992)=== [[Datoteka:Logo nogometnog saveza Bosne i Hercegovine (1992).svg|mini|150px|Logo N/F saveza BiH 1992–2000]] Nogomet je stigao do [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]] početkom 20. vijeka, a [[Sarajevo]] (1903.)<ref>{{Cite web|url=http://radiosarajevo.ba/novost/161609/znate-li-kad-je-fudbalska-lopta-donesena-u-sarajevo|title=Znate li kad je fudbalska lopta donesena u Sarajevo? {{!}} Radio Sarajevo|date=26. 8. 2014|website=web.archive.org|access-date=10. 8. 2019|archive-date=26. 8. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140826160824/http://radiosarajevo.ba/novost/161609/znate-li-kad-je-fudbalska-lopta-donesena-u-sarajevo|url-status=bot: unknown}}</ref> i [[Mostar]] (1905.) prvi su gradovi koji su je prihvatili. [[Banja Luka]], [[Tuzla]], [[Zenica]] i [[Bihać]] bili su sljedeći, zajedno sa brojnim manjim gradovima kako se sport širio. Zemlja je bila pod [[Austro-Ugarska|Austro-Ugarskom]] vlašću kada je 1908. počelo službeno takmičenje, mada su te aktivnosti bile u malom obimu unutar svake teritorije. Do izbijanja [[Prvi svjetski rat|Prvog svjetskog rata]] u [[Sarajevo|Sarajevu]] je postojalo pet klubova, četiri na temelju vjerske i etničke pripadnosti: Hrvatski ŠK (kasnije [[NK SAŠK Napredak Sarajevo|SAŠK]]) kao [[Hrvati u Bosni i Hercegovini|hrvatski]], Srpski ŠK (kasnije [[FK Slavija|Slavija]]) kao [[Srbi u Bosni i Hercegovini|srpski]], Muslimanski ŠK (kasnije Sarajevski) kao [[Bošnjaci|bošnjački]]/[[Muslimani (narod)|muslimanski]] i Židovski ŠK (kasnije Barkohba) kao [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] [[Jevreji u Bosni i Hercegovini|jevrejski]] klub; dok je jedini multietnički bio radnički klub RŠD Hajduk. Zajedno sa klubovima iz [[Sarajevo|Sarajeva]], bilo je oko 20 izvan glavnog grada. Stvaranjem [[Kraljevina Jugoslavija|Kraljevine Jugoslavije]] nakon 1918. godine donijelo je porast broja liga, a ubrzo je i organizirano domaće državno prvenstvo na kojem su sudjelovale dvije ekipe iz [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]], Nogometna subasocijacija iz [[Banja Luka|Banje Luke]] i iz [[Sarajevo|Sarajeva]]. Godine 1920, direktni prethodnik Nogometnog saveza Bosne i Hercegovine osnovan je kao Sarajevska nogometna subasocijacija. Ujedinjeno prvenstvo trajalo je do 1939./40. Nogometni savez Bosne i Hercegovine osnovan je nakon [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]], a pridružio se [[Nogometni savez Jugoslavije|Nogometnom savezu Jugoslavije]]. Najbolji timovi iz [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]] u to vrijeme bili su [[FK Sarajevo]], [[FK Željezničar Sarajevo|FK Željezničar]], [[FK Velež Mostar|FK Velež]], [[FK Sloboda Tuzla|FK Sloboda]], [[NK Čelik]] i [[FK Borac Banja Luka|FK Borac]] koji su igrali u jugoslovenskoj prvoj ligi, u drugoj ligi i kupovima s umjerenim do dobrim uspjehom, dok su njihovi najbolji igrači bili [[Predrag Pašić]], [[Vahid Halilhodžić]], [[Davor Jozić]], [[Safet Sušić]], [[Josip Katalinski]], [[Faruk Hadžibegić]], [[Ivica Osim]], [[Asim Ferhatović]], [[Blaž Slišković]], [[Mehmed Baždarević]], [[Dušan Bajević]], [[Edhem Šljivo]], [[Enver Marić]] i mnogi drugi izabrani su za predstavljanje [[Nogometna reprezentacija Jugoslavije|nogometne reprezentacije SFR Jugoslavije]]. ===Nakon proglašenja nezavisnosti (1992–danas)=== [[Datoteka:Logo of the Football Association of Bosnia and Herzegovina.svg.png|mini|150px|Logo N/F saveza BiH 2000–2013]] U sezoni [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 1997/1998|1997/98]], u [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|nogometnoj ligi]] [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]] učestvovali su i [[Bošnjaci|bošnjački]] i [[Hrvati u Bosni i Hercegovini|hrvatski]] klubovi (iz [[Bosna i Hercegovina|BiH]]) koji su prvi put igrali jedni protiv drugih. Prije toga, lige su se odvijale strogo podijeljene po etničkim linijama. [[Hrvati u Bosni i Hercegovini|Hrvatski]] klubovi, koji su ranije pripadali [[Nogometni savez Herceg-Bosne|Nogometnom savezu Herceg-Bosne]], pridružili su se [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer ligi]] u sezoni [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2000/2001.|2000/2001]], a [[Srbi u Bosni i Hercegovini|srpski]] klubovi tek [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2002/2003.|2002.]] godine. ====Ujedinjenje Premijer lige (maj 2002)==== U maju 2002. godine, Nogometni savez Bosne i Hercegovine objedinjen je kako bi obuhvatio nogometne saveze oba entiteta, [[Nogometni savez Federacije Bosne i Hercegovine]]<ref>{{Cite web|url=http://www.nsfbih.ba/stranica/o-savezu|title=Nogometni Savez Federacije BiH|website=www.nsfbih.ba|access-date=10. 8. 2019|archive-date=29. 6. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629112940/http://www.nsfbih.ba/stranica/o-savezu|url-status=dead}}</ref> sa sjedištem u [[Sarajevo|Sarajevu]], i [[Fudbalski savez Republike Srpske]],<ref>{{Cite web|url=https://fsrs.org/sr-BA/|title=Фудбалски савез Републике Српске - ФС РС - Званична интернет презентација|website=fsrs.org|access-date=10. 8. 2019}}</ref> sa sjedištem u [[Banja Luka|Banjoj Luci]]. Jedinstvena [[Premijer liga Bosne i Hercegovine]] koja uključuje klubove oba entiteta počela je od sezone [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2002/2003.|2002/03]] i aktivna je i dan danas. ====Suspenzija (april 2011)==== [[UEFA]] i [[FIFA]] 1. aprila 2011. godine objavile su suspenziju NSBiH koja je odmah stupila na snagu. Razlog suspenzije je što savez nije slijedio novi [[UEFA]]-in statut, odnosno pravilo prema kojem savez mora voditi samo jedan predsjednik, a NSBiH ih je imao tri, po jednog za svaki konstitutivni narod. Suspenzija je ukinuta 30. maja 2011. nakon što su sve tri etničke grupe jednoglasno odobrile novi statut. Suspenzija je trajala 2 mjeseca. Proteklih godina, neki [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] igrači protivili su se tadašnjim liderima u savezu, koji su izabrani ili postavljeni zbog etničke pripadnosti, a ne zbog profesionalnih kvalifikacija. Obožavatelji su često bojkotovali igre ili prikazali banere na igrama kojima su prisustvovali. [[Bosna i Hercegovina|Bosanskohercegovački]] reprezentativci, čak 13 njih ([[Zvjezdan Misimović|Z. Misimović]], [[Džemal Berberović|Dž. Berberović]], [[Vladan Grujić|V. Grujić]], [[Mladen Bartolović|M. Bartolović]], [[Mirko Hrgović|M. Hrgović]], [[Zlatan Bajramović|Z. Bajramović]], [[Saša Papac|S. Papac]], [[Emir Spahić|E. Spahić]], [[Ninoslav Milenković|N. Milenković]], [[Ivica Grlić|I. Grlić]], [[Mirsad Bešlija|M. Bešlija]], [[Kenan Hasagić|K. Hasagić]] i [[Almir Tolja|A. Tolja]]), objavili su izjavu u [[Dnevni avaz|Dnevnom avazu]], najavljujući da će bojkotovati sve utakmice reprezentacije dok četvorica zvaničnika saveza - [[Milan Jelić]], [[Iljo Dominković]], [[Sulejman Čolaković]] i [[Ahmet Pašalić]] - ne podnesu ostavke. "''Nećemo više prihvaćati pozive u nacionalni tim dok ti ljudi obavljaju te funkcije, nadajući se da će naša gesta označiti prvi korak u izlječenju ovog raka u našem nogometu i novi početak za reprezentaciju zbog koje je naša srca kucaju!''" - jedan je od citata iz te izjave. Morao je biti sastavljen novi tim kako bi se nastavile [[Kvalifikacije za Evropsko prvenstvo u nogometu 2008.|kvalifikacije za Euro 2008]]. Bivši napadači [[Sergej Barbarez]] i [[Elvir Bolić]] bili su najglasniji protiv korupcije u savezu koja se pojavila u brojnim TV emisijama izražavajući duboku frustraciju zbog situacije nogometa u [[Bosna i Hercegovina|Bosni i Hercegovini]] tokom godina. ====Stvaranje odbora za normalizaciju od strane [[FIFA]]-e (april 2011 – decembar 2012)==== [[Datoteka:Ivica Osim - SK Sturm (1999) (cropped).jpg|mini|150px|[[Ivica Osim]]]] Od 1. aprila 2011. do decembra 2012. godine, NSBiH je vodio Odbor za normalizaciju od strane [[FIFA]]-e, na čelu sa [[Ivica Osim|Ivicom Osimom]], što je pomoglo u ukidanju suspenzije. Ostali članovi Odbora za normalizaciju uključuju bivše fudbalere i menadžere: [[Faruk Hadžibegić]], [[Dušan Bajević]], [[Sergej Barbarez]] i [[Jasmin Baković]]. Prema mišljenju mnogih ljubitelja fudbala, ovo je bila i više nego dobrodošla promjena za nogomet u zemlji. Jedan od onih koji su smijenjeni sa svog položaja bio je bivši generalni sekretar NSBiH Munib Ušanović, koji je uspješno procesuiran zbog utaje poreza i ilegalnih prisvajanja sredstava NSBiH. Zajedno s Miodragom Kurešom, Munib Ušanović osuđen je na pet godina zatvora zbog utaje poreza. ====Elvedin Begić izabran za prvog predsjednika (decembar 2012)==== Članovi Nogometnog saveza Bosne i Hercegovine 13. decembra 2012. godine glasali su za [[Elvedin Begić|Elvedina Begića]] za novog prvog jedinog predsjednika saveza u naredne četiri godine.<ref>{{Cite web|url=http://www.uefa.com/memberassociations/association=bih/news/newsid=1907704.html|title=Member associations - Bosnia and Herzegovina - News|last=uefa.com|date=17. 12. 2012|website=UEFA.com|language=en|access-date=10. 8. 2019}}</ref> Begić bio je potpredsjednik Odbora za normalizaciju prije ovog položaja. ====Predsjednik UEFA-e otvorio sportski centar u Zenici (septembar 2013)==== Predsjednik [[UEFA]]-e, [[Michel Platini]], 2. septembra 2013. godine, otvorio je savezu novi umjetnički trening centar, izgrađenog uz finansiranje [[UEFA]]-e, [[FIFA]]-e i grada [[Zenica|Zenice]]. Pored [[Michel Platini|Michela Platinija]] i predsjednika saveza [[Elvedin Begić|Elvedina Begića]], ostali specijalni gosti iz regije bili su predsjednik [[Nogometni savez Hrvatske|Hrvatskog nogometnog saveza]] [[Davor Šuker]] i generalni sekretar [[Nogometni savez Srbije|Nogometnog saveza Srbije]] [[Zoran Laković]]. Njima su se pridružili i [[Ivica Osim]], [[Jasmin Baković]], [[Rodoljub Petković]] i svojevremeno treneri [[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine|Nogometne reprezentacije BiH]]: [[Safet Sušić]] i [[Borče Sredojević]], kao i dosadašnji kapiten reprezentacije [[Emir Spahić]], [[Senad Lulić]], kao i [[Vlado Jagodić]] (trener [[Nogometna reprezentacija BiH U-21|Nogometne reprezentacije BiH U-21]] u to vrijeme), bivši reprezentativci [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]]: [[Muhamed Konjić]], [[Elvir Bolić]], [[Vedin Musić]] i mnogi drugi. ====Nogometna akademija u Mostaru (januar 2015)==== Dana 20. januara 2015. godine objavljen je projekt nazvan „Projekat obnove sportskog centra u [[Mostar]]u za pomirenje u zajednici kroz promociju sporta“, što znači da će SKC Kantarevac u [[Mostar]]u biti izgrađen i poslužit će kao nova gradska nogometna akademija pod pokroviteljstvom [[Japan|japanske ambasade]] i [[Tsuneyasu Miyamoto]]-a i podržana lokalno od strane [[Ivica Osim|Ivice Osima]], bivšeg selektora [[Nogometna reprezentacija Japana|Nogometne reprezentacije Japana]]. ====Vico Zeljković izabran za predsjednika (mart 2021)==== Dana 16. marta 2021. godine [[Vico Zeljković]], predsjednik [[Fudbalski savez Republike Srpske|Fudbalskog saveza Republike Srpske]], postao je novi predsjednik Nogometnog saveza BiH.<ref>{{Cite web|url=https://www.klix.ba/sport/nogomet/vico-zeljkovic-je-novi-predsjednik-nogometnog-saveza-bih/210316052|title=Vico Zeljković je novi predsjednik Nogometnog saveza BiH|author=E.B.|date=16. 3. 2021|website=Klix.ba|access-date=16. 3. 2021}}</ref> ==Trenutni selektori== ''Od 21. augusta 2024.'' {| class="wikitable sortable" !Muški tim !Ime |- |[[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine|Nacionalni tim]] |{{ZD|BIH}} [[Sergej Barbarez]] |- |[[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-21|U-21]] |{{ZD|BiH}} [[Vinko Marinović]] |- |[[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-19|U-19]] | rowspan="2"| {{ZD|BIH}} [[Dubravko Orlović]] |- |[[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-18|U-18]] |- |[[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-17|U-17]] |{{ZD|BiH}} [[Muhamed Džakmić]] |- |[[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-15|U-15]] |{{ZD|BiH}} [[Čedomir Ćulum]] |- |[[Futsalska reprezentacija Bosne i Hercegovine|Futsal]] |{{ZD|BiH}} [[Ivo Krezo]] |} {| class="wikitable sortable" !Ženski tim !Ime |- |[[Ženska nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine|Nacionalni tim]] |{{ZD|BiH}} [[Selver Hodžić]] |- |[[Ženska nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-19|U-19]] |{{ZD|BiH}} [[Dragan Jevtić]] |- |[[Ženska nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-17|U-17]] |{{ZD|BiH}} [[Ilija Lucić]] |} ==Menadžment== ''Od 27. aprila 2023.'' {| class="wikitable sortable" !Položaj !Ime |- |Predsjednik |[[Vico Zeljković]] |- ||Počasni predsjednik |[[Ivica Osim]] |- |Generalni sekretar |[[Adnan Džemidžić]] |- | rowspan="14" |Izvršni odbor |Milorad Sofrenić |- |Ivan Beus |- |Muris Jabandžić |- |Irfan Durić |- |Mato Jozić |- |Fuad Čolpa |- |Milorad O. Lale |- |Ivan Perić |- |Azmir Husić |- |Muhidin Raščić |- |Midhet Sarajčić |- |Dragan Soldo |- |Miloš Brkić |- |Žarko Laketa |- |Šef Odbora za žalbe |Zdenko Vidović |- |Šef Odbora za takmičenja |Milorad O. Lale |- |Šef Odbora za sudije |Dragan Banjac |- |Šef Odbora za stadione i sigurnost |Željko Pušić |- |Šef Odbora za status igrača |Vitomir Ćošković |- |Šef Pravnog odjela |Enes Hašić |- |Šef Odjela sportske medicine |Adnan Šatrović |- |Šef Omladinskog nogometnog odbora |Mensur Dogan |- |Šef Ženskog nogometnog odbora |Dane Bevanda |- |Šef Odbora za futsal |Marko Brčić |- |Šef Odbora za medije |Emir Delić |- |Šef Odbora za međunarodne odnose |Branko Ivković |- |Šef Odbora za finansije |Momir Tošić |- |Šef Tehničkog odbora |Munir Talović |- |Šef Odbora za marketing |Mladen Jelača |- |Šef Odbora za licenciranje prve instance |Suad Zeljković |- |Šef Odbora za licenciranje druge instance |Ivica Đogić |} ===Spisak predsjednika=== Otkako je [[Bosna i Hercegovina|BiH]] postala članica [[FIFA]]-e 1996. i do aprila 2011, savez je bio vođen od strane tročlanog predsjedništva, koje čine jedan [[Bošnjaci|Bošnjak]], jedan [[Hrvati|Hrvat]] i jedan [[Srbi]]n. Zbog jedinstvene situacije u [[Bosna i Hercegovina|BiH]] i njenih političkih problema, ova je organizacija godinama tolerirala i [[FIFA]] i [[UEFA]] - sve do 1. aprila 2011, kada su ih suspendovali zbog nepridržavanja noovg statuta. Od 1996. do 2011. godine prošli predsednici saveza redovno su se rotirali svakih 16 mjeseci. {| class="wikitable" !Predsjednik !Period |- |{{ZD|Republika Bosna i Hercegovina}} {{ZD|BiH}} [[Jusuf Pušina]] / [[Jerko Doko]] |1994. – Maj 2002. |- |{{ZD|BiH}} [[Sulejman Čolaković]] / [[Milan Jelić]] / [[Bogdan Čeko]] / [[Iljo Dominković]] |Maj 2002. – April 2011. |- |{{ZD|BiH}} [[Ivica Osim]] |April 2011. – Decembar 2012. |- |{{ZD|BiH}} [[Elvedin Begić]] |Decembar 2012. – Mart 2021. |- |{{ZD|BiH}} [[Vico Zeljković]] |Mart 2021. – danas |} ==Upravljanje== Nogometni savez BiH upravlja sljedećim takmičenjima: *[[Premijer liga BiH]] *[[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu|Kup BiH]] *[[Super kup NS BiH|Superkup BiH]] (do 2001. godine) *[[Premijer liga Bosne i Hercegovine za žene|Premijer liga BiH za žene]] *[[Kup Bosne i Hercegovine u nogometu za žene|Kup BiH za žene]] I reprezentacijama: *[[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine|Nogometna reprezentacija BiH]] *[[Ženska nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine|Ženska nogometna reprezentacija BiH]] *[[Futsalska reprezentacija Bosne i Hercegovine|Futsalska reprezentacija BiH]] *Nogometne reprezentacije: [[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-15|U-15]], [[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-17|U-17]], [[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-18|U-18]], [[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-19|U-19]], [[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-21|U-21]], [[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-23|U-23]] *Ženske nogometne reprezentacije [[Ženska nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-17|U-17]], [[Ženska nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine U-19|U-19]] ==Također pogledajte== *[[Statistika nogometne reprezentacije Bosne i Hercegovine]] *[[Rezultati bosanskohercegovačkih klubova u Kupu pobjednika kupova]] *[[Rezultati bosanskohercegovačkih klubova u UEFA Intertoto kupu]] *[[Rezultati bosanskohercegovačkih klubova u UEFA Ligi prvaka]] *[[Rezultati bosanskohercegovačkih klubova u UEFA kupu]] ==Reference== {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == *[http://www.nfsbih.ba ''Zvanična stranica nogometnog saveza Bosne i Hercegovine''] *[http://www.fifa.com/associations/association=bih/index.html ''Bosna i Hercegovina na zvaničnoj stranici FIFA-e''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180601174603/http://www.fifa.com/associations/association=bih/index.html |date=1. 6. 2018 }} *[http://www.uefa.com/memberassociations/association=BIH/index.html ''Bosna i Hercegovina na zvaničnoj stranici UEFA-e''] {{Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine}} {{Nogomet u BiH}} {{Evropski nogometni savezi}} [[Kategorija:Nogomet u Bosni i Hercegovini]] 6hrr717z2emokxtx73sd93b9inhbeq3 Iran 0 10386 3734177 3655750 2025-07-11T06:45:47Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734177 wikitext text/x-wiki {{Očistiti jednostavne linkove}} {{Infokutija država |izvorno_ime =جمهوری اسلامی ايران<br />Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān |zvanično_ime =Islamska Republika Iran |ime_genitiv =Irana |zastava =Flag of Iran.svg |grb =Coat of arms of Iran.svg |mapa =Iran in its region.svg |službeni_jezik =[[perzijski jezik|perzijski]] |glavni_grad =[[Teheran]] |vrsta_prve_vlasti =Vrhovni vođa |vladar_prva_vlast =[[Ali Khamenei]] |vrsta_druge_vlasti =[[Predsjednik Irana|Predsjednik]] |vladar_druga_vlast =[[Masoud Pezeshkian]] |po_površini_na_svijetu =18. |površina =1.648.195 |procenat_vode =0,7 |po_broju_stanovnika_na_svijetu =17. |stanovnika =77.176.930 (procjena)<ref>{{Cite web |url=http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13911203000204 |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-date=30. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140330184034/http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13911203000204 |url-status=dead }}</ref> |gustoća =42 |nezavisnost =[[1. april]] [[1979.]] |valuta =[[iranski rial]] |vremenska_zona =[[UTC]] +3:30 |himna ="[[Soroud-e Melli-e Jomhouri-e Eslami-e Iran]]" |internetski_nastavak =[[.ir]] |pozivni_broj =+98 |komentar = }} '''Iran''' ({{jez-fa|ايران|Īrān}}), službeno '''Islamska Republika Iran''', također poznat i kao '''Perzija''',<ref>{{Cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170313095654/http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |archive-date=13. 3. 2017 |url-status=dead }}</ref> [[Suverena država|suverena je država]] u [[Jugozapadna Azija|Jugozapadnoj Aziji]].<ref>http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327</ref><ref>{{Cite web |url=http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100805052739/http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |archive-date=5. 8. 2010 |url-status=dead }}</ref><ref>http://travel.nationalgeographic.com/travel/countries/iran-guide/</ref> Na zapadu graniči s [[Irak]]om ([[Irački Kurdistan|Kurdistan]]) i [[Turska|Turskom]], na sjeveru s [[Armenija|Armenijom]], [[Azerbejdžan]]om i [[Turkmenistan]]om i na istoku s [[Afganistan]]om i [[Pakistan]]om. Osim toga, na sjeveru izlazi na [[Kaspijsko jezero]], a na jugu na [[Perzijski zaliv|Perzijski]] i [[Omanski zaliv]], dijelove [[Indijski okean|Indijskog okeana]]. S površinom od 1.648.195&nbsp;km<sup>2</sup>, Iran je druga najveća država [[Bliski istok|Bliskog istoka]] i 18. država po površini na svijetu, dok je sa nešto više od 77 miliona stanovnika 17. najmnogoljudnija država svijeta.<ref name="BBC">{{cite web |title=Iran Country Profile |publisher=BBC NEWS |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327 |access-date=8. 8. 2012}}</ref><ref name="britannica1">{{cite web | title = Iran | work =Encyclopædia Britannica | publisher =Encyclopædia Britannica | year =2012 | url =http://www.britannica.com/EBchecked/topic/293359/Iran | access-date=8. 8. 2012}}</ref> Položaj Irana je od izuzetne geostrateške važnosti zbog centralnog položaja unutar [[Evroazija|Evroazije]] i zapadne Azije kao i zbog Hormuškog tjesnaca koji se nalazi na jugu države. Iran je dom nekih od najstarijih civilizacija na svijetu<ref>Christopher A Whatley (2001). Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 (Tuckwell Press, 2001)</ref><ref>{{cite book|author=Lowell Barrington|title=Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices|url=http://books.google.com/books?id=yLLuWYL8gTsC&pg=PA121|access-date=|quote=|date=januar 2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-34193-0|page=121}}</ref> kao što su Proto-Elamitsko i Elamitsko kraljevstvo nastala u periodu između 3200. i 2800. godine p. n. e. Prvi koji su ujedinili područja koja se nalaze na prostoru današnjeg Irana bili su [[Iranski narodi|iranski]] [[Medijci]] u 7. vijeku p.n.e, a teritorijalni vrhunac dostignut je u 6. vijeku p.n.e. kada je [[Kir Veliki]] osnovao [[Ahemenidsko Carstvo]], koje je postalo jedno od najvećih carstava u historiji i prvu svjetsku velesilu. Carstvo je pripalo [[Aleksandar Veliki|Aleksandru Velikom]] u 4. vijeku p.n.e i bilo je podijeljeno na nekoliko [[Helenizam|helenističkih država]]. Iranska pobuna uspostavila je [[Partsko carstvo]] u 3. vijeku p.n.e, koje je u trećem vijeku naslijedilo [[Sasanidsko Carstvo]], velika svjetska sila a koje će potrajati sljedećih 4 stoljeća. Pojavom islama na Arabijskom polustrvu, [[Muslimansko osvajanje Perzije|muslimani su osvojili carstvo]] u 7. vijeku, što je dovelo do islamizacije Irana, a ono je kasnije postalo glavno središte islamske kulture i učenja, sa svojom prepoznatljivom umjetnošću, književnošću, filozofijom i arhitekturom koja se širila muslimanskim svijetom i šire tokom [[Zlatno doba islama|zlatnog doba islama]]. Tokom sljedeća dva stoljećaformirano je niz domaćih muslimanskih dinastija prije nego što su [[Seldžuci]] i [[Ilhanidsko Carstvo|Mongoli]] osvojili regiju. U 15. vijeku, domaći Safavidi ponovno su uspostavili jedinstvenu iransku državu i nacionalni identitet, prelaskom iranskog stanovništva na šiitski islam predstavljajući prekretnicu u iranskoj i muslimanskoj historiji. U Iranu prevladava planinski reljef, posebno u zapadnom dijelu u kojem živi većina stanovništva (planinski lanci [[Zagros]] i [[Elbrus]] s najvišom tačkom Irana, 5607 m visokim Damavandom). Uz Perzijski zaliv reljef je nizinski, a na istoku prevladavaju slabo naseljene ravne pustinje s povremenim slanim jezerima. [[Islam]] je državna i najzastupljenija religija. Velika većina muslimana su [[Šiitski islam|šiiti]]. Stanovništvo uglavnom govori [[iranski jezici|iranskim jezicima]], među kojima se ističe [[perzijski jezik|perzijski]] kojim govori nešto više od polovine stanovništva. Na sjeverozapadu zemlje živi velika azerbejdžanska zajednica (oko 17 mil., više nego u susjednom [[Azerbejdžan]]u). Nakon islamske revolucije [[1979]]. Iran je postao republika, ali uz izabrani parlament i predsjednika, odlučujuću riječ u mnogim pitanjima i pravo veta na većinu odluka imaju vjerske vođe na čelu s vrhovnim vođom (ovu funkciju je do svoje smrti [[1989]]. obavljao [[Ruhollah Khomeini|Ajatolah Homeini]]). Iranska ekonomija se temelji na proizvodnji [[nafta|nafte]] i [[poljoprivreda|poljoprivrede]]. Iran je četvrti po veličini izvoznik nafte i ima 10% poznatih svjetskih rezervi. Industrijska proizvodnja zaostaje po produktivnosti za zemljama usporedivog BDP-a. S obzirom na bogatu historiju, Iran posjeduje bogato kulturno nasljeđe koje se dijelom ogleda u činjenici da na teritoriji Irana postoji 21 mjesto sa [[UNESCO]]-ove [[Svjetska baština|Svjetske baštine]], po čemu je Iran treća država u Aziji i 11. u svijetu.<ref>{{cite web |title=World Heritage List |url= http://whc.unesco.org/en/list/ |publisher=[[UNESCO]]}}</ref> Iran je multikulturalna zemlja koja se sastoji od brojnih etničkih i jezičkih grupa, a najbrojniji su Persijci (61%), [[Azeri]] (16%), [[Kurdi]] (10%) i [[Luri]] (6%).<ref>[https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html Spisak država sa upisanom svjetskom baštinom]</ref> [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad je [[Teheran]], koji je sa oko 8,7 miliona stanovnika u gradu i oko 15 miliona u metropolitanskom području drugi najmnogoljudniji grad Bliskog istoka (poslije [[Kairo|Kaira]]) i 24. najmnogoljudnije metropolitansko područje na svijetu.<ref>{{Cite web |url=http://www.citymayors.com/statistics/urban_2006_1.html |title=The world's largest cities and urban areas in 2006 |website=City Mayors |access-date=5. 2. 2021}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Irana}} {{Dodatne informacije|Hronologija iranske historije}} Historija Irana proteže se na period od nekoliko hiljada godina unazad i jedna je od najstarijih na svijetu. Vremenski obuhvata velik broj civilizacija koje su živjele na [[Iranska visoravan|iranskoj visoravni]], od [[Šahri Sohta|Šahri Sohte]] u [[Sistan]]u iz [[Bronzano doba|bronzanog]] doba te [[Džiroftska kultura|Džiroftske kulture]] i [[Elam|Elamitskog kraljevstva]], preko Ahemenidskog, Partskog i Sasanidskog carstva, sve do današnje Islamske Republike Irana. === Prahistorija === [[Datoteka:Cave_painting_in_Doushe_cave,_Lorstan,_Iran,_8th_millennium_BC.JPG|thumb|lijevo|upright=1.25|Pećinski crtež iz pećini Doushe, Lorestan, iz 8. milenijuma p.n.e.]] Najraniji provjereni arheološki artefakti u Iranu, poput onih iskopanih u Kashafrudu i Ganj Paru na sjeveru Irana, potvrđuju ljudsko prisustvo u Iranu još od najranijeg [[paleolit]]a. Iranski [[Neandertalac|neandertalski]] artefakti iz srednjeg perioda paleolita pronađeni su uglavnom u regiji [[Zagros]], na mjestima kao što su Warwasi i Yafteh. Od 10. do 7. milenija p.n.e, rane poljoprivredne zajednice počele su se razvijati u i oko regije Zagros, u zapadnom Iranu, uključujući Chogha Golan, Chogha Bonut i Chogha Mish. Osnivanje grupisanih zaselaka na području Suze, kako je utvrđeno [[Datiranje ugljikom-14|datiranjem ugljikom]], desilo se tokom perioda od 4395/3955 do 3680/3490 godine p.n.e. Na desetinama prahistorijskih nalazišta širom Iranske visoravni ukazuje na postojanje drevnih kultura i urbanih naselja u četvrtom milenijumu p.n.e. Tokom [[Bronzano doba|bronzanog doba]] na teritoriji današnjeg Irana živjelo je nekoliko civilizacija, uključujući [[Elam]], [[Jiroft]] i kulturu [[Zayanderud]]. Elam, najistaknutija od ovih civilizacija, razvila se na jugozapadu zajedno s onima u Mezopotamiji i nastavila svoje postojanje sve do pojave iranskih carstava. Pojava pisma u civilizaciji Elam vremenski se desila paralelna sa pojavom pisma u Sumeru, a klinasto pismo Elamita počelo se razvijati od 3. milenijuma p.n.e. Od 34. do 20. vijeka p.n.e, sjeverozapadni Iran bio je dio [[Kura−Araksa|kulture Kura-Araksa]], koja se protezala na susjedni [[Kavkaz]] i [[Anadolija|Anadoliju]]. Od najranijeg perioda 2. milenijuma p.n.e, [[Asirija|Asirci]] su se naselili u dijelovima zapadnog Irana i stavili regiju pod svoju kontrolu. == Geografija == {{Glavni|Geografija Irana}} [[Datoteka:Kandelu 9.JPG|mini|Rijeka [[Haraz]]]] [[Datoteka:Persian Leopard sitting.jpg|mini|Perzijski leopard]] [[Datoteka:Bandar-e Anzali coast.jpg|mini|Bandar-e Anzali]] Iran se nalazi između [[Pakistan]]a i [[Afganistan]]a na istoku, [[Turkmenistan]]a i [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]], [[Azerbejdžan]]a, [[Armenija|Armenije]] i [[Gruzija|Gruzije]] na sjeveru i [[Turska|Turske]] i [[Irak]]a na sjeverozapadu. Na jugu Iran izlazi na [[Perzijski zaliv]]. Površina zemlje iznosi 1,64 kvadratna kilometra. Najveći dio Irana čine [[Vrhovi Irana|planine i visoravni]]. Sjeverozapadni, sjeverni, sjeveroistočni i jugozapadni dio zemlje zauzimaju planine. Na sjeveru su [[Elbrus]] i [[Kopet Dag]], na sjeveroistoku su obronci [[Hindukuš]]a, a na zapadu masiv [[Zagros]]a. Zagros i Elbrus na sjeverozapadu se sučeljavaju i obrazuju gotovo jedinstvenu planinsku zonu. Iranske planine su mlađeg nastanka. Između planinskih masiva, u centralnim prostorima Irana, nalazi se prostrana, blago zatalasana visoravan. Ona se nalazi na visini od 700 do 1.000 metara. Neki njeni dijelovi imaju karakter pustinje. Najveće pustinje su: [[Velika slana pustinja]] i pustinja [[Lut (pustinja)|Lut]]. Pravog nizinskog zemljišta ima malo. Nizine se nalaze uz Kaspijsko jezero i kao veoma uzak i isprekidan pojas, uz primorje Perzijskog zaliva. Privredno su najznačajnije nizine uz tok [[Šat el Araba]] i njegove pritoke [[Karun]], na granici prema [[Irak]]u. === Klima === Veći dio zemlje ima suhu kontinentalnu klimu sa veoma toplim ljetima i prilično hladnim zimama. Unutrašnjost Irana je veoma sušna, a često i bezvodna. Prostori uz [[Kaspijsko jezero]] i [[Perzijski zaliv]] imaju povoljniju klimu. U ovim predjelima ljeta nisu pretopla, a ni zime nisu hladne. Oba primorja su mnogo vlažnija od unutrašnjosti zemlje. Godišnje padavine se kreću između 135&nbsp;mm i 355&nbsp;mm. ===Vode=== Iran je suh i bezvodan. Njegove najveće rijeke pripadaju poriječju [[Šat el Arab]]a, odnosno slivu Perzijskog zaliva i Kaspijskog jezera. Šat el Arab je pogranična rijeka prema Iraku. Iranu pripada rijeka [[Karun]], lijeva pritoka Šat el Araba. U Kaspijsko jezero ulijeva se Kizil Uzena. U unutrašnjosti zemlje su zatvoreni slivovi slanih jezera. Najveće slivove imaju [[Urmia]], [[Darja]] i [[Naman]] jezero. ===Flora i fauna=== Biljni pokrov Irana je dosta siromašan. Uz tipično pustinjsku vegetaciju, u oblasti visoravni zastupljena je vegetacija oskudnih stepa. Prostorno ograničene šume nalaze se jedino uz priobalje Kaspijskog jezera. Životinjski svijet u Iranu je zbog velikog broja bioma i staništa vrlo raznolik. U polupustinjskim područjima živi veliki broj velikih [[Mačke|mačaka]] kao [[Obični ris|evrazijski ris]], [[manul]] i preživači [[indijska gazela]] ili [[perzijska gazela]]. Neke od njih nalaze se pred istrebljenjem kao iranski gepard kojih je još ostalo od 50 do 60, a na sjeveroistoku žive i malobrojni [[lav]]ovi. U Iranu postoji mnogo endemskih vrsta kao [[perzijski jelen]] kojeg danas ima još vrlo malo. Na području države živi i veliki broj ptičjih vrsta kao: [[riđi mišar]], [[obična vjetruška]], [[orao bradaš]] i dr. U šumama na sjevernom gorju mogu se naći [[divlja svinja|divlje svinje]], [[medvjedi]], [[jelen]]i i [[kozorog|kozorozi]]. ==Politika== {{Glavni|Iranska politika}} [[Datoteka:Schema gvt iran.png|mini|lijevo|400px|Političke institucije u Iranu]] Stvaranjem islamske republike u Iranu, stvoren je i jedinstven sistem vlasti u svijetu. Iran je jedina službeno [[Šiitski islam|šiitska]] država u muslimanskom svijetu. Islamska republika Iran je praktički i jedina [[teokratija]] u svijetu, tj. smatrajući da vlast dolazi od [[Bog]]a, moć leži u rukama svećenstva. Ovaj oblik teokratije počiva na načelu ''[[velayat-e faqih]]'' (ولایت فقیه) kojeg je u 1960-ima teorizirao [[ajatolah]] [[Ruholah Homeini]], prvi ''Vođa Revolucije''. Također u ovom sistemu postoji i predstavnička dimenzija, budući da je priznata i vladavina naroda, te se putem izbora izabire predsjednik republike, zastupnici i članovi vijeća stručnjaka. Na čelu države nalazi se Vrhovni vođa (Rahbar) koji ima funkciju šefa države i glavnokomandujućeg vojskom. On određuje opći smjer razvoja države, vanjsku i unutrašnju politiku. On postavlja rukovodioce vojnih i policijskih struktura, državnih medija, kao i 6 od 12 članova ''Vijeća čuvara''. Njega bira ''Skupština stručnjaka''. Član 57. Ustava kaže da se uprava Iranom vrši od strane [[zakonodavna vlast|zakonodavne]], [[izvršna vlast|izvršne]] i [[sudska vlast|sudske]] vlasti koje funkcionišu pod kontrolom apsolutnog upravljanja vjerskog Vođe. Ovaj član određuje i nezavisnost tri grane vlasti jedne od druge. [[Izvršna vlast|Izvršnu vlast]] vrši [[predsjednik Irana]]. On rukovodi radom kabineta ministara. Predsjednik praktično vrši funkciju predsjednika vlade, pozicije koja je ukinuta ustavnim amandmanom [[1989.]] godine. U iranskom parlamentu, medžilsu, bira se vlada koju čini 22 ministarstva. Pored toga postoji i 10 potpredsjednika koje također bira parlament. Vojska nije pod vlašću Vlade a ministar odbrane se postavlja tek uz saglasnot ''Vrhovnog vođe''. Predsjednik se bira na općtim izborima na mandat od 4 godine i na to mjesto može biti biran dva puta za redom. Kandidaturu za predsjednika odobrava ''Vijeće čuvara''. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] čini ''Medžlis'' odnosno Narodna konsultativna skupština– jednodomni parlament Irana koji čini 290 poslanika koji se biraju na direktnim izborima na 4 godine. Njegovi zadaci su donošenje zakona i budžeta kao i ratifikacija međunarodnih dogovora. Kandidate za izbore takođe odobrava ''Vijeće čuvara''.<ref>* http://azil.rs/news/view/islamska-republika-iran {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304123105/http://azil.rs/news/view/islamska-republika-iran |date=4. 3. 2016 }}</ref> ===Pravosudni sistem=== Ustav iz [[1979.]] godine je uspostavio pravni sistem baziran na šerijatskom pravu. Krivični zakon je donijet [[1985.]] Najviše pravno tijelo je Vrhovni sud i četvoročlano Visoko vijeće pravosuđa, koji zajedno vrše nadgledanje nad sprovođenjem zakona i zaduženi su za formiranje pravosudne politike. Vrhovni vođa postavlja javnog tužioca i predsjednika Vrhovnog suda koji ima 16 ogranaka. Tokom prvog mandata [[Mohameda Hatamij]]a ([[1997]]-[[2001]]), pravosuđe je dobilo sopstvenu obavještajnu službu koja je odgovorna samo šefu pravosuđa i Vrhovnom vođi. Najviši sud je Vrhovni sud čije članove postavlja šef pravosuđa. On se bira na 5 godina od strane Vrhovnog vođe i također je zadužen za sastavljanje spiska kandidata za ministra pravde. Vrhovni sud ima 33 regionalne kancelarije, ali se 31 nalazi u [[Teheran]]u. Vrhovni sud nadgleda sprovođenje zakona od strane nižih sudova, postavlja presedane, i funkcioniše kao apelacioni sud. Javni sudovi sude građanske i krivične slučajeve na pokrajinskom i lokalnom nivou. Revolucionarni sudovi sude za slučajeve političkih prekršaja i nacionalne bezbjednosti. Duhovni sud, koji se nalazi izvan sudskog sistema, i koji odgovara direktno Vrhovnom vođi sudi pripadnicima sveštenstva uključujući ideološke prekršaje. Postoje takođe specijalni sudovi za pripadnike bezbjednosnih snaga i vladine službenike. Sudije svih sudova moraju biti stručnjaci iz oblasti islamskog prava. ===Ustav=== Ustav Irana je donijet [[24. oktobar|24. oktobra]] [[1979.]] a stupio je na snagu [[3. decembar|3. decembra]] [[1979.]] godine. Mijenjan je amandmanima [[1989.]] godine. Zamijenio je perzijski Ustav iz [[1906.]] godine. Donijet je nakon referenduma a autor ustava je Skupština stručnjaka. Skupština stručnjaka je tijelo od 86 mudžtahida (poznavalaca šerijatskog prava) koje između ostalog bira Vrhovnog vođu. Članovi savjeta se biraju direktnim izborom na period od 8 godina i u obavezi su da zasjedaju dva puta godišnje. Nacrt Ustava je uradio [[Mehdi Bazargan]] u junu [[1979.]] i baziran je na Ustavu Francuske iz [[1958.]] Funkcija premijera koja je preuzeta iz francuskog ustava je ukinuta amandmanom iz [[1989.]] Ustav se dosta razlikuje između članova, pa se tako 1. i 2. član pozivaju na [[Bog]]a, 6. utvđuje demokratska načela izbora dok se u 8. glavi sva prava podređuju 12-članom ''Vijeću čuvara'' i ''Vrhovnom vođi''. U preambuli je opisan put Irana ka Islamskoj revoluciji. ===Administrativna podjela=== {{Glavni|Iranske pokrajine}} Pokrajine se administriraju iz lokalnog centra, obično najvećeg grada. Upravnik pokrajine je guverner (استاندار: ostāndār), kojeg postavlja Ministarstvo unutrašnjih poslova, a odobrava vlada. Do [[2004.]] Iran je imao 28 pokrajina. Nakon donešenog zakona, pokrajina Khorasan je podjeljena u tri nove: Sjeverni Khorasan, Razavi Khorasan i Južni Khorasan. {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Teheranska pokrajina|Teheran]] # Qom # Markazi # Qazvin # Gilan # Ardabil # Zanjan # Istočni Azerbejdžan # Zapadni Azerbejdžan # [[Kurdistanska pokrajina|Kurdistan]] # Hamadan # Kermanshah # Ilam Province # Lorestan # Khuzestan || <ol start=16> <li>Chahar Mahaal i Bakhtiari <li>Kohkiluyeh i Buyer Ahmad <li>Bushehr <li>Fars <li>Hormozgan <li>Sistan i Baluchistan <li>Kerman <li>Yazd <li>Esfahan <li>Semnan <li>Mazandaran <li>Golestan <li>Sjeverni Khorasan <li>Razavi Khorasan <li>Južni Khorasan ||[[Datoteka:IranNumbered.png|270px]] |} == Privreda == {{Glavni|Privreda u Iranu}} === Obrazovanje i nauka === Sistem obrazovanja u Iranu je veoma centralizovan. Osnovno i srednje obrazovanje je u nadležnosti Ministarstva prosvjete dok je visoko obrazovanje u nadležnosti Ministarstva nauke i tehnologije. Stopa pismenosti odraslih u 2008. godini u Iranu je iznosila 85,0%, u odnosu na 36,5% iz 1976. godine.<ref>http://data.uis.unesco.org/?ReportId=210</ref> Uslov za upis na neku od visokoškolskih ustanova je diploma srednje škole i položen državni univerzitetski prijemni ispit. Mnogi studenti završe i preduniverzitetski kurs u trajanju od jedne ili dvije godine. Iran je jedina zemlja na Bliskom istoku sa srednjom školom ekvivalentnoj A-nivou, standardizovanom američkom testu (SAT) i međunarodnom maturom. Visoko obrazovanje je podijeljeno na više nivoa. Kārdāni diploma (poznata i kao ''fowq e diplom'') se ostvaruje nakon 2 godine visokog obrazovanja, kāršenāsi (poznata i kao ''licāns'') je diploma koja se stiče nakon završene 4 godine visokog obrazovanja i ''kāršenāsi e aršad'' je diploma magistra (master) koja se stiče nakon završene još dvije godine studija i nakon koje kandidat stiče pravo da pristupi doktorskom programu.<ref>{{Cite web |url=http://www.wes.org/ca/wedb/iran/firedov.htm |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120224011506/http://www.wes.org/ca/wedb/iran/firedov.htm |archive-date=24. 2. 2012 |url-status=dead }}</ref> Prema ''Webometrics Ranking of World Universities'', najbolji rangirani univerzitet u zemlji među univerzitetima u svijetu su Univerzitet u Teheranu (363. u svijetu), Teheranski univerzitet medicinskih nauka (385.), Tarbiat Modares univerzitet (603.) i Ferdowsi univerzitet u [[Mašhad]]u (664.).<ref>http://www.webometrics.info/en/Asia/Iran%20%28Islamic%20Republic%20of%29 Pristupljeno 18. maja 2015. godine</ref> ==Oružane snage== {{Glavni|Oružane snage Irana}} [[Datoteka:Seal of the General Staff of the Armed Forces of the Islamic Republic of Iran.svg|mini|desno|200px|Grb Oružanih snaga Irana]] Oružane snage Islamske Republike Iran sastoje se od regularne vojske ''Arteš'' ([[perzijski]]: ارتش جمهوری اسلامی ایران), Revolucionarne garde ''Pasdaran'' ([[perzijski]]: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی), te policije ([[perzijski]]: نيروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران). Navedene snage bez policije uključuju 945.000 aktivnih pripadnika. Sve grane oružanih snaga spadaju pod zapovjedništvo Vrhovnog štaba oružanih snaga. Ministarstvo odbrane i logistike je zaduženo za planiranje logistike i finansiranje oružanih snaga i nije uključeno u izvršno vojno zapovjedništvo. * ''Regularne oružane snage Irana'' sastoje se od Kopnene vojske, Ratne mornarice, Ratne avijacije i Protuzračne odbrane. Te snage uključuju 820,000 ljudi; kopnena vojska 650,000, ratna mornarica 70,000, te ratna avijacija 100,000 ljudi. * ''Revolucionarna garda'' prema pretpostavkama broji 125,000 članova u pet grana; vlastitoj ratnoj mornarici, ratnoj avijaciji, kopnenim snagama, Quds specijalnim snagama, te Basiju (''Basidžu''). * ''Basij'' je volonterska paravojna formacija pod zapovjedništvom Revolucionarne garde. Broj članova je kontraverzan; iranski izvori tvrde kako paravojska broji 12.6 miliona ljudi (uključujući žene), od čega je 3 miliona sposobno za borbu. Isti izvori navode kako se paravojska sastoji od 2,500 bataljona od kojih je dio stalno zaposlen. Neki zapadni izvori iz [[2005.]] navode kako Basij ima 90,000 aktivnih članova, 300,000 rezervista, te milion članova koji mogu biti mobilizirani za rat.<ref>[[GlobalSecurity.org]], [http://www.globalsecurity.org/intell/world/iran/basij.htm]</ref> Iranske oružane snage smatraju se najmoćnijima na [[Bliski istok|Bliskom istoku]] prema ocijeni američkog generala Johna Abizaida<ref>http://www.spacewar.com/reports/Iran_Favors_Asymmetric_Strategy_In_Joust_With_US_999.html</ref>. <center><gallery> |Tenk Zulfiqar |Fateh-110 Datoteka:A formation of Iranian Tomcats in flight.jpg|F-14 Tomcat Datoteka:Iranian kilo class submarine.jpg|Podmornica klase Kilo </gallery></center> ==Stanovništvo== [[Datoteka:Iran Population (1880-2016).jpg|thumb|300px|left|Promjene broja stanovnika Irana]] Prema popisu stanovništva iz [[2011.]] godine, Iran je imao 75 miliona stanovnika,<ref name="census 2011">{{Cite web |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151223181433/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |archive-date=23. 12. 2015 |url-status=dead }}</ref> s tim da se u odnosu na period iz [[1956.]] godine taj broj povećao 4 puta. Između [[1976.]] i [[1986.]] godine prosječni godišnji rast populacije iznosio je gotovo 4%, ali zbog smanjenja nivoa plodnosti taj rast je smanjen na 1,3% u periodu između [[2006.]] i [[2011.]] godine. Prosječna naseljenost Irana je dosta mala. Na kvadratnom kilometru prosječno živi nešto više od 33 stanovnika. Najgušće su naseljeni primorja uz [[Kaspijsko jezero]] i [[Perzijski zaliv]], zatim riječne doline i planinske podgorine uz primorja. Unutrašnjost zemlje, prije svega pustinjski krajevi, veoma je rijetko nastanjena. Zbog jako visokog nataliteta, Iran ima pretežno mlado stanovništvo. U Iranu žive pripadnici oko 100 različitih etničkih skupina. Postoje dva glavna porijekla ovih skupina, indoeuropsko i turkijsko. Glavne etničke skupine su [[Perzijanci]] (51%), [[Azeri]] (24%), [[Gilaki]] i [[Mazandarani]] (8%), [[Kurdi]] (7%), [[Arapi]] (3%), [[Beludži]] (2%), [[Luri]] (2%), [[Turkmeni]] (2%), [[Kašgajci]], [[Armenci]], [[Židovi,]] [[Gruzijci]], [[Asirci]], [[Čerkezi]], [[Tati]], [[Paštunci]] i drugi (1%). {| class="wikitable" style="text-align: center;" |+ '''Rezultati popisa stanovništva<ref name="census 2011">{{Cite web |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151223181433/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |archive-date=23. 12. 2015 |url-status=dead }}</ref><ref name="UN Demographic Yearbooks">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2.htm#2001 UN Demographic Yearbooks]</ref>''' |-bgcolor="#e0e0e0" ! Godina ! Stanovništvo ! Prosječni godišnji<br /> rast u (%) ! Gustoća<br />stanovništva u /km<sup>2</sup> ! Procenat gradskog<br />stanovništva u (%) |- |align=right|01-11-1956||18,954,704|| ||12||31.4 |- |align=right|01-11-1966||25,785,210||3.1||16||~37.5 |- |align=right|01-11-1976||33,708,744||2.7||20||47.0 |- |align=right|22-11-1986||49,445,010||3.9||30||~54.0 |- |align=right|01-11-1996||60,055,488||2.0||36||~61.0 |- |align=right|01-11-2006||70,495,782||1.6||43||68.5 |- |align=right|01-11-2011||75,149,669||1.3||46||71.4 |} ===Jezik=== {{Glavni|Iranski jezici}} Službeni jezik Irana je [[perzijski jezik|perzijski]] (lokalno zvan: فارسی Faarsi), koji pripada iranskoj podskupini indoiranskih jezika, i to u satem-jezike. Ovaj jezik je materinji jezik nešto više od polovine stanovnika Irana, te je jedini službeni administrativni jezik u međunarodnim odnosima. Osim perzijskog, lokalno se koristi još 15 regionalnih službenih jezika. Glavne jezične skupine su: indoiranski jezici: perzijski jezik i perzijski dijalekti (63,3%), [[kurdski]] (7%), [[balučijski]], [[lurski]], turkijski jezici: [[azerski]] (13%), [[turkmenski]] (1,4%), [[kaškajski]], [[turski]], te [[arapski]] i [[armenski]].<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=450&Itemid=244 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141112013608/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=450&Itemid=244 |date=12. 11. 2014 }}</ref> ===Religija=== {{Glavni|Religija u Iranu}} [[Datoteka:Tehran Mosque, Palestinian square.jpg|mini|desno|300px|Džamija u [[Teheran]]u]] Više od 99% stanovništva Irana su muslimani od čega njih 90% su ši'itski muslimani, pripadnici službene državne religije, oko 9% su muslimani suniti.<ref>* https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |date=3. 2. 2012 }}</ref> Uz Iran, samo još [[Irak]], [[Azerbajdžan]] i [[Bahrein]] imaju više od polovice stanovništva koje pripada šiitskom islamu. Na području Irana nalaze se dva šiitska svetišta: [[Mašhad]] u kojem je pokopan [[imam]] [[Ali ar-Rida|Reza]] odnosno [[Kom]] u kojem je pokopana njegova sestra Fatima. Kom je vrlo važan šiitski vjerski centar zajedno s [[Nadžaf]]om u Iraku. Osim islama, ustavom su službeno priznate još tri religije: [[kršćanstvo]], [[judaizam]] i [[zoroastrizam]] koji imaju svoje predstavnike u parlamentu (''Madžlis''). Postoje procjenjuje da danas u Iranu živi oko 8.000 asirskih kršćana, koji pripadaju kaldejskoj crkvi. Po članku 14 iranskog ustava, vlada mora poštivati prava nemuslimana sve dok njihovo djelovanje nije usmjereno protiv islama i Islamske republike Iran.<ref>* http://www.jurispolis.com/dt/mat/dr_ir_constit1979/dt_ir_constit1979_chap03.htm#_Toc96573761 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070314082145/http://www.jurispolis.com/dt/mat/dr_ir_constit1979/dt_ir_constit1979_chap03.htm#_Toc96573761 |date=14. 3. 2007 }}</ref> {| class="wikitable" style="text-align: right;" |+ '''Religijska pripadnost stanovništva u Iranu, popisi od 1956. do 2011.<ref name="census 2011"/><ref name="UN Demographic Yearbooks"/>''' |-bgcolor="#e0e0e0" ! rowspan="2" | Religija ! colspan="2" | Popis 1956. ! colspan="2" | Popis 1966. ! colspan="2" | Popis 1976. ! colspan="2" | Popis 2006. ! colspan="2" | Popis 2011. |-bgcolor="#e0e0e0" ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % |- |align=left|[[Muslimani]]||18,654,127||98.4||24,771,922||98.8||33,396,908||99.1||70,097,741||99.4||74,682,938||99.4 |- |align=left|[[Kršćani]]||114,528||0.6||149,427||0.6||168,593||0.5||109,415||0.2||117,704||0.2 |- |align=left|Zoroastrianci||15,723||0.1||19,816||0.1||21,400||0.1||19,823||0.0||25,271||0.0 |- |align=left|Jevreji||65,232||0.3||60,683||0.2||62,258||0.2||9,252||0.0||8,756||0.0 |- |align=left|Ostali||59,256||0.3||77,075||0.3|| || ||54,234||0.1||49,101||0.1 |- |align=left|Unknown||45,838||0.2|| || ||59,583||0.2||205,317||0.3||265,899||0.4 |} ==Kultura== {{Glavni|Kultura Irana}} Na prostorima [[Bliski istok|Bliskog istoka]] i [[Centralna Azija|centralne Azije]] Iranska kultura je uvijek zauzimala veliki značaj, a [[perzijski jezik]] je smatran jezikom intelektualaca. Iransku kulturu karakteriše mnoštvo običaja i tradicija, islam u [[Šiitski islam|šiitskom]] obliku, [[Iranski jezici|jezik]], bogata [[Iranska mitologija|mitologija]], veze sa [[Zoroastrizam|zoroastrizmom]], bogata umjetnost, te poezija i [[Perzijska književnost|perzijska]], [[Kurdska književnost|kurdska]], [[Azerska književnost|azerska]] i druge književnosti. ===Književnost=== {{Glavni|Perzijska književnost}} Perzijska književnost postoji već 2.500 godina. Najbitnija djela perzijske književnosti nastala su u vrijeme islamskog osvajanja ovog prostora. Dolaskom [[Abasidi|Abasida]] na vlast mnogi perzijanci postaju pisari i pjesnici. U to vrijeme su pisali i na arapskom i na perzijskom jeziku, međutim kasnije perzijski jezik postaje dominantan u književnim krugovima. Najpoznatiji perzijski pjesnici su: [[Sadi]], [[Hafiz]], [[Firdusi]], [[Nizami]], [[Hajjam]] i [[Rumi]]. Njihova djela su čitana u cijelom svijetu. Perzijska književnost je posebno prepoznatljiva po epskoj, historijskoj, filozofskoj, ljubavnoj i sufijskoj poeziji. Moderna iranska književnost je manje poznata. Od modernih pisaca, ističu se: [[Sadek Hedajat]], [[Ali Šarijati]], [[Ferejdun Moširi]] i [[Foruk Farohzad]]. ===Arhitektura=== {{Glavni|Iranska arhitektura}} Ova umjetnost je jedna od stupova civilizacije velikih drevnih naroda i iranske bogate civilizacije, stare hiljade godina. Glavni tipovi građevina klasične iranske arhitekture su džamije i palače. Perzijsku arhitekturu karakteriziraju velike kupole koje se često mogu vidjeti na bazarima i džamijama. Ove kupole su obično uređene mozaicima. Perzijanci su poznati po upotrebi [[matematika|matematike]], [[geometrija|geometrije]] i [[astronomija|astronomije]] u arhitekturi. Iran se nalazi na sedmom mjestu [[UNESCO]]-ovog popisa zemalja po broju arheoloških ruševina. Petnaest [[UNESCO]]-ovih spomenika svjetske baštine djela su iranske arhitekture, a Mauzolej u Halikarnasu označen je kao jedno od sedam drevnih svjetskih čuda. Arhitekturu kao i ostala područja možemo podijeliti na dva razdoblja, predislamsko i islamsko razdoblje.<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=436&Itemid=226 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111173921/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=436&Itemid=226 |date=11. 11. 2014 }}</ref> <center><gallery> Datoteka:Arge Bam Arad edit.jpg|Bamska citadela, sagrađena 500. p.n.e. Datoteka:Persepolis 24.11.2009 11-49-59.jpg|Perpolis |Azadi </gallery></center> ===Muzika=== {{Glavni|Iranska muzika}} [[Datoteka:Ali Tajvidi.jpg|mini|lijevo|160px|[[Ali Tajvidi]], kompozitor]] Iranska muzika ima drevne korijene, a zahvaljujući [[Grčka|grčkim]] historičarima i arheološkim dokazima pouzdano se zna da su se Iranci muzičkim instrumentima služili čak i u davnom ahemenidskom periodu. Iako je na iransku muziku kroz zadnjih nekoliko decenija djelovao i strani utecaj, ona se može smatrati direktnim nasljednikom muzičke tradicije iz sasanidskog perioda o kojoj su poznati brojni detalji. Perzijska muzika je prvenstveno intimna i spontana. Iranski muzičar ne svira i ne pjeva na osnovu pisanih nota, već improvizira u okviru sedam modalnih struktura, poznatih pod nazivom ''dastgah'', koje su više melodijske nego harmonijske.<ref>http://bosnian.irib.ir/radiokultura/iranska-umjetnost/iranska-muzika/item/139266-iranska-glazba</ref> Iranska pop muzika je razvijena [[1970te|1970-ih]], a koristila je autohtone oblike i muzičke instrumente uz dodatak [[Električna gitara|električne gitare]] i nekih drugih karakteristika. Najpoznatija pjevačica tog perioda je [[Guguš]]. Nakon revolucije iz [[1979.]] godine, pop-muziku zapadnjačkog tipa potisnula je renesansa klasične perzijske muzike u kojoj su se istaknuli mnogi poznati nacionalni i međunarodni izvođači kao [[Mohammad Reza Lotfi]], [[Hossein Alizade]], [[Šahram Nazeri]] i [[Mohammad-Reza Šadžarijan]]. Jedan od najpopularnijih tradicionalnih iranskih instumenata je [[tar]] ([[Perzijski jezik|perz.]] ''žica'') iz kojeg se razvio i savremeni muzički instrument, [[gitara]]. ===Gastronomija=== {{Glavni|Iranska kuhinja}} Gastronomija je vrlo raznolika u Iranu, svaka pokrajina ima svoja vlastita jela, kao i način pripreme i gastronomsku tradiciju. Perzijska kuhinja je vrlo ekonomična, posebno što se tiče upotrebe mesa. Za pripremanje umaka koji se poslužuje uz rižu koriste se razni začini i druge namirnice, što umak čini bogatijim i daje mu izvrstan okus. [[Riža]], razno [[povrće]], [[žitarice]] i meso najčešće su namirnice u ishrani Iranaca. U lokalnim mjestima najviše se jede povrće. Nacionalna jela su ''ćelo kebab'' (ćevap s rižom), piletina i supa. Iranska kuhinja općenito nije začinjena. Na sjeveru se najčešće spremaju jela s ribom, a na jugu se jedu škampi. Od ikre jesetre koja se lovi u [[Kaspijsko jezero|Kaspijskom jezeru]] dobiva se najkvalitetniji kavijar na svijetu. U iranskim hotelima i restoranima mogu se naručiti i biftek, odrezak, špageti, pizze. U nekim restoranima kao specijalitet služi se ćelo kebab i piletina. Budući da su islamske vjere, Iranci u ishrani koriste meso koje mora biti halal, zaklano po vjerskim propisima.<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=454&Itemid=248 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111155929/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=454&Itemid=248 |date=11. 11. 2014 }}</ref> ===Kinematografija=== {{Glavni|Iranska kinematografija}} [[Datoteka:Asghar Farhadi Cannes 2013.jpg|mini|desno|180px|[[Asghar Farhadi]], filmski režiser]] Prvi korak u upoznavanju filma iranskoj publici, samo nekoliko godina kasnije od Evrope, učinio je [[Mirza Ebrahim Khan Safafbashi]], službeni fotograf tadašnjeg iranskog šaha [[Mozaffaraddin Shaha]]. Khanbaba Motazedi se također smatra jednim od prvih filmaša u Iranu. Od [[1941.]] do [[1968.]] godine iranska kinematografija imala je mnogo jeftinih, kičastih filmova, sa jeftinom melodramatikom. Krajem 1960-ih mnogi iranski filmaši uspjeli su napraviti nekonvencionalne filmove koji su bili u oštrom kontrastu sa dotadašnjim jeftinim filmovima. Nakon pobjede Islamske Revolucije u februaru [[1979.]] godine, iranski film također je doživio velike transformacije. Budući da je većina filmova prije Revolucije bila u kontrastu sa Islamskim vrednotama, takva djela su zabranjena i samo nekoliko pred-Revolucionarnih filmova, uz nekoliko stranih filmova dozvoljeno je prikazivati u kinima. Iz iranske kinematografije pojavili su se brojni režiseri svjetske klase, kao [[Abas Kijarostami]] i [[Asgar Farhadi]]. Stalna prisutnost iranskih filmova na brojnim prestižnim međunarodnim festivalima kao [[Filmski festival u Cannesu|Canneski festival]], [[Venecijanski filmski festival|Venecijanska mostra]] ili [[Berlinski filmski festival|Berlinale]] privukli su pažnju publike na Iransku kinematografiju. == Također pogledajte == * [[Šahname]] * [[Iranska visoravan]] * [[Piranshahr]] * [[Gabbeh]] * [[Neda Agha-Soltan]] == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} * [http://www.president.ir Stranica predsjednika] * [https://www.youtube.com/watch?v=U9-lnlkynHg Svijet na dlanu - Iran, 1. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=1_hsvmgyK84 Svijet na dlanu - Iran, 2. dio], Kontki Travel - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=-H7Oid9IjNI Svijet na dlanu - Iran, 3. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal {{Države Azije}} {{OPEC}} {{OIK}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Iran]] [[Kategorija:Islamske republike]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] kp7dr34i071smrkjw4bcec1pkj1sgi2 3734186 3734177 2025-07-11T06:52:11Z Panasko 146730 3734186 wikitext text/x-wiki {{Očistiti jednostavne linkove}} {{Infokutija država |izvorno_ime =جمهوری اسلامی ايران<br />Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān |zvanično_ime =Islamska Republika Iran |ime_genitiv =Irana |zastava =Flag of Iran.svg |grb =Coat of arms of Iran.svg |mapa =Iran in its region.svg |službeni_jezik =[[perzijski jezik|perzijski]] |glavni_grad =[[Teheran]] |vrsta_prve_vlasti =Vrhovni vođa |vladar_prva_vlast =[[Ali Khamenei]] |vrsta_druge_vlasti =[[Predsjednik Irana|Predsjednik]] |vladar_druga_vlast =[[Masoud Pezeshkian]] |po_površini_na_svijetu =18. |površina =1.648.195 |procenat_vode =0,7 |po_broju_stanovnika_na_svijetu =17. |stanovnika =77.176.930 (procjena)<ref>{{Cite web |url=http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13911203000204 |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-date=30. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140330184034/http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13911203000204 |url-status=dead }}</ref> |gustoća =42 |nezavisnost =[[1. april]] [[1979.]] |valuta =[[iranski rial]] |vremenska_zona =[[UTC]] +3:30 |himna ="[[Soroud-e Melli-e Jomhouri-e Eslami-e Iran]]" |internetski_nastavak =[[.ir]] |pozivni_broj =+98 |komentar = }} '''Iran''' ({{jez-fa|ايران|Īrān}}), službeno '''Islamska Republika Iran''', također poznat i kao '''Perzija''',<ref>{{Cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170313095654/http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |archive-date=13. 3. 2017 |url-status=dead }}</ref> [[Suverena država|suverena je država]] u [[Jugozapadna Azija|Jugozapadnoj Aziji]].<ref>http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327</ref><ref>{{Cite web |url=http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100805052739/http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |archive-date=5. 8. 2010 |url-status=dead }}</ref><ref>http://travel.nationalgeographic.com/travel/countries/iran-guide/</ref> Na zapadu graniči s [[Irak]]om ([[Irački Kurdistan|Kurdistan]]) i [[Turska|Turskom]], na sjeveru s [[Armenija|Armenijom]], [[Azerbejdžan]]om i [[Turkmenistan]]om i na istoku s [[Afganistan]]om i [[Pakistan]]om. Osim toga, na sjeveru izlazi na [[Kaspijsko jezero]], a na jugu na [[Perzijski zaliv|Perzijski]] i [[Omanski zaliv]], dijelove [[Indijski okean|Indijskog okeana]]. S površinom od 1.648.195&nbsp;km<sup>2</sup>, Iran je druga najveća država [[Bliski istok|Bliskog istoka]] i 18. država po površini na svijetu, dok je sa nešto više od 77 miliona stanovnika 17. najmnogoljudnija država svijeta.<ref name="BBC">{{cite web |title=Iran Country Profile |publisher=BBC NEWS |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327 |access-date=8. 8. 2012}}</ref><ref name="britannica1">{{cite web | title = Iran | work =Encyclopædia Britannica | publisher =Encyclopædia Britannica | year =2012 | url =http://www.britannica.com/EBchecked/topic/293359/Iran | access-date=8. 8. 2012}}</ref> Položaj Irana je od izuzetne geostrateške važnosti zbog centralnog položaja unutar [[Evroazija|Evroazije]] i zapadne Azije kao i zbog Hormuškog tjesnaca koji se nalazi na jugu države. Iran je dom nekih od najstarijih civilizacija na svijetu<ref>Christopher A Whatley (2001). Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 (Tuckwell Press, 2001)</ref><ref>{{cite book|author=Lowell Barrington|title=Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices|url=http://books.google.com/books?id=yLLuWYL8gTsC&pg=PA121|access-date=|quote=|date=januar 2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-34193-0|page=121}}</ref> kao što su Proto-Elamitsko i Elamitsko kraljevstvo nastala u periodu između 3200. i 2800. godine p. n. e. Prvi koji su ujedinili područja koja se nalaze na prostoru današnjeg Irana bili su [[Iranski narodi|iranski]] [[Medijci]] u 7. vijeku p.n.e, a teritorijalni vrhunac dostignut je u 6. vijeku p.n.e. kada je [[Kir Veliki]] osnovao [[Ahemenidsko Carstvo]], koje je postalo jedno od najvećih carstava u historiji i prvu svjetsku velesilu. Carstvo je pripalo [[Aleksandar Veliki|Aleksandru Velikom]] u 4. vijeku p.n.e i bilo je podijeljeno na nekoliko [[Helenizam|helenističkih država]]. Iranska pobuna uspostavila je [[Partsko carstvo]] u 3. vijeku p.n.e, koje je u trećem vijeku naslijedilo [[Sasanidsko Carstvo]], velika svjetska sila a koje će potrajati sljedećih 4 stoljeća. Pojavom islama na Arabijskom polustrvu, [[Muslimansko osvajanje Perzije|muslimani su osvojili carstvo]] u 7. vijeku, što je dovelo do islamizacije Irana, a ono je kasnije postalo glavno središte islamske kulture i učenja, sa svojom prepoznatljivom umjetnošću, književnošću, filozofijom i arhitekturom koja se širila muslimanskim svijetom i šire tokom [[Zlatno doba islama|zlatnog doba islama]]. Tokom sljedeća dva stoljećaformirano je niz domaćih muslimanskih dinastija prije nego što su [[Seldžuci]] i [[Ilhanidsko Carstvo|Mongoli]] osvojili regiju. U 15. vijeku, domaći Safavidi ponovno su uspostavili jedinstvenu iransku državu i nacionalni identitet, prelaskom iranskog stanovništva na šiitski islam predstavljajući prekretnicu u iranskoj i muslimanskoj historiji. U Iranu prevladava planinski reljef, posebno u zapadnom dijelu u kojem živi većina stanovništva (planinski lanci [[Zagros]] i [[Elbrus]] s najvišom tačkom Irana, 5607 m visokim Damavandom). Uz Perzijski zaliv reljef je nizinski, a na istoku prevladavaju slabo naseljene ravne pustinje s povremenim slanim jezerima. [[Islam]] je državna i najzastupljenija religija. Velika većina muslimana su [[Šiitski islam|šiiti]]. Stanovništvo uglavnom govori [[iranski jezici|iranskim jezicima]], među kojima se ističe [[perzijski jezik|perzijski]] kojim govori nešto više od polovine stanovništva. Na sjeverozapadu zemlje živi velika azerbejdžanska zajednica (oko 17 mil., više nego u susjednom [[Azerbejdžan]]u). Nakon islamske revolucije [[1979]]. Iran je postao republika, ali uz izabrani parlament i predsjednika, odlučujuću riječ u mnogim pitanjima i pravo veta na većinu odluka imaju vjerske vođe na čelu s vrhovnim vođom (ovu funkciju je do svoje smrti [[1989]]. obavljao [[Ruhollah Khomeini|Ajatolah Homeini]]). Iranska ekonomija se temelji na proizvodnji [[nafta|nafte]] i [[poljoprivreda|poljoprivrede]]. Iran je četvrti po veličini izvoznik nafte i ima 10% poznatih svjetskih rezervi. Industrijska proizvodnja zaostaje po produktivnosti za zemljama usporedivog BDP-a. S obzirom na bogatu historiju, Iran posjeduje bogato kulturno nasljeđe koje se dijelom ogleda u činjenici da na teritoriji Irana postoji 21 mjesto sa [[UNESCO]]-ove [[Svjetska baština|Svjetske baštine]], po čemu je Iran treća država u Aziji i 11. u svijetu.<ref>{{cite web |title=World Heritage List |url= http://whc.unesco.org/en/list/ |publisher=[[UNESCO]]}}</ref> Iran je multikulturalna zemlja koja se sastoji od brojnih etničkih i jezičkih grupa, a najbrojniji su Persijci (61%), [[Azeri]] (16%), [[Kurdi]] (10%) i [[Luri]] (6%).<ref>[https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html Spisak država sa upisanom svjetskom baštinom]</ref> [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad je [[Teheran]], koji je sa oko 8,7 miliona stanovnika u gradu i oko 15 miliona u metropolitanskom području drugi najmnogoljudniji grad Bliskog istoka (poslije [[Kairo|Kaira]]) i 24. najmnogoljudnije metropolitansko područje na svijetu.<ref>{{Cite web |url=http://www.citymayors.com/statistics/urban_2006_1.html |title=The world's largest cities and urban areas in 2006 |website=City Mayors |access-date=5. 2. 2021}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Irana}} {{Dodatne informacije|Hronologija iranske historije}} Historija Irana proteže se na period od nekoliko hiljada godina unazad i jedna je od najstarijih na svijetu. Vremenski obuhvata velik broj civilizacija koje su živjele na [[Iranska visoravan|iranskoj visoravni]], od [[Šahri Sohta|Šahri Sohte]] u [[Sistan]]u iz [[Bronzano doba|bronzanog]] doba te [[Džiroftska kultura|Džiroftske kulture]] i [[Elam|Elamitskog kraljevstva]], preko Ahemenidskog, Partskog i Sasanidskog carstva, sve do današnje Islamske Republike Irana. === Prahistorija === [[Datoteka:Cave_painting_in_Doushe_cave,_Lorstan,_Iran,_8th_millennium_BC.JPG|thumb|lijevo|upright=1.25|Pećinski crtež iz pećini Doushe, Lorestan, iz 8. milenijuma p.n.e.]] Najraniji provjereni arheološki artefakti u Iranu, poput onih iskopanih u Kashafrudu i Ganj Paru na sjeveru Irana, potvrđuju ljudsko prisustvo u Iranu još od najranijeg [[paleolit]]a. Iranski [[Neandertalac|neandertalski]] artefakti iz srednjeg perioda paleolita pronađeni su uglavnom u regiji [[Zagros]], na mjestima kao što su Warwasi i Yafteh. Od 10. do 7. milenija p.n.e, rane poljoprivredne zajednice počele su se razvijati u i oko regije Zagros, u zapadnom Iranu, uključujući Chogha Golan, Chogha Bonut i Chogha Mish. Osnivanje grupisanih zaselaka na području Suze, kako je utvrđeno [[Datiranje ugljikom-14|datiranjem ugljikom]], desilo se tokom perioda od 4395/3955 do 3680/3490 godine p.n.e. Na desetinama prahistorijskih nalazišta širom Iranske visoravni ukazuje na postojanje drevnih kultura i urbanih naselja u četvrtom milenijumu p.n.e. Tokom [[Bronzano doba|bronzanog doba]] na teritoriji današnjeg Irana živjelo je nekoliko civilizacija, uključujući [[Elam]], [[Jiroft]] i kulturu [[Zayanderud]]. Elam, najistaknutija od ovih civilizacija, razvila se na jugozapadu zajedno s onima u Mezopotamiji i nastavila svoje postojanje sve do pojave iranskih carstava. Pojava pisma u civilizaciji Elam vremenski se desila paralelna sa pojavom pisma u Sumeru, a klinasto pismo Elamita počelo se razvijati od 3. milenijuma p.n.e. Od 34. do 20. vijeka p.n.e, sjeverozapadni Iran bio je dio [[Kura−Araksa|kulture Kura-Araksa]], koja se protezala na susjedni [[Kavkaz]] i [[Anadolija|Anadoliju]]. Od najranijeg perioda 2. milenijuma p.n.e, [[Asirija|Asirci]] su se naselili u dijelovima zapadnog Irana i stavili regiju pod svoju kontrolu. == Geografija == {{Glavni|Geografija Irana}} [[Datoteka:Kandelu 9.JPG|mini|Rijeka [[Haraz]]]] [[Datoteka:Persian Leopard sitting.jpg|mini|Perzijski leopard]] [[Datoteka:Bandar-e Anzali coast.jpg|mini|Bandar-e Anzali]] Iran se nalazi između [[Pakistan]]a i [[Afganistan]]a na istoku, [[Turkmenistan]]a i [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]], [[Azerbejdžan]]a, [[Armenija|Armenije]] i [[Gruzija|Gruzije]] na sjeveru i [[Turska|Turske]] i [[Irak]]a na sjeverozapadu. Na jugu Iran izlazi na [[Perzijski zaliv]]. Površina zemlje iznosi 1,64 kvadratna kilometra. Najveći dio Irana čine [[Vrhovi Irana|planine i visoravni]]. Sjeverozapadni, sjeverni, sjeveroistočni i jugozapadni dio zemlje zauzimaju planine. Na sjeveru su [[Elbrus]] i [[Kopet Dag]], na sjeveroistoku su obronci [[Hindukuš]]a, a na zapadu masiv [[Zagros]]a. Zagros i Elbrus na sjeverozapadu se sučeljavaju i obrazuju gotovo jedinstvenu planinsku zonu. Iranske planine su mlađeg nastanka. Između planinskih masiva, u centralnim prostorima Irana, nalazi se prostrana, blago zatalasana visoravan. Ona se nalazi na visini od 700 do 1.000 metara. Neki njeni dijelovi imaju karakter pustinje. Najveće pustinje su: [[Velika slana pustinja]] i pustinja [[Lut (pustinja)|Lut]]. Pravog nizinskog zemljišta ima malo. Nizine se nalaze uz Kaspijsko jezero i kao veoma uzak i isprekidan pojas, uz primorje Perzijskog zaliva. Privredno su najznačajnije nizine uz tok [[Šat el Araba]] i njegove pritoke [[Karun]], na granici prema [[Irak]]u. === Klima === Veći dio zemlje ima suhu kontinentalnu klimu sa veoma toplim ljetima i prilično hladnim zimama. Unutrašnjost Irana je veoma sušna, a često i bezvodna. Prostori uz [[Kaspijsko jezero]] i [[Perzijski zaliv]] imaju povoljniju klimu. U ovim predjelima ljeta nisu pretopla, a ni zime nisu hladne. Oba primorja su mnogo vlažnija od unutrašnjosti zemlje. Godišnje padavine se kreću između 135&nbsp;mm i 355&nbsp;mm. ===Vode=== Iran je suh i bezvodan. Njegove najveće rijeke pripadaju poriječju [[Šat el Arab]]a, odnosno slivu Perzijskog zaliva i Kaspijskog jezera. Šat el Arab je pogranična rijeka prema Iraku. Iranu pripada rijeka [[Karun]], lijeva pritoka Šat el Araba. U Kaspijsko jezero ulijeva se Kizil Uzena. U unutrašnjosti zemlje su zatvoreni slivovi slanih jezera. Najveće slivove imaju [[Urmia]], [[Darja]] i [[Naman]] jezero. ===Flora i fauna=== Biljni pokrov Irana je dosta siromašan. Uz tipično pustinjsku vegetaciju, u oblasti visoravni zastupljena je vegetacija oskudnih stepa. Prostorno ograničene šume nalaze se jedino uz priobalje Kaspijskog jezera. Životinjski svijet u Iranu je zbog velikog broja bioma i staništa vrlo raznolik. U polupustinjskim područjima živi veliki broj velikih [[Mačke|mačaka]] kao [[Obični ris|evrazijski ris]], [[manul]] i preživači [[indijska gazela]] ili [[perzijska gazela]]. Neke od njih nalaze se pred istrebljenjem kao iranski gepard kojih je još ostalo od 50 do 60, a na sjeveroistoku žive i malobrojni [[lav]]ovi. U Iranu postoji mnogo endemskih vrsta kao [[perzijski jelen]] kojeg danas ima još vrlo malo. Na području države živi i veliki broj ptičjih vrsta kao: [[riđi mišar]], [[obična vjetruška]], [[orao bradaš]] i dr. U šumama na sjevernom gorju mogu se naći [[divlja svinja|divlje svinje]], [[medvjedi]], [[jelen]]i i [[kozorog|kozorozi]]. ==Politika== {{Glavni|Iranska politika}} [[Datoteka:Schema gvt iran.png|mini|lijevo|400px|Političke institucije u Iranu]] Stvaranjem islamske republike u Iranu, stvoren je i jedinstven sistem vlasti u svijetu. Iran je jedina službeno [[Šiitski islam|šiitska]] država u muslimanskom svijetu. Islamska republika Iran je praktički i jedina [[teokratija]] u svijetu, tj. smatrajući da vlast dolazi od [[Bog]]a, moć leži u rukama svećenstva. Ovaj oblik teokratije počiva na načelu ''[[velayat-e faqih]]'' (ولایت فقیه) kojeg je u 1960-ima teorizirao [[ajatolah]] [[Ruholah Homeini]], prvi ''Vođa Revolucije''. Također u ovom sistemu postoji i predstavnička dimenzija, budući da je priznata i vladavina naroda, te se putem izbora izabire predsjednik republike, zastupnici i članovi vijeća stručnjaka. Na čelu države nalazi se Vrhovni vođa (Rahbar) koji ima funkciju šefa države i glavnokomandujućeg vojskom. On određuje opći smjer razvoja države, vanjsku i unutrašnju politiku. On postavlja rukovodioce vojnih i policijskih struktura, državnih medija, kao i 6 od 12 članova ''Vijeća čuvara''. Njega bira ''Skupština stručnjaka''. Član 57. Ustava kaže da se uprava Iranom vrši od strane [[zakonodavna vlast|zakonodavne]], [[izvršna vlast|izvršne]] i [[sudska vlast|sudske]] vlasti koje funkcionišu pod kontrolom apsolutnog upravljanja vjerskog Vođe. Ovaj član određuje i nezavisnost tri grane vlasti jedne od druge. [[Izvršna vlast|Izvršnu vlast]] vrši [[predsjednik Irana]]. On rukovodi radom kabineta ministara. Predsjednik praktično vrši funkciju predsjednika vlade, pozicije koja je ukinuta ustavnim amandmanom [[1989.]] godine. U iranskom parlamentu, medžilsu, bira se vlada koju čini 22 ministarstva. Pored toga postoji i 10 potpredsjednika koje također bira parlament. Vojska nije pod vlašću Vlade a ministar odbrane se postavlja tek uz saglasnot ''Vrhovnog vođe''. Predsjednik se bira na općtim izborima na mandat od 4 godine i na to mjesto može biti biran dva puta za redom. Kandidaturu za predsjednika odobrava ''Vijeće čuvara''. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] čini ''Medžlis'' odnosno Narodna konsultativna skupština– jednodomni parlament Irana koji čini 290 poslanika koji se biraju na direktnim izborima na 4 godine. Njegovi zadaci su donošenje zakona i budžeta kao i ratifikacija međunarodnih dogovora. Kandidate za izbore takođe odobrava ''Vijeće čuvara''.<ref>* http://azil.rs/news/view/islamska-republika-iran {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304123105/http://azil.rs/news/view/islamska-republika-iran |date=4. 3. 2016 }}</ref> ===Pravosudni sistem=== Ustav iz [[1979.]] godine je uspostavio pravni sistem baziran na šerijatskom pravu. Krivični zakon je donijet [[1985.]] Najviše pravno tijelo je Vrhovni sud i četvoročlano Visoko vijeće pravosuđa, koji zajedno vrše nadgledanje nad sprovođenjem zakona i zaduženi su za formiranje pravosudne politike. Vrhovni vođa postavlja javnog tužioca i predsjednika Vrhovnog suda koji ima 16 ogranaka. Tokom prvog mandata [[Mohameda Hatamij]]a ([[1997]]-[[2001]]), pravosuđe je dobilo sopstvenu obavještajnu službu koja je odgovorna samo šefu pravosuđa i Vrhovnom vođi. Najviši sud je Vrhovni sud čije članove postavlja šef pravosuđa. On se bira na 5 godina od strane Vrhovnog vođe i također je zadužen za sastavljanje spiska kandidata za ministra pravde. Vrhovni sud ima 33 regionalne kancelarije, ali se 31 nalazi u [[Teheran]]u. Vrhovni sud nadgleda sprovođenje zakona od strane nižih sudova, postavlja presedane, i funkcioniše kao apelacioni sud. Javni sudovi sude građanske i krivične slučajeve na pokrajinskom i lokalnom nivou. Revolucionarni sudovi sude za slučajeve političkih prekršaja i nacionalne bezbjednosti. Duhovni sud, koji se nalazi izvan sudskog sistema, i koji odgovara direktno Vrhovnom vođi sudi pripadnicima sveštenstva uključujući ideološke prekršaje. Postoje takođe specijalni sudovi za pripadnike bezbjednosnih snaga i vladine službenike. Sudije svih sudova moraju biti stručnjaci iz oblasti islamskog prava. ===Ustav=== Ustav Irana je donijet [[24. oktobar|24. oktobra]] [[1979.]] a stupio je na snagu [[3. decembar|3. decembra]] [[1979.]] godine. Mijenjan je amandmanima [[1989.]] godine. Zamijenio je perzijski Ustav iz [[1906.]] godine. Donijet je nakon referenduma a autor ustava je Skupština stručnjaka. Skupština stručnjaka je tijelo od 86 mudžtahida (poznavalaca šerijatskog prava) koje između ostalog bira Vrhovnog vođu. Članovi savjeta se biraju direktnim izborom na period od 8 godina i u obavezi su da zasjedaju dva puta godišnje. Nacrt Ustava je uradio [[Mehdi Bazargan]] u junu [[1979.]] i baziran je na Ustavu Francuske iz [[1958.]] Funkcija premijera koja je preuzeta iz francuskog ustava je ukinuta amandmanom iz [[1989.]] Ustav se dosta razlikuje između članova, pa se tako 1. i 2. član pozivaju na [[Bog]]a, 6. utvđuje demokratska načela izbora dok se u 8. glavi sva prava podređuju 12-članom ''Vijeću čuvara'' i ''Vrhovnom vođi''. U preambuli je opisan put Irana ka Islamskoj revoluciji. ===Administrativna podjela=== {{Glavni|Iranske pokrajine}} Pokrajine se administriraju iz lokalnog centra, obično najvećeg grada. Upravnik pokrajine je guverner (استاندار: ostāndār), kojeg postavlja Ministarstvo unutrašnjih poslova, a odobrava vlada. Do [[2004.]] Iran je imao 28 pokrajina. Nakon donešenog zakona, pokrajina Khorasan je podjeljena u tri nove: Sjeverni Khorasan, Razavi Khorasan i Južni Khorasan. {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Teheranska pokrajina|Teheran]] # Qom # Markazi # Qazvin # Gilan # Ardabil # Zanjan # Istočni Azerbejdžan # Zapadni Azerbejdžan # [[Kurdistanska pokrajina|Kurdistan]] # Hamadan # Kermanshah # Ilam Province # Lorestan # Khuzestan || <ol start=16> <li>Chahar Mahaal i Bakhtiari <li>Kohkiluyeh i Buyer Ahmad <li>Bushehr <li>Fars <li>Hormozgan <li>Sistan i Baluchistan <li>Kerman <li>Yazd <li>Esfahan <li>Semnan <li>Mazandaran <li>Golestan <li>Sjeverni Khorasan <li>Razavi Khorasan <li>Južni Khorasan ||[[Datoteka:IranNumbered.png|270px]] |} == Privreda == {{Glavni|Privreda u Iranu}} === Obrazovanje i nauka === Sistem obrazovanja u Iranu je veoma centralizovan. Osnovno i srednje obrazovanje je u nadležnosti Ministarstva prosvjete dok je visoko obrazovanje u nadležnosti Ministarstva nauke i tehnologije. Stopa pismenosti odraslih u 2008. godini u Iranu je iznosila 85,0%, u odnosu na 36,5% iz 1976. godine.<ref>http://data.uis.unesco.org/?ReportId=210</ref> Uslov za upis na neku od visokoškolskih ustanova je diploma srednje škole i položen državni univerzitetski prijemni ispit. Mnogi studenti završe i preduniverzitetski kurs u trajanju od jedne ili dvije godine. Iran je jedina zemlja na Bliskom istoku sa srednjom školom ekvivalentnoj A-nivou, standardizovanom američkom testu (SAT) i međunarodnom maturom. Visoko obrazovanje je podijeljeno na više nivoa. Kārdāni diploma (poznata i kao ''fowq e diplom'') se ostvaruje nakon 2 godine visokog obrazovanja, kāršenāsi (poznata i kao ''licāns'') je diploma koja se stiče nakon završene 4 godine visokog obrazovanja i ''kāršenāsi e aršad'' je diploma magistra (master) koja se stiče nakon završene još dvije godine studija i nakon koje kandidat stiče pravo da pristupi doktorskom programu.<ref>{{Cite web |url=http://www.wes.org/ca/wedb/iran/firedov.htm |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120224011506/http://www.wes.org/ca/wedb/iran/firedov.htm |archive-date=24. 2. 2012 |url-status=dead }}</ref> Prema ''Webometrics Ranking of World Universities'', najbolji rangirani univerzitet u zemlji među univerzitetima u svijetu su Univerzitet u Teheranu (363. u svijetu), Teheranski univerzitet medicinskih nauka (385.), Tarbiat Modares univerzitet (603.) i Ferdowsi univerzitet u [[Mašhad]]u (664.).<ref>http://www.webometrics.info/en/Asia/Iran%20%28Islamic%20Republic%20of%29 Pristupljeno 18. maja 2015. godine</ref> ==Oružane snage== {{Glavni|Oružane snage Irana}} [[Datoteka:Seal of the General Staff of the Armed Forces of the Islamic Republic of Iran.svg|mini|desno|200px|Grb Oružanih snaga Irana]] Oružane snage Islamske Republike Iran sastoje se od regularne vojske ''Arteš'' ([[perzijski]]: ارتش جمهوری اسلامی ایران), Revolucionarne garde ''Pasdaran'' ([[perzijski]]: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی), te policije ([[perzijski]]: نيروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران). Navedene snage bez policije uključuju 945.000 aktivnih pripadnika. Sve grane oružanih snaga spadaju pod zapovjedništvo Vrhovnog štaba oružanih snaga. Ministarstvo odbrane i logistike je zaduženo za planiranje logistike i finansiranje oružanih snaga i nije uključeno u izvršno vojno zapovjedništvo. * ''Regularne oružane snage Irana'' sastoje se od Kopnene vojske, Ratne mornarice, Ratne avijacije i Protuzračne odbrane. Te snage uključuju 820,000 ljudi; kopnena vojska 650,000, ratna mornarica 70,000, te ratna avijacija 100,000 ljudi. * ''Revolucionarna garda'' prema pretpostavkama broji 125,000 članova u pet grana; vlastitoj ratnoj mornarici, ratnoj avijaciji, kopnenim snagama, Quds specijalnim snagama, te Basiju (''Basidžu''). * ''Basij'' je volonterska paravojna formacija pod zapovjedništvom Revolucionarne garde. Broj članova je kontraverzan; iranski izvori tvrde kako paravojska broji 12.6 miliona ljudi (uključujući žene), od čega je 3 miliona sposobno za borbu. Isti izvori navode kako se paravojska sastoji od 2,500 bataljona od kojih je dio stalno zaposlen. Neki zapadni izvori iz [[2005.]] navode kako Basij ima 90,000 aktivnih članova, 300,000 rezervista, te milion članova koji mogu biti mobilizirani za rat.<ref>[[GlobalSecurity.org]], [http://www.globalsecurity.org/intell/world/iran/basij.htm]</ref> Iranske oružane snage smatraju se najmoćnijima na [[Bliski istok|Bliskom istoku]] prema ocijeni američkog generala Johna Abizaida<ref>http://www.spacewar.com/reports/Iran_Favors_Asymmetric_Strategy_In_Joust_With_US_999.html</ref>. <center><gallery> |Tenk Zulfiqar |Fateh-110 Datoteka:A formation of Iranian Tomcats in flight.jpg|F-14 Tomcat Datoteka:Iranian kilo class submarine.jpg|Podmornica klase Kilo </gallery></center> ==Stanovništvo== [[Datoteka:Iran Population (1880-2016).jpg|thumb|300px|left|Promjene broja stanovnika Irana]] Prema popisu stanovništva iz [[2011.]] godine, Iran je imao 75 miliona stanovnika,<ref name="census 2011">{{Cite web |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151223181433/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |archive-date=23. 12. 2015 |url-status=dead }}</ref> s tim da se u odnosu na period iz [[1956.]] godine taj broj povećao 4 puta. Između [[1976.]] i [[1986.]] godine prosječni godišnji rast populacije iznosio je gotovo 4%, ali zbog smanjenja nivoa plodnosti taj rast je smanjen na 1,3% u periodu između [[2006.]] i [[2011.]] godine. Prosječna naseljenost Irana je dosta mala. Na kvadratnom kilometru prosječno živi nešto više od 33 stanovnika. Najgušće su naseljeni primorja uz [[Kaspijsko jezero]] i [[Perzijski zaliv]], zatim riječne doline i planinske podgorine uz primorja. Unutrašnjost zemlje, prije svega pustinjski krajevi, veoma je rijetko nastanjena. Zbog jako visokog nataliteta, Iran ima pretežno mlado stanovništvo. U Iranu žive pripadnici oko 100 različitih etničkih skupina. Postoje dva glavna porijekla ovih skupina, indoeuropsko i turkijsko. Glavne etničke skupine su [[Perzijanci]] (51%), [[Azeri]] (24%), [[Gilaki]] i [[Mazandarani]] (8%), [[Kurdi]] (7%), [[Arapi]] (3%), [[Beludži]] (2%), [[Luri]] (2%), [[Turkmeni]] (2%), [[Kašgajci]], [[Armenci]], [[Židovi,]] [[Gruzijci]], [[Asirci]], [[Čerkezi]], [[Tati]], [[Paštunci]] i drugi (1%). {| class="wikitable" style="text-align: center;" |+ '''Rezultati popisa stanovništva<ref name="census 2011">{{Cite web |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151223181433/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |archive-date=23. 12. 2015 |url-status=dead }}</ref><ref name="UN Demographic Yearbooks">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2.htm#2001 UN Demographic Yearbooks]</ref>''' |-bgcolor="#e0e0e0" ! Godina ! Stanovništvo ! Prosječni godišnji<br /> rast u (%) ! Gustoća<br />stanovništva u /km<sup>2</sup> ! Procenat gradskog<br />stanovništva u (%) |- |align=right|01-11-1956||18,954,704|| ||12||31.4 |- |align=right|01-11-1966||25,785,210||3.1||16||~37.5 |- |align=right|01-11-1976||33,708,744||2.7||20||47.0 |- |align=right|22-11-1986||49,445,010||3.9||30||~54.0 |- |align=right|01-11-1996||60,055,488||2.0||36||~61.0 |- |align=right|01-11-2006||70,495,782||1.6||43||68.5 |- |align=right|01-11-2011||75,149,669||1.3||46||71.4 |} ===Jezik=== {{Glavni|Iranski jezici}} Službeni jezik Irana je [[perzijski jezik|perzijski]] (lokalno zvan: فارسی Faarsi), koji pripada iranskoj podskupini indoiranskih jezika, i to u satem-jezike. Ovaj jezik je materinji jezik nešto više od polovine stanovnika Irana, te je jedini službeni administrativni jezik u međunarodnim odnosima. Osim perzijskog, lokalno se koristi još 15 regionalnih službenih jezika. Glavne jezične skupine su: indoiranski jezici: perzijski jezik i perzijski dijalekti (63,3%), [[kurdski]] (7%), [[balučijski]], [[lurski]], turkijski jezici: [[azerski]] (13%), [[turkmenski]] (1,4%), [[kaškajski]], [[turski]], te [[arapski]] i [[armenski]].<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=450&Itemid=244 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141112013608/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=450&Itemid=244 |date=12. 11. 2014 }}</ref> ===Religija=== {{Glavni|Religija u Iranu}} [[Datoteka:Tehran Mosque, Palestinian square.jpg|mini|desno|300px|Džamija u [[Teheran]]u]] Više od 99% stanovništva Irana su muslimani od čega njih 90% su ši'itski muslimani, pripadnici službene državne religije, oko 9% su muslimani suniti.<ref>* https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |date=3. 2. 2012 }}</ref> Uz Iran, samo još [[Irak]], [[Azerbajdžan]] i [[Bahrein]] imaju više od polovice stanovništva koje pripada šiitskom islamu. Na području Irana nalaze se dva šiitska svetišta: [[Mašhad]] u kojem je pokopan [[imam]] [[Ali ar-Rida|Reza]] odnosno [[Kom]] u kojem je pokopana njegova sestra Fatima. Kom je vrlo važan šiitski vjerski centar zajedno s [[Nadžaf]]om u Iraku. Osim islama, ustavom su službeno priznate još tri religije: [[kršćanstvo]], [[judaizam]] i [[zoroastrizam]] koji imaju svoje predstavnike u parlamentu (''Madžlis''). Postoje procjenjuje da danas u Iranu živi oko 8.000 asirskih kršćana, koji pripadaju kaldejskoj crkvi. Po članku 14 iranskog ustava, vlada mora poštivati prava nemuslimana sve dok njihovo djelovanje nije usmjereno protiv islama i Islamske republike Iran.<ref>* http://www.jurispolis.com/dt/mat/dr_ir_constit1979/dt_ir_constit1979_chap03.htm#_Toc96573761 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070314082145/http://www.jurispolis.com/dt/mat/dr_ir_constit1979/dt_ir_constit1979_chap03.htm#_Toc96573761 |date=14. 3. 2007 }}</ref> {| class="wikitable" style="text-align: right;" |+ '''Religijska pripadnost stanovništva u Iranu, popisi od 1956. do 2011.<ref name="census 2011"/><ref name="UN Demographic Yearbooks"/>''' |-bgcolor="#e0e0e0" ! rowspan="2" | Religija ! colspan="2" | Popis 1956. ! colspan="2" | Popis 1966. ! colspan="2" | Popis 1976. ! colspan="2" | Popis 2006. ! colspan="2" | Popis 2011. |-bgcolor="#e0e0e0" ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % |- |align=left|[[Muslimani]]||18,654,127||98.4||24,771,922||98.8||33,396,908||99.1||70,097,741||99.4||74,682,938||99.4 |- |align=left|[[Kršćani]]||114,528||0.6||149,427||0.6||168,593||0.5||109,415||0.2||117,704||0.2 |- |align=left|Zoroastrianci||15,723||0.1||19,816||0.1||21,400||0.1||19,823||0.0||25,271||0.0 |- |align=left|Jevreji||65,232||0.3||60,683||0.2||62,258||0.2||9,252||0.0||8,756||0.0 |- |align=left|Ostali||59,256||0.3||77,075||0.3|| || ||54,234||0.1||49,101||0.1 |- |align=left|Unknown||45,838||0.2|| || ||59,583||0.2||205,317||0.3||265,899||0.4 |} ==Kultura== {{Glavni|Kultura Irana}} Na prostorima [[Bliski istok|Bliskog istoka]] i [[Centralna Azija|centralne Azije]] Iranska kultura je uvijek zauzimala veliki značaj, a [[perzijski jezik]] je smatran jezikom intelektualaca. Iransku kulturu karakteriše mnoštvo običaja i tradicija, islam u [[Šiitski islam|šiitskom]] obliku, [[Iranski jezici|jezik]], bogata [[Iranska mitologija|mitologija]], veze sa [[Zoroastrizam|zoroastrizmom]], bogata umjetnost, te poezija i [[Perzijska književnost|perzijska]], [[Kurdska književnost|kurdska]], [[Azerska književnost|azerska]] i druge književnosti. ===Književnost=== {{Glavni|Perzijska književnost}} Perzijska književnost postoji već 2.500 godina. Najbitnija djela perzijske književnosti nastala su u vrijeme islamskog osvajanja ovog prostora. Dolaskom [[Abasidi|Abasida]] na vlast mnogi perzijanci postaju pisari i pjesnici. U to vrijeme su pisali i na arapskom i na perzijskom jeziku, međutim kasnije perzijski jezik postaje dominantan u književnim krugovima. Najpoznatiji perzijski pjesnici su: [[Sadi]], [[Hafiz]], [[Firdusi]], [[Nizami]], [[Hajjam]] i [[Rumi]]. Njihova djela su čitana u cijelom svijetu. Perzijska književnost je posebno prepoznatljiva po epskoj, historijskoj, filozofskoj, ljubavnoj i sufijskoj poeziji. Moderna iranska književnost je manje poznata. Od modernih pisaca, ističu se: [[Sadek Hedajat]], [[Ali Šarijati]], [[Ferejdun Moširi]] i [[Foruk Farohzad]]. ===Arhitektura=== {{Glavni|Iranska arhitektura}} Ova umjetnost je jedna od stupova civilizacije velikih drevnih naroda i iranske bogate civilizacije, stare hiljade godina. Glavni tipovi građevina klasične iranske arhitekture su džamije i palače. Perzijsku arhitekturu karakteriziraju velike kupole koje se često mogu vidjeti na bazarima i džamijama. Ove kupole su obično uređene mozaicima. Perzijanci su poznati po upotrebi [[matematika|matematike]], [[geometrija|geometrije]] i [[astronomija|astronomije]] u arhitekturi. Iran se nalazi na sedmom mjestu [[UNESCO]]-ovog popisa zemalja po broju arheoloških ruševina. Petnaest [[UNESCO]]-ovih spomenika svjetske baštine djela su iranske arhitekture, a Mauzolej u Halikarnasu označen je kao jedno od sedam drevnih svjetskih čuda. Arhitekturu kao i ostala područja možemo podijeliti na dva razdoblja, predislamsko i islamsko razdoblje.<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=436&Itemid=226 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111173921/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=436&Itemid=226 |date=11. 11. 2014 }}</ref> <center><gallery> Datoteka:Arge Bam Arad edit.jpg|Bamska citadela, sagrađena 500. p.n.e. Datoteka:Persepolis 24.11.2009 11-49-59.jpg|Perpolis |Azadi </gallery></center> ===Muzika=== {{Glavni|Iranska muzika}} [[Datoteka:Ali Tajvidi.jpg|mini|lijevo|160px|[[Ali Tajvidi]], kompozitor]] Iranska muzika ima drevne korijene, a zahvaljujući [[Grčka|grčkim]] historičarima i arheološkim dokazima pouzdano se zna da su se Iranci muzičkim instrumentima služili čak i u davnom ahemenidskom periodu. Iako je na iransku muziku kroz zadnjih nekoliko decenija djelovao i strani utecaj, ona se može smatrati direktnim nasljednikom muzičke tradicije iz sasanidskog perioda o kojoj su poznati brojni detalji. Perzijska muzika je prvenstveno intimna i spontana. Iranski muzičar ne svira i ne pjeva na osnovu pisanih nota, već improvizira u okviru sedam modalnih struktura, poznatih pod nazivom ''dastgah'', koje su više melodijske nego harmonijske.<ref>http://bosnian.irib.ir/radiokultura/iranska-umjetnost/iranska-muzika/item/139266-iranska-glazba</ref> Iranska pop muzika je razvijena [[1970te|1970-ih]], a koristila je autohtone oblike i muzičke instrumente uz dodatak [[Električna gitara|električne gitare]] i nekih drugih karakteristika. Najpoznatija pjevačica tog perioda je [[Guguš]]. Nakon revolucije iz [[1979.]] godine, pop-muziku zapadnjačkog tipa potisnula je renesansa klasične perzijske muzike u kojoj su se istaknuli mnogi poznati nacionalni i međunarodni izvođači kao [[Mohammad Reza Lotfi]], [[Hossein Alizade]], [[Šahram Nazeri]] i [[Mohammad-Reza Šadžarijan]]. Jedan od najpopularnijih tradicionalnih iranskih instumenata je [[tar]] ([[Perzijski jezik|perz.]] ''žica'') iz kojeg se razvio i savremeni muzički instrument, [[gitara]]. ===Gastronomija=== {{Glavni|Iranska kuhinja}} Gastronomija je vrlo raznolika u Iranu, svaka pokrajina ima svoja vlastita jela, kao i način pripreme i gastronomsku tradiciju. Perzijska kuhinja je vrlo ekonomična, posebno što se tiče upotrebe mesa. Za pripremanje umaka koji se poslužuje uz rižu koriste se razni začini i druge namirnice, što umak čini bogatijim i daje mu izvrstan okus. [[Riža]], razno [[povrće]], [[žitarice]] i meso najčešće su namirnice u ishrani Iranaca. U lokalnim mjestima najviše se jede povrće. Nacionalna jela su ''ćelo kebab'' (ćevap s rižom), piletina i supa. Iranska kuhinja općenito nije začinjena. Na sjeveru se najčešće spremaju jela s ribom, a na jugu se jedu škampi. Od ikre jesetre koja se lovi u [[Kaspijsko jezero|Kaspijskom jezeru]] dobiva se najkvalitetniji kavijar na svijetu. U iranskim hotelima i restoranima mogu se naručiti i biftek, odrezak, špageti, pizze. U nekim restoranima kao specijalitet služi se ćelo kebab i piletina. Budući da su islamske vjere, Iranci u ishrani koriste meso koje mora biti halal, zaklano po vjerskim propisima.<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=454&Itemid=248 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111155929/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=454&Itemid=248 |date=11. 11. 2014 }}</ref> ===Kinematografija=== {{Glavni|Iranska kinematografija}} [[Datoteka:Asghar Farhadi Cannes 2013.jpg|mini|desno|180px|[[Asghar Farhadi]], filmski režiser]] Prvi korak u upoznavanju filma iranskoj publici, samo nekoliko godina kasnije od Evrope, učinio je [[Mirza Ebrahim Khan Safafbashi]], službeni fotograf tadašnjeg iranskog šaha [[Mozaffaraddin Shaha]]. Khanbaba Motazedi se također smatra jednim od prvih filmaša u Iranu. Od [[1941.]] do [[1968.]] godine iranska kinematografija imala je mnogo jeftinih, kičastih filmova, sa jeftinom melodramatikom. Krajem 1960-ih mnogi iranski filmaši uspjeli su napraviti nekonvencionalne filmove koji su bili u oštrom kontrastu sa dotadašnjim jeftinim filmovima. Nakon pobjede Islamske Revolucije u februaru [[1979.]] godine, iranski film također je doživio velike transformacije. Budući da je većina filmova prije Revolucije bila u kontrastu sa Islamskim vrednotama, takva djela su zabranjena i samo nekoliko pred-Revolucionarnih filmova, uz nekoliko stranih filmova dozvoljeno je prikazivati u kinima. Iz iranske kinematografije pojavili su se brojni režiseri svjetske klase, kao [[Abas Kijarostami]] i [[Asgar Farhadi]]. Stalna prisutnost iranskih filmova na brojnim prestižnim međunarodnim festivalima kao [[Filmski festival u Cannesu|Canneski festival]], [[Venecijanski filmski festival|Venecijanska mostra]] ili [[Berlinski filmski festival|Berlinale]] privukli su pažnju publike na Iransku kinematografiju. == Također pogledajte == * [[Šahname]] * [[Iranska visoravan]] * [[Piranshahr]] * [[Gabbeh]] * [[Neda Agha-Soltan]] == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} * [http://www.president.ir Stranica predsjednika] * [https://www.youtube.com/watch?v=U9-lnlkynHg Svijet na dlanu - Iran, 1. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=1_hsvmgyK84 Svijet na dlanu - Iran, 2. dio], Kontki Travel - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=-H7Oid9IjNI Svijet na dlanu - Iran, 3. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal {{Države Azije}} {{OPEC}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Iran]] [[Kategorija:Islamske republike]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] c2t3ysa3e8fugn3xxquhygi03cjzgha 3734288 3734186 2025-07-11T09:47:11Z Panasko 146730 3734288 wikitext text/x-wiki {{Očistiti jednostavne linkove}} {{Infokutija država |izvorno_ime =جمهوری اسلامی ايران<br />Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān |zvanično_ime =Islamska Republika Iran |ime_genitiv =Irana |zastava =Flag of Iran.svg |grb =Coat of arms of Iran.svg |mapa =Iran in its region.svg |službeni_jezik =[[perzijski jezik|perzijski]] |glavni_grad =[[Teheran]] |vrsta_prve_vlasti =Vrhovni vođa |vladar_prva_vlast =[[Ali Khamenei]] |vrsta_druge_vlasti =[[Predsjednik Irana|Predsjednik]] |vladar_druga_vlast =[[Masoud Pezeshkian]] |po_površini_na_svijetu =18. |površina =1.648.195 |procenat_vode =0,7 |po_broju_stanovnika_na_svijetu =17. |stanovnika =77.176.930 (procjena)<ref>{{Cite web |url=http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13911203000204 |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-date=30. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140330184034/http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13911203000204 |url-status=dead }}</ref> |gustoća =42 |nezavisnost =[[1. april]] [[1979.]] |valuta =[[iranski rial]] |vremenska_zona =[[UTC]] +3:30 |himna ="[[Soroud-e Melli-e Jomhouri-e Eslami-e Iran]]" |internetski_nastavak =[[.ir]] |pozivni_broj =+98 |komentar = }} '''Iran''' ({{jez-fa|ايران|Īrān}}), službeno '''Islamska Republika Iran''', također poznat i kao '''Perzija''',<ref>{{Cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170313095654/http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |archive-date=13. 3. 2017 |url-status=dead }}</ref> [[Suverena država|suverena je država]] u [[Jugozapadna Azija|Jugozapadnoj Aziji]].<ref>http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327</ref><ref>{{Cite web |url=http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100805052739/http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |archive-date=5. 8. 2010 |url-status=dead }}</ref><ref>http://travel.nationalgeographic.com/travel/countries/iran-guide/</ref> Na zapadu graniči s [[Irak]]om ([[Irački Kurdistan|Kurdistan]]) i [[Turska|Turskom]], na sjeveru s [[Armenija|Armenijom]], [[Azerbejdžan]]om i [[Turkmenistan]]om i na istoku s [[Afganistan]]om i [[Pakistan]]om. Osim toga, na sjeveru izlazi na [[Kaspijsko jezero]], a na jugu na [[Perzijski zaliv|Perzijski]] i [[Omanski zaliv]], dijelove [[Indijski okean|Indijskog okeana]]. S površinom od 1.648.195&nbsp;km<sup>2</sup>, Iran je druga najveća država [[Bliski istok|Bliskog istoka]] i 18. država po površini na svijetu, dok je sa nešto više od 77 miliona stanovnika 17. najmnogoljudnija država svijeta.<ref name="BBC">{{cite web |title=Iran Country Profile |publisher=BBC NEWS |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327 |access-date=8. 8. 2012}}</ref><ref name="britannica1">{{cite web | title = Iran | work =Encyclopædia Britannica | publisher =Encyclopædia Britannica | year =2012 | url =http://www.britannica.com/EBchecked/topic/293359/Iran | access-date=8. 8. 2012}}</ref> Položaj Irana je od izuzetne geostrateške važnosti zbog centralnog položaja unutar [[Evroazija|Evroazije]] i zapadne Azije kao i zbog Hormuškog tjesnaca koji se nalazi na jugu države. Iran je dom nekih od najstarijih civilizacija na svijetu<ref>Christopher A Whatley (2001). Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 (Tuckwell Press, 2001)</ref><ref>{{cite book|author=Lowell Barrington|title=Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices|url=http://books.google.com/books?id=yLLuWYL8gTsC&pg=PA121|access-date=|quote=|date=januar 2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-34193-0|page=121}}</ref> kao što su Proto-Elamitsko i Elamitsko kraljevstvo nastala u periodu između 3200. i 2800. godine p. n. e. Prvi koji su ujedinili područja koja se nalaze na prostoru današnjeg Irana bili su [[Iranski narodi|iranski]] [[Medijci]] u 7. vijeku p.n.e, a teritorijalni vrhunac dostignut je u 6. vijeku p.n.e. kada je [[Kir Veliki]] osnovao [[Ahemenidsko Carstvo]], koje je postalo jedno od najvećih carstava u historiji i prvu svjetsku velesilu. Carstvo je pripalo [[Aleksandar Veliki|Aleksandru Velikom]] u 4. vijeku p.n.e i bilo je podijeljeno na nekoliko [[Helenizam|helenističkih država]]. Iranska pobuna uspostavila je [[Partsko carstvo]] u 3. vijeku p.n.e, koje je u trećem vijeku naslijedilo [[Sasanidsko Carstvo]], velika svjetska sila a koje će potrajati sljedećih 4 stoljeća. Pojavom islama na Arabijskom polustrvu, [[Muslimansko osvajanje Perzije|muslimani su osvojili carstvo]] u 7. vijeku, što je dovelo do islamizacije Irana, a ono je kasnije postalo glavno središte islamske kulture i učenja, sa svojom prepoznatljivom umjetnošću, književnošću, filozofijom i arhitekturom koja se širila muslimanskim svijetom i šire tokom [[Zlatno doba islama|zlatnog doba islama]]. Tokom sljedeća dva stoljećaformirano je niz domaćih muslimanskih dinastija prije nego što su [[Seldžuci]] i [[Ilhanidsko Carstvo|Mongoli]] osvojili regiju. U 15. vijeku, domaći Safavidi ponovno su uspostavili jedinstvenu iransku državu i nacionalni identitet, prelaskom iranskog stanovništva na šiitski islam predstavljajući prekretnicu u iranskoj i muslimanskoj historiji. U Iranu prevladava planinski reljef, posebno u zapadnom dijelu u kojem živi većina stanovništva (planinski lanci [[Zagros]] i [[Elbrus]] s najvišom tačkom Irana, 5607 m visokim Damavandom). Uz Perzijski zaliv reljef je nizinski, a na istoku prevladavaju slabo naseljene ravne pustinje s povremenim slanim jezerima. [[Islam]] je državna i najzastupljenija religija. Velika većina muslimana su [[Šiitski islam|šiiti]]. Stanovništvo uglavnom govori [[iranski jezici|iranskim jezicima]], među kojima se ističe [[perzijski jezik|perzijski]] kojim govori nešto više od polovine stanovništva. Na sjeverozapadu zemlje živi velika azerbejdžanska zajednica (oko 17 mil., više nego u susjednom [[Azerbejdžan]]u). Nakon islamske revolucije [[1979]]. Iran je postao republika, ali uz izabrani parlament i predsjednika, odlučujuću riječ u mnogim pitanjima i pravo veta na većinu odluka imaju vjerske vođe na čelu s vrhovnim vođom (ovu funkciju je do svoje smrti [[1989]]. obavljao [[Ruhollah Khomeini|Ajatolah Homeini]]). Iranska ekonomija se temelji na proizvodnji [[nafta|nafte]] i [[poljoprivreda|poljoprivrede]]. Iran je četvrti po veličini izvoznik nafte i ima 10% poznatih svjetskih rezervi. Industrijska proizvodnja zaostaje po produktivnosti za zemljama usporedivog BDP-a. S obzirom na bogatu historiju, Iran posjeduje bogato kulturno nasljeđe koje se dijelom ogleda u činjenici da na teritoriji Irana postoji 21 mjesto sa [[UNESCO]]-ove [[Svjetska baština|Svjetske baštine]], po čemu je Iran treća država u Aziji i 11. u svijetu.<ref>{{cite web |title=World Heritage List |url= http://whc.unesco.org/en/list/ |publisher=[[UNESCO]]}}</ref> Iran je multikulturalna zemlja koja se sastoji od brojnih etničkih i jezičkih grupa, a najbrojniji su Persijci (61%), [[Azeri]] (16%), [[Kurdi]] (10%) i [[Luri]] (6%).<ref>[https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html Spisak država sa upisanom svjetskom baštinom]</ref> [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad je [[Teheran]], koji je sa oko 8,7 miliona stanovnika u gradu i oko 15 miliona u metropolitanskom području drugi najmnogoljudniji grad Bliskog istoka (poslije [[Kairo|Kaira]]) i 24. najmnogoljudnije metropolitansko područje na svijetu.<ref>{{Cite web |url=http://www.citymayors.com/statistics/urban_2006_1.html |title=The world's largest cities and urban areas in 2006 |website=City Mayors |access-date=5. 2. 2021}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Irana}} {{Dodatne informacije|Hronologija iranske historije}} Historija Irana proteže se na period od nekoliko hiljada godina unazad i jedna je od najstarijih na svijetu. Vremenski obuhvata velik broj civilizacija koje su živjele na [[Iranska visoravan|iranskoj visoravni]], od [[Šahri Sohta|Šahri Sohte]] u [[Sistan]]u iz [[Bronzano doba|bronzanog]] doba te [[Džiroftska kultura|Džiroftske kulture]] i [[Elam|Elamitskog kraljevstva]], preko Ahemenidskog, Partskog i Sasanidskog carstva, sve do današnje Islamske Republike Irana. === Prahistorija === [[Datoteka:Cave_painting_in_Doushe_cave,_Lorstan,_Iran,_8th_millennium_BC.JPG|thumb|lijevo|upright=1.25|Pećinski crtež iz pećini Doushe, Lorestan, iz 8. milenijuma p.n.e.]] Najraniji provjereni arheološki artefakti u Iranu, poput onih iskopanih u Kashafrudu i Ganj Paru na sjeveru Irana, potvrđuju ljudsko prisustvo u Iranu još od najranijeg [[paleolit]]a. Iranski [[Neandertalac|neandertalski]] artefakti iz srednjeg perioda paleolita pronađeni su uglavnom u regiji [[Zagros]], na mjestima kao što su Warwasi i Yafteh. Od 10. do 7. milenija p.n.e, rane poljoprivredne zajednice počele su se razvijati u i oko regije Zagros, u zapadnom Iranu, uključujući Chogha Golan, Chogha Bonut i Chogha Mish. Osnivanje grupisanih zaselaka na području Suze, kako je utvrđeno [[Datiranje ugljikom-14|datiranjem ugljikom]], desilo se tokom perioda od 4395/3955 do 3680/3490 godine p.n.e. Na desetinama prahistorijskih nalazišta širom Iranske visoravni ukazuje na postojanje drevnih kultura i urbanih naselja u četvrtom milenijumu p.n.e. Tokom [[Bronzano doba|bronzanog doba]] na teritoriji današnjeg Irana živjelo je nekoliko civilizacija, uključujući [[Elam]], [[Jiroft]] i kulturu [[Zayanderud]]. Elam, najistaknutija od ovih civilizacija, razvila se na jugozapadu zajedno s onima u Mezopotamiji i nastavila svoje postojanje sve do pojave iranskih carstava. Pojava pisma u civilizaciji Elam vremenski se desila paralelna sa pojavom pisma u Sumeru, a klinasto pismo Elamita počelo se razvijati od 3. milenijuma p.n.e. Od 34. do 20. vijeka p.n.e, sjeverozapadni Iran bio je dio [[Kura−Araksa|kulture Kura-Araksa]], koja se protezala na susjedni [[Kavkaz]] i [[Anadolija|Anadoliju]]. Od najranijeg perioda 2. milenijuma p.n.e, [[Asirija|Asirci]] su se naselili u dijelovima zapadnog Irana i stavili regiju pod svoju kontrolu. == Geografija == {{Glavni|Geografija Irana}} [[Datoteka:Kandelu 9.JPG|mini|Rijeka [[Haraz]]]] [[Datoteka:Persian Leopard sitting.jpg|mini|Perzijski leopard]] [[Datoteka:Bandar-e Anzali coast.jpg|mini|Bandar-e Anzali]] Iran se nalazi između [[Pakistan]]a i [[Afganistan]]a na istoku, [[Turkmenistan]]a i [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]], [[Azerbejdžan]]a, [[Armenija|Armenije]] i [[Gruzija|Gruzije]] na sjeveru i [[Turska|Turske]] i [[Irak]]a na sjeverozapadu. Na jugu Iran izlazi na [[Perzijski zaliv]]. Površina zemlje iznosi 1,64 kvadratna kilometra. Najveći dio Irana čine [[Vrhovi Irana|planine i visoravni]]. Sjeverozapadni, sjeverni, sjeveroistočni i jugozapadni dio zemlje zauzimaju planine. Na sjeveru su [[Elbrus]] i [[Kopet Dag]], na sjeveroistoku su obronci [[Hindukuš]]a, a na zapadu masiv [[Zagros]]a. Zagros i Elbrus na sjeverozapadu se sučeljavaju i obrazuju gotovo jedinstvenu planinsku zonu. Iranske planine su mlađeg nastanka. Između planinskih masiva, u centralnim prostorima Irana, nalazi se prostrana, blago zatalasana visoravan. Ona se nalazi na visini od 700 do 1.000 metara. Neki njeni dijelovi imaju karakter pustinje. Najveće pustinje su: [[Velika slana pustinja]] i pustinja [[Lut (pustinja)|Lut]]. Pravog nizinskog zemljišta ima malo. Nizine se nalaze uz Kaspijsko jezero i kao veoma uzak i isprekidan pojas, uz primorje Perzijskog zaliva. Privredno su najznačajnije nizine uz tok [[Šat el Araba]] i njegove pritoke [[Karun]], na granici prema [[Irak]]u. === Klima === Veći dio zemlje ima suhu kontinentalnu klimu sa veoma toplim ljetima i prilično hladnim zimama. Unutrašnjost Irana je veoma sušna, a često i bezvodna. Prostori uz [[Kaspijsko jezero]] i [[Perzijski zaliv]] imaju povoljniju klimu. U ovim predjelima ljeta nisu pretopla, a ni zime nisu hladne. Oba primorja su mnogo vlažnija od unutrašnjosti zemlje. Godišnje padavine se kreću između 135&nbsp;mm i 355&nbsp;mm. ===Vode=== Iran je suh i bezvodan. Njegove najveće rijeke pripadaju poriječju [[Šat el Arab]]a, odnosno slivu Perzijskog zaliva i Kaspijskog jezera. Šat el Arab je pogranična rijeka prema Iraku. Iranu pripada rijeka [[Karun]], lijeva pritoka Šat el Araba. U Kaspijsko jezero ulijeva se Kizil Uzena. U unutrašnjosti zemlje su zatvoreni slivovi slanih jezera. Najveće slivove imaju [[Urmia]], [[Darja]] i [[Naman]] jezero. ===Flora i fauna=== Biljni pokrov Irana je dosta siromašan. Uz tipično pustinjsku vegetaciju, u oblasti visoravni zastupljena je vegetacija oskudnih stepa. Prostorno ograničene šume nalaze se jedino uz priobalje Kaspijskog jezera. Životinjski svijet u Iranu je zbog velikog broja bioma i staništa vrlo raznolik. U polupustinjskim područjima živi veliki broj velikih [[Mačke|mačaka]] kao [[Obični ris|evrazijski ris]], [[manul]] i preživači [[indijska gazela]] ili [[perzijska gazela]]. Neke od njih nalaze se pred istrebljenjem kao iranski gepard kojih je još ostalo od 50 do 60, a na sjeveroistoku žive i malobrojni [[lav]]ovi. U Iranu postoji mnogo endemskih vrsta kao [[perzijski jelen]] kojeg danas ima još vrlo malo. Na području države živi i veliki broj ptičjih vrsta kao: [[riđi mišar]], [[obična vjetruška]], [[orao bradaš]] i dr. U šumama na sjevernom gorju mogu se naći [[divlja svinja|divlje svinje]], [[medvjedi]], [[jelen]]i i [[kozorog|kozorozi]]. ==Politika== {{Glavni|Iranska politika}} [[Datoteka:Schema gvt iran.png|mini|lijevo|400px|Političke institucije u Iranu]] Stvaranjem islamske republike u Iranu, stvoren je i jedinstven sistem vlasti u svijetu. Iran je jedina službeno [[Šiitski islam|šiitska]] država u muslimanskom svijetu. Islamska republika Iran je praktički i jedina [[teokratija]] u svijetu, tj. smatrajući da vlast dolazi od [[Bog]]a, moć leži u rukama svećenstva. Ovaj oblik teokratije počiva na načelu ''[[velayat-e faqih]]'' (ولایت فقیه) kojeg je u 1960-ima teorizirao [[ajatolah]] [[Ruholah Homeini]], prvi ''Vođa Revolucije''. Također u ovom sistemu postoji i predstavnička dimenzija, budući da je priznata i vladavina naroda, te se putem izbora izabire predsjednik republike, zastupnici i članovi vijeća stručnjaka. Na čelu države nalazi se Vrhovni vođa (Rahbar) koji ima funkciju šefa države i glavnokomandujućeg vojskom. On određuje opći smjer razvoja države, vanjsku i unutrašnju politiku. On postavlja rukovodioce vojnih i policijskih struktura, državnih medija, kao i 6 od 12 članova ''Vijeća čuvara''. Njega bira ''Skupština stručnjaka''. Član 57. Ustava kaže da se uprava Iranom vrši od strane [[zakonodavna vlast|zakonodavne]], [[izvršna vlast|izvršne]] i [[sudska vlast|sudske]] vlasti koje funkcionišu pod kontrolom apsolutnog upravljanja vjerskog Vođe. Ovaj član određuje i nezavisnost tri grane vlasti jedne od druge. [[Izvršna vlast|Izvršnu vlast]] vrši [[predsjednik Irana]]. On rukovodi radom kabineta ministara. Predsjednik praktično vrši funkciju predsjednika vlade, pozicije koja je ukinuta ustavnim amandmanom [[1989.]] godine. U iranskom parlamentu, medžilsu, bira se vlada koju čini 22 ministarstva. Pored toga postoji i 10 potpredsjednika koje također bira parlament. Vojska nije pod vlašću Vlade a ministar odbrane se postavlja tek uz saglasnot ''Vrhovnog vođe''. Predsjednik se bira na općtim izborima na mandat od 4 godine i na to mjesto može biti biran dva puta za redom. Kandidaturu za predsjednika odobrava ''Vijeće čuvara''. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] čini ''Medžlis'' odnosno Narodna konsultativna skupština– jednodomni parlament Irana koji čini 290 poslanika koji se biraju na direktnim izborima na 4 godine. Njegovi zadaci su donošenje zakona i budžeta kao i ratifikacija međunarodnih dogovora. Kandidate za izbore takođe odobrava ''Vijeće čuvara''.<ref>* http://azil.rs/news/view/islamska-republika-iran {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304123105/http://azil.rs/news/view/islamska-republika-iran |date=4. 3. 2016 }}</ref> ===Pravosudni sistem=== Ustav iz [[1979.]] godine je uspostavio pravni sistem baziran na šerijatskom pravu. Krivični zakon je donijet [[1985.]] Najviše pravno tijelo je Vrhovni sud i četvoročlano Visoko vijeće pravosuđa, koji zajedno vrše nadgledanje nad sprovođenjem zakona i zaduženi su za formiranje pravosudne politike. Vrhovni vođa postavlja javnog tužioca i predsjednika Vrhovnog suda koji ima 16 ogranaka. Tokom prvog mandata [[Mohameda Hatamij]]a ([[1997]]-[[2001]]), pravosuđe je dobilo sopstvenu obavještajnu službu koja je odgovorna samo šefu pravosuđa i Vrhovnom vođi. Najviši sud je Vrhovni sud čije članove postavlja šef pravosuđa. On se bira na 5 godina od strane Vrhovnog vođe i također je zadužen za sastavljanje spiska kandidata za ministra pravde. Vrhovni sud ima 33 regionalne kancelarije, ali se 31 nalazi u [[Teheran]]u. Vrhovni sud nadgleda sprovođenje zakona od strane nižih sudova, postavlja presedane, i funkcioniše kao apelacioni sud. Javni sudovi sude građanske i krivične slučajeve na pokrajinskom i lokalnom nivou. Revolucionarni sudovi sude za slučajeve političkih prekršaja i nacionalne bezbjednosti. Duhovni sud, koji se nalazi izvan sudskog sistema, i koji odgovara direktno Vrhovnom vođi sudi pripadnicima sveštenstva uključujući ideološke prekršaje. Postoje takođe specijalni sudovi za pripadnike bezbjednosnih snaga i vladine službenike. Sudije svih sudova moraju biti stručnjaci iz oblasti islamskog prava. ===Ustav=== Ustav Irana je donijet [[24. oktobar|24. oktobra]] [[1979.]] a stupio je na snagu [[3. decembar|3. decembra]] [[1979.]] godine. Mijenjan je amandmanima [[1989.]] godine. Zamijenio je perzijski Ustav iz [[1906.]] godine. Donijet je nakon referenduma a autor ustava je Skupština stručnjaka. Skupština stručnjaka je tijelo od 86 mudžtahida (poznavalaca šerijatskog prava) koje između ostalog bira Vrhovnog vođu. Članovi savjeta se biraju direktnim izborom na period od 8 godina i u obavezi su da zasjedaju dva puta godišnje. Nacrt Ustava je uradio [[Mehdi Bazargan]] u junu [[1979.]] i baziran je na Ustavu Francuske iz [[1958.]] Funkcija premijera koja je preuzeta iz francuskog ustava je ukinuta amandmanom iz [[1989.]] Ustav se dosta razlikuje između članova, pa se tako 1. i 2. član pozivaju na [[Bog]]a, 6. utvđuje demokratska načela izbora dok se u 8. glavi sva prava podređuju 12-članom ''Vijeću čuvara'' i ''Vrhovnom vođi''. U preambuli je opisan put Irana ka Islamskoj revoluciji. ===Administrativna podjela=== {{Glavni|Iranske pokrajine}} Pokrajine se administriraju iz lokalnog centra, obično najvećeg grada. Upravnik pokrajine je guverner (استاندار: ostāndār), kojeg postavlja Ministarstvo unutrašnjih poslova, a odobrava vlada. Do [[2004.]] Iran je imao 28 pokrajina. Nakon donešenog zakona, pokrajina Khorasan je podjeljena u tri nove: Sjeverni Khorasan, Razavi Khorasan i Južni Khorasan. {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Teheranska pokrajina|Teheran]] # Qom # Markazi # Qazvin # Gilan # Ardabil # Zanjan # Istočni Azerbejdžan # Zapadni Azerbejdžan # [[Kurdistanska pokrajina|Kurdistan]] # Hamadan # Kermanshah # Ilam Province # Lorestan # Khuzestan || <ol start=16> <li>Chahar Mahaal i Bakhtiari <li>Kohkiluyeh i Buyer Ahmad <li>Bushehr <li>Fars <li>Hormozgan <li>Sistan i Baluchistan <li>Kerman <li>Yazd <li>Esfahan <li>Semnan <li>Mazandaran <li>Golestan <li>Sjeverni Khorasan <li>Razavi Khorasan <li>Južni Khorasan ||[[Datoteka:IranNumbered.png|270px]] |} == Privreda == {{Glavni|Privreda u Iranu}} === Obrazovanje i nauka === Sistem obrazovanja u Iranu je veoma centralizovan. Osnovno i srednje obrazovanje je u nadležnosti Ministarstva prosvjete dok je visoko obrazovanje u nadležnosti Ministarstva nauke i tehnologije. Stopa pismenosti odraslih u 2008. godini u Iranu je iznosila 85,0%, u odnosu na 36,5% iz 1976. godine.<ref>http://data.uis.unesco.org/?ReportId=210</ref> Uslov za upis na neku od visokoškolskih ustanova je diploma srednje škole i položen državni univerzitetski prijemni ispit. Mnogi studenti završe i preduniverzitetski kurs u trajanju od jedne ili dvije godine. Iran je jedina zemlja na Bliskom istoku sa srednjom školom ekvivalentnoj A-nivou, standardizovanom američkom testu (SAT) i međunarodnom maturom. Visoko obrazovanje je podijeljeno na više nivoa. Kārdāni diploma (poznata i kao ''fowq e diplom'') se ostvaruje nakon 2 godine visokog obrazovanja, kāršenāsi (poznata i kao ''licāns'') je diploma koja se stiče nakon završene 4 godine visokog obrazovanja i ''kāršenāsi e aršad'' je diploma magistra (master) koja se stiče nakon završene još dvije godine studija i nakon koje kandidat stiče pravo da pristupi doktorskom programu.<ref>{{Cite web |url=http://www.wes.org/ca/wedb/iran/firedov.htm |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120224011506/http://www.wes.org/ca/wedb/iran/firedov.htm |archive-date=24. 2. 2012 |url-status=dead }}</ref> Prema ''Webometrics Ranking of World Universities'', najbolji rangirani univerzitet u zemlji među univerzitetima u svijetu su Univerzitet u Teheranu (363. u svijetu), Teheranski univerzitet medicinskih nauka (385.), Tarbiat Modares univerzitet (603.) i Ferdowsi univerzitet u [[Mašhad]]u (664.).<ref>http://www.webometrics.info/en/Asia/Iran%20%28Islamic%20Republic%20of%29 Pristupljeno 18. maja 2015. godine</ref> ==Oružane snage== {{Glavni|Oružane snage Irana}} [[Datoteka:Seal of the General Staff of the Armed Forces of the Islamic Republic of Iran.svg|mini|desno|200px|Grb Oružanih snaga Irana]] Oružane snage Islamske Republike Iran sastoje se od regularne vojske ''Arteš'' ([[perzijski]]: ارتش جمهوری اسلامی ایران), Revolucionarne garde ''Pasdaran'' ([[perzijski]]: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی), te policije ([[perzijski]]: نيروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران). Navedene snage bez policije uključuju 945.000 aktivnih pripadnika. Sve grane oružanih snaga spadaju pod zapovjedništvo Vrhovnog štaba oružanih snaga. Ministarstvo odbrane i logistike je zaduženo za planiranje logistike i finansiranje oružanih snaga i nije uključeno u izvršno vojno zapovjedništvo. * ''Regularne oružane snage Irana'' sastoje se od Kopnene vojske, Ratne mornarice, Ratne avijacije i Protuzračne odbrane. Te snage uključuju 820,000 ljudi; kopnena vojska 650,000, ratna mornarica 70,000, te ratna avijacija 100,000 ljudi. * ''Revolucionarna garda'' prema pretpostavkama broji 125,000 članova u pet grana; vlastitoj ratnoj mornarici, ratnoj avijaciji, kopnenim snagama, Quds specijalnim snagama, te Basiju (''Basidžu''). * ''Basij'' je volonterska paravojna formacija pod zapovjedništvom Revolucionarne garde. Broj članova je kontraverzan; iranski izvori tvrde kako paravojska broji 12.6 miliona ljudi (uključujući žene), od čega je 3 miliona sposobno za borbu. Isti izvori navode kako se paravojska sastoji od 2,500 bataljona od kojih je dio stalno zaposlen. Neki zapadni izvori iz [[2005.]] navode kako Basij ima 90,000 aktivnih članova, 300,000 rezervista, te milion članova koji mogu biti mobilizirani za rat.<ref>[[GlobalSecurity.org]], [http://www.globalsecurity.org/intell/world/iran/basij.htm]</ref> Iranske oružane snage smatraju se najmoćnijima na [[Bliski istok|Bliskom istoku]] prema ocijeni američkog generala Johna Abizaida<ref>http://www.spacewar.com/reports/Iran_Favors_Asymmetric_Strategy_In_Joust_With_US_999.html</ref>. <center><gallery> |Tenk Zulfiqar |Fateh-110 Datoteka:A formation of Iranian Tomcats in flight.jpg|F-14 Tomcat Datoteka:Iranian kilo class submarine.jpg|Podmornica klase Kilo </gallery></center> ==Stanovništvo== [[Datoteka:Iran Population (1880-2016).jpg|thumb|300px|left|Promjene broja stanovnika Irana]] Prema popisu stanovništva iz [[2011.]] godine, Iran je imao 75 miliona stanovnika,<ref name="census 2011">{{Cite web |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151223181433/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |archive-date=23. 12. 2015 |url-status=dead }}</ref> s tim da se u odnosu na period iz [[1956.]] godine taj broj povećao 4 puta. Između [[1976.]] i [[1986.]] godine prosječni godišnji rast populacije iznosio je gotovo 4%, ali zbog smanjenja nivoa plodnosti taj rast je smanjen na 1,3% u periodu između [[2006.]] i [[2011.]] godine. Prosječna naseljenost Irana je dosta mala. Na kvadratnom kilometru prosječno živi nešto više od 33 stanovnika. Najgušće su naseljeni primorja uz [[Kaspijsko jezero]] i [[Perzijski zaliv]], zatim riječne doline i planinske podgorine uz primorja. Unutrašnjost zemlje, prije svega pustinjski krajevi, veoma je rijetko nastanjena. Zbog jako visokog nataliteta, Iran ima pretežno mlado stanovništvo. U Iranu žive pripadnici oko 100 različitih etničkih skupina. Postoje dva glavna porijekla ovih skupina, indoeuropsko i turkijsko. Glavne etničke skupine su [[Perzijanci]] (51%), [[Azeri]] (24%), [[Gilaki]] i [[Mazandarani]] (8%), [[Kurdi]] (7%), [[Arapi]] (3%), [[Beludži]] (2%), [[Luri]] (2%), [[Turkmeni]] (2%), [[Kašgajci]], [[Armenci]], [[Židovi,]] [[Gruzijci]], [[Asirci]], [[Čerkezi]], [[Tati]], [[Paštunci]] i drugi (1%). {| class="wikitable" style="text-align: center;" |+ '''Rezultati popisa stanovništva<ref name="census 2011">{{Cite web |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151223181433/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |archive-date=23. 12. 2015 |url-status=dead }}</ref><ref name="UN Demographic Yearbooks">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2.htm#2001 UN Demographic Yearbooks]</ref>''' |-bgcolor="#e0e0e0" ! Godina ! Stanovništvo ! Prosječni godišnji<br /> rast u (%) ! Gustoća<br />stanovništva u /km<sup>2</sup> ! Procenat gradskog<br />stanovništva u (%) |- |align=right|01-11-1956||18,954,704|| ||12||31.4 |- |align=right|01-11-1966||25,785,210||3.1||16||~37.5 |- |align=right|01-11-1976||33,708,744||2.7||20||47.0 |- |align=right|22-11-1986||49,445,010||3.9||30||~54.0 |- |align=right|01-11-1996||60,055,488||2.0||36||~61.0 |- |align=right|01-11-2006||70,495,782||1.6||43||68.5 |- |align=right|01-11-2011||75,149,669||1.3||46||71.4 |} ===Jezik=== {{Glavni|Iranski jezici}} Službeni jezik Irana je [[perzijski jezik|perzijski]] (lokalno zvan: فارسی Faarsi), koji pripada iranskoj podskupini indoiranskih jezika, i to u satem-jezike. Ovaj jezik je materinji jezik nešto više od polovine stanovnika Irana, te je jedini službeni administrativni jezik u međunarodnim odnosima. Osim perzijskog, lokalno se koristi još 15 regionalnih službenih jezika. Glavne jezične skupine su: indoiranski jezici: perzijski jezik i perzijski dijalekti (63,3%), [[kurdski]] (7%), [[balučijski]], [[lurski]], turkijski jezici: [[azerski]] (13%), [[turkmenski]] (1,4%), [[kaškajski]], [[turski]], te [[arapski]] i [[armenski]].<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=450&Itemid=244 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141112013608/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=450&Itemid=244 |date=12. 11. 2014 }}</ref> ===Religija=== {{Glavni|Religija u Iranu}} [[Datoteka:Tehran Mosque, Palestinian square.jpg|mini|desno|300px|Džamija u [[Teheran]]u]] Više od 99% stanovništva Irana su muslimani od čega njih 90% su ši'itski muslimani, pripadnici službene državne religije, oko 9% su muslimani suniti.<ref>* https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |date=3. 2. 2012 }}</ref> Uz Iran, samo još [[Irak]], [[Azerbajdžan]] i [[Bahrein]] imaju više od polovice stanovništva koje pripada šiitskom islamu. Na području Irana nalaze se dva šiitska svetišta: [[Mašhad]] u kojem je pokopan [[imam]] [[Ali ar-Rida|Reza]] odnosno [[Kom]] u kojem je pokopana njegova sestra Fatima. Kom je vrlo važan šiitski vjerski centar zajedno s [[Nadžaf]]om u Iraku. Osim islama, ustavom su službeno priznate još tri religije: [[kršćanstvo]], [[judaizam]] i [[zoroastrizam]] koji imaju svoje predstavnike u parlamentu (''Madžlis''). Postoje procjenjuje da danas u Iranu živi oko 8.000 asirskih kršćana, koji pripadaju kaldejskoj crkvi. Po članku 14 iranskog ustava, vlada mora poštivati prava nemuslimana sve dok njihovo djelovanje nije usmjereno protiv islama i Islamske republike Iran.<ref>* http://www.jurispolis.com/dt/mat/dr_ir_constit1979/dt_ir_constit1979_chap03.htm#_Toc96573761 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070314082145/http://www.jurispolis.com/dt/mat/dr_ir_constit1979/dt_ir_constit1979_chap03.htm#_Toc96573761 |date=14. 3. 2007 }}</ref> {| class="wikitable" style="text-align: right;" |+ '''Religijska pripadnost stanovništva u Iranu, popisi od 1956. do 2011.<ref name="census 2011"/><ref name="UN Demographic Yearbooks"/>''' |-bgcolor="#e0e0e0" ! rowspan="2" | Religija ! colspan="2" | Popis 1956. ! colspan="2" | Popis 1966. ! colspan="2" | Popis 1976. ! colspan="2" | Popis 2006. ! colspan="2" | Popis 2011. |-bgcolor="#e0e0e0" ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % |- |align=left|[[Muslimani]]||18,654,127||98.4||24,771,922||98.8||33,396,908||99.1||70,097,741||99.4||74,682,938||99.4 |- |align=left|[[Kršćani]]||114,528||0.6||149,427||0.6||168,593||0.5||109,415||0.2||117,704||0.2 |- |align=left|Zoroastrianci||15,723||0.1||19,816||0.1||21,400||0.1||19,823||0.0||25,271||0.0 |- |align=left|Jevreji||65,232||0.3||60,683||0.2||62,258||0.2||9,252||0.0||8,756||0.0 |- |align=left|Ostali||59,256||0.3||77,075||0.3|| || ||54,234||0.1||49,101||0.1 |- |align=left|Unknown||45,838||0.2|| || ||59,583||0.2||205,317||0.3||265,899||0.4 |} ==Kultura== {{Glavni|Kultura Irana}} Na prostorima [[Bliski istok|Bliskog istoka]] i [[Centralna Azija|centralne Azije]] Iranska kultura je uvijek zauzimala veliki značaj, a [[perzijski jezik]] je smatran jezikom intelektualaca. Iransku kulturu karakteriše mnoštvo običaja i tradicija, islam u [[Šiitski islam|šiitskom]] obliku, [[Iranski jezici|jezik]], bogata [[Iranska mitologija|mitologija]], veze sa [[Zoroastrizam|zoroastrizmom]], bogata umjetnost, te poezija i [[Perzijska književnost|perzijska]], [[Kurdska književnost|kurdska]], [[Azerska književnost|azerska]] i druge književnosti. ===Književnost=== {{Glavni|Perzijska književnost}} Perzijska književnost postoji već 2.500 godina. Najbitnija djela perzijske književnosti nastala su u vrijeme islamskog osvajanja ovog prostora. Dolaskom [[Abasidi|Abasida]] na vlast mnogi perzijanci postaju pisari i pjesnici. U to vrijeme su pisali i na arapskom i na perzijskom jeziku, međutim kasnije perzijski jezik postaje dominantan u književnim krugovima. Najpoznatiji perzijski pjesnici su: [[Sadi]], [[Hafiz]], [[Firdusi]], [[Nizami]], [[Hajjam]] i [[Rumi]]. Njihova djela su čitana u cijelom svijetu. Perzijska književnost je posebno prepoznatljiva po epskoj, historijskoj, filozofskoj, ljubavnoj i sufijskoj poeziji. Moderna iranska književnost je manje poznata. Od modernih pisaca, ističu se: [[Sadek Hedajat]], [[Ali Šarijati]], [[Ferejdun Moširi]] i [[Foruk Farohzad]]. ===Arhitektura=== {{Glavni|Iranska arhitektura}} Ova umjetnost je jedna od stupova civilizacije velikih drevnih naroda i iranske bogate civilizacije, stare hiljade godina. Glavni tipovi građevina klasične iranske arhitekture su džamije i palače. Perzijsku arhitekturu karakteriziraju velike kupole koje se često mogu vidjeti na bazarima i džamijama. Ove kupole su obično uređene mozaicima. Perzijanci su poznati po upotrebi [[matematika|matematike]], [[geometrija|geometrije]] i [[astronomija|astronomije]] u arhitekturi. Iran se nalazi na sedmom mjestu [[UNESCO]]-ovog popisa zemalja po broju arheoloških ruševina. Petnaest [[UNESCO]]-ovih spomenika svjetske baštine djela su iranske arhitekture, a Mauzolej u Halikarnasu označen je kao jedno od sedam drevnih svjetskih čuda. Arhitekturu kao i ostala područja možemo podijeliti na dva razdoblja, predislamsko i islamsko razdoblje.<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=436&Itemid=226 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111173921/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=436&Itemid=226 |date=11. 11. 2014 }}</ref> <center><gallery> Datoteka:Arge Bam Arad edit.jpg|Bamska citadela, sagrađena 500. p.n.e. Datoteka:Persepolis 24.11.2009 11-49-59.jpg|Perpolis |Azadi </gallery></center> ===Muzika=== {{Glavni|Iranska muzika}} [[Datoteka:Ali Tajvidi.jpg|mini|lijevo|160px|[[Ali Tajvidi]], kompozitor]] Iranska muzika ima drevne korijene, a zahvaljujući [[Grčka|grčkim]] historičarima i arheološkim dokazima pouzdano se zna da su se Iranci muzičkim instrumentima služili čak i u davnom ahemenidskom periodu. Iako je na iransku muziku kroz zadnjih nekoliko decenija djelovao i strani utecaj, ona se može smatrati direktnim nasljednikom muzičke tradicije iz sasanidskog perioda o kojoj su poznati brojni detalji. Perzijska muzika je prvenstveno intimna i spontana. Iranski muzičar ne svira i ne pjeva na osnovu pisanih nota, već improvizira u okviru sedam modalnih struktura, poznatih pod nazivom ''dastgah'', koje su više melodijske nego harmonijske.<ref>http://bosnian.irib.ir/radiokultura/iranska-umjetnost/iranska-muzika/item/139266-iranska-glazba</ref> Iranska pop muzika je razvijena [[1970te|1970-ih]], a koristila je autohtone oblike i muzičke instrumente uz dodatak [[Električna gitara|električne gitare]] i nekih drugih karakteristika. Najpoznatija pjevačica tog perioda je [[Guguš]]. Nakon revolucije iz [[1979.]] godine, pop-muziku zapadnjačkog tipa potisnula je renesansa klasične perzijske muzike u kojoj su se istaknuli mnogi poznati nacionalni i međunarodni izvođači kao [[Mohammad Reza Lotfi]], [[Hossein Alizade]], [[Šahram Nazeri]] i [[Mohammad-Reza Šadžarijan]]. Jedan od najpopularnijih tradicionalnih iranskih instumenata je [[tar]] ([[Perzijski jezik|perz.]] ''žica'') iz kojeg se razvio i savremeni muzički instrument, [[gitara]]. ===Gastronomija=== {{Glavni|Iranska kuhinja}} Gastronomija je vrlo raznolika u Iranu, svaka pokrajina ima svoja vlastita jela, kao i način pripreme i gastronomsku tradiciju. Perzijska kuhinja je vrlo ekonomična, posebno što se tiče upotrebe mesa. Za pripremanje umaka koji se poslužuje uz rižu koriste se razni začini i druge namirnice, što umak čini bogatijim i daje mu izvrstan okus. [[Riža]], razno [[povrće]], [[žitarice]] i meso najčešće su namirnice u ishrani Iranaca. U lokalnim mjestima najviše se jede povrće. Nacionalna jela su ''ćelo kebab'' (ćevap s rižom), piletina i supa. Iranska kuhinja općenito nije začinjena. Na sjeveru se najčešće spremaju jela s ribom, a na jugu se jedu škampi. Od ikre jesetre koja se lovi u [[Kaspijsko jezero|Kaspijskom jezeru]] dobiva se najkvalitetniji kavijar na svijetu. U iranskim hotelima i restoranima mogu se naručiti i biftek, odrezak, špageti, pizze. U nekim restoranima kao specijalitet služi se ćelo kebab i piletina. Budući da su islamske vjere, Iranci u ishrani koriste meso koje mora biti halal, zaklano po vjerskim propisima.<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=454&Itemid=248 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111155929/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=454&Itemid=248 |date=11. 11. 2014 }}</ref> ===Kinematografija=== {{Glavni|Iranska kinematografija}} [[Datoteka:Asghar Farhadi Cannes 2013.jpg|mini|desno|180px|[[Asghar Farhadi]], filmski režiser]] Prvi korak u upoznavanju filma iranskoj publici, samo nekoliko godina kasnije od Evrope, učinio je [[Mirza Ebrahim Khan Safafbashi]], službeni fotograf tadašnjeg iranskog šaha [[Mozaffaraddin Shaha]]. Khanbaba Motazedi se također smatra jednim od prvih filmaša u Iranu. Od [[1941.]] do [[1968.]] godine iranska kinematografija imala je mnogo jeftinih, kičastih filmova, sa jeftinom melodramatikom. Krajem 1960-ih mnogi iranski filmaši uspjeli su napraviti nekonvencionalne filmove koji su bili u oštrom kontrastu sa dotadašnjim jeftinim filmovima. Nakon pobjede Islamske Revolucije u februaru [[1979.]] godine, iranski film također je doživio velike transformacije. Budući da je većina filmova prije Revolucije bila u kontrastu sa Islamskim vrednotama, takva djela su zabranjena i samo nekoliko pred-Revolucionarnih filmova, uz nekoliko stranih filmova dozvoljeno je prikazivati u kinima. Iz iranske kinematografije pojavili su se brojni režiseri svjetske klase, kao [[Abas Kijarostami]] i [[Asgar Farhadi]]. Stalna prisutnost iranskih filmova na brojnim prestižnim međunarodnim festivalima kao [[Filmski festival u Cannesu|Canneski festival]], [[Venecijanski filmski festival|Venecijanska mostra]] ili [[Berlinski filmski festival|Berlinale]] privukli su pažnju publike na Iransku kinematografiju. == Također pogledajte == * [[Šahname]] * [[Iranska visoravan]] * [[Piranshahr]] * [[Gabbeh]] * [[Neda Agha-Soltan]] == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} * [http://www.president.ir Stranica predsjednika] * [https://www.youtube.com/watch?v=U9-lnlkynHg Svijet na dlanu - Iran, 1. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=1_hsvmgyK84 Svijet na dlanu - Iran, 2. dio], Kontki Travel - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=-H7Oid9IjNI Svijet na dlanu - Iran, 3. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal {{Države Azije}} {{OPEC}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Iran]] [[Kategorija:Islamske republike]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] q4mjl9ikk8ty1w73y4mdm17k1s85rqn 3734319 3734288 2025-07-11T11:09:49Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] uklonjena; [[Kategorija:Članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734319 wikitext text/x-wiki {{Očistiti jednostavne linkove}} {{Infokutija država |izvorno_ime =جمهوری اسلامی ايران<br />Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān |zvanično_ime =Islamska Republika Iran |ime_genitiv =Irana |zastava =Flag of Iran.svg |grb =Coat of arms of Iran.svg |mapa =Iran in its region.svg |službeni_jezik =[[perzijski jezik|perzijski]] |glavni_grad =[[Teheran]] |vrsta_prve_vlasti =Vrhovni vođa |vladar_prva_vlast =[[Ali Khamenei]] |vrsta_druge_vlasti =[[Predsjednik Irana|Predsjednik]] |vladar_druga_vlast =[[Masoud Pezeshkian]] |po_površini_na_svijetu =18. |površina =1.648.195 |procenat_vode =0,7 |po_broju_stanovnika_na_svijetu =17. |stanovnika =77.176.930 (procjena)<ref>{{Cite web |url=http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13911203000204 |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-date=30. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140330184034/http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13911203000204 |url-status=dead }}</ref> |gustoća =42 |nezavisnost =[[1. april]] [[1979.]] |valuta =[[iranski rial]] |vremenska_zona =[[UTC]] +3:30 |himna ="[[Soroud-e Melli-e Jomhouri-e Eslami-e Iran]]" |internetski_nastavak =[[.ir]] |pozivni_broj =+98 |komentar = }} '''Iran''' ({{jez-fa|ايران|Īrān}}), službeno '''Islamska Republika Iran''', također poznat i kao '''Perzija''',<ref>{{Cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170313095654/http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |archive-date=13. 3. 2017 |url-status=dead }}</ref> [[Suverena država|suverena je država]] u [[Jugozapadna Azija|Jugozapadnoj Aziji]].<ref>http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327</ref><ref>{{Cite web |url=http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100805052739/http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |archive-date=5. 8. 2010 |url-status=dead }}</ref><ref>http://travel.nationalgeographic.com/travel/countries/iran-guide/</ref> Na zapadu graniči s [[Irak]]om ([[Irački Kurdistan|Kurdistan]]) i [[Turska|Turskom]], na sjeveru s [[Armenija|Armenijom]], [[Azerbejdžan]]om i [[Turkmenistan]]om i na istoku s [[Afganistan]]om i [[Pakistan]]om. Osim toga, na sjeveru izlazi na [[Kaspijsko jezero]], a na jugu na [[Perzijski zaliv|Perzijski]] i [[Omanski zaliv]], dijelove [[Indijski okean|Indijskog okeana]]. S površinom od 1.648.195&nbsp;km<sup>2</sup>, Iran je druga najveća država [[Bliski istok|Bliskog istoka]] i 18. država po površini na svijetu, dok je sa nešto više od 77 miliona stanovnika 17. najmnogoljudnija država svijeta.<ref name="BBC">{{cite web |title=Iran Country Profile |publisher=BBC NEWS |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327 |access-date=8. 8. 2012}}</ref><ref name="britannica1">{{cite web | title = Iran | work =Encyclopædia Britannica | publisher =Encyclopædia Britannica | year =2012 | url =http://www.britannica.com/EBchecked/topic/293359/Iran | access-date=8. 8. 2012}}</ref> Položaj Irana je od izuzetne geostrateške važnosti zbog centralnog položaja unutar [[Evroazija|Evroazije]] i zapadne Azije kao i zbog Hormuškog tjesnaca koji se nalazi na jugu države. Iran je dom nekih od najstarijih civilizacija na svijetu<ref>Christopher A Whatley (2001). Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 (Tuckwell Press, 2001)</ref><ref>{{cite book|author=Lowell Barrington|title=Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices|url=http://books.google.com/books?id=yLLuWYL8gTsC&pg=PA121|access-date=|quote=|date=januar 2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-34193-0|page=121}}</ref> kao što su Proto-Elamitsko i Elamitsko kraljevstvo nastala u periodu između 3200. i 2800. godine p. n. e. Prvi koji su ujedinili područja koja se nalaze na prostoru današnjeg Irana bili su [[Iranski narodi|iranski]] [[Medijci]] u 7. vijeku p.n.e, a teritorijalni vrhunac dostignut je u 6. vijeku p.n.e. kada je [[Kir Veliki]] osnovao [[Ahemenidsko Carstvo]], koje je postalo jedno od najvećih carstava u historiji i prvu svjetsku velesilu. Carstvo je pripalo [[Aleksandar Veliki|Aleksandru Velikom]] u 4. vijeku p.n.e i bilo je podijeljeno na nekoliko [[Helenizam|helenističkih država]]. Iranska pobuna uspostavila je [[Partsko carstvo]] u 3. vijeku p.n.e, koje je u trećem vijeku naslijedilo [[Sasanidsko Carstvo]], velika svjetska sila a koje će potrajati sljedećih 4 stoljeća. Pojavom islama na Arabijskom polustrvu, [[Muslimansko osvajanje Perzije|muslimani su osvojili carstvo]] u 7. vijeku, što je dovelo do islamizacije Irana, a ono je kasnije postalo glavno središte islamske kulture i učenja, sa svojom prepoznatljivom umjetnošću, književnošću, filozofijom i arhitekturom koja se širila muslimanskim svijetom i šire tokom [[Zlatno doba islama|zlatnog doba islama]]. Tokom sljedeća dva stoljećaformirano je niz domaćih muslimanskih dinastija prije nego što su [[Seldžuci]] i [[Ilhanidsko Carstvo|Mongoli]] osvojili regiju. U 15. vijeku, domaći Safavidi ponovno su uspostavili jedinstvenu iransku državu i nacionalni identitet, prelaskom iranskog stanovništva na šiitski islam predstavljajući prekretnicu u iranskoj i muslimanskoj historiji. U Iranu prevladava planinski reljef, posebno u zapadnom dijelu u kojem živi većina stanovništva (planinski lanci [[Zagros]] i [[Elbrus]] s najvišom tačkom Irana, 5607 m visokim Damavandom). Uz Perzijski zaliv reljef je nizinski, a na istoku prevladavaju slabo naseljene ravne pustinje s povremenim slanim jezerima. [[Islam]] je državna i najzastupljenija religija. Velika većina muslimana su [[Šiitski islam|šiiti]]. Stanovništvo uglavnom govori [[iranski jezici|iranskim jezicima]], među kojima se ističe [[perzijski jezik|perzijski]] kojim govori nešto više od polovine stanovništva. Na sjeverozapadu zemlje živi velika azerbejdžanska zajednica (oko 17 mil., više nego u susjednom [[Azerbejdžan]]u). Nakon islamske revolucije [[1979]]. Iran je postao republika, ali uz izabrani parlament i predsjednika, odlučujuću riječ u mnogim pitanjima i pravo veta na većinu odluka imaju vjerske vođe na čelu s vrhovnim vođom (ovu funkciju je do svoje smrti [[1989]]. obavljao [[Ruhollah Khomeini|Ajatolah Homeini]]). Iranska ekonomija se temelji na proizvodnji [[nafta|nafte]] i [[poljoprivreda|poljoprivrede]]. Iran je četvrti po veličini izvoznik nafte i ima 10% poznatih svjetskih rezervi. Industrijska proizvodnja zaostaje po produktivnosti za zemljama usporedivog BDP-a. S obzirom na bogatu historiju, Iran posjeduje bogato kulturno nasljeđe koje se dijelom ogleda u činjenici da na teritoriji Irana postoji 21 mjesto sa [[UNESCO]]-ove [[Svjetska baština|Svjetske baštine]], po čemu je Iran treća država u Aziji i 11. u svijetu.<ref>{{cite web |title=World Heritage List |url= http://whc.unesco.org/en/list/ |publisher=[[UNESCO]]}}</ref> Iran je multikulturalna zemlja koja se sastoji od brojnih etničkih i jezičkih grupa, a najbrojniji su Persijci (61%), [[Azeri]] (16%), [[Kurdi]] (10%) i [[Luri]] (6%).<ref>[https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html Spisak država sa upisanom svjetskom baštinom]</ref> [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad je [[Teheran]], koji je sa oko 8,7 miliona stanovnika u gradu i oko 15 miliona u metropolitanskom području drugi najmnogoljudniji grad Bliskog istoka (poslije [[Kairo|Kaira]]) i 24. najmnogoljudnije metropolitansko područje na svijetu.<ref>{{Cite web |url=http://www.citymayors.com/statistics/urban_2006_1.html |title=The world's largest cities and urban areas in 2006 |website=City Mayors |access-date=5. 2. 2021}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Irana}} {{Dodatne informacije|Hronologija iranske historije}} Historija Irana proteže se na period od nekoliko hiljada godina unazad i jedna je od najstarijih na svijetu. Vremenski obuhvata velik broj civilizacija koje su živjele na [[Iranska visoravan|iranskoj visoravni]], od [[Šahri Sohta|Šahri Sohte]] u [[Sistan]]u iz [[Bronzano doba|bronzanog]] doba te [[Džiroftska kultura|Džiroftske kulture]] i [[Elam|Elamitskog kraljevstva]], preko Ahemenidskog, Partskog i Sasanidskog carstva, sve do današnje Islamske Republike Irana. === Prahistorija === [[Datoteka:Cave_painting_in_Doushe_cave,_Lorstan,_Iran,_8th_millennium_BC.JPG|thumb|lijevo|upright=1.25|Pećinski crtež iz pećini Doushe, Lorestan, iz 8. milenijuma p.n.e.]] Najraniji provjereni arheološki artefakti u Iranu, poput onih iskopanih u Kashafrudu i Ganj Paru na sjeveru Irana, potvrđuju ljudsko prisustvo u Iranu još od najranijeg [[paleolit]]a. Iranski [[Neandertalac|neandertalski]] artefakti iz srednjeg perioda paleolita pronađeni su uglavnom u regiji [[Zagros]], na mjestima kao što su Warwasi i Yafteh. Od 10. do 7. milenija p.n.e, rane poljoprivredne zajednice počele su se razvijati u i oko regije Zagros, u zapadnom Iranu, uključujući Chogha Golan, Chogha Bonut i Chogha Mish. Osnivanje grupisanih zaselaka na području Suze, kako je utvrđeno [[Datiranje ugljikom-14|datiranjem ugljikom]], desilo se tokom perioda od 4395/3955 do 3680/3490 godine p.n.e. Na desetinama prahistorijskih nalazišta širom Iranske visoravni ukazuje na postojanje drevnih kultura i urbanih naselja u četvrtom milenijumu p.n.e. Tokom [[Bronzano doba|bronzanog doba]] na teritoriji današnjeg Irana živjelo je nekoliko civilizacija, uključujući [[Elam]], [[Jiroft]] i kulturu [[Zayanderud]]. Elam, najistaknutija od ovih civilizacija, razvila se na jugozapadu zajedno s onima u Mezopotamiji i nastavila svoje postojanje sve do pojave iranskih carstava. Pojava pisma u civilizaciji Elam vremenski se desila paralelna sa pojavom pisma u Sumeru, a klinasto pismo Elamita počelo se razvijati od 3. milenijuma p.n.e. Od 34. do 20. vijeka p.n.e, sjeverozapadni Iran bio je dio [[Kura−Araksa|kulture Kura-Araksa]], koja se protezala na susjedni [[Kavkaz]] i [[Anadolija|Anadoliju]]. Od najranijeg perioda 2. milenijuma p.n.e, [[Asirija|Asirci]] su se naselili u dijelovima zapadnog Irana i stavili regiju pod svoju kontrolu. == Geografija == {{Glavni|Geografija Irana}} [[Datoteka:Kandelu 9.JPG|mini|Rijeka [[Haraz]]]] [[Datoteka:Persian Leopard sitting.jpg|mini|Perzijski leopard]] [[Datoteka:Bandar-e Anzali coast.jpg|mini|Bandar-e Anzali]] Iran se nalazi između [[Pakistan]]a i [[Afganistan]]a na istoku, [[Turkmenistan]]a i [[Kaspijsko jezero|Kaspijskog jezera]], [[Azerbejdžan]]a, [[Armenija|Armenije]] i [[Gruzija|Gruzije]] na sjeveru i [[Turska|Turske]] i [[Irak]]a na sjeverozapadu. Na jugu Iran izlazi na [[Perzijski zaliv]]. Površina zemlje iznosi 1,64 kvadratna kilometra. Najveći dio Irana čine [[Vrhovi Irana|planine i visoravni]]. Sjeverozapadni, sjeverni, sjeveroistočni i jugozapadni dio zemlje zauzimaju planine. Na sjeveru su [[Elbrus]] i [[Kopet Dag]], na sjeveroistoku su obronci [[Hindukuš]]a, a na zapadu masiv [[Zagros]]a. Zagros i Elbrus na sjeverozapadu se sučeljavaju i obrazuju gotovo jedinstvenu planinsku zonu. Iranske planine su mlađeg nastanka. Između planinskih masiva, u centralnim prostorima Irana, nalazi se prostrana, blago zatalasana visoravan. Ona se nalazi na visini od 700 do 1.000 metara. Neki njeni dijelovi imaju karakter pustinje. Najveće pustinje su: [[Velika slana pustinja]] i pustinja [[Lut (pustinja)|Lut]]. Pravog nizinskog zemljišta ima malo. Nizine se nalaze uz Kaspijsko jezero i kao veoma uzak i isprekidan pojas, uz primorje Perzijskog zaliva. Privredno su najznačajnije nizine uz tok [[Šat el Araba]] i njegove pritoke [[Karun]], na granici prema [[Irak]]u. === Klima === Veći dio zemlje ima suhu kontinentalnu klimu sa veoma toplim ljetima i prilično hladnim zimama. Unutrašnjost Irana je veoma sušna, a često i bezvodna. Prostori uz [[Kaspijsko jezero]] i [[Perzijski zaliv]] imaju povoljniju klimu. U ovim predjelima ljeta nisu pretopla, a ni zime nisu hladne. Oba primorja su mnogo vlažnija od unutrašnjosti zemlje. Godišnje padavine se kreću između 135&nbsp;mm i 355&nbsp;mm. ===Vode=== Iran je suh i bezvodan. Njegove najveće rijeke pripadaju poriječju [[Šat el Arab]]a, odnosno slivu Perzijskog zaliva i Kaspijskog jezera. Šat el Arab je pogranična rijeka prema Iraku. Iranu pripada rijeka [[Karun]], lijeva pritoka Šat el Araba. U Kaspijsko jezero ulijeva se Kizil Uzena. U unutrašnjosti zemlje su zatvoreni slivovi slanih jezera. Najveće slivove imaju [[Urmia]], [[Darja]] i [[Naman]] jezero. ===Flora i fauna=== Biljni pokrov Irana je dosta siromašan. Uz tipično pustinjsku vegetaciju, u oblasti visoravni zastupljena je vegetacija oskudnih stepa. Prostorno ograničene šume nalaze se jedino uz priobalje Kaspijskog jezera. Životinjski svijet u Iranu je zbog velikog broja bioma i staništa vrlo raznolik. U polupustinjskim područjima živi veliki broj velikih [[Mačke|mačaka]] kao [[Obični ris|evrazijski ris]], [[manul]] i preživači [[indijska gazela]] ili [[perzijska gazela]]. Neke od njih nalaze se pred istrebljenjem kao iranski gepard kojih je još ostalo od 50 do 60, a na sjeveroistoku žive i malobrojni [[lav]]ovi. U Iranu postoji mnogo endemskih vrsta kao [[perzijski jelen]] kojeg danas ima još vrlo malo. Na području države živi i veliki broj ptičjih vrsta kao: [[riđi mišar]], [[obična vjetruška]], [[orao bradaš]] i dr. U šumama na sjevernom gorju mogu se naći [[divlja svinja|divlje svinje]], [[medvjedi]], [[jelen]]i i [[kozorog|kozorozi]]. ==Politika== {{Glavni|Iranska politika}} [[Datoteka:Schema gvt iran.png|mini|lijevo|400px|Političke institucije u Iranu]] Stvaranjem islamske republike u Iranu, stvoren je i jedinstven sistem vlasti u svijetu. Iran je jedina službeno [[Šiitski islam|šiitska]] država u muslimanskom svijetu. Islamska republika Iran je praktički i jedina [[teokratija]] u svijetu, tj. smatrajući da vlast dolazi od [[Bog]]a, moć leži u rukama svećenstva. Ovaj oblik teokratije počiva na načelu ''[[velayat-e faqih]]'' (ولایت فقیه) kojeg je u 1960-ima teorizirao [[ajatolah]] [[Ruholah Homeini]], prvi ''Vođa Revolucije''. Također u ovom sistemu postoji i predstavnička dimenzija, budući da je priznata i vladavina naroda, te se putem izbora izabire predsjednik republike, zastupnici i članovi vijeća stručnjaka. Na čelu države nalazi se Vrhovni vođa (Rahbar) koji ima funkciju šefa države i glavnokomandujućeg vojskom. On određuje opći smjer razvoja države, vanjsku i unutrašnju politiku. On postavlja rukovodioce vojnih i policijskih struktura, državnih medija, kao i 6 od 12 članova ''Vijeća čuvara''. Njega bira ''Skupština stručnjaka''. Član 57. Ustava kaže da se uprava Iranom vrši od strane [[zakonodavna vlast|zakonodavne]], [[izvršna vlast|izvršne]] i [[sudska vlast|sudske]] vlasti koje funkcionišu pod kontrolom apsolutnog upravljanja vjerskog Vođe. Ovaj član određuje i nezavisnost tri grane vlasti jedne od druge. [[Izvršna vlast|Izvršnu vlast]] vrši [[predsjednik Irana]]. On rukovodi radom kabineta ministara. Predsjednik praktično vrši funkciju predsjednika vlade, pozicije koja je ukinuta ustavnim amandmanom [[1989.]] godine. U iranskom parlamentu, medžilsu, bira se vlada koju čini 22 ministarstva. Pored toga postoji i 10 potpredsjednika koje također bira parlament. Vojska nije pod vlašću Vlade a ministar odbrane se postavlja tek uz saglasnot ''Vrhovnog vođe''. Predsjednik se bira na općtim izborima na mandat od 4 godine i na to mjesto može biti biran dva puta za redom. Kandidaturu za predsjednika odobrava ''Vijeće čuvara''. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] čini ''Medžlis'' odnosno Narodna konsultativna skupština– jednodomni parlament Irana koji čini 290 poslanika koji se biraju na direktnim izborima na 4 godine. Njegovi zadaci su donošenje zakona i budžeta kao i ratifikacija međunarodnih dogovora. Kandidate za izbore takođe odobrava ''Vijeće čuvara''.<ref>* http://azil.rs/news/view/islamska-republika-iran {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304123105/http://azil.rs/news/view/islamska-republika-iran |date=4. 3. 2016 }}</ref> ===Pravosudni sistem=== Ustav iz [[1979.]] godine je uspostavio pravni sistem baziran na šerijatskom pravu. Krivični zakon je donijet [[1985.]] Najviše pravno tijelo je Vrhovni sud i četvoročlano Visoko vijeće pravosuđa, koji zajedno vrše nadgledanje nad sprovođenjem zakona i zaduženi su za formiranje pravosudne politike. Vrhovni vođa postavlja javnog tužioca i predsjednika Vrhovnog suda koji ima 16 ogranaka. Tokom prvog mandata [[Mohameda Hatamij]]a ([[1997]]-[[2001]]), pravosuđe je dobilo sopstvenu obavještajnu službu koja je odgovorna samo šefu pravosuđa i Vrhovnom vođi. Najviši sud je Vrhovni sud čije članove postavlja šef pravosuđa. On se bira na 5 godina od strane Vrhovnog vođe i također je zadužen za sastavljanje spiska kandidata za ministra pravde. Vrhovni sud ima 33 regionalne kancelarije, ali se 31 nalazi u [[Teheran]]u. Vrhovni sud nadgleda sprovođenje zakona od strane nižih sudova, postavlja presedane, i funkcioniše kao apelacioni sud. Javni sudovi sude građanske i krivične slučajeve na pokrajinskom i lokalnom nivou. Revolucionarni sudovi sude za slučajeve političkih prekršaja i nacionalne bezbjednosti. Duhovni sud, koji se nalazi izvan sudskog sistema, i koji odgovara direktno Vrhovnom vođi sudi pripadnicima sveštenstva uključujući ideološke prekršaje. Postoje takođe specijalni sudovi za pripadnike bezbjednosnih snaga i vladine službenike. Sudije svih sudova moraju biti stručnjaci iz oblasti islamskog prava. ===Ustav=== Ustav Irana je donijet [[24. oktobar|24. oktobra]] [[1979.]] a stupio je na snagu [[3. decembar|3. decembra]] [[1979.]] godine. Mijenjan je amandmanima [[1989.]] godine. Zamijenio je perzijski Ustav iz [[1906.]] godine. Donijet je nakon referenduma a autor ustava je Skupština stručnjaka. Skupština stručnjaka je tijelo od 86 mudžtahida (poznavalaca šerijatskog prava) koje između ostalog bira Vrhovnog vođu. Članovi savjeta se biraju direktnim izborom na period od 8 godina i u obavezi su da zasjedaju dva puta godišnje. Nacrt Ustava je uradio [[Mehdi Bazargan]] u junu [[1979.]] i baziran je na Ustavu Francuske iz [[1958.]] Funkcija premijera koja je preuzeta iz francuskog ustava je ukinuta amandmanom iz [[1989.]] Ustav se dosta razlikuje između članova, pa se tako 1. i 2. član pozivaju na [[Bog]]a, 6. utvđuje demokratska načela izbora dok se u 8. glavi sva prava podređuju 12-članom ''Vijeću čuvara'' i ''Vrhovnom vođi''. U preambuli je opisan put Irana ka Islamskoj revoluciji. ===Administrativna podjela=== {{Glavni|Iranske pokrajine}} Pokrajine se administriraju iz lokalnog centra, obično najvećeg grada. Upravnik pokrajine je guverner (استاندار: ostāndār), kojeg postavlja Ministarstvo unutrašnjih poslova, a odobrava vlada. Do [[2004.]] Iran je imao 28 pokrajina. Nakon donešenog zakona, pokrajina Khorasan je podjeljena u tri nove: Sjeverni Khorasan, Razavi Khorasan i Južni Khorasan. {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Teheranska pokrajina|Teheran]] # Qom # Markazi # Qazvin # Gilan # Ardabil # Zanjan # Istočni Azerbejdžan # Zapadni Azerbejdžan # [[Kurdistanska pokrajina|Kurdistan]] # Hamadan # Kermanshah # Ilam Province # Lorestan # Khuzestan || <ol start=16> <li>Chahar Mahaal i Bakhtiari <li>Kohkiluyeh i Buyer Ahmad <li>Bushehr <li>Fars <li>Hormozgan <li>Sistan i Baluchistan <li>Kerman <li>Yazd <li>Esfahan <li>Semnan <li>Mazandaran <li>Golestan <li>Sjeverni Khorasan <li>Razavi Khorasan <li>Južni Khorasan ||[[Datoteka:IranNumbered.png|270px]] |} == Privreda == {{Glavni|Privreda u Iranu}} === Obrazovanje i nauka === Sistem obrazovanja u Iranu je veoma centralizovan. Osnovno i srednje obrazovanje je u nadležnosti Ministarstva prosvjete dok je visoko obrazovanje u nadležnosti Ministarstva nauke i tehnologije. Stopa pismenosti odraslih u 2008. godini u Iranu je iznosila 85,0%, u odnosu na 36,5% iz 1976. godine.<ref>http://data.uis.unesco.org/?ReportId=210</ref> Uslov za upis na neku od visokoškolskih ustanova je diploma srednje škole i položen državni univerzitetski prijemni ispit. Mnogi studenti završe i preduniverzitetski kurs u trajanju od jedne ili dvije godine. Iran je jedina zemlja na Bliskom istoku sa srednjom školom ekvivalentnoj A-nivou, standardizovanom američkom testu (SAT) i međunarodnom maturom. Visoko obrazovanje je podijeljeno na više nivoa. Kārdāni diploma (poznata i kao ''fowq e diplom'') se ostvaruje nakon 2 godine visokog obrazovanja, kāršenāsi (poznata i kao ''licāns'') je diploma koja se stiče nakon završene 4 godine visokog obrazovanja i ''kāršenāsi e aršad'' je diploma magistra (master) koja se stiče nakon završene još dvije godine studija i nakon koje kandidat stiče pravo da pristupi doktorskom programu.<ref>{{Cite web |url=http://www.wes.org/ca/wedb/iran/firedov.htm |title=Arhivirana kopija |access-date=18. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120224011506/http://www.wes.org/ca/wedb/iran/firedov.htm |archive-date=24. 2. 2012 |url-status=dead }}</ref> Prema ''Webometrics Ranking of World Universities'', najbolji rangirani univerzitet u zemlji među univerzitetima u svijetu su Univerzitet u Teheranu (363. u svijetu), Teheranski univerzitet medicinskih nauka (385.), Tarbiat Modares univerzitet (603.) i Ferdowsi univerzitet u [[Mašhad]]u (664.).<ref>http://www.webometrics.info/en/Asia/Iran%20%28Islamic%20Republic%20of%29 Pristupljeno 18. maja 2015. godine</ref> ==Oružane snage== {{Glavni|Oružane snage Irana}} [[Datoteka:Seal of the General Staff of the Armed Forces of the Islamic Republic of Iran.svg|mini|desno|200px|Grb Oružanih snaga Irana]] Oružane snage Islamske Republike Iran sastoje se od regularne vojske ''Arteš'' ([[perzijski]]: ارتش جمهوری اسلامی ایران), Revolucionarne garde ''Pasdaran'' ([[perzijski]]: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی), te policije ([[perzijski]]: نيروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران). Navedene snage bez policije uključuju 945.000 aktivnih pripadnika. Sve grane oružanih snaga spadaju pod zapovjedništvo Vrhovnog štaba oružanih snaga. Ministarstvo odbrane i logistike je zaduženo za planiranje logistike i finansiranje oružanih snaga i nije uključeno u izvršno vojno zapovjedništvo. * ''Regularne oružane snage Irana'' sastoje se od Kopnene vojske, Ratne mornarice, Ratne avijacije i Protuzračne odbrane. Te snage uključuju 820,000 ljudi; kopnena vojska 650,000, ratna mornarica 70,000, te ratna avijacija 100,000 ljudi. * ''Revolucionarna garda'' prema pretpostavkama broji 125,000 članova u pet grana; vlastitoj ratnoj mornarici, ratnoj avijaciji, kopnenim snagama, Quds specijalnim snagama, te Basiju (''Basidžu''). * ''Basij'' je volonterska paravojna formacija pod zapovjedništvom Revolucionarne garde. Broj članova je kontraverzan; iranski izvori tvrde kako paravojska broji 12.6 miliona ljudi (uključujući žene), od čega je 3 miliona sposobno za borbu. Isti izvori navode kako se paravojska sastoji od 2,500 bataljona od kojih je dio stalno zaposlen. Neki zapadni izvori iz [[2005.]] navode kako Basij ima 90,000 aktivnih članova, 300,000 rezervista, te milion članova koji mogu biti mobilizirani za rat.<ref>[[GlobalSecurity.org]], [http://www.globalsecurity.org/intell/world/iran/basij.htm]</ref> Iranske oružane snage smatraju se najmoćnijima na [[Bliski istok|Bliskom istoku]] prema ocijeni američkog generala Johna Abizaida<ref>http://www.spacewar.com/reports/Iran_Favors_Asymmetric_Strategy_In_Joust_With_US_999.html</ref>. <center><gallery> |Tenk Zulfiqar |Fateh-110 Datoteka:A formation of Iranian Tomcats in flight.jpg|F-14 Tomcat Datoteka:Iranian kilo class submarine.jpg|Podmornica klase Kilo </gallery></center> ==Stanovništvo== [[Datoteka:Iran Population (1880-2016).jpg|thumb|300px|left|Promjene broja stanovnika Irana]] Prema popisu stanovništva iz [[2011.]] godine, Iran je imao 75 miliona stanovnika,<ref name="census 2011">{{Cite web |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151223181433/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |archive-date=23. 12. 2015 |url-status=dead }}</ref> s tim da se u odnosu na period iz [[1956.]] godine taj broj povećao 4 puta. Između [[1976.]] i [[1986.]] godine prosječni godišnji rast populacije iznosio je gotovo 4%, ali zbog smanjenja nivoa plodnosti taj rast je smanjen na 1,3% u periodu između [[2006.]] i [[2011.]] godine. Prosječna naseljenost Irana je dosta mala. Na kvadratnom kilometru prosječno živi nešto više od 33 stanovnika. Najgušće su naseljeni primorja uz [[Kaspijsko jezero]] i [[Perzijski zaliv]], zatim riječne doline i planinske podgorine uz primorja. Unutrašnjost zemlje, prije svega pustinjski krajevi, veoma je rijetko nastanjena. Zbog jako visokog nataliteta, Iran ima pretežno mlado stanovništvo. U Iranu žive pripadnici oko 100 različitih etničkih skupina. Postoje dva glavna porijekla ovih skupina, indoeuropsko i turkijsko. Glavne etničke skupine su [[Perzijanci]] (51%), [[Azeri]] (24%), [[Gilaki]] i [[Mazandarani]] (8%), [[Kurdi]] (7%), [[Arapi]] (3%), [[Beludži]] (2%), [[Luri]] (2%), [[Turkmeni]] (2%), [[Kašgajci]], [[Armenci]], [[Židovi,]] [[Gruzijci]], [[Asirci]], [[Čerkezi]], [[Tati]], [[Paštunci]] i drugi (1%). {| class="wikitable" style="text-align: center;" |+ '''Rezultati popisa stanovništva<ref name="census 2011">{{Cite web |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=13. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151223181433/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Iran/Iran-2011-Census-Results.pdf |archive-date=23. 12. 2015 |url-status=dead }}</ref><ref name="UN Demographic Yearbooks">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2.htm#2001 UN Demographic Yearbooks]</ref>''' |-bgcolor="#e0e0e0" ! Godina ! Stanovništvo ! Prosječni godišnji<br /> rast u (%) ! Gustoća<br />stanovništva u /km<sup>2</sup> ! Procenat gradskog<br />stanovništva u (%) |- |align=right|01-11-1956||18,954,704|| ||12||31.4 |- |align=right|01-11-1966||25,785,210||3.1||16||~37.5 |- |align=right|01-11-1976||33,708,744||2.7||20||47.0 |- |align=right|22-11-1986||49,445,010||3.9||30||~54.0 |- |align=right|01-11-1996||60,055,488||2.0||36||~61.0 |- |align=right|01-11-2006||70,495,782||1.6||43||68.5 |- |align=right|01-11-2011||75,149,669||1.3||46||71.4 |} ===Jezik=== {{Glavni|Iranski jezici}} Službeni jezik Irana je [[perzijski jezik|perzijski]] (lokalno zvan: فارسی Faarsi), koji pripada iranskoj podskupini indoiranskih jezika, i to u satem-jezike. Ovaj jezik je materinji jezik nešto više od polovine stanovnika Irana, te je jedini službeni administrativni jezik u međunarodnim odnosima. Osim perzijskog, lokalno se koristi još 15 regionalnih službenih jezika. Glavne jezične skupine su: indoiranski jezici: perzijski jezik i perzijski dijalekti (63,3%), [[kurdski]] (7%), [[balučijski]], [[lurski]], turkijski jezici: [[azerski]] (13%), [[turkmenski]] (1,4%), [[kaškajski]], [[turski]], te [[arapski]] i [[armenski]].<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=450&Itemid=244 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141112013608/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=450&Itemid=244 |date=12. 11. 2014 }}</ref> ===Religija=== {{Glavni|Religija u Iranu}} [[Datoteka:Tehran Mosque, Palestinian square.jpg|mini|desno|300px|Džamija u [[Teheran]]u]] Više od 99% stanovništva Irana su muslimani od čega njih 90% su ši'itski muslimani, pripadnici službene državne religije, oko 9% su muslimani suniti.<ref>* https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |date=3. 2. 2012 }}</ref> Uz Iran, samo još [[Irak]], [[Azerbajdžan]] i [[Bahrein]] imaju više od polovice stanovništva koje pripada šiitskom islamu. Na području Irana nalaze se dva šiitska svetišta: [[Mašhad]] u kojem je pokopan [[imam]] [[Ali ar-Rida|Reza]] odnosno [[Kom]] u kojem je pokopana njegova sestra Fatima. Kom je vrlo važan šiitski vjerski centar zajedno s [[Nadžaf]]om u Iraku. Osim islama, ustavom su službeno priznate još tri religije: [[kršćanstvo]], [[judaizam]] i [[zoroastrizam]] koji imaju svoje predstavnike u parlamentu (''Madžlis''). Postoje procjenjuje da danas u Iranu živi oko 8.000 asirskih kršćana, koji pripadaju kaldejskoj crkvi. Po članku 14 iranskog ustava, vlada mora poštivati prava nemuslimana sve dok njihovo djelovanje nije usmjereno protiv islama i Islamske republike Iran.<ref>* http://www.jurispolis.com/dt/mat/dr_ir_constit1979/dt_ir_constit1979_chap03.htm#_Toc96573761 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070314082145/http://www.jurispolis.com/dt/mat/dr_ir_constit1979/dt_ir_constit1979_chap03.htm#_Toc96573761 |date=14. 3. 2007 }}</ref> {| class="wikitable" style="text-align: right;" |+ '''Religijska pripadnost stanovništva u Iranu, popisi od 1956. do 2011.<ref name="census 2011"/><ref name="UN Demographic Yearbooks"/>''' |-bgcolor="#e0e0e0" ! rowspan="2" | Religija ! colspan="2" | Popis 1956. ! colspan="2" | Popis 1966. ! colspan="2" | Popis 1976. ! colspan="2" | Popis 2006. ! colspan="2" | Popis 2011. |-bgcolor="#e0e0e0" ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % ! Broj ! % |- |align=left|[[Muslimani]]||18,654,127||98.4||24,771,922||98.8||33,396,908||99.1||70,097,741||99.4||74,682,938||99.4 |- |align=left|[[Kršćani]]||114,528||0.6||149,427||0.6||168,593||0.5||109,415||0.2||117,704||0.2 |- |align=left|Zoroastrianci||15,723||0.1||19,816||0.1||21,400||0.1||19,823||0.0||25,271||0.0 |- |align=left|Jevreji||65,232||0.3||60,683||0.2||62,258||0.2||9,252||0.0||8,756||0.0 |- |align=left|Ostali||59,256||0.3||77,075||0.3|| || ||54,234||0.1||49,101||0.1 |- |align=left|Unknown||45,838||0.2|| || ||59,583||0.2||205,317||0.3||265,899||0.4 |} ==Kultura== {{Glavni|Kultura Irana}} Na prostorima [[Bliski istok|Bliskog istoka]] i [[Centralna Azija|centralne Azije]] Iranska kultura je uvijek zauzimala veliki značaj, a [[perzijski jezik]] je smatran jezikom intelektualaca. Iransku kulturu karakteriše mnoštvo običaja i tradicija, islam u [[Šiitski islam|šiitskom]] obliku, [[Iranski jezici|jezik]], bogata [[Iranska mitologija|mitologija]], veze sa [[Zoroastrizam|zoroastrizmom]], bogata umjetnost, te poezija i [[Perzijska književnost|perzijska]], [[Kurdska književnost|kurdska]], [[Azerska književnost|azerska]] i druge književnosti. ===Književnost=== {{Glavni|Perzijska književnost}} Perzijska književnost postoji već 2.500 godina. Najbitnija djela perzijske književnosti nastala su u vrijeme islamskog osvajanja ovog prostora. Dolaskom [[Abasidi|Abasida]] na vlast mnogi perzijanci postaju pisari i pjesnici. U to vrijeme su pisali i na arapskom i na perzijskom jeziku, međutim kasnije perzijski jezik postaje dominantan u književnim krugovima. Najpoznatiji perzijski pjesnici su: [[Sadi]], [[Hafiz]], [[Firdusi]], [[Nizami]], [[Hajjam]] i [[Rumi]]. Njihova djela su čitana u cijelom svijetu. Perzijska književnost je posebno prepoznatljiva po epskoj, historijskoj, filozofskoj, ljubavnoj i sufijskoj poeziji. Moderna iranska književnost je manje poznata. Od modernih pisaca, ističu se: [[Sadek Hedajat]], [[Ali Šarijati]], [[Ferejdun Moširi]] i [[Foruk Farohzad]]. ===Arhitektura=== {{Glavni|Iranska arhitektura}} Ova umjetnost je jedna od stupova civilizacije velikih drevnih naroda i iranske bogate civilizacije, stare hiljade godina. Glavni tipovi građevina klasične iranske arhitekture su džamije i palače. Perzijsku arhitekturu karakteriziraju velike kupole koje se često mogu vidjeti na bazarima i džamijama. Ove kupole su obično uređene mozaicima. Perzijanci su poznati po upotrebi [[matematika|matematike]], [[geometrija|geometrije]] i [[astronomija|astronomije]] u arhitekturi. Iran se nalazi na sedmom mjestu [[UNESCO]]-ovog popisa zemalja po broju arheoloških ruševina. Petnaest [[UNESCO]]-ovih spomenika svjetske baštine djela su iranske arhitekture, a Mauzolej u Halikarnasu označen je kao jedno od sedam drevnih svjetskih čuda. Arhitekturu kao i ostala područja možemo podijeliti na dva razdoblja, predislamsko i islamsko razdoblje.<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=436&Itemid=226 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111173921/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=436&Itemid=226 |date=11. 11. 2014 }}</ref> <center><gallery> Datoteka:Arge Bam Arad edit.jpg|Bamska citadela, sagrađena 500. p.n.e. Datoteka:Persepolis 24.11.2009 11-49-59.jpg|Perpolis |Azadi </gallery></center> ===Muzika=== {{Glavni|Iranska muzika}} [[Datoteka:Ali Tajvidi.jpg|mini|lijevo|160px|[[Ali Tajvidi]], kompozitor]] Iranska muzika ima drevne korijene, a zahvaljujući [[Grčka|grčkim]] historičarima i arheološkim dokazima pouzdano se zna da su se Iranci muzičkim instrumentima služili čak i u davnom ahemenidskom periodu. Iako je na iransku muziku kroz zadnjih nekoliko decenija djelovao i strani utecaj, ona se može smatrati direktnim nasljednikom muzičke tradicije iz sasanidskog perioda o kojoj su poznati brojni detalji. Perzijska muzika je prvenstveno intimna i spontana. Iranski muzičar ne svira i ne pjeva na osnovu pisanih nota, već improvizira u okviru sedam modalnih struktura, poznatih pod nazivom ''dastgah'', koje su više melodijske nego harmonijske.<ref>http://bosnian.irib.ir/radiokultura/iranska-umjetnost/iranska-muzika/item/139266-iranska-glazba</ref> Iranska pop muzika je razvijena [[1970te|1970-ih]], a koristila je autohtone oblike i muzičke instrumente uz dodatak [[Električna gitara|električne gitare]] i nekih drugih karakteristika. Najpoznatija pjevačica tog perioda je [[Guguš]]. Nakon revolucije iz [[1979.]] godine, pop-muziku zapadnjačkog tipa potisnula je renesansa klasične perzijske muzike u kojoj su se istaknuli mnogi poznati nacionalni i međunarodni izvođači kao [[Mohammad Reza Lotfi]], [[Hossein Alizade]], [[Šahram Nazeri]] i [[Mohammad-Reza Šadžarijan]]. Jedan od najpopularnijih tradicionalnih iranskih instumenata je [[tar]] ([[Perzijski jezik|perz.]] ''žica'') iz kojeg se razvio i savremeni muzički instrument, [[gitara]]. ===Gastronomija=== {{Glavni|Iranska kuhinja}} Gastronomija je vrlo raznolika u Iranu, svaka pokrajina ima svoja vlastita jela, kao i način pripreme i gastronomsku tradiciju. Perzijska kuhinja je vrlo ekonomična, posebno što se tiče upotrebe mesa. Za pripremanje umaka koji se poslužuje uz rižu koriste se razni začini i druge namirnice, što umak čini bogatijim i daje mu izvrstan okus. [[Riža]], razno [[povrće]], [[žitarice]] i meso najčešće su namirnice u ishrani Iranaca. U lokalnim mjestima najviše se jede povrće. Nacionalna jela su ''ćelo kebab'' (ćevap s rižom), piletina i supa. Iranska kuhinja općenito nije začinjena. Na sjeveru se najčešće spremaju jela s ribom, a na jugu se jedu škampi. Od ikre jesetre koja se lovi u [[Kaspijsko jezero|Kaspijskom jezeru]] dobiva se najkvalitetniji kavijar na svijetu. U iranskim hotelima i restoranima mogu se naručiti i biftek, odrezak, špageti, pizze. U nekim restoranima kao specijalitet služi se ćelo kebab i piletina. Budući da su islamske vjere, Iranci u ishrani koriste meso koje mora biti halal, zaklano po vjerskim propisima.<ref>* http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=454&Itemid=248 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111155929/http://iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=454&Itemid=248 |date=11. 11. 2014 }}</ref> ===Kinematografija=== {{Glavni|Iranska kinematografija}} [[Datoteka:Asghar Farhadi Cannes 2013.jpg|mini|desno|180px|[[Asghar Farhadi]], filmski režiser]] Prvi korak u upoznavanju filma iranskoj publici, samo nekoliko godina kasnije od Evrope, učinio je [[Mirza Ebrahim Khan Safafbashi]], službeni fotograf tadašnjeg iranskog šaha [[Mozaffaraddin Shaha]]. Khanbaba Motazedi se također smatra jednim od prvih filmaša u Iranu. Od [[1941.]] do [[1968.]] godine iranska kinematografija imala je mnogo jeftinih, kičastih filmova, sa jeftinom melodramatikom. Krajem 1960-ih mnogi iranski filmaši uspjeli su napraviti nekonvencionalne filmove koji su bili u oštrom kontrastu sa dotadašnjim jeftinim filmovima. Nakon pobjede Islamske Revolucije u februaru [[1979.]] godine, iranski film također je doživio velike transformacije. Budući da je većina filmova prije Revolucije bila u kontrastu sa Islamskim vrednotama, takva djela su zabranjena i samo nekoliko pred-Revolucionarnih filmova, uz nekoliko stranih filmova dozvoljeno je prikazivati u kinima. Iz iranske kinematografije pojavili su se brojni režiseri svjetske klase, kao [[Abas Kijarostami]] i [[Asgar Farhadi]]. Stalna prisutnost iranskih filmova na brojnim prestižnim međunarodnim festivalima kao [[Filmski festival u Cannesu|Canneski festival]], [[Venecijanski filmski festival|Venecijanska mostra]] ili [[Berlinski filmski festival|Berlinale]] privukli su pažnju publike na Iransku kinematografiju. == Također pogledajte == * [[Šahname]] * [[Iranska visoravan]] * [[Piranshahr]] * [[Gabbeh]] * [[Neda Agha-Soltan]] == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} * [http://www.president.ir Stranica predsjednika] * [https://www.youtube.com/watch?v=U9-lnlkynHg Svijet na dlanu - Iran, 1. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=1_hsvmgyK84 Svijet na dlanu - Iran, 2. dio], Kontki Travel - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=-H7Oid9IjNI Svijet na dlanu - Iran, 3. dio], Kontiki Travel - Zvanični kanal {{Države Azije}} {{OPEC}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Iran]] [[Kategorija:Islamske republike]] [[Kategorija:Članice BRICS-a]] di65m74s4qwq9yhw1umnu2khc4whh9u Obala Slonovače 0 11183 3734235 3675464 2025-07-11T09:07:32Z Panasko 146730 koja je poenta staviti naslov i šablon proširiti sekciju ako se nikada ne proširi 3734235 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime =République de Côte d'Ivoire| zvanično_ime =Republika Obala Slonovače| ime_genitiv =Obale Slonovače| zastava =Flag of Cote d'Ivoire.svg| grb =Coat of Arms of Côte d'Ivoire.svg| mapa =LocationCotedIvoire.svg| službeni_jezik =[[francuski jezik|francuski]]| glavni_grad =[[Yamoussoukro]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Alassane Ouattara]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Robert Beugré Mambé]]| po_površini_na_svijetu =68.| površina =322.460| procenat_vode =1,4| po_broju_stanovnika_na_svijetu =| stanovnika =18.013.409| gustoća =56| nezavisnost =[[7. august]] [[1960]]| valuta =[[CFA franak]]| vremenska_zona =[[UTC]] +0 | himna ="[[L'Abidjanaise]]"{{Center| }}| internetski_nastavak =[[.ci]]| pozivni_broj =+225| komentar =| |}} '''Republika Obala Slonovače''' je država u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]] koja graniči sa [[Liberija|Liberijom]], [[Gvineja|Gvinejom]], [[Mali]]jem, [[Burkina Faso|Burkinom Faso]] i [[Gana|Ganom]] sa zapadne, sjeverne i istočne strane dok se sa južne strane nalazi [[Gvinejski zaliv]]. [[Glavni grad]] je [[Yamoussoukro]] iako je ekonomski centar i najveći grad lučki grad [[Abidjan]]. Službeni jezik je [[Francuski jezik|francuski]] iako je u upotrebi zastupljeno mnogo urođeničkih jezika. U ovoj državi ukupno je u upotrebi 78 jezika. Od religijskih grupa najzastupljenije su: [[islam]] (pretežno [[Suniti|sunitski]]), [[kršćanstvo]] (uglavnom [[katoličanstvo]]) i neke ad afričkih tradicionalnih religija. Ekonomski razvoj ove nekada najrazvijenije zemlje Zapadne Afrike, zaustavljen je građanskim ratom koji je zemlju podijelio na dva dijela. == Etimologija == Prvobitno, [[Portugal|portugalski]] i [[Francuska|francuski]] trgovci-istraživači su u 15. i 16. vijeku vrlo grubo podijelili zapadnu obalu Afrike na četiri "obale", što odražava resurse dostupne sa svake obale. Ovu obalu su [[Francuzi]] nazvali ''Côte d'Ivoire'', a [[Portugalci]] ''Costa Do Marfim'' - oboje doslovno znače "Obala Slonovače" - ležala je između onoga što je bilo poznato kao ''Guiné de Cabo Verde'', takozvana "Gornja Gvineja" u ''Cap-Vertu'' i Donjoj Gvineji.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/31936341|title=The Cambridge Economic History of the United States|date=1996-2000|others=Stanley L. Engerman, Robert E. Gallman|isbn=5-213-94422-1|location=Cambridge [England]|oclc=31936341}}</ref><ref>{{Cite book|last=Lipski|first=John M.|url=https://www.worldcat.org/oclc/829713377|title=A history of Afro-Hispanic language : five centuries, five continents|date=2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-32160-1|location=Cambridge, UK|oclc=829713377}}</ref> Postojala je i Obala Bibera, poznata i kao "Obala Zrna" (današnja [[Liberija]]), "Obala Zlata" ([[Gana]]) i "Obala Robova" ([[Togo]], [[Benin]] i [[Nigerija]]). Kao i oni, naziv "Obala Slonovače" odražavao je glavnu trgovinu koja se dogodila na tom određenom dijelu obale: izvoz slonovače.<ref name=":0" /><ref>Duckett, William (1853). "Côte Des Dents". ''Dictionnaire de la conversation et de la lecture inventaire raisonné des notions générales les plus indispensables à tous'' (in French). '''6''' (2nd ed). Paris: Michel Lévy frères.</ref><ref>Homans, Isaac Smith (1858). "Africa". ''A cyclopedia of commerce and commercial navigation''. '''1'''. New York: Harper & brothers.</ref><ref>Plée, Victorine François (1868). "Côte des Dents où d'Ivoire". ''Peinture géographique du monde moderne: suivant l'ordre dans lequel il a été reconnu et decouvert'' (in French). Paris: Pigoreau.</ref> == Historija == Nije mnogo toga poznato o Obali Slonovače iz perioda prije dolaska [[Evropa|evropskih]] brodova 1460-tih godina. Glavne etničke skupine su se naselile ne tako davno iz susjednih područja. Narod [[Kru]] je migrirao iz [[Liberija|Liberije]] oko 1600.; [[Senoufo]] i [[Lobi]] migrirali su prema jugu iz [[Burkina Faso|Burkine Faso]] i [[Mali]]ja. Tek u [[18. vijek|18.]] i [[19. vijek]]u narod [[Akan (etnička grupa)|Akan]], uključujući [[Baoulé]], migrirao je iz [[Gana|Gane]] u istočne dijelove zemlje, a [[Malinké]] narod je migrirao iz [[Gvineja|Gvineje]] u sjeverozapadni dio zemlje. U poređenju sa susjednom Ganom, Obala Slonovače nije pretrpila puno trgovinom roblja. == Političke podjele == Podjeljena je na 34 departmana. == Geografija == Nalazi se u zapadnoj Africi. Izlazi na [[Atlantski okean]]. Površina joj je 322 500 km<sup>2</sup>, a ima oko 16 miliona stanovnika. Glavni grad je [[Yamoussoukro]] (''de jure'') i [[Abidjan]] (''de facto''), a ostali veći gradovi su: Buake, Jamusukro, Daloa, Agbovil, San Pedro i dr. Reljef: uz more je nizija, a u unutrašnjosti su brda. Najveći vrh je na 1.750 mnv. Klima je tropska vlažna, a na samom jugu ekvatorijalna. == Privreda == Slabo razvijena zemlja koja osjeća posljedice kolonijalizma. U njenoj privredi veliki kapital imaju amerkanci, francuzi, te ostale evropske zemlje. Najviše ljudi je zaposleno u poljoprivredi (79%). Glavni poljoprivredni proizvodi su: [[šećerna trska]], [[kaučuk]], [[kafa]], [[kakao]], [[uljane palme]], [[banane]], [[kikiriki]], [[kukuruz]], [[šećerna repa]], [[proso]], [[soja]], [[krompir]] Industrija: elektrotehnička, drvna, rafinerija nafte, hemijska, prehrambena, proizvodnja aluminija, kožna, tekstilna. Rude: dijamanti, zlato, nafta, mangan, opljemenjivač čelika, boksit, gvozdena ruda. == Stanovništvo == U ovoj afričkoj zemlji živi oko 40 etničkih grupa. Među njima se ističu po broju Akva na jugu oko 40%, Malinke 20% na sjeverozapadu, Voltaici na sjeveru oko 15%. U gradovima živi oko 40% stanovništva. Abidžan ima oko 3 miliona stanovnika. "Slonovčani" pripadaju raznim religijama oko polovina praktikuje [[animizam]] (većina Akvi i Voltaika), [[islam]] se raširio na sjeverozapadu a u kolonijalno doba počelo se širiti [[kršćanstvo]] u priobalju. === Religija === U religijskom smislu, Obala Slonovače je veoma heterogena sa islamom (gotovo svi su sunitski muslimani, sa manjim dijelom i [[Ahmedije]]) i hrišćanstvom (uglavnom rimokatolici sa manjim brojem [[Protestantizam|protestanata]], prvenstveno [[Metodistima]]) kao glavne religije. Muslimani dominiraju na sjeveru, dok hrišćani dominiraju na jugu države. Prema rezultatima popisa iz 2014. muslimana u Obali Slonovače je bilo 42,9%, kršćana 33,9% (od toga 17,2% katolika, 11,8% evangelista), 19,1% stanovnika koji su se izjasnili kao nereligiozni i uz manji procenat drugih.<ref>http://www.ins.ci/n/documents/RGPH2014_expo_dg.pdf Popis stanovništva i stanova u Obali Slonovače (2014)</ref> == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Côte d'Ivoire}} {{wikiatlas|Côte d’Ivoire}} * {{službeni sajt|http://www.gouv.ci}} Vlade Obale Slonovače *{{CIA World Factbook link|iv|Obala Slonovače}} * [http://www.bbc.com/news/world-africa-13287216 Obala Slonovače] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=CI Obala Slonovače] na "International Futures" {{Geografska lokacija |Centar = Obala Slonovače |Sjever = [[Mali]] / [[Burkina Faso]] |Sjeveroistok = [[Burkina Faso]] / [[Gana]] |Istok = [[Gana]] |Jugoistok = [[Gana]] |Jug = [[Atlantski okean]] |Jugozapad = [[Liberija]] |Zapad = [[Liberija]] / [[Gvineja]] |Sjeverozapad = [[Gvineja]] }} {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Obala Slonovače|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 1fypo94bco0xwbjkztqostjwswi07np Bahrein 0 11767 3734207 3711752 2025-07-11T07:32:15Z Panasko 146730 3734207 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| |izvorno_ime = مملكة البحرين<br /><small>(Mamlakat al-Baḥrayn)</small> |zvanično_ime = Kraljevina Bahrein |ime_genitiv = Bahreina |zastava = Flag of Bahrain.svg |grb = Coat of arms of Bahrain.svg |mapa = LocationBahrain.png |službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]]<ref>[http://www.servat.unibe.ch/icl/ba00000_.html Član 2 Ustava Kraljevine Bahrein]</ref> |glavni_grad = [[Manama]] |vrsta_prve_vlasti = [[Spisak kraljeva Bahreina|Kralj]] |vladar_prva_vlast = [[Hamad ibn Isa Al Halifah]] |vrsta_druge_vlasti = [[Spisak premijera Bahreina|Premijer]] |vladar_druga_vlast = [[Halifah ibn Salman Al Halifah]] |po_površini_na_svijetu = 187 |površina = 780 |procenat_vode = - |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 155 |stanovnika = 1.234.571 |gustoća = 1582 |nezavisnost = [[16. decembar|16. decembra]], [[1971]]. (od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]]) |valuta = [[Bahreinski dinar]] (BHD) |vremenska_zona = [[UTC]]+3 |himna = "[[Bahrainuna]]"<br />("Naš Bahrein"){{Center|[[Datoteka:Bahraini Anthem.ogg]]}} |internetski_nastavak = [[.bh]] |pozivni_broj = +973 |}} '''Kraljevina Bahrein''' ({{ArJ|'''مملكة البحرين'''}}, doslovno ''Kraljevina dvaju mora'') je [[Arapi|arapska država]] sastavljena od 33 ostrva na južnoj obali [[Perzijski zaliv|Perzijskog zaliva]]. Na čelu države je [[kralj]]evska porodica Al-Halifa. Na zapadu je povezan sa [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]] [[autoput]]om ''Kralj Fahd'', koji je zvanično otvoren 25. novembra 1986. [[Katar]] se nalazi jugoistočno od Bahreina, s druge strane Bahreinskog zaliva. == Geografija == Glavno ostrvo Bahrein je površine 578&nbsp;km<sup>2</sup>, a sastoji se od [[krečnjak|krečnjačkog]] platoa visokom 30-60 metara pokrivenog uglavnom pješčanim dinama. U središnjem dijelu ostrva uzdiže se 135 metara visoko brdo Džabal ad-Duhan. Na jugu i jugozapadu Bahreina se prostiru pješčane površine. Samo je sjeverna obala ostrva privredno iskoristiva zbog brojnih arteških bunara i krečnjačkih izvora. Druga veća ostrva su Muharak, Sitra, Havar i Umm Nasan. Mnoga ova ostrva su uglavnom stjenovita i vrlo malo se izdižu iznad nivoa mora. === Klima === Bahrein ima toplu suptropsku klimu sa visokom vlažnosti [[zrak]]a. Uglavnom puše topli vlažni vjetar sa sjeverozapada (Šamal), dok sa juga dolazi suhi topli vjetar iz Velike arabijske pustinje (Kaus). Prosječna mjesečna temperatura u januaru iznosi 17&nbsp;°C a u julu 33,5&nbsp;°C. Prosječna mjesečna količina padavina iznosi 70&nbsp;mm. Na glavnom ostrvu, osim privredne zone, raste samo [[pustinja|pustinjska]] vegetacija. Od faune ima raznih vrsta [[gušter]]a, pustinjskih skočimiša i [[mungos]]a. Gazele i zečevi su gotovo u potpunosti istrijebljeni. Iako ima veoma malo [[šuma|šumskih površina]], zabilježen je enormno veliki rast pošumljenosti u periodu od 1990 do 2000 godine od 14,9%. == Historija == === Predislamski period === Etimološki naziv Bahreina potiče od arapskih riječi za ''dva mora'', aludirajući na izvore pitke [[voda|vode]] koje se mogu naći unutar slanih jezera koji ih okružuju. Smatra se da je ovo područje bilo naseljeno još u prethistorijskim vremenima. Njegov strateški položaj u Perzijskom zalivu je privlačio velike sile, od Asirije, [[Babilon]]a, Perzije do Arapa, kada ostrvo postaje dio islamske države. Po nekim izvorima, smatra se da se Bahrein spominje u [[Mezopotamija|mezopotamijskim]] tekstovima kao ''Dilmun''<ref>[http://www.historyofnations.net/asia/bahrain.html Historija Bahreina] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090629145808/http://www.historyofnations.net/asia/bahrain.html |date=29. 6. 2009 }}, History of Nations website</ref>. Tokom vremena, bio je poznat pod raznim imenima poput ''Awal'' i ''Mishmahig'' kada je u periodu od 6. do 3. vijeka p. n. e. bio pod vlašću perzijske dinastije Ahemenida.<ref name="Pirouz">Pirouz Mojtahed-Zadeh: ''Security and Territoriality in the Persian Gulf: A Maritime Political Geography'', str. 119, {{ISBN|978-0-7007-1098-0}}</ref> Od 3. vijeka p. n. e. do dolaska [[islam]]a u 7. vijeku, Bahreinom su vladale iranske dinastije Parta i Sasanida. Od oko 250. p. n. e., partijanska dinastija je ovladala cijelim područjem Perzijskog zaliva, sve do današnjeg [[Oman]]a. Iz potrebe da kontrolišu trgovačke puteve, [[Parti]] su na južnim obalama Perzijskog zaliva stacionirali brojne garnizone.<ref name="autogenerated6">''Bahrain'', Federal Research Division, str. 7, {{ISBN|978-1-4191-0874-7}}</ref> U 3. vijeku Parte zamjenuju Sasanidi i ostaju ovdje sve do islamskog osvajanja. U vrijeme Sasanida, Bahrein je bio dio južne sasanidske provincije koja je uključivala južne obale Perzijskog zaliva i ostrva današnjeg Bahreina.<ref name="Jamsheed">Jamsheed K. Choksy: ''Conflict and Cooperation: Zoroastrian Subalterns and Muslim Elites in Medieval Iranian Society'', 1997, str. 75, {{ISBN|978-0-231-10685-6}}</ref> Sve do 629, kada Bahrein prihvata islam, stanovnici ovog područja su pripadali većinom nestorijanskom kršćanstvu.<ref>Curtis E. Larsen: ''Life and Land Use on the Bahrain Islands: The Geoarchaeology of an Ancient Society'' University Of Chicago Press, 1984, {{ISBN|978-0-226-46906-5}}</ref> Rani islamski izvori opisuju da ova ostrva naseljavaju plemena ''Abdul Kajs'', ''Tamim'' i ''Bakr'', koji obožavaju idola ''Awala''. [[Datoteka:Bahrain14.JPG|mini|desno|Pustinjski pejsaž u Bahreinu]] === Islamski period === Godine 899, ismailijanska sekta Karmatijci osvaja područje današnjeg Bahreina te, u aspektu svoj učenja, pokušava napraviti utopijsko društvo zasnovano na zdravom razumu i raspodjeli svih sredstava ravnomjerno. Ova sekta je izazvala određeno uznemirenje po cijelom tadašnjem islamskom svijetu, jer su uzimali poreze i od [[halifa|halife]] iz [[Bagdad]]a a 930. su opljačkali gradove Meku i [[Medina|Medinu]], uzimajući čak i ''Crni kamen'' iz [[Kaba]]'e i donoseći ga u svoju bazu u Ahsi, današnji Bahrein, gdje su kamen držali i zahtijevajući otkupninu za njega. Po pisanjima historičara Al-Džuvajnija, ''Crni kamen'' je vraćen u [[Meka|Meku]] tek 22 godine kasnije, 951, pod nerazjašnjenim okolnostima, umotan u vreću i ubačen u džamiju u Kufi s natpisom: ''Po naredbi smo ga uzeli i po naredbi ga vraćamo''. Taj slučaj je značajno oštetio ''Crni kamen'' raspuknuvši ga u sedam dijelova.<ref>Cyril Glasse, ''New Encyclopedia of Islam'', str. 245, Rowman Altamira, 2001, {{ISBN|0-7591-0190-6}}</ref> Godine 976, Karmatijce pobjeđuju Abasidi.<ref name="autogenerated2">Juan Cole: ''Sacred Space and Holy War'', IB Tauris, 2007</ref> Konačni poraz Karmatijaca dolaskom ujunidske dinastije al-Hasa, koji osvajaju cijelo područje Bahreina do 1076.<ref name="Brill">Smith, G.R.: ''Uyūnids'' u: ''Encyclopaedia of Islam'', urednici: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel i W.P. Heinrichs, Brill, 2008, Brill Online, [http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-7786] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200401120424/https://referenceworks.brillonline.com/subjects|date=1. 4. 2020}}</ref> Oni kontrolišu bahreinska ostrva sve do 1235, kada ga kratkotrajno zauzima iranski vladar (Farsi). Godine 1253. beduini Usfuridi ruše dinastiju Ujunida i zauzimaju cijelu istočnu Arabiju, uključujući i današnji Bahrein. Nakon 1330, ostrva plaćaju namete vladarima Hormuza<ref name="Brill"/>, iako su ostrva lokalno kontrolisala šiitska jarvanidska dinastija Katif.<ref name="Cole">Juan R. I. Cole: ''Rival Empires of Trade and Imami Shiism in Eastern Arabia, 1300-1800'', ''International Journal of Middle East Studies'', Vol. 19, No. 2, str. 177-203, [http://links.jstor.org/sici?sici=0020-7438%28198705%2919%3A2%3C177%3AREOTAI%3E2.0.CO%3B2-X]</ref> Sve do kasnog srednjeg vijeka, pojam ''Bahrein'' se odnosio na šire područje od današnjeg, uključujući gotovo cijelu južnu obalu Perzijskog zaliva, od [[Basra|Basre]] do moreuza Hormuz u [[Oman]]u, a sam današnji Bahrein se nazivao ''Awal''. Tačan datum kada se za arhipelag Awal počinje koristiti pojam Bahrein je nepoznat. Godine 1521. [[Portugalci]], u savezništvu sa Hormuzom, vrše invaziju na Bahrein i osvajaju ga. Vladavina [[Portugal]]a traje gotovo 80 godine, tokom koje su Bahreinom vladali većinom sunitski perzijski namjesnici. Portugalci su protjerani sa ostrva 1602, osvajanjem perzijskog vladara Abbasa I iz iranske dinastije Safavida, koji je nametnuo [[Šiizam|šiitski pravac]] islama, kao zvaničnu vjeru u Bahreinu.<ref name="Cole"/> Iranska vlast nad Bahreinom ostaje gotovo dva vijeka. Tokom tog perioda, Iranci vladaju ovim područjem posredno putem imigrantskih sunitskih arapskih klanova.<ref name="Cole"/> U to vrijeme, Bahrein doživljava dvije invazije omanskih vladara 1717. i 1738. Godine 1753. Iranci vraćaju vlast nad ostrvima. Krajem 18. vijeka, 1783. Bahrein zauzima pleme Beni Utba, te postepeno učvršćuju svoju vlast na tom području. Vremenom se etablirala porodica al-Halifa, koji sklapaju savezništvo sa Britancima, koji su tada bili dominantni u području Perzijskog zaliva. Od sredine 19. vijeka, Bahrein se postepeno počinje razvijati, najviše zahvaljujući miru i trgovini s Britancima, ubrzano se krećući ka modernoj državi, prestižući svoje okolne rivale poput Basre, Omana i Kuvajta.<ref>James Onley: ''The Politics of Protection in the Persian Gulf: The Arab Rulers and the British Resident in the Nineteenth Century'', Exeter University, 2004</ref> === 20. vijek === Otkrićem [[nafta|nafte]] 1932. počinje brza modernizacija zemlje. Ovo otkriće je dovelo do osnaživanja veza sa Britanijom, te se otvaraju nove britanske baze na teritoriji Bahreina. Britanski uticaj je sve više rastao, kulminirajući postavljanjem [[Charles Belgrave]]a kao savjetnika.<ref>[http://www.enhg.org/alain/resources/articles/belgrave.htm ''Belgrave of Bahrain: The Life of Charles Dalrymple Belgrave''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081229114513/http://www.enhg.org/alain/resources/articles/belgrave.htm |date=29. 12. 2008 }}, Emirates Natural History Group, [[2007]]</ref> Belgrave je zaslužan za uspostavljanje modernog obrazovnog sistema u Bahreinu.<ref>[http://www.time.com/time/printout/0,8816,864101,00.html The Uncontrollable Genie] {{Webarchive|url=https://archive.today/20120919042948/http://www.time.com/time/printout/0,8816,864101,00.html |date=19. 9. 2012 }} Time Magazine, 27. august 1956</ref> Nakon [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] postepeno raste protivbritansko raspoloženje u narodu, koje prerasta u nerede, uglavnom usredotočene na jevrejsku zajednicu. Nakon događaja 1947. u Palestini i proglašenja [[Izrael]]a, većina bahreinske [[Jevreji|jevrejske]] zajednice se iseljava u [[Mumbai]] ([[Indija]]), a kasnije u [[Palestina|Palestinu]]. Po podacima iz 2007 godine, smatra se da u Bahreinu danas živi 30-50 Jevreja<ref>[http://jewishrefugees.blogspot.com/2008/08/king-of-bahrain-meets-model-jewish.html King offers London Bahraini Jews dual citizenship]</ref><ref>[http://www.gulfnews.com/region/Bahrain/10115853.html "Bahrain defends contacts with US Jewish body"]</ref>. Godine 1970, Iran zahtijeva pripajanje Bahreina i drugih država Perzijskog zaliva, smatrajući ih svojim historijskim dijelovima. U dogovoru sa Ujedinjenim Kraljevstvom, odustaje od tih namjera. Na [[referendum]]u u Bahreinu, stanovnici ostrva se opredjeljuju za nezavisnost zemlje od Velike Britanije i potvrđuju svoj arapski identitet. Bahrein postaje članica Arapske lige. Britanci se povlače iz zemlje 16. decembra 1971 godine, a Bahrein postaje nezavisni emirat.<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/817505.stm Bahrain Timeline] BBC</ref> Naftni šok 1970-ih je dosta potpomogao razvoju Bahreina, ali je nakon stabilizacije naftnog tržišta uslijedila kriza. U svakom slučaju, zemlja je otpočela sa diverzifikacijom svoje privrede i sve više se oslobađala zavisnosti od turbulencija na tržištu nafte. Nakon početka građanskog rata u [[Liban]]u, Bahrein je postao vodeći financijski centar Bliskog istoka, preuzimajući tu ulogu od ratom pogođenog [[Bejrut]]a.<ref>[http://www.nationalpost.com/story.html?id=9be313d4-b349-40e2-a5f0-05fe3ee3a17a Bahrain Profile], National Post, 7. april 2007</ref> Nakon iranske islamske revolucije 1979, bahreinski šiitski fundamentalisti, u organizaciji ''Islamskog fronta za oslobođenje Bahreina'', su 1981. pokušali neuspjeli puč protiv bahreinske vlade. Sredinom 1990-ih kraljevina je uzdrmana sporadičnim nasiljem između vlade i opozicije predvođene vjerskim vođama, u kojem je poginulo preko 40 osoba.<ref>[http://meria.biu.ac.il/journal/1999/issue1/jv3n1a7.html ''Pobuna u Bahreinu''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060505043553/http://meria.biu.ac.il/journal/1999/issue1/jv3n1a7.html |date=5. 5. 2006 }}, Middle East Review of International Affairs, mart 1999</ref> U martu 1999, kralj Hamad ibn Isa al-Halifa nasljeđuje svog oca na prijestolju, raspisuje izbore za parlament, daje ženama pravo glasa i pušta na slobodu sve političke zatvorenike. Ovaj događaj je od strane organizacije ''[[Amnesty International]]'' predstavljen kao "historijski period u ljudskim pravima".<ref>[http://www.amnesty.org/en/alfresco_asset/baf189cd-a4cb-11dc-a92d-271514ed133d/mde110052001en.html ''Bahrain: Promising Human Rights Reforms Must Continue'']{{Mrtav link}}, Amnesty International, 13. mart 2001</ref> Zemlja je formalno proglašena ''kraljevinom'' tek 2002 godine. == Vlada == Od 2002. Bahrein je [[parlament]]arna monarhija nastala dopunom [[Ustav]]a iz 1973, a potvrđena referendumom 2001. Na čelu države je kralj šejh Hamad ibn Isa al-Halifa, dok je na čelu 25-točlane vlade šejh Halifa bin Salman al-Halifa. Od svih članova vlade, njih 80% su članovi kraljevske porodice. Bahrein ima dvodomni parlament, sa Vijećem zastupnika kao donjim domom, koji se biraju na općim izborima; te gornjim domom - ''Vijećem Šure'', čije članove postavlja kralj. Oba doma parlamenta imaju po 40 članova. Na posljednjim izborima održanim 25. novembra 2006 godine islamističke stranke su odnijele ubjedljivu pobjedu. Otvaranje u politici zemlje je donijelo velike uspjehe za šiitske i za [[Sunitski islam|sunitske]] islamiste, te im omogućilo snažan uticaj u zakonodavstvu. Nedavno je na inicijativu kralja, osnovano Vrhovno sudsko vijeće, koje ima zadatak da reguliše sudove u državi te odvoji sudsku i administrativnu vlast.<ref>[http://archive.gulfnews.com/articles/05/11/15/192358.html ''Bahrain sets up institute to train judges and prosecutors''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080602222033/http://archive.gulfnews.com/articles/05/11/15/192358.html |date=2. 6. 2008 }} Gulf News, 15. novembar 2005</ref> Na čelu Vrhovnog sudskog vijeća nalazi se Muhammed Humaidan. == Administrativna podjela == [[Datoteka:Amwaj Air.jpg|250px|desno|mini|Ostrva Amwaj, februar 2005]] Bahrain je podijeljen u pet guvernata. To su: {| class="wikitable" align=left float |- valign="center" | '''Karta''' || '''Guvernat''' |- | rowspan="6" | [[Datoteka:Governorates of Bahrain.svg|186px|]] |- | | '''1.''' [[Glavni guvernat]] |- | | '''2.''' [[Centralni guvernat]] |- | | '''3.''' [[Guvernat Muharak]] |- | | '''4.''' [[Sjeverni guvernat]] |- | | '''5.''' [[Južni guvernat]] |} <div style="clear:both;"></div> == Stanovništvo == Karakteristika strukture stanovništva je veoma veliki udio stranih radnika. Prirast broja stanovnika je u periodu 1994 - 2004. iznosi 2,4%, dok je očekivana starost stanovništva 2004. iznosila 75 godina. Udio stanovništva mlađeg od 15 godina starosti 2004 godine bio je 27,5%. Udio gradskog stanovništva iste godine bio je 90%. Iako je arapski jezik zvanični jezik zemlje, zbog velikog broja stranaca može se čuti i [[perzijski jezik]], urdu, a [[engleski jezik|engleski]] je kao jezik pri poslovanju ili obrazovanju jako proširen. Od 1976, uveden je veoma obiman sistem socijalnog osiguranja; medicinsko liječenje je besplatno. Predviđeno je obavezno školovanje, ali nije uvedeno. Stopa [[nepismenost]]i je 2004 godine iznosila 11% kod muškaraca i 16% kod žena. Prvi [[univerzitet]] u državi osnovan je 1978. === Religija === Zvanična religija zemlje je [[islam]], kojeg praktikuje većina stanovništva. Zbog stalnog priliva imigranata iz neislamskih zemalja, poput [[Indija|Indije]], [[Filipini|Filipina]] i [[Šri Lanka|Šri Lanke]]<ref>[http://www.overseasindian.in/2007/mar/news/8n1.shtml ''Bahrain's crown prince to visit India''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091003043822/http://www.overseasindian.in/2007/mar/news/8n1.shtml |date=3. 10. 2009 }} Overseas Indian, 8. mart 2007</ref>, ukupni procenat muslimana u Bahreinu je opao posljednih godina. Po popisu stanovništva iz 2001 godine, 80% stanovništva su bili muslimani, 10% [[kršćanstvo|kršćani]], a 10% sljedbenici drugih religija. Nema zvaničnih podataka o omjeru šiita i sunita u Bahreinu. Po nezvaničnim podacima<ref>[https://web.archive.org/web/20080410024046/http://www.fco.gov.uk/en/about-the-fco/country-profiles/middle-east-north-africa/bahrain ''Bahrain Country Profile''] FCO</ref>, procjenjuje se da ima trećina sunita, a ostalo su šiiti. Međutim, Bahrein se razvija u kosmopolitsko društvo sa zajednicama različitog naslijeđa i porijekla, najvećim dijelom Arapa i Perzijanca, ali i brojnih imigrantskih zajednica iz raznih krajeva južne i jugoistočne Azije. == Privreda == U području Perzijskog zaliva, u kojem najdominantniju ulogu u privredi ima [[nafta]], Bahrein ima najbrže rastuću privredu po ispitivanjima Ekonomske i socijalne komisije UN-a iz januara 2006.<ref>[http://www.arabianbusiness.com/index.php?option=com_content&view=article&id=7116 Bahrain expected to bustle] Arabian Business, 1. februar 2007</ref> Po istraživanju Heritage fonacije i [[The Wall Street Journal|Wall Street Journala]], Bahrein ima i najslobodniju privredu na cijelom Srednjem istoku a u svjetskim razmjerama je na 25. mjestu po slobodi privrede.<ref>[http://www.heritage.org/research/features/index/country.cfm?id=Bahrain ''Bahrain''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071011210237/http://www.heritage.org/research/features/index/country.cfm?id=Bahrain |date=11. 10. 2007 }} Index of Economic Freedom, Heritage Foundation</ref> Smatra se da je Bahrein financijski i [[banka]]rski centar arapskog svijeta, naročito u [[islamsko bankarstvo|islamskom bankarstvu]], koji je najviše profitirao od stalnog rasta potražnje za naftom.<ref>http://www.arabianbusiness.com/517455-bahrain-calling</ref> U bahreinskom izvozu, proizvodnja i prerada nafte zauzima 60%, te također 60% javnih prihoda i 30% [[Bruto domaći proizvod|BNP-a]] otpada na naftu. Privredne prilike su se stalno mijenjale, u zavisnosti od kretanja cijena nafte, naročito za vrijeme krize 1990/91. i iračke invazije na [[Kuvajt]]. Zbog dobro razvijenog transportnog sistema i komunikacija, u Bahreinu svoja sjedišta imaju mnoge međunarodne kompanije. U toku 2004, Bahrein je potpisao Sporazum o slobodnoj trgovini sa SAD-om, kojim će se smanjiti određene trgovačke barijere između njih.<ref name="BBC">bbc</ref> Stalno rastuća nezaposlenost, naročito među mladim, te strah od iscrpljivanja sve manjih rezervi nafte i pitke vode, su najveći dugoročni ekonomski problemi u zemlji. U 2008, stopa nezaposlenosti iznosila je 3,8%,<ref>{{Cite web |url=http://www.gulf-daily-news.com/Story.asp?Article=225349&Sn=BNEW&IssueID=31137 |title=Arhivirana kopija |access-date=1. 6. 2009 |archive-date=9. 8. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080809135657/http://www.gulf-daily-news.com/story.asp?Article=225349&Sn=BNEW&IssueID=31137 |url-status=dead }}</ref> među kojima je 85% žena.<ref>{{Cite web |url=http://www.khaleejtimes.com/darticlen.asp?xfile=data%2Fmiddleeast%2F2008%2FAugust%2Fmiddleeast_August80.xml&section=middleeast&col= |title=Arhivirana kopija |access-date=28. 12. 2021 |archive-date=9. 1. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150109105447/http://www.khaleejtimes.com/darticlen.asp?xfile=data%2Fmiddleeast%2F2008%2FAugust%2Fmiddleeast_August80.xml&section=middleeast&col= |url-status=dead }}</ref> == Kultura == Bahrein se često opisuje kao "Bliski istok u malom", jer je u njemu kombinovana moderna infrastruktura sa identitetom Perzijskog zaliva i, kao u nijednoj zemlji u području, njegov prosperitet ne zavisi isključivo samo od nafte, već i od rasta srednje klase stanovništva. Ovaj jedinstveni socioekonomski razvoj u Perzijskom zalivu daje Bahreinu atribut liberalne zemlje, mnogo više nego bilo kojoj susjednoj zemlji. Iako je zvanična državna religija islam, stanovnici Bahreina su poznati po svojoj vjerskoj toleranciji, pa se pored [[džamija]] mogu pronaći brojne [[sinagoga|sinagoge]], [[crkva|crkve]], hinduski i hramovi sikha i mnoge druge bogomolje. Pored političke liberalizacije, zbog koje na političkoj sceni dominiraju šiitski i sunitski islamisti, političke reforme su potakle i razne sociološke reforme. Tako, naprimjer, društvo postaje više samokritično, s trendom ispitivanja i uklanjanja tradicionalnih tabua. Sve više se priča o temama o kojima je ranije bilo nezamislivo razgovarati u javnosti, poput [[brak|bračnih]] problema ili [[seks]]a.<ref>[http://www.gulf-daily-news.com/1yr_arc_Articles.asp?Article=133261&Sn=BNEW&IssueID=28308&date=1-22-2006 Scholarly 'lacking sexual awareness'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090210104807/http://www.gulf-daily-news.com/1yr_arc_Articles.asp?Article=133261&Sn=BNEW&IssueID=28308&date=1-22-2006 |date=10. 2. 2009 }} Gulf Daily News, 22. januar 2006</ref> Drugi aspekt otvaranja Bahreina je njegov status države u kojoj se izdaje najviše knjige u cjelokupnom arapskom svijetu. Po procjenama UN programa za razvoj, u Bahreinu se u toku 2005. izdalo 132 knjige na oko 700.000 stanovnika koliko u njemu živi. To je daleko više od prosjeka u mnogim arapskim zemljama, gdje taj prosjek iznosi 5 [[knjiga]] na milion stanovnika.<ref>[http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/04/10009260.html ''Bahrain tops publishing sector among Arab states''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926234717/http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/04/10009260.html |date=26. 9. 2007 }} Gulf News, 4. januar 2006</ref> Najpoznatiji muzičar u zemlji je [[Ali Bahar]]. On nastupa sa svojoj grupom al-Ekhva. (''Braća''). Brojne svjetske zvijezde se često mogu vidjeti u Bahreinu. Tako je [[Michael Jackson]] kupio vilu bivšeg bahreinskog premijera, te je čak jednom prilikom izjavio da će trajno napustiti SAD kako bi živio u Bahreinu.<ref>[http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/23/10013403.html ''Jackson settles down to his new life in the Gulf''] {{Webarchive|url=https://archive.today/20060212102142/http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/23/10013403.html |date=12. 2. 2006 }} Gulf News, 23. januar 2006</ref> Također, pjevačica [[Shakira]] i vozač Formule 1 [[Jenson Button]] su samo neki od slavnih koji imaju nekretnine u Bahreinu. U Manami, u distriktu Džufair, nalazi se američka pomorska baza i komanda američke 5. flote. U tom dijelu grada brojni su restorani, barovi, tako da je postao pravi magnet za američko osoblje ali i za saudijske turiste. === Sport === Bahrein je prva arapska zemlja koja je bila domaćin utrke [[Velika nagrada Bahreina|Formule 1]] u sezoni 2004. Prvu utrku je pobjedio [[Michael Schumacher]] u Ferrariju. Grand Prix 2008. osvojio je Felipe Massa u Ferarriju, dok je poljski vozač Robert Kubica u BMW-u imao prvo startno mjesto. Pored Formule 1, Bahrein je 2006. ugostio i prvu utrku [[Australija|australijske]] V8 Supercar serije, pod nazivom ''Desert 400''. Utrke V8 serije će se održavati svakog novembra na stazi Sahir. ==== Nogomet ==== Reprezentacija Bahreina je učestvovala u kvalifikacijama za Svjetsko prvenstvo u nogometu od 1978. Do sada se nisu uspjeli kvalificirati za finalni turnir. U [[Kvalifikacije za Svjetsko prvenstvo u nogometu 2010. - Azija#Play off Okeanija OFC.2FAzija AFC|kvalifikacijama za svjetsko prvenstvo 2010.]] došli su do play-offa, ali ih je porazila reprezentacija Novog Zelanda. === Praznici === Od 1.septembra 2006, Bahrein je izmijenio radne dane u sedmici, tako da je vikend umjesto četvrtkom i petkom premješten na petak i subotu, kako bi se donekle sinhronizovalo sa drugim zemljama svijeta. Drugi državni i vjerski praznici su: * [[1. januar]] - Međunarodna [[Nova godina]] * [[1. maj]] - Praznik rada * 16. - [[17. decembar]] - Nacionalni praznik, dan krunisanja trenutnog kralja al-Halife * 1. [[muharrem]] - Islamska Nova godina * 9. - 10. muharrem - Dan Ašure * 12. rebiul-evel - Rođendan Poslanika [[Muhamed]]a a.s. * 1. - 3. [[ševval]] - Ramazanski bajram (''Eid ul-Fitr'') * 9. zul-hidždže - Dan [[Arefat]]a * 10. - 12. zul-hidždže - Kurban bajram (''Eid ul-Adha'') === Obrazovanje === Na početku 20. vijeka, jedine obrazovne institucije bile su škole vjerskog karaktera (''medrese'' odnosno ''mektebi''). Cilj ovih ustanova je bio da podučavaju djecu i omladinu učenju [[Kur'an]]a. Nakon otvaranja zemlje ka zapadnom svijetu, ukazuje se potreba za osnivanjem škola općeg usmjerenja. Godine 1919. otvara se prva javna škola za dječake. Godine 1926. se otvara i druga javna škola za dječake, a dvije godine kasnije, 1928, i prva javna škola za djevojčice. Kralj Hamad ibn Isa al-Halifa je 2004. uveo projekat koji koristi IT u obrazovnom sistemu. Ovaj projekat nosi ime ''Škole kralja Hamada za budućnost''<ref>{{Cite web |url=http://www.moe.gov.bh/khsfp/ |title=كلمة وزير التربية و التعلي |access-date=21. 7. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100817010812/http://www.moe.gov.bh/khsfp/ |archive-date=17. 8. 2010 |url-status=dead }}</ref>. Cilj projekta je da pomoću moderne tehnologije poveže sve škole u kraljevini na [[internet]]. Pored javnih škola, brojne su i privatne škole i fakulteti, koji pored lokalnog, nude i međunarodni obrazovni sadržaj, te škole za brojne imigrante poput Pakistanske urdu ili Indijske škole. == Filatelija == [[Datoteka:Stamp Bahrain 1935 2a.jpg|mini||mini|desno|Marka Bahreina iz prve serije iz 1933. godine sa nominalnom vrijednošću od 2 anna]] Prva poštanska marka Bahreina izašla je 10. augusta 1933. Od 1884-1933. korištene su indijske marke bez ikakve dodatne oznake ili žiga. Serija od četrnaest marki je zapravo serija poštanskih maraka Indije sa utisnutim žigom ''BAHRAIN'' u dvije veličine. Marka prikazuje britanskog kralja [[Đorđe V, kralj Ujedinjenog Kraljevstva|Đorđa V]], sa indijskom krunom, a serija je izdata od 1926-28. i 1932. za područje [[Indija|Indije]]. Vrijednosti su od 3 [[pies]]a, do 5 [[rupija]]. Prva marka je sive boje sa [[nominalna vrijednost|nominalnom vrijednošću]] od 3 piesa. Kao [[vodeni žig]] je višestruko utisnuta petokraka zvijezda.<ref>'''MICHEL''' Übersee-katalog, Naher Osten 1999., ''Schwanberger Verlag GmbH, München'' {{ISBN|3-87858-752-X}} {{Simboli jezika|de|Njemački}}</ref> Sve do nezavisnosti 1971. koriste se marke [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjeg Kraljevstva]], te naizmjenično od 1953. izlaze marke sa motivima [[šeik]]a Salmana bin Hameda Al Halifa, te motivima arheološkog nasljeđa Bahreina. Od 1971. izlaze marke samostalnog Bahreina, čiji motivi su narodne nošnje, životnje, brodovi, leptirovi, građevine i marke povodom sportskih takmičenja. Na većini marki u gornjem desnom uglu nalazi se lik šeika [[Hamad ibn Isa Al Halifah]]a kralja Bahraina. == Vojska == [[Datoteka:RBNS Sabha (FFG 90) Bahrain.jpg|mini|desno|RBNS Sabha, fregata bahreinskih odbrambenih snaga]] Kraljevina ima malehnu, ali dobro opremljenu vojsku zvanu ''Bahreinske odbrambene snage'' (BDF). BDF je uglavnom opremljena američkim naoružanjem i opremom, poput aviona F-16, F-5, helikoptera UH60 Blackhawk, tenkova M60A3, te fregatom ''RBNS Sabha''. == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Bahrain}} * [http://www.e.gov.bh/ Kraljevina Bahrein] stranica Vlade * [https://web.archive.org/web/20180807062923/http://bahrainona.com/ Informativni portal Bahreina] == Reference == {{Refspisak|2}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Bahrein]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Ostrvske države]] 49e3o90j8s7kzmc9460xs5heghf18mp 3734266 3734207 2025-07-11T09:44:04Z Panasko 146730 3734266 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| |izvorno_ime = مملكة البحرين<br /><small>(Mamlakat al-Baḥrayn)</small> |zvanično_ime = Kraljevina Bahrein |ime_genitiv = Bahreina |zastava = Flag of Bahrain.svg |grb = Coat of arms of Bahrain.svg |mapa = LocationBahrain.png |službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]]<ref>[http://www.servat.unibe.ch/icl/ba00000_.html Član 2 Ustava Kraljevine Bahrein]</ref> |glavni_grad = [[Manama]] |vrsta_prve_vlasti = [[Spisak kraljeva Bahreina|Kralj]] |vladar_prva_vlast = [[Hamad ibn Isa Al Halifah]] |vrsta_druge_vlasti = [[Spisak premijera Bahreina|Premijer]] |vladar_druga_vlast = [[Halifah ibn Salman Al Halifah]] |po_površini_na_svijetu = 187 |površina = 780 |procenat_vode = - |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 155 |stanovnika = 1.234.571 |gustoća = 1582 |nezavisnost = [[16. decembar|16. decembra]], [[1971]]. (od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]]) |valuta = [[Bahreinski dinar]] (BHD) |vremenska_zona = [[UTC]]+3 |himna = "[[Bahrainuna]]"<br />("Naš Bahrein"){{Center|[[Datoteka:Bahraini Anthem.ogg]]}} |internetski_nastavak = [[.bh]] |pozivni_broj = +973 |}} '''Kraljevina Bahrein''' ({{ArJ|'''مملكة البحرين'''}}, doslovno ''Kraljevina dvaju mora'') je [[Arapi|arapska država]] sastavljena od 33 ostrva na južnoj obali [[Perzijski zaliv|Perzijskog zaliva]]. Na čelu države je [[kralj]]evska porodica Al-Halifa. Na zapadu je povezan sa [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]] [[autoput]]om ''Kralj Fahd'', koji je zvanično otvoren 25. novembra 1986. [[Katar]] se nalazi jugoistočno od Bahreina, s druge strane Bahreinskog zaliva. == Geografija == Glavno ostrvo Bahrein je površine 578&nbsp;km<sup>2</sup>, a sastoji se od [[krečnjak|krečnjačkog]] platoa visokom 30-60 metara pokrivenog uglavnom pješčanim dinama. U središnjem dijelu ostrva uzdiže se 135 metara visoko brdo Džabal ad-Duhan. Na jugu i jugozapadu Bahreina se prostiru pješčane površine. Samo je sjeverna obala ostrva privredno iskoristiva zbog brojnih arteških bunara i krečnjačkih izvora. Druga veća ostrva su Muharak, Sitra, Havar i Umm Nasan. Mnoga ova ostrva su uglavnom stjenovita i vrlo malo se izdižu iznad nivoa mora. === Klima === Bahrein ima toplu suptropsku klimu sa visokom vlažnosti [[zrak]]a. Uglavnom puše topli vlažni vjetar sa sjeverozapada (Šamal), dok sa juga dolazi suhi topli vjetar iz Velike arabijske pustinje (Kaus). Prosječna mjesečna temperatura u januaru iznosi 17&nbsp;°C a u julu 33,5&nbsp;°C. Prosječna mjesečna količina padavina iznosi 70&nbsp;mm. Na glavnom ostrvu, osim privredne zone, raste samo [[pustinja|pustinjska]] vegetacija. Od faune ima raznih vrsta [[gušter]]a, pustinjskih skočimiša i [[mungos]]a. Gazele i zečevi su gotovo u potpunosti istrijebljeni. Iako ima veoma malo [[šuma|šumskih površina]], zabilježen je enormno veliki rast pošumljenosti u periodu od 1990 do 2000 godine od 14,9%. == Historija == === Predislamski period === Etimološki naziv Bahreina potiče od arapskih riječi za ''dva mora'', aludirajući na izvore pitke [[voda|vode]] koje se mogu naći unutar slanih jezera koji ih okružuju. Smatra se da je ovo područje bilo naseljeno još u prethistorijskim vremenima. Njegov strateški položaj u Perzijskom zalivu je privlačio velike sile, od Asirije, [[Babilon]]a, Perzije do Arapa, kada ostrvo postaje dio islamske države. Po nekim izvorima, smatra se da se Bahrein spominje u [[Mezopotamija|mezopotamijskim]] tekstovima kao ''Dilmun''<ref>[http://www.historyofnations.net/asia/bahrain.html Historija Bahreina] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090629145808/http://www.historyofnations.net/asia/bahrain.html |date=29. 6. 2009 }}, History of Nations website</ref>. Tokom vremena, bio je poznat pod raznim imenima poput ''Awal'' i ''Mishmahig'' kada je u periodu od 6. do 3. vijeka p. n. e. bio pod vlašću perzijske dinastije Ahemenida.<ref name="Pirouz">Pirouz Mojtahed-Zadeh: ''Security and Territoriality in the Persian Gulf: A Maritime Political Geography'', str. 119, {{ISBN|978-0-7007-1098-0}}</ref> Od 3. vijeka p. n. e. do dolaska [[islam]]a u 7. vijeku, Bahreinom su vladale iranske dinastije Parta i Sasanida. Od oko 250. p. n. e., partijanska dinastija je ovladala cijelim područjem Perzijskog zaliva, sve do današnjeg [[Oman]]a. Iz potrebe da kontrolišu trgovačke puteve, [[Parti]] su na južnim obalama Perzijskog zaliva stacionirali brojne garnizone.<ref name="autogenerated6">''Bahrain'', Federal Research Division, str. 7, {{ISBN|978-1-4191-0874-7}}</ref> U 3. vijeku Parte zamjenuju Sasanidi i ostaju ovdje sve do islamskog osvajanja. U vrijeme Sasanida, Bahrein je bio dio južne sasanidske provincije koja je uključivala južne obale Perzijskog zaliva i ostrva današnjeg Bahreina.<ref name="Jamsheed">Jamsheed K. Choksy: ''Conflict and Cooperation: Zoroastrian Subalterns and Muslim Elites in Medieval Iranian Society'', 1997, str. 75, {{ISBN|978-0-231-10685-6}}</ref> Sve do 629, kada Bahrein prihvata islam, stanovnici ovog područja su pripadali većinom nestorijanskom kršćanstvu.<ref>Curtis E. Larsen: ''Life and Land Use on the Bahrain Islands: The Geoarchaeology of an Ancient Society'' University Of Chicago Press, 1984, {{ISBN|978-0-226-46906-5}}</ref> Rani islamski izvori opisuju da ova ostrva naseljavaju plemena ''Abdul Kajs'', ''Tamim'' i ''Bakr'', koji obožavaju idola ''Awala''. [[Datoteka:Bahrain14.JPG|mini|desno|Pustinjski pejsaž u Bahreinu]] === Islamski period === Godine 899, ismailijanska sekta Karmatijci osvaja područje današnjeg Bahreina te, u aspektu svoj učenja, pokušava napraviti utopijsko društvo zasnovano na zdravom razumu i raspodjeli svih sredstava ravnomjerno. Ova sekta je izazvala određeno uznemirenje po cijelom tadašnjem islamskom svijetu, jer su uzimali poreze i od [[halifa|halife]] iz [[Bagdad]]a a 930. su opljačkali gradove Meku i [[Medina|Medinu]], uzimajući čak i ''Crni kamen'' iz [[Kaba]]'e i donoseći ga u svoju bazu u Ahsi, današnji Bahrein, gdje su kamen držali i zahtijevajući otkupninu za njega. Po pisanjima historičara Al-Džuvajnija, ''Crni kamen'' je vraćen u [[Meka|Meku]] tek 22 godine kasnije, 951, pod nerazjašnjenim okolnostima, umotan u vreću i ubačen u džamiju u Kufi s natpisom: ''Po naredbi smo ga uzeli i po naredbi ga vraćamo''. Taj slučaj je značajno oštetio ''Crni kamen'' raspuknuvši ga u sedam dijelova.<ref>Cyril Glasse, ''New Encyclopedia of Islam'', str. 245, Rowman Altamira, 2001, {{ISBN|0-7591-0190-6}}</ref> Godine 976, Karmatijce pobjeđuju Abasidi.<ref name="autogenerated2">Juan Cole: ''Sacred Space and Holy War'', IB Tauris, 2007</ref> Konačni poraz Karmatijaca dolaskom ujunidske dinastije al-Hasa, koji osvajaju cijelo područje Bahreina do 1076.<ref name="Brill">Smith, G.R.: ''Uyūnids'' u: ''Encyclopaedia of Islam'', urednici: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel i W.P. Heinrichs, Brill, 2008, Brill Online, [http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-7786] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200401120424/https://referenceworks.brillonline.com/subjects|date=1. 4. 2020}}</ref> Oni kontrolišu bahreinska ostrva sve do 1235, kada ga kratkotrajno zauzima iranski vladar (Farsi). Godine 1253. beduini Usfuridi ruše dinastiju Ujunida i zauzimaju cijelu istočnu Arabiju, uključujući i današnji Bahrein. Nakon 1330, ostrva plaćaju namete vladarima Hormuza<ref name="Brill"/>, iako su ostrva lokalno kontrolisala šiitska jarvanidska dinastija Katif.<ref name="Cole">Juan R. I. Cole: ''Rival Empires of Trade and Imami Shiism in Eastern Arabia, 1300-1800'', ''International Journal of Middle East Studies'', Vol. 19, No. 2, str. 177-203, [http://links.jstor.org/sici?sici=0020-7438%28198705%2919%3A2%3C177%3AREOTAI%3E2.0.CO%3B2-X]</ref> Sve do kasnog srednjeg vijeka, pojam ''Bahrein'' se odnosio na šire područje od današnjeg, uključujući gotovo cijelu južnu obalu Perzijskog zaliva, od [[Basra|Basre]] do moreuza Hormuz u [[Oman]]u, a sam današnji Bahrein se nazivao ''Awal''. Tačan datum kada se za arhipelag Awal počinje koristiti pojam Bahrein je nepoznat. Godine 1521. [[Portugalci]], u savezništvu sa Hormuzom, vrše invaziju na Bahrein i osvajaju ga. Vladavina [[Portugal]]a traje gotovo 80 godine, tokom koje su Bahreinom vladali većinom sunitski perzijski namjesnici. Portugalci su protjerani sa ostrva 1602, osvajanjem perzijskog vladara Abbasa I iz iranske dinastije Safavida, koji je nametnuo [[Šiizam|šiitski pravac]] islama, kao zvaničnu vjeru u Bahreinu.<ref name="Cole"/> Iranska vlast nad Bahreinom ostaje gotovo dva vijeka. Tokom tog perioda, Iranci vladaju ovim područjem posredno putem imigrantskih sunitskih arapskih klanova.<ref name="Cole"/> U to vrijeme, Bahrein doživljava dvije invazije omanskih vladara 1717. i 1738. Godine 1753. Iranci vraćaju vlast nad ostrvima. Krajem 18. vijeka, 1783. Bahrein zauzima pleme Beni Utba, te postepeno učvršćuju svoju vlast na tom području. Vremenom se etablirala porodica al-Halifa, koji sklapaju savezništvo sa Britancima, koji su tada bili dominantni u području Perzijskog zaliva. Od sredine 19. vijeka, Bahrein se postepeno počinje razvijati, najviše zahvaljujući miru i trgovini s Britancima, ubrzano se krećući ka modernoj državi, prestižući svoje okolne rivale poput Basre, Omana i Kuvajta.<ref>James Onley: ''The Politics of Protection in the Persian Gulf: The Arab Rulers and the British Resident in the Nineteenth Century'', Exeter University, 2004</ref> === 20. vijek === Otkrićem [[nafta|nafte]] 1932. počinje brza modernizacija zemlje. Ovo otkriće je dovelo do osnaživanja veza sa Britanijom, te se otvaraju nove britanske baze na teritoriji Bahreina. Britanski uticaj je sve više rastao, kulminirajući postavljanjem [[Charles Belgrave]]a kao savjetnika.<ref>[http://www.enhg.org/alain/resources/articles/belgrave.htm ''Belgrave of Bahrain: The Life of Charles Dalrymple Belgrave''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081229114513/http://www.enhg.org/alain/resources/articles/belgrave.htm |date=29. 12. 2008 }}, Emirates Natural History Group, [[2007]]</ref> Belgrave je zaslužan za uspostavljanje modernog obrazovnog sistema u Bahreinu.<ref>[http://www.time.com/time/printout/0,8816,864101,00.html The Uncontrollable Genie] {{Webarchive|url=https://archive.today/20120919042948/http://www.time.com/time/printout/0,8816,864101,00.html |date=19. 9. 2012 }} Time Magazine, 27. august 1956</ref> Nakon [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] postepeno raste protivbritansko raspoloženje u narodu, koje prerasta u nerede, uglavnom usredotočene na jevrejsku zajednicu. Nakon događaja 1947. u Palestini i proglašenja [[Izrael]]a, većina bahreinske [[Jevreji|jevrejske]] zajednice se iseljava u [[Mumbai]] ([[Indija]]), a kasnije u [[Palestina|Palestinu]]. Po podacima iz 2007 godine, smatra se da u Bahreinu danas živi 30-50 Jevreja<ref>[http://jewishrefugees.blogspot.com/2008/08/king-of-bahrain-meets-model-jewish.html King offers London Bahraini Jews dual citizenship]</ref><ref>[http://www.gulfnews.com/region/Bahrain/10115853.html "Bahrain defends contacts with US Jewish body"]</ref>. Godine 1970, Iran zahtijeva pripajanje Bahreina i drugih država Perzijskog zaliva, smatrajući ih svojim historijskim dijelovima. U dogovoru sa Ujedinjenim Kraljevstvom, odustaje od tih namjera. Na [[referendum]]u u Bahreinu, stanovnici ostrva se opredjeljuju za nezavisnost zemlje od Velike Britanije i potvrđuju svoj arapski identitet. Bahrein postaje članica Arapske lige. Britanci se povlače iz zemlje 16. decembra 1971 godine, a Bahrein postaje nezavisni emirat.<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/817505.stm Bahrain Timeline] BBC</ref> Naftni šok 1970-ih je dosta potpomogao razvoju Bahreina, ali je nakon stabilizacije naftnog tržišta uslijedila kriza. U svakom slučaju, zemlja je otpočela sa diverzifikacijom svoje privrede i sve više se oslobađala zavisnosti od turbulencija na tržištu nafte. Nakon početka građanskog rata u [[Liban]]u, Bahrein je postao vodeći financijski centar Bliskog istoka, preuzimajući tu ulogu od ratom pogođenog [[Bejrut]]a.<ref>[http://www.nationalpost.com/story.html?id=9be313d4-b349-40e2-a5f0-05fe3ee3a17a Bahrain Profile], National Post, 7. april 2007</ref> Nakon iranske islamske revolucije 1979, bahreinski šiitski fundamentalisti, u organizaciji ''Islamskog fronta za oslobođenje Bahreina'', su 1981. pokušali neuspjeli puč protiv bahreinske vlade. Sredinom 1990-ih kraljevina je uzdrmana sporadičnim nasiljem između vlade i opozicije predvođene vjerskim vođama, u kojem je poginulo preko 40 osoba.<ref>[http://meria.biu.ac.il/journal/1999/issue1/jv3n1a7.html ''Pobuna u Bahreinu''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060505043553/http://meria.biu.ac.il/journal/1999/issue1/jv3n1a7.html |date=5. 5. 2006 }}, Middle East Review of International Affairs, mart 1999</ref> U martu 1999, kralj Hamad ibn Isa al-Halifa nasljeđuje svog oca na prijestolju, raspisuje izbore za parlament, daje ženama pravo glasa i pušta na slobodu sve političke zatvorenike. Ovaj događaj je od strane organizacije ''[[Amnesty International]]'' predstavljen kao "historijski period u ljudskim pravima".<ref>[http://www.amnesty.org/en/alfresco_asset/baf189cd-a4cb-11dc-a92d-271514ed133d/mde110052001en.html ''Bahrain: Promising Human Rights Reforms Must Continue'']{{Mrtav link}}, Amnesty International, 13. mart 2001</ref> Zemlja je formalno proglašena ''kraljevinom'' tek 2002 godine. == Vlada == Od 2002. Bahrein je [[parlament]]arna monarhija nastala dopunom [[Ustav]]a iz 1973, a potvrđena referendumom 2001. Na čelu države je kralj šejh Hamad ibn Isa al-Halifa, dok je na čelu 25-točlane vlade šejh Halifa bin Salman al-Halifa. Od svih članova vlade, njih 80% su članovi kraljevske porodice. Bahrein ima dvodomni parlament, sa Vijećem zastupnika kao donjim domom, koji se biraju na općim izborima; te gornjim domom - ''Vijećem Šure'', čije članove postavlja kralj. Oba doma parlamenta imaju po 40 članova. Na posljednjim izborima održanim 25. novembra 2006 godine islamističke stranke su odnijele ubjedljivu pobjedu. Otvaranje u politici zemlje je donijelo velike uspjehe za šiitske i za [[Sunitski islam|sunitske]] islamiste, te im omogućilo snažan uticaj u zakonodavstvu. Nedavno je na inicijativu kralja, osnovano Vrhovno sudsko vijeće, koje ima zadatak da reguliše sudove u državi te odvoji sudsku i administrativnu vlast.<ref>[http://archive.gulfnews.com/articles/05/11/15/192358.html ''Bahrain sets up institute to train judges and prosecutors''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080602222033/http://archive.gulfnews.com/articles/05/11/15/192358.html |date=2. 6. 2008 }} Gulf News, 15. novembar 2005</ref> Na čelu Vrhovnog sudskog vijeća nalazi se Muhammed Humaidan. == Administrativna podjela == [[Datoteka:Amwaj Air.jpg|250px|desno|mini|Ostrva Amwaj, februar 2005]] Bahrain je podijeljen u pet guvernata. To su: {| class="wikitable" align=left float |- valign="center" | '''Karta''' || '''Guvernat''' |- | rowspan="6" | [[Datoteka:Governorates of Bahrain.svg|186px|]] |- | | '''1.''' [[Glavni guvernat]] |- | | '''2.''' [[Centralni guvernat]] |- | | '''3.''' [[Guvernat Muharak]] |- | | '''4.''' [[Sjeverni guvernat]] |- | | '''5.''' [[Južni guvernat]] |} <div style="clear:both;"></div> == Stanovništvo == Karakteristika strukture stanovništva je veoma veliki udio stranih radnika. Prirast broja stanovnika je u periodu 1994 - 2004. iznosi 2,4%, dok je očekivana starost stanovništva 2004. iznosila 75 godina. Udio stanovništva mlađeg od 15 godina starosti 2004 godine bio je 27,5%. Udio gradskog stanovništva iste godine bio je 90%. Iako je arapski jezik zvanični jezik zemlje, zbog velikog broja stranaca može se čuti i [[perzijski jezik]], urdu, a [[engleski jezik|engleski]] je kao jezik pri poslovanju ili obrazovanju jako proširen. Od 1976, uveden je veoma obiman sistem socijalnog osiguranja; medicinsko liječenje je besplatno. Predviđeno je obavezno školovanje, ali nije uvedeno. Stopa [[nepismenost]]i je 2004 godine iznosila 11% kod muškaraca i 16% kod žena. Prvi [[univerzitet]] u državi osnovan je 1978. === Religija === Zvanična religija zemlje je [[islam]], kojeg praktikuje većina stanovništva. Zbog stalnog priliva imigranata iz neislamskih zemalja, poput [[Indija|Indije]], [[Filipini|Filipina]] i [[Šri Lanka|Šri Lanke]]<ref>[http://www.overseasindian.in/2007/mar/news/8n1.shtml ''Bahrain's crown prince to visit India''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091003043822/http://www.overseasindian.in/2007/mar/news/8n1.shtml |date=3. 10. 2009 }} Overseas Indian, 8. mart 2007</ref>, ukupni procenat muslimana u Bahreinu je opao posljednih godina. Po popisu stanovništva iz 2001 godine, 80% stanovništva su bili muslimani, 10% [[kršćanstvo|kršćani]], a 10% sljedbenici drugih religija. Nema zvaničnih podataka o omjeru šiita i sunita u Bahreinu. Po nezvaničnim podacima<ref>[https://web.archive.org/web/20080410024046/http://www.fco.gov.uk/en/about-the-fco/country-profiles/middle-east-north-africa/bahrain ''Bahrain Country Profile''] FCO</ref>, procjenjuje se da ima trećina sunita, a ostalo su šiiti. Međutim, Bahrein se razvija u kosmopolitsko društvo sa zajednicama različitog naslijeđa i porijekla, najvećim dijelom Arapa i Perzijanca, ali i brojnih imigrantskih zajednica iz raznih krajeva južne i jugoistočne Azije. == Privreda == U području Perzijskog zaliva, u kojem najdominantniju ulogu u privredi ima [[nafta]], Bahrein ima najbrže rastuću privredu po ispitivanjima Ekonomske i socijalne komisije UN-a iz januara 2006.<ref>[http://www.arabianbusiness.com/index.php?option=com_content&view=article&id=7116 Bahrain expected to bustle] Arabian Business, 1. februar 2007</ref> Po istraživanju Heritage fonacije i [[The Wall Street Journal|Wall Street Journala]], Bahrein ima i najslobodniju privredu na cijelom Srednjem istoku a u svjetskim razmjerama je na 25. mjestu po slobodi privrede.<ref>[http://www.heritage.org/research/features/index/country.cfm?id=Bahrain ''Bahrain''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071011210237/http://www.heritage.org/research/features/index/country.cfm?id=Bahrain |date=11. 10. 2007 }} Index of Economic Freedom, Heritage Foundation</ref> Smatra se da je Bahrein financijski i [[banka]]rski centar arapskog svijeta, naročito u [[islamsko bankarstvo|islamskom bankarstvu]], koji je najviše profitirao od stalnog rasta potražnje za naftom.<ref>http://www.arabianbusiness.com/517455-bahrain-calling</ref> U bahreinskom izvozu, proizvodnja i prerada nafte zauzima 60%, te također 60% javnih prihoda i 30% [[Bruto domaći proizvod|BNP-a]] otpada na naftu. Privredne prilike su se stalno mijenjale, u zavisnosti od kretanja cijena nafte, naročito za vrijeme krize 1990/91. i iračke invazije na [[Kuvajt]]. Zbog dobro razvijenog transportnog sistema i komunikacija, u Bahreinu svoja sjedišta imaju mnoge međunarodne kompanije. U toku 2004, Bahrein je potpisao Sporazum o slobodnoj trgovini sa SAD-om, kojim će se smanjiti određene trgovačke barijere između njih.<ref name="BBC">bbc</ref> Stalno rastuća nezaposlenost, naročito među mladim, te strah od iscrpljivanja sve manjih rezervi nafte i pitke vode, su najveći dugoročni ekonomski problemi u zemlji. U 2008, stopa nezaposlenosti iznosila je 3,8%,<ref>{{Cite web |url=http://www.gulf-daily-news.com/Story.asp?Article=225349&Sn=BNEW&IssueID=31137 |title=Arhivirana kopija |access-date=1. 6. 2009 |archive-date=9. 8. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080809135657/http://www.gulf-daily-news.com/story.asp?Article=225349&Sn=BNEW&IssueID=31137 |url-status=dead }}</ref> među kojima je 85% žena.<ref>{{Cite web |url=http://www.khaleejtimes.com/darticlen.asp?xfile=data%2Fmiddleeast%2F2008%2FAugust%2Fmiddleeast_August80.xml&section=middleeast&col= |title=Arhivirana kopija |access-date=28. 12. 2021 |archive-date=9. 1. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150109105447/http://www.khaleejtimes.com/darticlen.asp?xfile=data%2Fmiddleeast%2F2008%2FAugust%2Fmiddleeast_August80.xml&section=middleeast&col= |url-status=dead }}</ref> == Kultura == Bahrein se često opisuje kao "Bliski istok u malom", jer je u njemu kombinovana moderna infrastruktura sa identitetom Perzijskog zaliva i, kao u nijednoj zemlji u području, njegov prosperitet ne zavisi isključivo samo od nafte, već i od rasta srednje klase stanovništva. Ovaj jedinstveni socioekonomski razvoj u Perzijskom zalivu daje Bahreinu atribut liberalne zemlje, mnogo više nego bilo kojoj susjednoj zemlji. Iako je zvanična državna religija islam, stanovnici Bahreina su poznati po svojoj vjerskoj toleranciji, pa se pored [[džamija]] mogu pronaći brojne [[sinagoga|sinagoge]], [[crkva|crkve]], hinduski i hramovi sikha i mnoge druge bogomolje. Pored političke liberalizacije, zbog koje na političkoj sceni dominiraju šiitski i sunitski islamisti, političke reforme su potakle i razne sociološke reforme. Tako, naprimjer, društvo postaje više samokritično, s trendom ispitivanja i uklanjanja tradicionalnih tabua. Sve više se priča o temama o kojima je ranije bilo nezamislivo razgovarati u javnosti, poput [[brak|bračnih]] problema ili [[seks]]a.<ref>[http://www.gulf-daily-news.com/1yr_arc_Articles.asp?Article=133261&Sn=BNEW&IssueID=28308&date=1-22-2006 Scholarly 'lacking sexual awareness'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090210104807/http://www.gulf-daily-news.com/1yr_arc_Articles.asp?Article=133261&Sn=BNEW&IssueID=28308&date=1-22-2006 |date=10. 2. 2009 }} Gulf Daily News, 22. januar 2006</ref> Drugi aspekt otvaranja Bahreina je njegov status države u kojoj se izdaje najviše knjige u cjelokupnom arapskom svijetu. Po procjenama UN programa za razvoj, u Bahreinu se u toku 2005. izdalo 132 knjige na oko 700.000 stanovnika koliko u njemu živi. To je daleko više od prosjeka u mnogim arapskim zemljama, gdje taj prosjek iznosi 5 [[knjiga]] na milion stanovnika.<ref>[http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/04/10009260.html ''Bahrain tops publishing sector among Arab states''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926234717/http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/04/10009260.html |date=26. 9. 2007 }} Gulf News, 4. januar 2006</ref> Najpoznatiji muzičar u zemlji je [[Ali Bahar]]. On nastupa sa svojoj grupom al-Ekhva. (''Braća''). Brojne svjetske zvijezde se često mogu vidjeti u Bahreinu. Tako je [[Michael Jackson]] kupio vilu bivšeg bahreinskog premijera, te je čak jednom prilikom izjavio da će trajno napustiti SAD kako bi živio u Bahreinu.<ref>[http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/23/10013403.html ''Jackson settles down to his new life in the Gulf''] {{Webarchive|url=https://archive.today/20060212102142/http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/23/10013403.html |date=12. 2. 2006 }} Gulf News, 23. januar 2006</ref> Također, pjevačica [[Shakira]] i vozač Formule 1 [[Jenson Button]] su samo neki od slavnih koji imaju nekretnine u Bahreinu. U Manami, u distriktu Džufair, nalazi se američka pomorska baza i komanda američke 5. flote. U tom dijelu grada brojni su restorani, barovi, tako da je postao pravi magnet za američko osoblje ali i za saudijske turiste. === Sport === Bahrein je prva arapska zemlja koja je bila domaćin utrke [[Velika nagrada Bahreina|Formule 1]] u sezoni 2004. Prvu utrku je pobjedio [[Michael Schumacher]] u Ferrariju. Grand Prix 2008. osvojio je Felipe Massa u Ferarriju, dok je poljski vozač Robert Kubica u BMW-u imao prvo startno mjesto. Pored Formule 1, Bahrein je 2006. ugostio i prvu utrku [[Australija|australijske]] V8 Supercar serije, pod nazivom ''Desert 400''. Utrke V8 serije će se održavati svakog novembra na stazi Sahir. ==== Nogomet ==== Reprezentacija Bahreina je učestvovala u kvalifikacijama za Svjetsko prvenstvo u nogometu od 1978. Do sada se nisu uspjeli kvalificirati za finalni turnir. U [[Kvalifikacije za Svjetsko prvenstvo u nogometu 2010. - Azija#Play off Okeanija OFC.2FAzija AFC|kvalifikacijama za svjetsko prvenstvo 2010.]] došli su do play-offa, ali ih je porazila reprezentacija Novog Zelanda. === Praznici === Od 1.septembra 2006, Bahrein je izmijenio radne dane u sedmici, tako da je vikend umjesto četvrtkom i petkom premješten na petak i subotu, kako bi se donekle sinhronizovalo sa drugim zemljama svijeta. Drugi državni i vjerski praznici su: * [[1. januar]] - Međunarodna [[Nova godina]] * [[1. maj]] - Praznik rada * 16. - [[17. decembar]] - Nacionalni praznik, dan krunisanja trenutnog kralja al-Halife * 1. [[muharrem]] - Islamska Nova godina * 9. - 10. muharrem - Dan Ašure * 12. rebiul-evel - Rođendan Poslanika [[Muhamed]]a a.s. * 1. - 3. [[ševval]] - Ramazanski bajram (''Eid ul-Fitr'') * 9. zul-hidždže - Dan [[Arefat]]a * 10. - 12. zul-hidždže - Kurban bajram (''Eid ul-Adha'') === Obrazovanje === Na početku 20. vijeka, jedine obrazovne institucije bile su škole vjerskog karaktera (''medrese'' odnosno ''mektebi''). Cilj ovih ustanova je bio da podučavaju djecu i omladinu učenju [[Kur'an]]a. Nakon otvaranja zemlje ka zapadnom svijetu, ukazuje se potreba za osnivanjem škola općeg usmjerenja. Godine 1919. otvara se prva javna škola za dječake. Godine 1926. se otvara i druga javna škola za dječake, a dvije godine kasnije, 1928, i prva javna škola za djevojčice. Kralj Hamad ibn Isa al-Halifa je 2004. uveo projekat koji koristi IT u obrazovnom sistemu. Ovaj projekat nosi ime ''Škole kralja Hamada za budućnost''<ref>{{Cite web |url=http://www.moe.gov.bh/khsfp/ |title=كلمة وزير التربية و التعلي |access-date=21. 7. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100817010812/http://www.moe.gov.bh/khsfp/ |archive-date=17. 8. 2010 |url-status=dead }}</ref>. Cilj projekta je da pomoću moderne tehnologije poveže sve škole u kraljevini na [[internet]]. Pored javnih škola, brojne su i privatne škole i fakulteti, koji pored lokalnog, nude i međunarodni obrazovni sadržaj, te škole za brojne imigrante poput Pakistanske urdu ili Indijske škole. == Filatelija == [[Datoteka:Stamp Bahrain 1935 2a.jpg|mini||mini|desno|Marka Bahreina iz prve serije iz 1933. godine sa nominalnom vrijednošću od 2 anna]] Prva poštanska marka Bahreina izašla je 10. augusta 1933. Od 1884-1933. korištene su indijske marke bez ikakve dodatne oznake ili žiga. Serija od četrnaest marki je zapravo serija poštanskih maraka Indije sa utisnutim žigom ''BAHRAIN'' u dvije veličine. Marka prikazuje britanskog kralja [[Đorđe V, kralj Ujedinjenog Kraljevstva|Đorđa V]], sa indijskom krunom, a serija je izdata od 1926-28. i 1932. za područje [[Indija|Indije]]. Vrijednosti su od 3 [[pies]]a, do 5 [[rupija]]. Prva marka je sive boje sa [[nominalna vrijednost|nominalnom vrijednošću]] od 3 piesa. Kao [[vodeni žig]] je višestruko utisnuta petokraka zvijezda.<ref>'''MICHEL''' Übersee-katalog, Naher Osten 1999., ''Schwanberger Verlag GmbH, München'' {{ISBN|3-87858-752-X}} {{Simboli jezika|de|Njemački}}</ref> Sve do nezavisnosti 1971. koriste se marke [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjeg Kraljevstva]], te naizmjenično od 1953. izlaze marke sa motivima [[šeik]]a Salmana bin Hameda Al Halifa, te motivima arheološkog nasljeđa Bahreina. Od 1971. izlaze marke samostalnog Bahreina, čiji motivi su narodne nošnje, životnje, brodovi, leptirovi, građevine i marke povodom sportskih takmičenja. Na većini marki u gornjem desnom uglu nalazi se lik šeika [[Hamad ibn Isa Al Halifah]]a kralja Bahraina. == Vojska == [[Datoteka:RBNS Sabha (FFG 90) Bahrain.jpg|mini|desno|RBNS Sabha, fregata bahreinskih odbrambenih snaga]] Kraljevina ima malehnu, ali dobro opremljenu vojsku zvanu ''Bahreinske odbrambene snage'' (BDF). BDF je uglavnom opremljena američkim naoružanjem i opremom, poput aviona F-16, F-5, helikoptera UH60 Blackhawk, tenkova M60A3, te fregatom ''RBNS Sabha''. == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Bahrain}} * [http://www.e.gov.bh/ Kraljevina Bahrein] stranica Vlade * [https://web.archive.org/web/20180807062923/http://bahrainona.com/ Informativni portal Bahreina] == Reference == {{Refspisak|2}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Bahrein]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Ostrvske države]] kipkme6n6de3id4e92c4qgrm984kkv5 Mauritanija 0 11807 3734194 3638098 2025-07-11T06:57:38Z Panasko 146730 3734194 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =الجمهورية الإسلامية الموريتانية <br />(Al-Džumhūrīyâ l-Islāmīyâ l-Mūrītānīyâ)| zvanično_ime =Islamska Republika Mauritanija| ime_genitiv =Mauritanije| zastava =Flag of Mauritania.svg| grb =Seal of Mauritania.svg| mapa =LocationMauritania.png| službeni_jezik =[[Arapski jezik|arapski]]| državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]], [[Polupredsjednička pepublika|polupredsjednička]], [[islamska republika]]| glavni_grad =[[Nouakchott]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik Vojnog vijeća| vladar_prva_vlast = [[Mohamed Ould Ghazouani]] (محمد ولد الغزواني)| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Moctar Ould Diay]] (المختار ولد أجاي) | po_površini_na_svijetu =28.| površina =1.030.700| procenat_vode =~0| po_broju_stanovnika_na_svijetu =129.| stanovnika =3.086.859| gustoća =2,6| nezavisnost =Od [[Francuska|Francuske]] [[28. novembar|28. novembra]] [[1960]].| valuta =[[Ouguiya]] (5 khoumsa, <small>izvan upotrebe</small>)| vremenska_zona =[[UTC]] +0| himna ="[[Himna Mauritanije]]"| internetski_nastavak =[[.mr]]| pozivni_broj =222| |}} [[Datoteka:Mauritanie_carte.gif|Carte de la Mauritanie|mini|desno|250px]] '''Mauritanija''', službeno '''Islamska Republika Mauritanija''', je država [[Magrib]]a i nalazi se u zapadnom dijelu [[Sjeverna Afrika|Sjeverne Afrike]].<ref>Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. Facts On File, Inc. 2009. p. 448. {{ISBN|143812676X}}. Islamska Republika Mauritanija smještena je u zapadnom dijelu Sjeverne Afrike.</ref> Na zapadu izlazi na [[Atlantski okean]], na sjeveru graniči sa [[Demokratska Arapska Republika Sahara|Demokratskoma Arapskoma Republikoma Saharoma]], na sjeveroistoku sa [[Alžir]]om, na istoku i jugoistoku sa državom [[Mali]] i jugozapadu sa [[Senegal]]om. Prostire se na površini od 1.032.700&nbsp;km<sup>2</sup> i po tome je jedanaesta država [[Afrika|Afrike]] a u njoj živi oko 3,5 miliona stanovnika. Reljef je uglavnom pustinjski sa najvišim vrhom od 915 m nadmorske visine. Klima je pretežno suha (pustinjska) sa temperaturama između 20 i 32<sup>0 </sup>C. Mauri čine oko 80% stanovništva države. Službeni jezik je [[arapski jezik]] a dosta je zastupljen i [[francuski jezik]]. Privredno je prilično zaostala država bez značajnije industrije izuzev rudarstva. == Etimologija == Mauritanija je ime dobila po drevnom [[Berberi|berberskom]] kraljevstvu koje je procvjetalo početkom [[3. vijek p. n. e.|trećeg vijeka p. n. e.]], a kasnije je postalo [[Rimsko Carstvo|rimska]] provincija ''[[Mauretanija]]'', koja je procvjetala u 7. vijeku nove ere. Međutim, dvije se teritorije ne preklapaju: Historijska Mauretanija bila je znatno sjevernije od moderne Mauritanije: Prostirala se duž cijele zapadne polovine [[Sredozemlje|mediteranske]] obale [[Afrika|Afrike]]. Termin "''Mauretanija"'', pak, potječe od [[Grčki jezik|grčkog]] i [[Rimsko Carstvo|rimskog]] [[egzonim]]a za berberske narode u regiji: [[Mauri|narod Mauri]]. Riječ "Mauri" također je korijen naziva za ''Mavre''.<ref>{{Cite book|title=Shillington|year=2005|pages=948}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Mauritanije}} [[Datoteka:Central mosque in Nouakchott.jpg|250px|mini|desno|Nouakchott je glavni i najveći grad Mauritanije i jedan od najvećih gradova [[Sahara|Sahare]]]] Prvi stanovnici koji su naseljavali Mauritaniju su bili pripadnici plemena Bafur. Prvi od evropskih naroda koji su stigli na ovo područje bili su Portugalci. Od kraja 18. vijeka nalazila se pod kontrolom Francuske. Nezavisnost od Francuske stekla je 28. novembra 1960. Od 3. do 7. [[vijek]]a na područje Mauritanije sa [[sjever]]a su se doselili Berberi. Zauzeli su prostore koje su do tada naseljavali Bafuri a koji su se sa tih prostora povukli zbog sve sušnije klime što je nepovoljno uticalo na [[Poljoprivreda|poljoprivredu]] i prinose. U ovoj se regiji u 11. vijeku rodio islamski vjersko-politički pokret Almoravida koji je u sljedećih stotinu godina uspostavio državu u zapadnom Magribu i većem dijelu [[Iberijsko poluostrvo]]. Tokom prve polovine drugog vijeka nakon prodora Arapa, područje Mauritanije uglavnom je islamizirano, a arapsko-berberska kultura postala je dominantna. [[Evropa|Evropska]] kolonizacija regije, u početku u obalnom dijelu zemlje, započela je u 15. vijeku. Uskoro su se [[Francuska|Francuzi]] izborili za poziciju glavne [[Kolonijalizam|kolonijalne]] sile u cijeloj zapadnoj Africi, ali je njihov prodor u unutrašnjost zemlje i pokoravanje arapskih plemena završeno tek na prijelazu iz 19. u 20. vijek, kada je Mauritanija uključena u sastav Francuske Zapadne Afrike. Poslije [[Drugi svjetski rat|2. svjetskog rata]] u Mauritaniji jača političko organizovanje domaćeg stanovništva. Osnivaju se prve stranke. Godine 1958. zemlja dobija široku autonomiju u okviru Francuske zajednice, a 1960. potpunu nezavisnost. Vladavina prvog predsjednika Moktara Ould Daddaha okončana je vojnim udarom 1979. i to nakon neuspješnog pokušaja Mauritanije da zauzme južnu trećinu bivše [[Španija|španske]] kolonije [[Zapadna Sahara|Zapadne Sahare]]. U periodu od 1979. do 1984. na vlasti su se smjenila trojica predsjednika, a od 1984. do 2005. zemljom je vladao pukovnik Maaouya Ould Sid'Ahmed Taya. Dana 3. augusta 2005. dok je Ould Taya prisustvovao dženazi [[Saudijska Arabija|saudijskog]] kralja Fahda grupa oficira na čelu sa šefom policije, pukovnikom Elyem Ould Mohamedom Vallijem izvršila je državni udar i preuzela vlast. == Geografija == [[Datoteka:Mauritanie - Adrar2.jpg|250px|mini|desno|Planine u regiji Adrar. Scene pustinje su karakteristične za krajolik Mauritanije]] {{Glavni|Geografija Mauritanije}} Nalazi se u sjeverozapadnoj Africi, između 14. i 26. stepena sjeverne [[Geografska širina|geografske širine]] i 5. i 17. stepena istočne [[Geografska dužina|geografske dužine]]. Sa površinom od 1.032.700&nbsp;km<sup>2</sup> od čega 90% otpada na pustinju, Mauritanija je 29. po veličini država na svijetu, otprilike veličine kao [[Egipat]]. Općenito, reljef Mauritanije je ravničarski, sa ogromnim sušnim ravnicama i ponekim grebenima i niskim uzvisinama sa najvišim vrhom [[Kediet ej Jill]]om sa 915 metara nadmorske visine. Oko tri četvrtine površine Mauritanija se nalazi pod pustinjom ili polupustinjom. Kao rezultat teške suše, pustinja se širi od sredine 1960tih godina. == Administrativna podjela == [[Datoteka:Mauritania regions numbered.png|250px|mini|desno|Administrativna podjela Mauritanije]] Državna birokratija se sastoji od tradicionalnih ministarstava, specijalnih agencija i državnih preduzeća. Ministarstvo unutrašnjih poslova predvodi sistem regionalnih guvernera i prefekta koji su uspostavljeni po uzoru na francuski sistem lokalne uprave. Prema ovom sistemu, Mauritanija je podijeljena na 13 administrativnih jedinica prvog nivoa, tj. regija od kojih je jedna glavni grad države Nouakchott. Kontrola je čvrsto koncentrisana u izvršnom organu centralne vlade, ali je tokom niza nacionalnih i općinskih izbora od 1992. izvršena ograničena decentralizacija vlasti. Prvi nivoi administrativnih jedinica su podijeljeni na 44 odjela (''moughataa''). U sljedećoj tabeli je dat spisak regija sa glavnim gradovima. {| class="wikitable" |- ! Redni broj !! style="width:110px;" |Regija !! style="width:140px;"| Glavni grad |- | 1. || [[Regija Adrar|Adrar]] || [[Atar]] |- | 2. || [[Regija Assaba|Assaba]] || [[Kiffa]] |- | 3. || [[Regija Brakna|Brakna]] || [[Aleg]] |- | 4. || [[Regija Dakhlet Nouadhibou|Dakhlet Nouadhibou]] || [[Nouadhibou]] |- | 5. || [[Regija Gorgol|Gorgol]] || [[Kaédi]] |- | 6. || [[Regija Guidimaka|Guidimaka]] || [[Sélibaby]] |- | 7. || [[Regija Hodh Ech Chargui|Hodh Ech Chargui]] || [[Néma]] |- | 8. || [[Regija Hodh El Gharbi|Hodh El Gharbi]] || [[Ayoun el Atrous]] |- | 9. || [[Regija Inchiri|Inchiri]] || [[Akjoujt]] |- | 10. || [[Regija Nouakchott|Nouakchott]] || [[Nouakchott]] |- | 11. || [[Regija Tagant|Tagant]] || [[Tidjikdja]] |- | 12. || [[Regija Tiris Zemmour|Tiris Zemmour]] || [[Zouérat]] |- | 13. || [[Regija Trarza|Trarza]] || [[Rosso]] |- |} == Privreda == [[Datoteka:Mauritania treemap.png|mini|desno|Izvoz iz Mauritanije - grafički prikaz 28 različitih izvozih kategorija]] Iako je relativno bogata prirodnim resursima, Mauritanija još uvijek ima jednu od najnižih stopa [[BDP]]-a u Africi. Većina stanovništva i dalje je zavisna o poljoprivredi i stočarstvu, iako je većina nomada i mnogo poljoprivrednika bilo prisiljeno da se dosele u gradove usljed suša koje su se ponavljale 1970-ih i 1980-ih. Bogata je velikim rezervama [[Željezo|željezne rude]] čiji izvoz čini gotovo 50% od ukupnog izvoza države. Trenutni rast cijene [[metal]]a doprinosi da rudarske kompanije u potrazi za [[zlato]]m i [[Bakar|bakrom]] otvaraju rudnike u unutrašnjosti Mauritanije. [[Privatizacija]] je i dalje jedno od ključnih privrednih pitanja. Mauritanija nastoji da ispuni ciljeve koji se tiču godišnjeg rasta BDP-a od 4%. [[Nafta]] je otkrivena u Mauritaniji 2001. u Chinguetti. Iako je ovo nalazište potencijalno značajno za ekonomiju zemlje, ukupni uticaj na privredu je teško predvidjeti. Moguće su dodatne rezerve nafte u unutrašnjosti zemlje, u Taoudeni bazenu, iako bi surovo okruženje u znatnoj mjeri poskupilo njenu eksploataciju.<ref>[https://web.archive.org/web/20090224221844/http://www.barakapetroleum.com/mauritania/taoudeni-basin/ "Taoudeni Basin Overview". Baraka Petroleum]</ref> == Stanovništvo == Prema popisu iz 2013. u Mauritaniji je živjelo 3.537.368 stanovnika.<ref name="CIA">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mr.html "CIA – The World Factbook – Mauritanija"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181224211108/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mr.html |date=24. 12. 2018 }} Pristupljeno 9. oktobra 2015.</ref> === Etničke grupe === Od etničkih grupa 70% stanovništva čine [[Mauri]], podijeljeni prema rasnom kriteriju na dominantne bijele (potomke [[Arapi|Arapa]] i Berbera) i crne (koji su [[Historija|historijski]] bili robovi i slobodnjaci, a u kolonijalnom su razdoblju zbog boljeg obrazovanja sačinjavali veći dio birokratske klase). Mauri govore hasanijom, dijalektom [[Arapski jezik|arapskog]] s velikim brojem [[Berberi|berberskih]] riječi. Ostatak od 30% stanovništva čine pripadnici naroda koji žive i u ostalim državama [[zapad]]ne [[Afrika|Afrike]], a u Mauritaniji su koncentrisani na [[jug]]u zemlje i to: Tukulor, Fulani, Soninke i Wolof, koji svi govore vlastitim jezicima.<ref name="CIA"/><ref>[https://books.google.ba/books?id=g97mAgAAQBAJ&pg=SA2-PA32&dq=mauritania+racial+groups&hl=en&sa=X&ei=VbpOVI-hD9GcygTS2ILoBA&redir_esc=y#v=onepage&q=mauritania%20racial%20groups&f=false ''Fields of Fire: An Atlas of Ethnic Conflict''] Pristupljeno 9. oktobra 2015.</ref> === Religija === Kada je u pitaju religija, skoro 100% stanovništva su [[Musliman|muslimani]], od kojih su većina [[Sunitski islam|suniti]].<ref name="CIA"/> Manjinsko Sufi bratstvo, u Tijaniyahu, je imalo veliki uticaj ne samo u zemlji, već i u Senegalu i Maroku. Rimokatolička eparhija u Nouakchottu, osnovana 1965, služi za 4.500 katolika koji žive u Mauritaniji. === Jezik === Jezik koji je dominantan među stanovništvom Mauritaniji je Hasanija, jezik kojim govori većinsko stanovništvo Mauri. Osim ovog jezika zastupljeni su još i jezici: Pulaar, Soninke, Imraguen jezik, Wolof, Serer<ref>http://joshuaproject.net/people_groups/14866/MR</ref> a koristi se i [[Francuski jezik|francuski]] (koji se u velikoj mjeri koristi u medijima i među obrazovanim klasama, takozvani afrički francuski). Moderna verzija [[Arapski jezik|arapskog]] jezika je također službeni jezik ove afričke države. Zenaga, berberski jezik, se nekada govorio u skoro cijeloj Mauritaniji, ali je sada gotovo u potpunosti zamijenjen hasanijom. Samo još oko 200 do 300 govornika ovog jezika se može naći u Mauritaniji. === Obrazovanje === Od 1999, sva nastava u prvoj godini osnovnih škola se obavlja na književnom arapskom jeziku. Od druge godine se uvodi francuski jezik koji se koristi za sve predmete koji se izučavaju. je uveden u drugoj godini, a koristi se za naučiti sve naučne predmete.<ref>[http://www.bibl.u-szeged.hu/oseas_adsec/mauritania2.htm ''Obrazovni sistem Mauritanije''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722092316/http://www.bibl.u-szeged.hu/oseas_adsec/mauritania2.htm |date=22. 7. 2011 }} Pristupljeno 9. oktobra 2015.</ref> Upotreba engleskog jezika i Weldiya dijalekta u školama u Mauritanije se u zadnje vrijeme povećava. Mauritanija ima samo jedan [[univerzitet]] i to [[Univerzitet u Nouakchott]]u i neke druge ustanove visokog obrazovanja, ali većina visokoobrazovanih stanovnika ove zemlje su studij završili u [[Inostranstvo|inostranstvu]]. 10,1% od vladine potrošnje u periodu između 2000. i 2007. otpada na troškeve u obrazovanju. == Također pogledajte == * [[Arapska liga]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Mauritania}} {{Commonscat|Mauritania}} {{wikiatlas|Mauritania}} * {{službeni website|http://www.mauritania.mr}} Vlade Mauritanije * {{CIA World Factbook link|mr|Mauritanija}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13881985 Mauritanija] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Mauritanija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Islamske republike]] bg6ovw16w51zbh5o2h4yy42nwuwn8xu 3734279 3734194 2025-07-11T09:45:52Z Panasko 146730 3734279 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =الجمهورية الإسلامية الموريتانية <br />(Al-Džumhūrīyâ l-Islāmīyâ l-Mūrītānīyâ)| zvanično_ime =Islamska Republika Mauritanija| ime_genitiv =Mauritanije| zastava =Flag of Mauritania.svg| grb =Seal of Mauritania.svg| mapa =LocationMauritania.png| službeni_jezik =[[Arapski jezik|arapski]]| državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]], [[Polupredsjednička pepublika|polupredsjednička]], [[islamska republika]]| glavni_grad =[[Nouakchott]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik Vojnog vijeća| vladar_prva_vlast = [[Mohamed Ould Ghazouani]] (محمد ولد الغزواني)| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Moctar Ould Diay]] (المختار ولد أجاي) | po_površini_na_svijetu =28.| površina =1.030.700| procenat_vode =~0| po_broju_stanovnika_na_svijetu =129.| stanovnika =3.086.859| gustoća =2,6| nezavisnost =Od [[Francuska|Francuske]] [[28. novembar|28. novembra]] [[1960]].| valuta =[[Ouguiya]] (5 khoumsa, <small>izvan upotrebe</small>)| vremenska_zona =[[UTC]] +0| himna ="[[Himna Mauritanije]]"| internetski_nastavak =[[.mr]]| pozivni_broj =222| |}} [[Datoteka:Mauritanie_carte.gif|Carte de la Mauritanie|mini|desno|250px]] '''Mauritanija''', službeno '''Islamska Republika Mauritanija''', je država [[Magrib]]a i nalazi se u zapadnom dijelu [[Sjeverna Afrika|Sjeverne Afrike]].<ref>Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. Facts On File, Inc. 2009. p. 448. {{ISBN|143812676X}}. Islamska Republika Mauritanija smještena je u zapadnom dijelu Sjeverne Afrike.</ref> Na zapadu izlazi na [[Atlantski okean]], na sjeveru graniči sa [[Demokratska Arapska Republika Sahara|Demokratskoma Arapskoma Republikoma Saharoma]], na sjeveroistoku sa [[Alžir]]om, na istoku i jugoistoku sa državom [[Mali]] i jugozapadu sa [[Senegal]]om. Prostire se na površini od 1.032.700&nbsp;km<sup>2</sup> i po tome je jedanaesta država [[Afrika|Afrike]] a u njoj živi oko 3,5 miliona stanovnika. Reljef je uglavnom pustinjski sa najvišim vrhom od 915 m nadmorske visine. Klima je pretežno suha (pustinjska) sa temperaturama između 20 i 32<sup>0 </sup>C. Mauri čine oko 80% stanovništva države. Službeni jezik je [[arapski jezik]] a dosta je zastupljen i [[francuski jezik]]. Privredno je prilično zaostala država bez značajnije industrije izuzev rudarstva. == Etimologija == Mauritanija je ime dobila po drevnom [[Berberi|berberskom]] kraljevstvu koje je procvjetalo početkom [[3. vijek p. n. e.|trećeg vijeka p. n. e.]], a kasnije je postalo [[Rimsko Carstvo|rimska]] provincija ''[[Mauretanija]]'', koja je procvjetala u 7. vijeku nove ere. Međutim, dvije se teritorije ne preklapaju: Historijska Mauretanija bila je znatno sjevernije od moderne Mauritanije: Prostirala se duž cijele zapadne polovine [[Sredozemlje|mediteranske]] obale [[Afrika|Afrike]]. Termin "''Mauretanija"'', pak, potječe od [[Grčki jezik|grčkog]] i [[Rimsko Carstvo|rimskog]] [[egzonim]]a za berberske narode u regiji: [[Mauri|narod Mauri]]. Riječ "Mauri" također je korijen naziva za ''Mavre''.<ref>{{Cite book|title=Shillington|year=2005|pages=948}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Mauritanije}} [[Datoteka:Central mosque in Nouakchott.jpg|250px|mini|desno|Nouakchott je glavni i najveći grad Mauritanije i jedan od najvećih gradova [[Sahara|Sahare]]]] Prvi stanovnici koji su naseljavali Mauritaniju su bili pripadnici plemena Bafur. Prvi od evropskih naroda koji su stigli na ovo područje bili su Portugalci. Od kraja 18. vijeka nalazila se pod kontrolom Francuske. Nezavisnost od Francuske stekla je 28. novembra 1960. Od 3. do 7. [[vijek]]a na područje Mauritanije sa [[sjever]]a su se doselili Berberi. Zauzeli su prostore koje su do tada naseljavali Bafuri a koji su se sa tih prostora povukli zbog sve sušnije klime što je nepovoljno uticalo na [[Poljoprivreda|poljoprivredu]] i prinose. U ovoj se regiji u 11. vijeku rodio islamski vjersko-politički pokret Almoravida koji je u sljedećih stotinu godina uspostavio državu u zapadnom Magribu i većem dijelu [[Iberijsko poluostrvo]]. Tokom prve polovine drugog vijeka nakon prodora Arapa, područje Mauritanije uglavnom je islamizirano, a arapsko-berberska kultura postala je dominantna. [[Evropa|Evropska]] kolonizacija regije, u početku u obalnom dijelu zemlje, započela je u 15. vijeku. Uskoro su se [[Francuska|Francuzi]] izborili za poziciju glavne [[Kolonijalizam|kolonijalne]] sile u cijeloj zapadnoj Africi, ali je njihov prodor u unutrašnjost zemlje i pokoravanje arapskih plemena završeno tek na prijelazu iz 19. u 20. vijek, kada je Mauritanija uključena u sastav Francuske Zapadne Afrike. Poslije [[Drugi svjetski rat|2. svjetskog rata]] u Mauritaniji jača političko organizovanje domaćeg stanovništva. Osnivaju se prve stranke. Godine 1958. zemlja dobija široku autonomiju u okviru Francuske zajednice, a 1960. potpunu nezavisnost. Vladavina prvog predsjednika Moktara Ould Daddaha okončana je vojnim udarom 1979. i to nakon neuspješnog pokušaja Mauritanije da zauzme južnu trećinu bivše [[Španija|španske]] kolonije [[Zapadna Sahara|Zapadne Sahare]]. U periodu od 1979. do 1984. na vlasti su se smjenila trojica predsjednika, a od 1984. do 2005. zemljom je vladao pukovnik Maaouya Ould Sid'Ahmed Taya. Dana 3. augusta 2005. dok je Ould Taya prisustvovao dženazi [[Saudijska Arabija|saudijskog]] kralja Fahda grupa oficira na čelu sa šefom policije, pukovnikom Elyem Ould Mohamedom Vallijem izvršila je državni udar i preuzela vlast. == Geografija == [[Datoteka:Mauritanie - Adrar2.jpg|250px|mini|desno|Planine u regiji Adrar. Scene pustinje su karakteristične za krajolik Mauritanije]] {{Glavni|Geografija Mauritanije}} Nalazi se u sjeverozapadnoj Africi, između 14. i 26. stepena sjeverne [[Geografska širina|geografske širine]] i 5. i 17. stepena istočne [[Geografska dužina|geografske dužine]]. Sa površinom od 1.032.700&nbsp;km<sup>2</sup> od čega 90% otpada na pustinju, Mauritanija je 29. po veličini država na svijetu, otprilike veličine kao [[Egipat]]. Općenito, reljef Mauritanije je ravničarski, sa ogromnim sušnim ravnicama i ponekim grebenima i niskim uzvisinama sa najvišim vrhom [[Kediet ej Jill]]om sa 915 metara nadmorske visine. Oko tri četvrtine površine Mauritanija se nalazi pod pustinjom ili polupustinjom. Kao rezultat teške suše, pustinja se širi od sredine 1960tih godina. == Administrativna podjela == [[Datoteka:Mauritania regions numbered.png|250px|mini|desno|Administrativna podjela Mauritanije]] Državna birokratija se sastoji od tradicionalnih ministarstava, specijalnih agencija i državnih preduzeća. Ministarstvo unutrašnjih poslova predvodi sistem regionalnih guvernera i prefekta koji su uspostavljeni po uzoru na francuski sistem lokalne uprave. Prema ovom sistemu, Mauritanija je podijeljena na 13 administrativnih jedinica prvog nivoa, tj. regija od kojih je jedna glavni grad države Nouakchott. Kontrola je čvrsto koncentrisana u izvršnom organu centralne vlade, ali je tokom niza nacionalnih i općinskih izbora od 1992. izvršena ograničena decentralizacija vlasti. Prvi nivoi administrativnih jedinica su podijeljeni na 44 odjela (''moughataa''). U sljedećoj tabeli je dat spisak regija sa glavnim gradovima. {| class="wikitable" |- ! Redni broj !! style="width:110px;" |Regija !! style="width:140px;"| Glavni grad |- | 1. || [[Regija Adrar|Adrar]] || [[Atar]] |- | 2. || [[Regija Assaba|Assaba]] || [[Kiffa]] |- | 3. || [[Regija Brakna|Brakna]] || [[Aleg]] |- | 4. || [[Regija Dakhlet Nouadhibou|Dakhlet Nouadhibou]] || [[Nouadhibou]] |- | 5. || [[Regija Gorgol|Gorgol]] || [[Kaédi]] |- | 6. || [[Regija Guidimaka|Guidimaka]] || [[Sélibaby]] |- | 7. || [[Regija Hodh Ech Chargui|Hodh Ech Chargui]] || [[Néma]] |- | 8. || [[Regija Hodh El Gharbi|Hodh El Gharbi]] || [[Ayoun el Atrous]] |- | 9. || [[Regija Inchiri|Inchiri]] || [[Akjoujt]] |- | 10. || [[Regija Nouakchott|Nouakchott]] || [[Nouakchott]] |- | 11. || [[Regija Tagant|Tagant]] || [[Tidjikdja]] |- | 12. || [[Regija Tiris Zemmour|Tiris Zemmour]] || [[Zouérat]] |- | 13. || [[Regija Trarza|Trarza]] || [[Rosso]] |- |} == Privreda == [[Datoteka:Mauritania treemap.png|mini|desno|Izvoz iz Mauritanije - grafički prikaz 28 različitih izvozih kategorija]] Iako je relativno bogata prirodnim resursima, Mauritanija još uvijek ima jednu od najnižih stopa [[BDP]]-a u Africi. Većina stanovništva i dalje je zavisna o poljoprivredi i stočarstvu, iako je većina nomada i mnogo poljoprivrednika bilo prisiljeno da se dosele u gradove usljed suša koje su se ponavljale 1970-ih i 1980-ih. Bogata je velikim rezervama [[Željezo|željezne rude]] čiji izvoz čini gotovo 50% od ukupnog izvoza države. Trenutni rast cijene [[metal]]a doprinosi da rudarske kompanije u potrazi za [[zlato]]m i [[Bakar|bakrom]] otvaraju rudnike u unutrašnjosti Mauritanije. [[Privatizacija]] je i dalje jedno od ključnih privrednih pitanja. Mauritanija nastoji da ispuni ciljeve koji se tiču godišnjeg rasta BDP-a od 4%. [[Nafta]] je otkrivena u Mauritaniji 2001. u Chinguetti. Iako je ovo nalazište potencijalno značajno za ekonomiju zemlje, ukupni uticaj na privredu je teško predvidjeti. Moguće su dodatne rezerve nafte u unutrašnjosti zemlje, u Taoudeni bazenu, iako bi surovo okruženje u znatnoj mjeri poskupilo njenu eksploataciju.<ref>[https://web.archive.org/web/20090224221844/http://www.barakapetroleum.com/mauritania/taoudeni-basin/ "Taoudeni Basin Overview". Baraka Petroleum]</ref> == Stanovništvo == Prema popisu iz 2013. u Mauritaniji je živjelo 3.537.368 stanovnika.<ref name="CIA">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mr.html "CIA – The World Factbook – Mauritanija"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181224211108/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mr.html |date=24. 12. 2018 }} Pristupljeno 9. oktobra 2015.</ref> === Etničke grupe === Od etničkih grupa 70% stanovništva čine [[Mauri]], podijeljeni prema rasnom kriteriju na dominantne bijele (potomke [[Arapi|Arapa]] i Berbera) i crne (koji su [[Historija|historijski]] bili robovi i slobodnjaci, a u kolonijalnom su razdoblju zbog boljeg obrazovanja sačinjavali veći dio birokratske klase). Mauri govore hasanijom, dijalektom [[Arapski jezik|arapskog]] s velikim brojem [[Berberi|berberskih]] riječi. Ostatak od 30% stanovništva čine pripadnici naroda koji žive i u ostalim državama [[zapad]]ne [[Afrika|Afrike]], a u Mauritaniji su koncentrisani na [[jug]]u zemlje i to: Tukulor, Fulani, Soninke i Wolof, koji svi govore vlastitim jezicima.<ref name="CIA"/><ref>[https://books.google.ba/books?id=g97mAgAAQBAJ&pg=SA2-PA32&dq=mauritania+racial+groups&hl=en&sa=X&ei=VbpOVI-hD9GcygTS2ILoBA&redir_esc=y#v=onepage&q=mauritania%20racial%20groups&f=false ''Fields of Fire: An Atlas of Ethnic Conflict''] Pristupljeno 9. oktobra 2015.</ref> === Religija === Kada je u pitaju religija, skoro 100% stanovništva su [[Musliman|muslimani]], od kojih su većina [[Sunitski islam|suniti]].<ref name="CIA"/> Manjinsko Sufi bratstvo, u Tijaniyahu, je imalo veliki uticaj ne samo u zemlji, već i u Senegalu i Maroku. Rimokatolička eparhija u Nouakchottu, osnovana 1965, služi za 4.500 katolika koji žive u Mauritaniji. === Jezik === Jezik koji je dominantan među stanovništvom Mauritaniji je Hasanija, jezik kojim govori većinsko stanovništvo Mauri. Osim ovog jezika zastupljeni su još i jezici: Pulaar, Soninke, Imraguen jezik, Wolof, Serer<ref>http://joshuaproject.net/people_groups/14866/MR</ref> a koristi se i [[Francuski jezik|francuski]] (koji se u velikoj mjeri koristi u medijima i među obrazovanim klasama, takozvani afrički francuski). Moderna verzija [[Arapski jezik|arapskog]] jezika je također službeni jezik ove afričke države. Zenaga, berberski jezik, se nekada govorio u skoro cijeloj Mauritaniji, ali je sada gotovo u potpunosti zamijenjen hasanijom. Samo još oko 200 do 300 govornika ovog jezika se može naći u Mauritaniji. === Obrazovanje === Od 1999, sva nastava u prvoj godini osnovnih škola se obavlja na književnom arapskom jeziku. Od druge godine se uvodi francuski jezik koji se koristi za sve predmete koji se izučavaju. je uveden u drugoj godini, a koristi se za naučiti sve naučne predmete.<ref>[http://www.bibl.u-szeged.hu/oseas_adsec/mauritania2.htm ''Obrazovni sistem Mauritanije''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722092316/http://www.bibl.u-szeged.hu/oseas_adsec/mauritania2.htm |date=22. 7. 2011 }} Pristupljeno 9. oktobra 2015.</ref> Upotreba engleskog jezika i Weldiya dijalekta u školama u Mauritanije se u zadnje vrijeme povećava. Mauritanija ima samo jedan [[univerzitet]] i to [[Univerzitet u Nouakchott]]u i neke druge ustanove visokog obrazovanja, ali većina visokoobrazovanih stanovnika ove zemlje su studij završili u [[Inostranstvo|inostranstvu]]. 10,1% od vladine potrošnje u periodu između 2000. i 2007. otpada na troškeve u obrazovanju. == Također pogledajte == * [[Arapska liga]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Mauritania}} {{wikiatlas|Mauritania}} * {{službeni website|http://www.mauritania.mr}} Vlade Mauritanije * {{CIA World Factbook link|mr|Mauritanija}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13881985 Mauritanija] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Mauritanija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Islamske republike]] rc1ruyb8dcb3jc46p329f2tvj2j4y70 Mozambik 0 11813 3734242 3593692 2025-07-11T09:22:16Z Panasko 146730 3734242 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Mozambik | izvorno_ime = ''República de Moçambique'' {{Simboli jezika|pt|portugalski}} | ime_genitiv = Mozambika | zastava = Flag of Mozambique.svg | grb = Emblem of Mozambique.svg | uzrečica = | himna = [[Pátria Amada]] | mapa = LocationMozambique.svg | glavni_grad = [[Maputo]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|25|58|S|32|25|E|region:MZN_type:city|title=Maputo}} | najveći_grad = [[Maputo]] | službeni_jezik = [[Portugalski jezik]] | etničke_grupe = | državno_uređenje = Republika | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Filipe Nyusi]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast = [[Carlos Agostinho do Rosário]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = Od [[Portugal]]a [[25. juni|25. juna]] [[1975]]. | nezavisnost_priznato = | površina = 801.590 | po_površini_na_svijetu = 35 | procenat_vode = 2,2 | stanovnika = 22.948.858 | stanovnika_godina = juli 2011. | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 54 | gustoća = 24 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 178 | bdp_ukupno = 7.559 mil. US$ | bdp_godina = 2007. | po_broju_bdp_na_svijetu = 122 | bdp_per_capita = | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 0.284 | hdi_godina = 2010 | hdi_nivo = {{color|#009900|nizak}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 165 | gini = 39.6 | gini_godina = 1996-97 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = Novi [[metikal]] ([[MZN]]) | vremenska_zona = [[UTC]] +2 | najveća_tačka_ime = [[Monte Binga]] | najveća_tačka_metara = 2.436 m | najveće_jezero_ime = [[Malawi jezero]] | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = [[Zambezi]] | najveća_rijeka_dužina = | nacionalni_dan = | internetski_nastavak = [[.mz]] | pozivni_broj = 258 | komentar = |}} '''Mozambik''' ({{jez-pt|Moçambique}}; izgovor: [{{IPA|mʊsɐmˈbik}}]) jest [[država]] u [[Južna Afrika (regija)|jugoistočnoj Africi]]. Glavni grad je [[Maputo]]. Mozambik je od 12. novembra 1995. član [[Commonwealth nacija|Commonwealtha]]. Nacionalni praznik je [[25. juni|25. juna]], po Danu nezavisnosti od [[Portugal]]a (1975). Mozambik se nalazi na obali [[Indijski okean|Indijskog okeana]], između 10 i 27 stepeni južne geografske širine. Graniči sa [[Tanzanija|Tanzanijom]], [[Malavi]]jem, [[Zambija|Zambijom]], [[Zimbabve]]om, [[Južnoafrička Republika|Južnoafričkom Republikom]] i [[Esvatini]]om. [[Mozambički kanal|Mozambičkim kanalom]] na istoku, [[Madagaskar]] je odvojen od afričkog kontinenta. == Etimologija == Zemlju su [[Portugal]]ci nazvali ''Moçambique'' po [[Mozambik (ostrvo)|ostrvu Mozambik]], izvedenom od ''[[Mussa Bin Bique]]'' ili ''Musa Al Big'' ili ''Mossa Al Bique'' ili ''Mussa Ben Mbiki'' ili ''Mussa Ibn Malik'', [[Arapi|arapskog]] trgovca koji je prvi put posjetio ostrvo, a kasnije tamo živio.<ref>{{Cite web|url=http://www.ilhademo.net/history.html|title=Ilha de Mozambique Web - History|date=30. 6. 2010|website=web.archive.org|access-date=26. 6. 2021|archive-date=30. 6. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100630040028/http://www.ilhademo.net/history.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Ostrvski grad bio je glavni grad portugalske kolonije do 1898. godine, kada je premješten na jug u ''Lourenço Marques'' (danas [[Maputo]]). == Historija == {{Glavni|Historija Mozambika}} === Antičko doba === Stari stanovnici Mozambika bili su lovci i sakljupljači iz naroda San (''ljudi iz grmlja''), ali su potisnuti od strane Bantu naroda koji su se doselili na ovo područje u nekoliko navrata tokom 1. vijeka. Ti Bantu narodi bili su pretežno poljoprivrednici, a njihovim dolaskom počelo je i [[željezno doba]] u ovom dijelu svijeta. Na području Mozambika postoji veći broj nalazišta iz željeznog doba te se oni naučno istražuju. Nalazi datiraju iz perioda između 200. i 1000. Najjužnije nalazište nalazi se u području Matole u blizini južne granice Mozambika prema Južnoafričkoj Republici, nedaleko trgovačkog grada [[Chibuene]] iz željeznog doba, u pokrajini [[Inhambane (pokrajina)|Inhambane]]. Kultura [[keramika|keramike]] iz željeznog doba nazvana je ''Nampula tradicija'' po istoimenoj pokrajini [[Nampula]] na sjeveru zemlje. S druge strane, kultura Nkope raširena je u unutrašnjosti zemlje, pretežno u blizini jezera Malavi. Čak i tamo, stotinama kilometara udaljeno od obale, postoje ostaci staklenih perli i druge naznake intenzivne trgovine s obalnim područjem, kao što su [[Chibuene]]. Tokom 1. milenija počela se javljati i Svahili kultura u obalnim područjima. Najraniji spomeni trgovačkih veza između [[Crveno more|Crvenog mora]] i istočne Afrike pronađeni su u takozvanom ''[[Periplus Maris Erythraei]]'', djelu iz 1. vijeka nove ere, koje opisuje neke trgovačke rute kao i luke između Crvenog mora i obale Istočne Afrike. === Srednji vijek === Prije dolaska evropskih kolonijalnih osvajača, na ovom području, pogotovo na obalama Afrike vladali su [[Arapi]]. Baveći se trgovinom između Orijenta i [[Indija|Indije]], prodavali su [[zlato]], [[slonovaču]] i roblje iz Afrike. Prvi Portugalci došli su 1497. u [[Sofala|Sofalu]], pod zapovjedništvom [[Pedro da Covilhão|Pedra da Covilhãoa]] koji je od portugalskog kralja dobio zadatak, otkriti novi pomorski put od Arabije do Istočne Afrike. 1498. [[Vasco da Gama]] na putu za Indiju otkriva Mozambik. Na otoku [[Ilha de Moçambique]], susreće se sa šeikom [[Moussa Ben Mbiki]], a po otoku, ovo područje dobija ime. Nakon toga Portugalci učvršćuju trgovinska središta i u potrazi sa zlatom, zaposjedaju središnje kontinentalne dijelove, dolinom [[Zambezi]]ja. Baveći se prodajom robova, zanemaruju lokalno stanovništvo i eksploatišu prirodna bogatstva. Porugalski kolonijalizam traje do 20. vijeka, a uslovi života lokalnog stanovništva se pogoršavaju. Glavni grad do 1898. bio je [[Ilha de Moçambique]]. === Novi vijek === Pod britanskim pritiskom 1890. Portugal je morao odustati od stvaranja južnoafričkog kolonijalnog carstva, koje bi uključivalo [[Angola|Angolu]] i Mozambik. Time se uticaj britanskog kapitala u portugalskim kolonijama jako povećava. Pregovori o britansko-njemačkom savezu i zajedničkom uticaju u Africi, dovode 1898. do [[Angolski dogovor|Angolskog dogovora]], kojim se u slučaju da Portugal potrebuje novčana sredstva, može ih dobiti iz zajedničkog britansko-njemačkog fonda, a kao garancija bi bile portugalske kolonije. U slučaju insolventnosti Porugala, Angola i sjeverni dio Mozambika pripali bi [[Njemačka|Njemačkoj]], a južni dio Mozambika [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velikoj Britaniji]]. Time je Njemačka odustala od podrške [[Buri|Bura]] u Južnoj Africi u borbi protiv Velike Britanije. Dogovor je potpisan 30. augusta 1898, ali nikada nije proveden u djelo, te se 1899. [[Windsorski dogovor|Windsorskim dogovorom]], produžava zaštitna garancija za [[Portugal]] i sve njegove kolonije. Mada britansko-njemački savez nikada nije zaživio, Velika Britanija 1912-14. pokušava ubrzati propast [[Portugalsko carstvo|Portugalskog carstva]]. Posjetom britanskog kralja 1913. u [[Berlin]]u, dorađuje se dogovor iz 1898. u korist Njemačke. Mada Velika Britanija odugovlači sa ratificiranjem sporazuma, te nakon [[Sarajevski atentat|atentata u Sarajevu]] 1914. i početkom [[Prvi svjetski rat|Prvog svjetskog rata]], sprovođenje ovog sporazuma postaje nemoguće. Time Mozambik i Angola ostaju u posjedu Portugala. Za vrijeme rata 1915. [[Južnoafrička Republika|Južna Afrika]] proglašava Mozambik svojim ratnim ciljem, a 1917. njemačke trupe se povlače iz [[Njemačke istočne Afrike]] prema Mozambiku i do 1918. zauzimaju veći dio sjevernog dijela Mozambika. Kao ratnu odštetu [[Portugalska istočna Afrika]] [[Versajski mir|Versajskim mirom]] 1919. dobija područje tzv. [[Kionga-trougao|Kionga-trougla]] sa površinom oko 1.000&nbsp;km<sup>2</sup>. Godine 1962. osniva se oslobodilački pokret [[FRELIMO]], koji 1964. prelazi na oružani borbu protiv Portugalaca, sa velikim uspjesima pogotovo na sjeveru Mozabmika. Tek nakon pada diktature u Portugalu, [[Karanfilska revolucija|Karanfilskom revolucijom]], Mozambik se uspijeva osloboditi kolonijalizma 25. juna 1975, nakon skoro 500 godina portugalske vladavine. Proglašava se [[Narodna republika Mozambik]], a [[Samora Machel]] se, bez sprovedenih demokratskih izbora proglašava prvim predjednikom. 1986. Machel gine u 1986. u avionskoj nesreći, a marksistička struja u FRELIMO-u preuzima vlast. FRELIMO nacionalizira industriju i osniva poljoprivredne zadruge, po uzoru na sovjetske principe. Iseljavanjem evropskih stručnjaka, privreda slabi. Polovinom sedamdesetih osniva se novi pokret otpora [[RENAMO]], podržavan od [[Južnoafrička Republika|Južnoafričke Republike]] i [[Rodezija|Rodezije]]. Od. 1976. u Mozambiku traje [[Građanski rat u Mozambiku|16-godišnji građanski rat]] između pokreta FRELIMO i RENAMO, koji je državu doveo do privredne i ekonomske propasti. Mozambik podržavaju trupe iz [[Zimbabve]]a (tada [[Rodezija|Rodezije]]), sa 10.000 vojnika kojima je bio zadatak osiguranje koridora [[Beira]]. Od 1983. u zemlji se nalaze oko 750 vojnih savjetnika iz [[Kuba|Kube]], 600 iz [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]] i 100 iz [[Istočna Njemačka|Istočne Njemačke]]. Tek potpisivanjem [[Mirovni sporazum u Rimu|mirovnog sporazuma u Rimu]] 1992. i uz pomoć mirovnih trupa Ujedinjenih nacija, dolazi do stabilizacije države i osnivanja opozicionih političkih partija. Od 1995. Mozambik je pored Kameruna jedini član Commonwealtha, koji nije bio britanska kolonija. Iseljavanje bijelaca, te jaka privredna zavisnost od Južnoafričke Republike, česta suša i dugotrajni građanski rat i njegove posljedice su uzroci slabog ekonomskog razvoja zemlje, te je Mozamik jedna od najsiromašnijih zemalja svijeta. Političkim promjenama jednopartijskog sistema marksističko-lenjinističkog pravca i odricanja od strane pokreta FRELIMO, pokret RENAMO se razvio u opozicijsku stranku, te dolazi do prvih [[Skupštinski izbori u Mozambiku 1994.|parlamentarnih izbora u oktobru 1994]], koji su održani pod kontolom posmatračke misije [[ONUMOZ]]-a. Pod pritiskom susjednih država, stvara se vlada u suradnji sa opozicionim strankama. Prestankom postojanjem pokreta FRELIMO, izradom Ustava, uvođenjem jednopartijskog sistema i normaliziranjem odnosa sa Južnoafričkom Republikom, u oktobru 2007, dodijeljena je [[Vlada Mozambika|Vladi Mozambika]] nagrada [[Fondacija Mo Ibrahim|Mo Ibrahim fondacije]].<ref>http://www.moibrahimfoundation.org</ref> U februaru 2000. usljed obilnih kiša, došlo je do velikih poplava koje su prourokovale mnogobrojne ljudske žrtve. == Geografija == [[Datoteka:Gurue Mount Murresse.jpg|mini|lijevo|200px|Mount Murresse sa plantažama [[čaj]]a u distriktu [[Gurúè]], pokrajine [[Zambezia]], u sjevernom Mozambiku]] Obala Mozambika prema Indijskom okeanu duga je oko 2.740&nbsp;km. Od pravca obale prema unutrašnjosti prostiru se visoravni sa prosječnom nadmorskom visinom od oko 1.000 m, te nakon toga prema zapadu se nalazi planinski vrhovi sa najvišim vrhom [[Monte Binga]] u pokrajini [[Manica]], na granici sa [[Zimbabve]]om, sa visinom od 2.436 m. U pravcu sjever-jug Mozambik je dugačak oko 2.000&nbsp;km, a u pravcu zapad-istok 50 do 600&nbsp;km. Granice Mozambika duge su 4.571&nbsp;km, od čega na [[Malavi]] otpada 1.569&nbsp;km, Južnoafričku Republiku 491, [[Esvatini|Svazi]] 105, Tanzaniju 756&nbsp;km, Zambiju 419&nbsp;km i Zimbabve 1.231&nbsp;km. === Rijeke === {{Glavni|Spisak rijeka u Mozambiku}} Mnogobrojne rijeke, koje se ulijevaju u Mozambički zaliv presijecaju Mozambik, a najduža rijeka je [[Zambezi]] sa 2.574&nbsp;km, koja je u svom gornjem dijelu pregrađena branom [[Cahora Bassa]]. Ostale rijeke su [[Rovuma]], na granici prema [[Tanzanija|Tanzaniji]], te [[Save]] i [[Limpopo]]. === Jezera === {{Glavni|Spisak jezera u Mozambiku}} Na granici sa Malavijem nalazi se jezero Malavi, iz kog otiče rijeka [[Shire]], koja se ulijeva u Zambezi. Mozambik je 35. zemlja po površini na svijetu, a 18 % površine su šume, 4 % obradiva polja, 55 % travnjaci i livade. === Klima === U Mozambiku se izmjenjuju dvije sezone godišnje: kišna sezona visokih temperatura traje od novembra do aprila u kojoj pada oko 80% svih padavina, a hladna suha sezona traje od maja do septembra. Prosječne temperature su 13 do 24&nbsp;°C u julu, te 22 to 31&nbsp;°C u februaru. Količina padavina zavisna je od regiona i kreće se od 700 do 1500&nbsp;mm godišnje. Temperature su u kišnim mjesecima tropske, dok suhi period obilježavaju hladne noći. U nekim godinama, kao npr. 2007-08. došlo je izuzetno velikih padavina, koje su prouzrokovalae ljudske žrtve i imale za posljedice veliki uticaj na prinose u žetvi.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7196068.stm Zambia declares floods 'disaster'], BBC NEWS, Africa</ref> == Politika == == Administrativna podjela == {{Glavni|Pokrajine u Mozambiku}} {{Glavni|Spisak gradova u Mozambiku}} [[Datoteka:Mozambique Provinces numbered 300px.png|mini|Karta pokrajina u Mozambiku]] Mozambik je teritorijalno i politički podijeljen u deset [[pokrajina]] i jednim [[distrikt]]om, kao glavnim gradom: # [[Cabo Delgado]] # [[Gaza (pokrajina)|Gaza]] # [[Inhambane (pokrajina)|Inhambane]] # [[Manica]] # [[Maputo]] (glavni grad) # [[Maputo (pokrajina)|Maputo]] (pokrajina) # [[Nampula (pokrajina)|Nampula]] # [[Niassa]] # [[Sofala]] # [[Tete (pokrajina)|Tete]] # [[Zambezia]] Pokrajine se dijele na distrikte, kojih u Mozambiku ima ukupno 129. Veći gradovi su: [[Matola]], [[Beira]], [[Sofala]] i [[Nampula]]. == Ekonomija == == Demografija == [[Datoteka:Mozambique-demography.png|mini|450px|središte|Razvoj stanovništva od 1961 do 2003. godine]] Prosječni životni vijek pri rođenju u Mozambiku je između 48,4 i 51,78 godina.<ref>{{Cite web |url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/MOZ.html |title=Arhivirana kopija |access-date=22. 11. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131128083220/http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/MOZ.html |archive-date=28. 11. 2013 |url-status=dead }}</ref><ref>http://apps.who.int/ghodata/?vid=61120</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mz.html |title=Arhivirana kopija |access-date=22. 11. 2011 |archive-date=31. 8. 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200831040349/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mz.html |url-status=dead }}</ref> Od ukupnog broja stanovnika, 43 % je ispod 15 godina starosti, a samo 3 % preko 65 godina. Prosječna stopa [[fertilitet]]a iznosi 5,4 djece po ženi (stanje 2008).<ref>Baza podataka o državama Njemačke zaklade svjetskog stanovništva: [http://www.dsw-online.de/info-service/laenderdatenbank.php?navanchor=1010040 "Mosambik"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100820092307/http://www.dsw-online.de/info-service/laenderdatenbank.php?navanchor=1010040 |date=20. 8. 2010 }}</ref> === Etničke grupe === {{Glavni|Spisak naroda u Mozambiku}} Većina od ukupnog broja stanovnika Mozambika pripada [[Bantu]] grupi naroda. Najbrojniji narod sa oko 40% stanovništva su [[Makua|Makui]], zatim sa 21% [[Tsonga]]. [[Wayao]], narod koji živi i u [[Malavi]]ju čine 12% stanovništva, te [[Makonde]] sa 11% na sjeveroistoku zemlje. Etničke grupe istočnoafričke grupe [[Svahili]]ja živi u obalnom području te čini 7% od ukupnog broja stanovništva. Osim njih, s udjelom od 4% su narod [[Chewa]], koji uglavnom naseljavaju Malavi, te na zapadu, sa udjelom od 3% narod [[Shona]], koji većinu ima u [[Zimbabve]]u. Veliki broj stanovnika su useljenici (1,7% su [[Kinezi]], a veći udio imaju Indijci), [[Evropljani]] (uglavnom [[Portugal]]ci) i Južnoafrikanci. Najveći problem je povratna migracija sa gotovo pet miliona raseljenih osoba i povratak 1,7 miliona izbjeglica iz susjednih zemalja nakon završetka [[Mozambijski građanski rat|Mozambijskog građanskog rata]], te oko 15.000 Mozambikanaca iz bivše [[Istočna Njemačka|Istočne Njemačke]].<ref>{{Cite book|author=|title=Der Brockhaus in fünf Bänden|publisher=F.A.B.|location=Mannheim|year=2004|ISBN=}}</ref> === Jezici === <!-- Insgesamt werden über 40 Sprachen im Land gesprochen. Die einheimischen Landessprachen zählen zur Sprachgruppe der [[Bantusprachen]]. [[Portugiesische Sprache|Portugiesisch]], die einzige Amtssprache, wird laut Volkszählung von 2007 inzwischen von etwas über 10,7 % (vornehmlich in Städten) der Gesamtbevölkerung als Muttersprache gesprochen, in Maputo jedoch etwa 25%. Knapp 40 % beherrschen Portugiesisch als Zweitsprache neben ihrer einheimischen Sprache. Die meisten Mosambikaner sprechen mehr als eine einheimische Sprache. Zu den wichtigsten Sprachen gehören neben der Amtssprache Portugiesisch unter anderem (sortiert nach Sprecheranteil):<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mz.html|title=CIA World Fact Book Mosambik|access-date=21. 8. 2011}}</ref> * [[Makua (Sprache)|Makua]] – die wichtigste Sprache im Norden Mosambiks wird von nur noch 25,3 % der Bevölkerung gesprochen, obwohl 40 % der Einwohner ethnische Makua sind * [[Tsonga (Sprache)|Changana]] – von 10,7 % der Bevölkerung im Südwesten in der [[Maputo (pokrajina)|Provinz Maputo]] und der [[Gaza (Provinz)|Provinz Gaza]] gesprochen, in der Stadt Maputo auch Ronga genannt; die ethnische Tsonga-Bevölkerung beträgt aber 21 % * [[Chichewa|Sena]] – in der [[Sofala|Provinz Sofala]] von 7,5 % der Bevölkerung * [[Lomwe (Sprache)|Chilomwe]] – 7 % der Bevölkerung * [[Chuwabo]] – 5,1 % der Bevölkerung * [[Swahili (Sprache)|Swahili]] – im Norden (Grenze zu Tansania) * [[Chimakonde|ChiMakonde]] – im Nordosten ([[Cabo Delgado]]) * [[Chichewa]] – auch Nyanja genannt; im Westen ([[Tete (Provinz)|Provinz Tete]]), das Gebiet grenzt an [[Sambia]] und [[Malawi]] an, wo diese Sprache ebenfalls gesprochen wird. * [[Shona (Sprache)|Shona]] – vom Volk der Schona gesprochen * Ndau – in der [[Sofala|Provinz Sofala]] gesprochen, verwandt mit der Sprache Shona * Tswa – im Südosten ([[Inhambane (pokrajina)|Provinz Inhambane]]) --> === Religija === Približno 47 % stanovništva su pripadnici animalističkih religija. Oko 35 % su kršćani, od čega su 31 % rimokatolici (rasprostranjeni pretežno na jugu i jugozapadu zemlje). Ostatak stanovništva (oko 18 %) su muslimani (uglavnom suniti, koji žive uglavnom na sjeveru i u obalnom području).<ref>[http://www.diplo.de/Mosambik Auswärtiges Amt:Mosambik]</ref> == Kultura == * [[Spisak mozambičkih pisaca]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Moçambique}} {{Commonscat|Mozambique}} {{wikiatlas|Mozambique}} * {{službeni sajt|http://www.portaldogoverno.gov.mz}} Vlade Mozambika * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/country_profiles/1063120.stm Mozambik] na [[BBC|BBC News]] * {{CIA World Factbook link|mz|Mozambik}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=MZ Mozambik] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Commonwealth}} {{CPLP}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Mozambik|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1975.]] [[Kategorija:Države portugalskog govornog područja]] [[Kategorija:Bivše portugalske kolonije]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice zajednice portugalskog govornog područja]] 6ge5n8393538n83j2lqp62mwa9gee02 Liban 0 11908 3734190 3693577 2025-07-11T06:53:41Z Panasko 146730 3734190 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime=الجمهوريّة اللبنانيّة <br /> Al Jumhuriyah Al Lubnaniyah| zvanično_ime=Liban| ime_genitiv=Libana| zastava=Flag_of_Lebanon.svg| grb=Coat of Arms of Lebanon.svg| mapa=LocationLebanon.png| službeni_jezik=[[Arapski jezik|arapski]]| glavni_grad=[[Bejrut]]| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast=''Upražnjeno''| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Najib Mikati]]| po_površini_na_svijetu=161.| površina=10.452| procenat_vode=1,6| po_broju_stanovnika_na_svijetu=123.| stanovnika=3.826.018| gustoća=358| nezavisnost=22. novembar 1944| valuta=[[Libanska funta]]| vremenska_zona=+2, ljeti +3| himna=''[[Koullouna Lilouataan Lil Oula Lil Alam]]''{{Center|[[Datoteka:Lebanese national anthem.ogg]]}}| internetski_nastavak=[[.lb]]| pozivni_broj=961| |}} '''Liban''' (također '''Libanon'''), službeno '''Libanska Republika''', jest [[suverena država]] na [[Bliski Istok|Bliskom Istoku]], u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]]. Nalazi se na obali istočnog [[Mediteran|Sredozemlja]], a graniči na sjeveru i istoku sa [[Sirija|Sirijom]], te na jugu s [[Izrael]]om. == Historija == Od početka 15. vijeka do kraja [[prvi svjetski rat|prvog svjetskog rata]] Libanon je bio dio [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]]. Pod pritiskom zapadnih zemalja Porta je u drugoj polovini 19. vijeka dala autonomiju Libanonu u kojem je tada većinu činilo [[kršćanstvo|kršćansko]] maronitsko stanovništvo. Nakon raspada Carstva [[Liga naroda]] dodijelila je Libanon [[Francuska|Francuskoj]] kao mandatno područje. Današnje političko uređenje države i kvote pojedinih religijsko-etničkih grupa u vlasti potiču iz tog doba i pokušaj su smanjenja tenzija među narodima i vjerama u zemlji. Nakon [[drugi svjetski rat|drugog svjetskog rata]] Liban je postao nezavisna republika. U 1960-ima doživio je ekonomsku ekspanziju sa snažnim finansijskim sektorom i turizmom koncentrisanim u [[Bejrut]]u. Osjetljiva međunacionalna ravnoteža narušena je u 70-ima nakon što je [[Palestinska oslobodilačka organizacija]] (PLO) premjestila svoj stožer u Libanon. Od [[1975]]. do [[1990]]. trajao je građanski rat u kojem su učestvovale islamske i hrišćanske frakcije (najznačajnije su bile hrišćanska Falanga, te arapski PLO i [[Hezbolah]]) povremeno potpomognute susjedima Sirijom i Izraelom. Početkom 90-ih uspostavljena je djelomična politička stabilnost, ali sirijske vojne snage još su uvijek stacionirane na libanonskom teritoriju i Sirija ima velik uticaj u političkom životu zemlje. U posljednjih nekoliko mjeseci u nizu javnih protesta građani svih vjera izrazili su želju za povlačenjem Sirije iz Libanona. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Glavni|Guvernerati Libana}} Liban je podjeljen na 6 [[guvernerat]]a. == Geografija == Zemlja se sastoji od nekoliko regija koje se pružaju paralelno s obalom: uska obalna ravnica koja se proširuje oko gradova [[Tripoli]]ja, [[Bejrut]]a i [[Tir]]a (Sura), zatim planinski lanac Libanon po kojem je zemlja dobila ime (najviša tačka Qurnat as-Sawda' 3.088 m), dolina Bekaa, te gorje Anti-Libanon koje čini granicu sa Sirijom. == Privreda == Uslužni sektor (finansije i turizam) tradicionalno igra najveću ulogu u libanonskoj privredi. Zemlja vodi politiku privrednog otvaranja prema inostranstvu, ali opterećuju je proračunski manjkovi, visoki vanjski dug i nezaposlenost. BDP je u [[2003]]. bio 4.800 [[američki dolar|USD]] po stanovniku mjereno PPP-om. == Stanovništvo == Libanon je etnički i vjerski heterogen. Pitanje udjela pojedinih vjera i naroda u ukupnom stanovništvu politički je osjetljivo pa službenih popisa stanovništva nije bilo od [[1932]]. Pretpostavlja se da većinu čine [[Arapi]] [[Islam|muslimani]], a među [[Kršćanstvo|kršćanima]] najznačajniji su [[Maroniti]], povezani s [[Katoličanstvo|Katoličkom crkvom]], ali s vlastitim patrijarhom i liturgijom. Brojni su i Druzi čija je religija bliska Islamu i koji sebe smatraju Arapima. Postoji jako mala grupa Jevreja, koji uglavnom žive u istočnom dijelu Bejruta. Također tu živi i mali broj Kurda (manje od 1% ukupnog stanovništva). U posljednjih pola vijeka veliki broj Libanaca, naročito kršćana, emigrirao je u zemlje zapada. Smatra se da oko 15 miliona ljudi libanonskog porijekla živi širom svijeta. Oko 360.000 palestinskih izbjeglica je registrovano u Libanu, ali prema nekim podacima Visokog Komesarijata za izbjeglice Ujedinjenih nacija pretpostavlja se da je njihov stvarni broj puno manji i da je u Libanu trenutno oko 160.000 do 225.000 palestinskih izbjeglica. Urbano stanovništvo, uglavnom koncentrisano u Bejrutu i oko [[Planina|planine]] Liban, je poznato po svom poslovnom duhu. Dugogodišnje migracije i stalna putovanja i razmještanja po svijetu, doveli su do toga da poslovni ljudi Libanona imaju kontakte širom svijeta, od [[Sjeverna Amerika|Sjeverne]] i [[Južna Amerika|Južne Amerike]] do [[Evropa|Evrope]], država [[Perzijski zaliv|Perzijskog zaliva]] i [[Afrika|Afrike]]. Libanon, u poređenju sa ostatkom [[Arapi|arapskog]] svijeta, ima veliki broj stanovništva sa visokom stručnom spremom. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == * [[Izraelsko-libanski sukob 2006.]] == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Lebanon}} * [http://www.freeworldmaps.net/asia/lebanon/map.html Libanon Map] {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Države Azije}} {{Mediteranska unija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Liban]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države članice Mediteranske unije]] 6xz1pwncsww2gnpi7de5bwj7rper8ta 3734282 3734190 2025-07-11T09:46:16Z Panasko 146730 3734282 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime=الجمهوريّة اللبنانيّة <br /> Al Jumhuriyah Al Lubnaniyah| zvanično_ime=Liban| ime_genitiv=Libana| zastava=Flag_of_Lebanon.svg| grb=Coat of Arms of Lebanon.svg| mapa=LocationLebanon.png| službeni_jezik=[[Arapski jezik|arapski]]| glavni_grad=[[Bejrut]]| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast=''Upražnjeno''| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Najib Mikati]]| po_površini_na_svijetu=161.| površina=10.452| procenat_vode=1,6| po_broju_stanovnika_na_svijetu=123.| stanovnika=3.826.018| gustoća=358| nezavisnost=22. novembar 1944| valuta=[[Libanska funta]]| vremenska_zona=+2, ljeti +3| himna=''[[Koullouna Lilouataan Lil Oula Lil Alam]]''{{Center|[[Datoteka:Lebanese national anthem.ogg]]}}| internetski_nastavak=[[.lb]]| pozivni_broj=961| |}} '''Liban''' (također '''Libanon'''), službeno '''Libanska Republika''', jest [[suverena država]] na [[Bliski Istok|Bliskom Istoku]], u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]]. Nalazi se na obali istočnog [[Mediteran|Sredozemlja]], a graniči na sjeveru i istoku sa [[Sirija|Sirijom]], te na jugu s [[Izrael]]om. == Historija == Od početka 15. vijeka do kraja [[prvi svjetski rat|prvog svjetskog rata]] Libanon je bio dio [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]]. Pod pritiskom zapadnih zemalja Porta je u drugoj polovini 19. vijeka dala autonomiju Libanonu u kojem je tada većinu činilo [[kršćanstvo|kršćansko]] maronitsko stanovništvo. Nakon raspada Carstva [[Liga naroda]] dodijelila je Libanon [[Francuska|Francuskoj]] kao mandatno područje. Današnje političko uređenje države i kvote pojedinih religijsko-etničkih grupa u vlasti potiču iz tog doba i pokušaj su smanjenja tenzija među narodima i vjerama u zemlji. Nakon [[drugi svjetski rat|drugog svjetskog rata]] Liban je postao nezavisna republika. U 1960-ima doživio je ekonomsku ekspanziju sa snažnim finansijskim sektorom i turizmom koncentrisanim u [[Bejrut]]u. Osjetljiva međunacionalna ravnoteža narušena je u 70-ima nakon što je [[Palestinska oslobodilačka organizacija]] (PLO) premjestila svoj stožer u Libanon. Od [[1975]]. do [[1990]]. trajao je građanski rat u kojem su učestvovale islamske i hrišćanske frakcije (najznačajnije su bile hrišćanska Falanga, te arapski PLO i [[Hezbolah]]) povremeno potpomognute susjedima Sirijom i Izraelom. Početkom 90-ih uspostavljena je djelomična politička stabilnost, ali sirijske vojne snage još su uvijek stacionirane na libanonskom teritoriju i Sirija ima velik uticaj u političkom životu zemlje. U posljednjih nekoliko mjeseci u nizu javnih protesta građani svih vjera izrazili su želju za povlačenjem Sirije iz Libanona. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Glavni|Guvernerati Libana}} Liban je podjeljen na 6 [[guvernerat]]a. == Geografija == Zemlja se sastoji od nekoliko regija koje se pružaju paralelno s obalom: uska obalna ravnica koja se proširuje oko gradova [[Tripoli]]ja, [[Bejrut]]a i [[Tir]]a (Sura), zatim planinski lanac Libanon po kojem je zemlja dobila ime (najviša tačka Qurnat as-Sawda' 3.088 m), dolina Bekaa, te gorje Anti-Libanon koje čini granicu sa Sirijom. == Privreda == Uslužni sektor (finansije i turizam) tradicionalno igra najveću ulogu u libanonskoj privredi. Zemlja vodi politiku privrednog otvaranja prema inostranstvu, ali opterećuju je proračunski manjkovi, visoki vanjski dug i nezaposlenost. BDP je u [[2003]]. bio 4.800 [[američki dolar|USD]] po stanovniku mjereno PPP-om. == Stanovništvo == Libanon je etnički i vjerski heterogen. Pitanje udjela pojedinih vjera i naroda u ukupnom stanovništvu politički je osjetljivo pa službenih popisa stanovništva nije bilo od [[1932]]. Pretpostavlja se da većinu čine [[Arapi]] [[Islam|muslimani]], a među [[Kršćanstvo|kršćanima]] najznačajniji su [[Maroniti]], povezani s [[Katoličanstvo|Katoličkom crkvom]], ali s vlastitim patrijarhom i liturgijom. Brojni su i Druzi čija je religija bliska Islamu i koji sebe smatraju Arapima. Postoji jako mala grupa Jevreja, koji uglavnom žive u istočnom dijelu Bejruta. Također tu živi i mali broj Kurda (manje od 1% ukupnog stanovništva). U posljednjih pola vijeka veliki broj Libanaca, naročito kršćana, emigrirao je u zemlje zapada. Smatra se da oko 15 miliona ljudi libanonskog porijekla živi širom svijeta. Oko 360.000 palestinskih izbjeglica je registrovano u Libanu, ali prema nekim podacima Visokog Komesarijata za izbjeglice Ujedinjenih nacija pretpostavlja se da je njihov stvarni broj puno manji i da je u Libanu trenutno oko 160.000 do 225.000 palestinskih izbjeglica. Urbano stanovništvo, uglavnom koncentrisano u Bejrutu i oko [[Planina|planine]] Liban, je poznato po svom poslovnom duhu. Dugogodišnje migracije i stalna putovanja i razmještanja po svijetu, doveli su do toga da poslovni ljudi Libanona imaju kontakte širom svijeta, od [[Sjeverna Amerika|Sjeverne]] i [[Južna Amerika|Južne Amerike]] do [[Evropa|Evrope]], država [[Perzijski zaliv|Perzijskog zaliva]] i [[Afrika|Afrike]]. Libanon, u poređenju sa ostatkom [[Arapi|arapskog]] svijeta, ima veliki broj stanovništva sa visokom stručnom spremom. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == * [[Izraelsko-libanski sukob 2006.]] == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Lebanon}} * [http://www.freeworldmaps.net/asia/lebanon/map.html Libanon Map] {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Države Azije}} {{Mediteranska unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Liban]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države članice Mediteranske unije]] d2jpese5rm044qu1lnrja2ojm0qk93i Pašaluk 0 11989 3734080 3686107 2025-07-10T13:54:36Z Panasko 146730 3734080 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} '''Pašaluk''' ([[Turski jezik|turskom]], ''paşalık'') je predstavljao primarni oblik [[Administrativna jedinica|administrativne jedinice]] [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]]. Od 1453. do početka 19. vijeka osmanlijska lokalna vlast je bila labavo struktuirana. Carstvo je prvo bilo podijeljeno na pašaluke kojima je upravljao [[paša]]. [[Veliki vezir]] je bio odgovoran za predlaganje svih visokih državnih službenika, kako u glavnom gradu, tako i u provincijama, odnosno pašalucima. U periodu između 1861. i 1866. pašaluci su ukinuti, a teritorija je u administrativne svrhe podijeljena na [[vilajet]]e.<ref name="rm39">{{cite book |url=https://archive.org/stream/handbookofasiami01greauoft#page/203 |title=A handbook of Asia Minor |year=1919 |publisher=Naval Staff. Intelligence Department |page=203}}</ref> Vilajeti su podijeljeni na manje administrativne jedinice nazvane [[Sandžak (upravna jedinica)|sandžaci]] kojim je upravljao [[sandžak-beg]].<ref>{{cite book|author1=Raymond Detrez|author2=Barbara Segaert|title=Europe and the historical legacies in the Balkans|url=https://books.google.com/books?id=htMUx8qlWCMC&pg=PA167|access-date=1. 10. 2019|date=1. 1. 2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-90-5201-374-9|page=167}}</ref> Paša je imao široka ovlaštenja i apsolutnu vlast u pašaluku, predstavljao je šefa vojnog i finansijskog odjela a bili su mu potčinjeni i odjeli policije i pravosuđa. Za vrijeme osmanlijske vladavine, Bosna je uglavnom organizaciono bila ustrojena kao [[Bosanski pašaluk|pašaluk]], izuzev perioda poslije 1867. == Etimologija == Izraz pašaluk se tokom Osmanlijskog perioda koristio za jedan vid teritorijalne jedinice. Zavisno o vrsti vladara, ove teritorijalne jedinice su se ponekad nazivale i begler-begluci (kojima upravlja begler-beg), kapudanlici (kojima upravlja kapudan-paša). i sl. Pašaluk je općenito apstraktna riječ izvedena od termina ''paša'', a označava kvalitetu, dužnost ili nadležnost paše ili teritoriju kojim paša upravlja. Izraz ''ejalet'' počeo se primjenjivati na najveću administrativnu jedinicu Osmanliskog carstva umjesto begler-begluka od 1590-ih godina a nastavio se upotrebljavati do 1867.<ref name="Somel2010">{{cite book|author=Selcuk Aksin Somel|title=The A to Z of the Ottoman Empire|url=https://books.google.com/books?id=UU8iCY0OZmcC&pg=PA88|access-date=3. 6. 2013|date=23. 3. 2010|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-1-4617-3176-4|page=88}}</ref> == Historija == [[Datoteka:Bosnia_Eyalet,_Central_europe_1683.png|desno|250px|mini|Položaj [[Bosanski pašaluk|Bosanskog pašaluka]] kao najzapadnijeg pašaluka u Evropi]] Treći sultan Osmanlijskog Carstva [[Murat I]] je oko 1365. započeo sa velikom administrativnom reorganizacijom sultanata u dva pašaluka: [[Rumelijski pašaluk|Rumelijski]] i [[Anadolijski vilajet|Anadolijski]].<ref name="Pitcher1972p125">{{cite book|author=D. E. Pitcher|title=An Historical Geography of the Ottoman Empire: From Earliest Times to the End of the Sixteenth Century|url=https://books.google.com/books?id=8gs4AAAAIAAJ&pg=PA125|access-date=1. 10. 2019|year=1972|publisher=Brill Archive|page=125}}</ref> Teritorijalnom ekspanzijom Carstva na istok, za vrijeme sultana [[Bajazid I|Bajazida I]], oko 1390. nastaje i treći pašaluk [[Ejalet Rum|Rumski]], sa [[Amasya|Amasyjom]] kao glavnim gradom. Ova oblast postaje sjedište Bajazidovog najmlađeg sina [[Mehmeda I]].<ref name=Imber>{{cite web|last=Imber|first=Colin|title=The Ottoman Empire, 1300-1650: The Structure of Power|url=http://www.fatih.edu.tr/~ayasar/HIST236/Colin%20_Imber.pdf|year=2002|pages=177–200|archive-url=https://web.archive.org/web/20140726115700/http://www.fatih.edu.tr/~ayasar/HIST236/Colin%20_Imber.pdf|archive-date=26. 7. 2014}}</ref> U narednom periodu se uspostavljaju i drugi pašaluci kao što je [[Rumelijski pašaluk]], nastao u jugoistočnom dijelu Balkana pobjedom Osmanlija nad posljednim bugarskim carom iz loze Šišmanovića kao i Karamanski vilajet 1468. koji je predat na upravljanje sinu Mustafi, sa sjedištem u [[Konya|Konyi]]. Tokom 16. vijeka usljed osvajanja velike teritorije i ogromnog širenja Carstva za vrijema sultana [[Selim I|Selima I]] i [[Sulejman I|Sulejmana Veličanstvenog]] nastaje najveći broj pašaluka. Ti pašaluci su formirani kako bi se osvojena teritorija uključila u Carstvo a dijelom i zbog reorganizacije postojeće teritorije. Prema podacima iz 1527. postojećim pašalucima (njih 4) pridodata su još četiri nova pašaluka: [[Egipatski vilajet|Egipatski]], [[Vilajet Damask|Damask]], [[Vilajet Diyarbekir|Diyarbekir]] i Kurdistanski koji nije preživio kao administrativna jedinica duži period. Sulejmanova osvajanja istočne Turske, Iraka i Mađarske je također rezultiralo osnivanjem novih pašaluka.<ref name=Imber /> Prvobitna kneževina Dulkadir nakon što je osvojena 1522. postaje pašaluk Dulkadir. Nakon vojne kampanje koju je Carstvo vodilo protiv Irana u periodu od 1533. do 1536. od novoosvojenih područja formirani su pašaluci Erzurum, Van, Šarazora i Bagdad.<ref name=Imber /> Nakon pobjede nad Mađarima u [[Mohačka bitka|Mohačkoj bitci]] 1526. i pada Budimpešte 1541, od novoosvojenih teritorija formiran je [[Budimski pašaluk]].<ref name=Imber /> Sulejman I je 1533. od priobalnih područja i ostrva u [[Egejsko more|Egejskom moru]] formirao Arhipelaški pašaluk specijalno za admirala osmanlijske mornarice [[Hajrudin Barbarosa|Hajrudina Barbarosu]]. Godine 1580, Bosna, koja je do tada bila u sastavu Rumelijskog pašaluka postaje samostalni [[Bosanski pašaluk]] s obzirom na svoj strateški položaj prema [[Habsburška Monarhija|Habsburškoj monarhiji]]. Vjerovatno iz istog strateškog razloga došlo je i do stvaranja Kanijskog pašaluka od teritorije koja je pala u ruke Osmanlijama 1600. U istom periodu, od teritorija aneksiranih u donjem dijelu toka [[Dunav]]a i na obali Crnog mora formiran je Silistra pašaluk. U isto vrijeme, na jugoistočnoj obali Crnog mora formiran je i Pašaluk Trebizond. Svrha ove teritorijalne reorganizacije, a posebno stvaranja pašaluka Ozi, vjerojatno je bila poboljšati obranu crnomorskih luka protiv kozaka. Do 1609, prema podacima Ayn Alije, U sastavu Osmanlijskog Carstva bilo je 32 pašaluka. Neki od njih, poput Tripolija, kipra ili Tunisa, bili su rezultat teritorijalne ekspanzije carstva. Drugi su pašaluci, međutim, proizvodi administrativne podjele. Godine 1795. vlada je pokrenula veliku reorganizaciju pokrajinske uprave, zakonom kojim je bilo propisano da će postojati 28 teritorijalnih jedinica, kojima će upravljati veziri. Ti pašaluci su bili: Adanski, Halepski, Anadolijski, Bagdadski, Pašaluk Basra, Bosanski, Čildirski, Kretski, Pašaluk Damask, Dijarbakirski, Egipatski, Erzurumski, Habeški, Karamanski, Karski, Dulkadirski, Arhipelaški, Moreški, Mosulski, Urfski, Rumelijski, Sidonski, Šahrizorski, Silistrijski, Rumski, Trabzonski, Tripolijski i Vanski. U praksi je, međutim, centralna kontrola ostala slaba, a beglergezi su umjesto vezira i dalje vladali nekim pašalucima. == Također pogledajte == * [[Vilajet]] * [[Sandžak (upravna jedinica)|Sandžak]] == Reference == {{Refspisak}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Administrativna podjela Osmanskog Carstva]] [[Kategorija:Pašaluci Osmanskog Carstva|*]] njeeladz60tt5h9xonlisba75smmdgb Kamerun 0 12199 3734224 3520929 2025-07-11T08:33:26Z Panasko 146730 3734224 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Preuređivanje}} {{Infokutija država| izvorno_ime =République du Cameroun<br />Republic of Cameroon| zvanično_ime =Republika Kamerun| zastava =Flag of Cameroon.svg| grb =Coat of arms of Cameroon.svg| mapa =LocationCameroon.png| službeni_jezik =[[Francuski jezik|francuski]] i [[Engleski jezik|engleski]]| glavni_grad =[[Yaoundé]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Paul Biya]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Joseph Dion Ngute]]| po_površini_na_svijetu =52.| površina =475.440| procenat_vode =1,3| po_broju_stanovnika_na_svijetu =60.| stanovnika =15.746.179| gustoća =34| nezavisnost =Od [[Francuska|Francuske]] i [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[1. januar]]a [[1960]].| valuta =[[CFA franak]] (100 centima)| vremenska_zona =[[UTC]] +1| himna ="[[Chant de Ralliement]]"{{Center| }}| internetski_nastavak =[[.cm]]| pozivni_broj =237| |}} '''Republika Kamerun''' ([[francuski]]: République du Cameroun) je [[država]] pozicionirana u [[Srednja Afrika|centralnoj]] i [[Zapadna Afrika|zapadnoj Africi]]. Graniči sa [[Nigerija|Nigerijom]] na zapadu; [[Čad|Čadom]] na sjeveroistoku; [[Srednjoafrička Republika|Srednjoafričkom Republikom]] na istoku, i [[Ekvatorska Gvineja|Ekvatorskom Gvinejom]], [[Gabon|Gabonom]], i [[Republika Kongo|Republikom Kongo]] na jugu. Obalna linija Kameruna leži na zavoju [[Rijeka Bonny|rijeke Bonny]], odnosno dijelu [[Gvinejski zaliv|Gvinejskog zaliva]] i [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]]. Kamerun se naziva "Afrika u malom", zbog svoje geološke i kulturne raznolikosti. Prirodna obilježja uključuju [[Plaža|plaže]], [[Pustinja|pustinje]], [[Planina|planine]], [[Tropska kišna šuma|tropske kišne šume]], i [[Savana|savane]]. Najviša tačka je [[Kamerun (planina)|planina Kamerun]] (Cameroon), na jugozapadu. Najveći gradovi su [[Douala]], [[Yaoundé]], i [[Garoua]]. U Kamerunu živi preko 200 različitih lingvističkih grupa. Zemlja je dobro poznata po svojim izvornim muzičkim stilovima, posebno "makossa" i "bikutsi", kao i svom uspješnom nogometnom timu. [[Engleski jezik|Engleski]] i [[Francuski jezik|francuski]] su službeni jezici. Rani naseljenici ove teritorije su bili pripadnici Sao civilizacije oko jezera Čad, kao i Baka lovci-skupljači u jugoistočnim prašumama. Pripadnici Fulani vojske su osnovali Emirat Adamawa na sjeveru, u 19. vijeku, i različite etničke grupe na zapadu i sjeverozapadu sun osnovale moćne područja kojima upravljaju poglavice. Kamerun je postao njemačka kolonija 1884. [[Glavni grad]] je Yaounde. Površina države je 476 000&nbsp;km<sup>2</sup>, ima 15 mil stanovnika. Reljef je planinski, najviši vrh Kamerun ima visinu 4070 m. Klima je tropska vlažna a na jugu ekvatorijalna, najkišovitije mjesto u Africi. == Etimologija == Izvorno, Kamerun je bio egzonim koji su [[Portugalci]] dali [[Wouri (rijeka)|rijeci Wouri]], koju su nazvali ''Rio dos Camarões'' - "rijeka škampa" ili "škampska rijeka", misleći na tada obilne kamerunske škampe.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/cameroon|title=cameroon {{!}} Origin and meaning of the name cameroon by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://veja.abril.com.br/blog/sobre-palavras/camaroes-o-que-os-crustaceos-tem-a-ver-com-o-pais/|title=Camarões: o que os crustáceos têm a ver com o país? {{!}} Sobre Palavras|website=VEJA|language=pt-BR|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Danas ime zemlje na portugalskom ostaje ''Camarões''. == Historija == Otkrili su ga Portugalci u 15. vijeku. Do Prvog svjetskog rata bio je njemačka kolonija kada su sjeverni dio okupirale britanske snage iz Nigerije, a ostatak kolonije francuske snage iz Srednjeg Konga. Do 1958. godine Kamerun je bio mandatno područje Ujedinjenih nacija dato na upravljanje Francuskoj i Velikoj Birtaniji. Godine 1960. francuski dio stiče nezavisnost, a godinu poslije, nakon referenduma, južni dio britanskog Kameruna pridružuje se Federalnoj republici Kamerun, a sjeverni dio Republici Nigeriji. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == {{Proširiti sekciju}} == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Cameroon}} {{wikiatlas|Cameroon}} * {{službeni sajt|http://www.presidenceducameroun.com}} Predsjednika Kameruna * {{CIA World Factbook link|cm|Kamerun}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13146029 Kamerun] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=CM Kamerun] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Commonwealth}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Kamerun|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 4z8yc9pyjus4qylz18tcmjbwask831d Uganda 0 12313 3734219 3530598 2025-07-11T08:09:32Z Panasko 146730 3734219 wikitext text/x-wiki {{Standardi}} {{Infokutija država| izvorno_ime =Republic of Uganda | zvanično_ime =Republika Uganda | ime_genitiv =Ugande | zastava =Flag of Uganda.svg | grb =Coat of arms of Uganda.svg | mapa =LocationUganda.png | službeni_jezik =[[Engleski jezik|engleski]], [[svahili]]<ref name="ugtoc"/> | glavni_grad =[[Kampala]] | vrsta_prve_vlasti =Predsjednik | vladar_prva_vlast =[[Yoweri Museveni]] | vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast =[[Robinah Nabbanja]] | po_površini_na_svijetu =81. | površina =236.040 | procenat_vode =15,39 | po_broju_stanovnika_na_svijetu =42. | stanovnika =34.634.650 (2014) | gustoća =144 | nezavisnost =od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [9. oktobra 1962. | valuta =[[Ugandski šiling]] (100 centa, <small>izvan upotrebe</small>) | vremenska_zona =[[UTC]] +3 | himna ="[[Oh Uganda, Land of Beauty]]"{{Center|[[Datoteka:Ugandan national anthem, performed by the U.S. Navy Band.ogg]]}} | internetski_nastavak =[[.ug]] | pozivni_broj =256 <small>(iz [[Kenija|Kenije]] i [[Tanzanija|Tanzanije]] 006)</small> }} '''Republika Uganda''' ({{Jez-en|Republic of Uganda}}) jest država u [[Istočna Afrika|Istočnoj Africi]],<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Uganda|title=Uganda {{!}} Religion, Population, Language, President, & Kampala {{!}} Britannica|date=19. 6. 2023|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2. 7. 2023}}</ref> u unutrašnjosti kontinenta, bez izlaza na more. Graniči na sjeveru sa [[Južni Sudan|Južnim Sudanom]], na istoku s [[Kenija|Kenijom]], na jugu s [[Tanzanija|Tanzanijom]], na jugozapadu s [[Ruanda|Ruandom]] te na zapadu s [[Demokratska Republika Kongo|DR Kongom]]. Periodom od 1971. do 1979. državom je kao predsjednik vladao vojni [[Diktatura|diktator]] [[Idi Amin]]. [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad je [[Kampala]].<ref>{{Cite web|url=https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Kampala|title=The American Heritage Dictionary entry: Kampala|last=Publishers|first=HarperCollins|website=www.ahdictionary.com|access-date=2. 7. 2023}}</ref> == Etimologija == Uganda je dobila ime po kraljevini [[Buganda]], koja je obuhvatala velik južni dio ove zemlje, uključujući glavni grad [[Kampala]]. [[Etničke grupe u Ugandi|Stanovnici Ugande]] bili su lovci i sakupljači od prije 1.700 do 2.300 godina, kada je stanovništvo, koje je govorilo [[bantu]], migriralo u južne dijelove zemlje. Naziv Uganda bio je zapravo [[Svahili (jezik)|svahili]] izraz za Bugandu, te je to ime korišteno i za vrijeme [[Ujedinjeno Kraljevstvo|britanske]] kolonizacije ove zemlje. == Historija == Prvi su je naselili Bantu-crnci. Bila je dio Velike Britanije od 1894. Nezavisnost je proglasila 1962.<ref>{{Cite web|url=https://www.worldstatesmen.org/Uganda.html|title=Uganda|website=www.worldstatesmen.org|access-date=2. 7. 2023}}</ref> == Geografija == Uganda se nalazi u unutrašnjosti [[Istočna Afrika|Istočne Afrike]], na sjevernoj strani [[Viktorijino jezero|Viktorijinih jezera]]. Površina je 236.035&nbsp;km<sup>2</sup>. Uganda ima 21 milion stanovnika. Glavni grad Ugande je [[Kampala]], a ostavi veći gradovi su Gulu, Lira, Jinja i Mbarara. Veći dio Ugande smještem je na visoravni koja se od [[Viktorijino jezero|Viktorijinih jezera]] spušta prema sjeveru. Najviši vrh je [[Ruwenzori]]. === Klima === Klima je zbog nadmorske visine različita. U nižim dijelovima je ekvatorijalna, na planinama suptropska te umjerena dok su neki vrhovi pod snijegom. Najvažnije rijeke su Ambertov Nil, Viktorijin Nil, Kagera, a najvažnija jezera u Ugandi su Viktorijino, Albertovo, Kjoga, Sorati. Prosječna temperatura iznosi 15-25C. Graniči sa Ruandom, Kenijom, Sudanom, Demokratskom Republikom Kongo i Tanzanijom. == Vlada == Nezavisnost i federalni ustav u Ugandi su ostvareni 1963, a 1971. vojni vođa [[Idi Amin]] je uspostavio [[Diktatura|diktaturu]]. Za to vrijeme ubijeno je 300.000 ljudi, napadnuta je [[Tanzanija]] i privreda se bližila slomu. Zbačen je s vlasti pomoću tanzanijskih vlasti. == Političke podjele == Podjeljena je na 10 pokrajina. == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Stanovništvo == Oko 65% stanovništva su [[Bantu crnci]] među njima su najbrojniji Baganda 16%. Na sjeveru žive Niloti 30% i Nilohamiti 4%. Po gradovima živi 60.000 [[Arapi|Arapa]], [[Indijci|Indijaca]] i [[Evropa|Evropljana]]. Dvije trećine stanovnika su katolici i protestanti, 15% su muslimani, ostali su animisti. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2|refs= <ref name="ugtoc">http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/ugtoc.html</ref> }} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{wikiatlas}} * {{CIA World Factbook link|ug|Uganda}} * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/country_profiles/1069166.stm Uganda] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=UG Uganda] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Commonwealth}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Uganda|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1962.]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] tplzqd89dvgaaipy3snr0ufhck5jaic Bangladeš 0 12444 3734213 3700749 2025-07-11T07:39:10Z Panasko 146730 3734213 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Narodna Republika Bangladeš | izvorno_ime = গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ<br />Gônoprojatontri Bangladesh | ime_genitiv = Bangladeša | zastava = Flag of Bangladesh.svg | zastava_širina = <!--Za druge mjere (nije potrebno)--> | grb = Coat_of_arms_of_Bangladesh.svg | grb_širina = <!--Za druge mjere (nije potrebno)--> | vrsta_simbola = <!--npr. amblem etc. (ako nije grb)--> | uzrečica = | himna = "[[Amar Shonar Bangla]]" <br/>(Moj zlatni Bangla){{Center|[[Datoteka:Amar Sonar Bangla - official vocal music of the National anthem of Bangladesh.ogg]]}} | karta = Bangladesh in its region.svg | opis_karte = | širina_karte = <!--Za druge mjere (nije potrebno)--> | glavni_grad = [[Dhaka]] | glavni_grad_koordinate = {{Coord|23|45|50|N|90|23|20|E|type:city_region:BD|display=inline}} | najveći_grad = [[Dhaka]] | službeni_jezik = [[Bengalski jezik|bengalski]] | sistem_pisanja = | etničke_grupe = 99% [[Bengalci]]<br /> 1% Ostali | religija = {{ublist |item_style=white-space:nowrap; |91.04% [[Islam]] zvanična religija|7.94% [[Hinduizam]] |0.60% [[Budizam]] |0.30% [[Kršćanstvo]]|0.12% Ostali}} | demonim = | državno_uređenje = | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak predsjednika Bangladeša|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Mohammed Shahabuddin]] | vrsta_druge_vlasti = [[Spisak premijera Bangladeša|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Muhammad Yunus]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | zakonodavstvo = | vrsta_prvog_zakonodavstva = | naziv_prvog_zakonodavstva = | vrsta_drugog_zakonodavstva = | naziv_drugog_zakonodavstva = | vrsta_trećeg_zakonodavstva = | naziv_trećeg_zakonodavstva = | vrsta_četvrtog_zakonodavstva = | naziv_četvrtog_zakonodavstva = | vrsta_petog_zakonodavstva = | naziv_petog_zakonodavstva = | tip_suvereniteta = | nota_suvereniteta = | nastanak = | događaj1 = | događaj_datum1 = | događaj2 = | događaj_datum2 = | događaj3 = | događaj_datum3 = | događaj4 = | događaj_datum4 = | događaj5 = | događaj_datum5 = <!--Ima sve do događaj20 i događaj_datum20 --> | nezavisnost = 26. mart 1971. od [[Pakistan]]a | nezavisnost_priznato = | površina = 148.460 | po_površini_na_svijetu = 92. | procenat_vode = 6,4 | stanovnika = 169.828.911<ref name="populationcensus2022">{{cite web |title=Population and Housing Census 2022: Post Enumeration Check (PEC) Adjusted Population |url=http://bbs.portal.gov.bd/sites/default/files/files/bbs.portal.gov.bd/page/b343a8b4_956b_45ca_872f_4cf9b2f1a6e0/2023-04-18-08-42-4f13d316f798b9e5fd3a4c61eae4bfef.pdf |date=18. 4. 2023 |website=[[Bangladesh Bureau of Statistics]] |access-date=30. 5. 2023 |archive-date=30. 5. 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230530205648/http://bbs.portal.gov.bd/sites/default/files/files/bbs.portal.gov.bd/page/b343a8b4_956b_45ca_872f_4cf9b2f1a6e0/2023-04-18-08-42-4f13d316f798b9e5fd3a4c61eae4bfef.pdf |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |title=Report: 68% Bangladeshis live in villages |url=https://www.dhakatribune.com/bangladesh/332419/report-68%25-bangladeshis-live-in-villages |work=[[Dhaka Tribune]] |date=28. 11. 2023 |access-date=6. 2. 2024 |archive-date=6. 2. 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240206021005/https://www.dhakatribune.com/bangladesh/332419/report-68%25-bangladeshis-live-in-villages |url-status=live }}</ref> | stanovnika_godina = 2022. | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 8. | procjena = 173.562.364 | procjena_godina = 2024. | gustoća = 1.165 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 13. | bdp_ukupno = {{increase}}$1.620 [[bilion]]a<ref>{{cite web |publisher=International Monetary Fund – IMF |title=Download World Economic Outlook database: April 2023 |url=https://www.imf.org/external/datamapper/profile/BGD |access-date=4. 12. 2023 |archive-date=4. 12. 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231204110102/https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.PP.CD?locations=BD&most_recent_value_desc=true |url-status=live }}</ref> | bdp_godina = 2024. | po_broju_bdp_na_svijetu = 25. | bdp_per_capita = {{increase}}$9.410<ref>{{cite web |publisher=International Monetary Fund – IMF |title= Download World Economic Outlook database: April 2023 |url= https://www.imf.org/external/datamapper/profile/BGD|access-date= 4. 12. 2023 |archive-date= 4. 12. 2023 |archive-url= https://web.archive.org/web/20231204111604/https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.CD?end=2022&locations=BD&most_recent_value_desc=false&start=1990&view=chart |url-status= live }}</ref> | bdp_per_capita_na_svijetu = 126. | bdp_nominalni_ukupno ={{increase}} $455.166 [[Milijarda|milijardi]]<ref>{{cite web |title= Download World Economic Outlook database: April 2023 |url=https://www.imf.org/external/datamapper/profile/BGD |publisher=IMF |access-date=4. 12. 2023 |archive-date=4. 12. 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231204120113/https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?locations=BD&most_recent_value_desc=true |url-status=live }}</ref> | bdp_nominalni_godina = 2024. | bdp_nominalni_na_svijetu = 34. | bdp_nominalni_per_capita = {{increase}} $2.650<ref>{{cite web | title= Download World Economic Outlook database: April 2023 |url=https://www.imf.org/external/datamapper/profile/BGD | publisher= IMF | access-date=4. 12. 2023 | archive-date=4. 12. 2023 | archive-url=https://web.archive.org/web/20231204161657/https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?locations=BD&most_recent_value_desc=false | url-status=live }}</ref> | bdp_nominalni_per_capita_na_svijetu = 137. | hdi = 0,670 | hdi_godina = 2022. | hdi_nivo = srednji | po_broju_hdi_na_svijetu = 129. | gini = 49,9<ref>{{cite press release |title=KEY FINDINGS HIES 2022 |url=https://bbs.portal.gov.bd/sites/default/files/files/bbs.portal.gov.bd/page/57def76a_aa3c_46e3_9f80_53732eb94a83/2023-04-13-09-35-ee41d2a35dcc47a94a595c88328458f4.pdf |page=15 |publisher=[[Bangladesh Bureau of Statistics]] |access-date=13. 4. 2023 |archive-date=30. 5. 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230530091430/https://bbs.portal.gov.bd/sites/default/files/files/bbs.portal.gov.bd/page/57def76a_aa3c_46e3_9f80_53732eb94a83/2023-04-13-09-35-ee41d2a35dcc47a94a595c88328458f4.pdf |url-status=live}}</ref> | gini_godina = 2022. | gini_nivo = visoka nejednakost | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Bangladeška taka|Taka]] | vremenska_zona = [[UTC]] +6 | ljetno_računanje_vremena = | format_datuma = | najviša_tačka_ime = | najviša_tačka_metara = | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | nacionalni_dan = | vozacka_strana = lijeva<ref>{{Cite web |date=13. 5. 2020 |title=List of all left- & right-driving countries around the world |url=https://www.worldstandards.eu/cars/list-of-left-driving-countries/ |access-date=10. 6. 2020 |website=worldstandards.eu}}</ref> | pozivni_broj = +880 | iso_kod = | internetski_nastavak = [[.bd]] | komentar = }} '''Bangladeš''', službeno '''Narodna Republika Bangladeš''', je gusto naseljena [[Azija|azijska]] zemlja,<ref>{{Citation|title=Bangladesh|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/bangladesh/|publisher=Central Intelligence Agency|date=15. 6. 2023|access-date=25. 6. 2023|language=en}}</ref> smještena na delti rijeka [[Ganges]]a i [[Brahmaputra|Brahmaputre]], okružena [[Indija|Indijom]] na zapadu, sjeveru i istoku, te [[Mjanmar]]om na jugoistoku. ==Historija== Do 15. augusta 1947. historija Bangladeša pripadala je prošlosti pokrajine Bengal. Nakon diobe indijskog potkontinenta 1947, teritorij današnjega Bangladeša (istočni Bengal) dodijeljen je [[Pakistan]]u kao istočna pokrajina, tj. ''Istočni Pakistan'' (većinom hinduistički zapadni Bengal pripao je Indiji). Ekonomsko-političkoj prevlasti zapadnog dijela Pakistana nad istočnim protivila se ''Awami-liga'' [[Sheikh Mujibur Rahman|Sheikha Mujibura Rahmana]]. Nastala je 1954. kao pokret za autonomiju, a ubrzo je zahtijevala nezavisnost, zbog čega je Rahman bio zatvoren. Na izborima 1970. ''Awami-liga'' je dobila prevlast u pokrajinskom i saveznom parlamentu. Predsjednik Pakistana [[Yahya Kan]] i vođa utjecajne Pakistanske narodne stranke [[Zulfikar Ali Buto]] početkom 1971. neuspješno su pregovarali s Rahmanom o statusu ''Istočnoga Pakistana''. Yahya Kan je odgodio zasjedanje novoga parlamenta, zabranio je Awami-ligu, a Rahman je ponovno bio zatvoren i osuđen na smrt. Vodstvo Awami-lige u izbjeglištvu, u [[Kolkata|Kolkati]], osnovalo je privremenu vladu i 10. aprila 1971. donijelo deklaraciju o nezavisnosti Bangladeša. Bengalsko stanovništvo je pružalo otpor vlastima Pakistana (gerilski pokret ''Mukti Bahini'' borio se za neovisnost od kraja 1970). Oružani odgovor pakistanske vojske potaknuo je građanski rat u kojem je poginulo nekoliko stotina hiljada Bengalaca, dok ih je više od 10 miliona izbjeglo u indijski ''Zapadni Bengal''. U sukobe je bila uključena i [[Indija]], čija je vojska, uz podršku bengalskih gerilaca, Bangladešu donijela nezavisnost. Početkom 1972. Rahman je pušten iz zatvora u Pakistanu i postao predsjednik vlade Bangladeša. Pakistan je priznao Bangladeš 1974, a iste Rahman je proglasio vandredno stanje pa je 1975. postao predsjednik države s neograničenim ovlastima. Krajem 1975. izgubio je podršku vojske pa je s dijelom porodice ubijen, a predsjednik je postao [[Muštaq Ahmed]].<ref>http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=5698</ref> ==Geografija== [[File:Map of Bangladesh-en.svg|thumb|Karta Bangladeša]] Bangladeš je izrazito nizinska zemlja koja zauzima područje donjeg toka i najveći dio zajedničke delte [[Brahmaputra|Brahmaputre]] i [[Ganges]]a.<ref>{{Cite web |url=http://proleksis.lzmk.hr/51842/ |title=Arhivirana kopija |access-date=23. 9. 2014 |archive-date=25. 1. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150125102010/http://proleksis.lzmk.hr/51842/ |url-status=dead }}</ref> Leži između 20° i 27° sjeverne geografske širine, i 88° i 93° istočne geografske dužine. Gotovo u potpunosti je okružen susjednom [[Indija|Indijom]] i dijeli malu granicu s [[Mjanmar]]om na jugoistoku, iako se nalazi vrlo blizu [[Nepal]]a, [[Butan]]a i [[Kina|Kine]]. Država je podijeljena na tri regije. Većim dijelom zemlje dominira plodna delta [[Ganges]]a, najveća riječna delta na svijetu.<ref>{{cite web |author1=Aditi Rajagopal|title=How the World's Largest Delta Might Slowly Go Under Water |url=https://www.discovery.com/nature/largest-delta-underwater|website=Discovery|date=8. 2. 2020|access-date=9. 3. 2020|archive-date=8. 2. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200208052815/http://www.discovery.com/nature/largest-delta-underwater|url-status=live}}</ref> Sjeverozapadni i središnji dio zemlje čine visoravni Madhupur i Barind. Sjeveroistok i jugoistok su dom zimzelenih brda. Delta Gangesa formirana je ušću rijeka [[Ganges]]a (lokalni naziv Padma ili Pôdda), [[Brahmaputra|Brahmaputre]] (Jamuna ili Jomuna) i [[Meghna]] i njihovih pritoka. Ganges se ujedinjuje sa [[Jamuna (rijeka)|Jamunom]] (glavni kanal Brahmaputre) i kasnije se spaja sa Meghnom, te se konačno uljeva u [[Bengalski zaliv]]. Bangladeš je pretežno bogato plodno ravno zemljište. Većina je ispod 12 m nadmorske visine, a procjenjuje se da bi oko 10% njenog zemljišta bilo poplavljeno ako bi se nivo mora povećao za 1 m.<ref name="ali">{{cite journal |last=Ali |first=A. |title=Vulnerability of Bangladesh to climate change and sea level rise through tropical cyclones and storm surges |url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF00175563 |journal=Water, Air, & Soil Pollution |volume=92 |issue=1–2 |pages=171–179 |year=1996 |bibcode=1996WASP...92..171A |s2cid=93611792 |doi=10.1007/BF00175563 |access-date=1. 2. 2020 |archive-date=1. 2. 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200201143058/https://link.springer.com/article/10.1007/BF00175563 |url-status=live }}</ref> 12% zemlje je pokriveno brdskim sistemima. Močvare [[Haor]] u zemlji su od značaja za globalnu nauku o životnoj sredini. Najviša tačka u Bangladešu je Saka Haphong, koja se nalazi blizu granice sa Mjanmarom, sa nadmorskom visinom od 1.064 m.<ref name=CIA>{{Cite CIA World Factbook|country=Bangladesh|access-date=15. 5. 2007 |year=2007}}</ref> Ranije su se najvišim smatrali Keokradong ili Tazing Dong. Šumski pokrivač čini oko 14% ukupne površine zemljišta, što je ekvivalentno 1.883.400 hektara (ha) šume 2020, što je manje u odnosu na 1.920.330 hektara (ha) iz 1990. Od šuma koje se prirodno obnavljaju 0% je prijavljeno kao primarne šume (sastoje se od autohtonih vrsta drveća bez jasno vidljivih indikacija ljudske aktivnosti), a oko 33% šumske površine nalazi se u zaštićenim područjima. Za 2015. prijavljeno je da je 100% šumske površine u javnom vlasništvu.<ref>{{Cite book |url=https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/a6e225da-4a31-4e06-818d-ca3aeadfd635/content |title=Terms and Definitions FRA 2025 Forest Resources Assessment, Working Paper 194 |publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations |year=2023}}</ref><ref>{{Cite web |title=Global Forest Resources Assessment 2020, Bangladesh |url=https://fra-data.fao.org/assessments/fra/2020/BGD/home/overview |website=Food Agriculture Organization of the United Nations}}</ref> ===Rijeke=== Bangladeš se naziva "Zemljom rijeka",<ref>{{cite web |title=No Place Like Home – BANGLADESH: LAND OF RIVERS |url=https://ejfoundation.org/films/bangladesh-land-of-rivers |work=Environmental Justice Foundation |access-date=10. 3. 2020 |archive-date=30. 9. 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200930051647/https://ejfoundation.org/films/bangladesh-land-of-rivers |url-status=live }}</ref> jer je dom za preko 57 prekograničnih rijeka, najviše od bilo koje nacionalne države. Pitanja vode su politički komplikovana jer se Bangladeš nalazi nizvodno od Indije.<ref>{{cite book |last=Suvedī |first=Sūryaprasāda |title=International watercourses law for the 21st century |publisher=[[Ashgate Publishing]] |year=2005 |pages=154–166 |isbn=978-0-7546-4527-6}}</ref> Riječnu mrežu Bangladeša čini oko 700 rijeka. Ove rijeke formiraju pet većih riječnih sistema: ''Jamuna-Bramaputra'', ''Padma-Gang'', ''Suma-Megna'', ''Padma-Megna'' i ''Karnapuli''. Najveći dio teritorije Bangladeša zauzimaju riječni sistemi koji su se formirali oko rijeka Ganges i Brahmaputre. Delta koju ove dvije rijeke sa njihovim pritokama prave na ulazu u [[Bengalski zaliv]] je najveća delta na svijetu. Usljed razgranatosti riječne mreže u Bangladešu zemljište je izuzetno ravno i veoma plodno. Ove aluvijalne ravne zauzimaju oko 80 % teritorije Bangladeša i formiraju cjelinu koja se naziva Bangladeška ravnica. Ipak, s obzirom da se ravnica najvećim dijelom nalazi u nivou mora, često dolazi do poplava. ===Klima=== [[File:Flooding after 1991 cyclone.jpg|thumb|Poplave nakon ciklona u Bangladešu 1991, u kojem je poginulo oko 140.000&nbsp;ljudi]] Bangladeš ima tropsku monsunsku klimu koju karakterišu visoke temperature i velika vlažnost. Postoje tri godišnja doba: toplo ljeto (od marta do juna), sezona monsuna (od juna do novembra), i blaga zima (od decembra do februara). Za vrijeme sezone monsuna padne čak 80 % godišnje količine padavina. Najhladniji mjesec je januar sa dnevnim temperaturama koje se kreću oko 26˚C, dok je april najtopliji mjesec kada se temperature kreću od 33˚C do 36˚C. Zemlja nikada nije zabilježila temperaturu zraka ispod 0&nbsp;°C, s rekordno niskom temperaturom od 1,1&nbsp;°C u sjeverozapadnom gradu Dinajpuru 3. februara 1905.<ref>{{cite web |url=http://kantaji.com/dinajpurmap.html |title=Map of Dinajpur |website=kantaji.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20110713134542/http://kantaji.com/dinajpurmap.html |archive-date=13. 7. 2011 |access-date=17. 4. 2015}}</ref> Usljed jakih vjetrova, teritoriju Bangladeša skoro svake godine pogađaju prirodne nepogode: tropski cikloni, tornada i plimski talasi.<ref name="NatDis">{{cite book |last=Alexander |first=David E. |title= Natural Disasters |chapter-url= {{GBurl|id=gWHsuGTcF34C|p=532}}|year= 1999|publisher=Kluwer Academic Publishers |isbn=978-0-412-04751-0 |page=532 |chapter=The Third World |orig-year=1993}}</ref> Cikloni 1970. i 1991. bili su posebno razorni, pri čemu je potonji ubio oko 140.000 ljudi.<ref>"[https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2005-feb-27-adfg-bangla27-story.html Beset by Bay's Killer Storms, Bangladesh Prepares and Hopes] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240902065034/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2005-feb-27-adfg-bangla27-story.html |date=2. 9. 2024 }} ". ''Los Angeles Times''. 27 February 2005</ref> U septembru 1998. Bangladeš je doživio najteže poplave u modernoj historiji, nakon čega je dvije trećine zemlje bilo polavljeno, uz broj poginulih od 1.000.<ref name="EWG">{{cite book |last=Haggett |first=Peter |title=Encyclopedia of World Geography |chapter-url=https://books.google.com/books?id=IROIY4ONOSEC&pg=PA2634 |publisher=Marshall Cavendish |year=2002 |isbn=978-0-7614-7308-4 |oclc=46578454 |pages=2, 634 |chapter=The Indian Subcontinent |orig-year=2002 |access-date=25. 7. 2023 |archive-date=28. 3. 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240328182107/https://books.google.com/books?id=IROIY4ONOSEC&pg=PA2634 |url-status=live }}</ref> Kao rezultat različitih inicijativa na međunarodnom i nacionalnom nivou u smanjenju rizika od katastrofa, ljudska šteta i ekonomska šteta od poplava i ciklona su se smanjili tokom godina.<ref>{{cite news |last=Raju |first=M. N. A. |title=Disaster Preparedness for Sustainable Development in Bangladesh |url=https://www.daily-sun.com/arcprint/details/294175/Disaster-Preparedness-for-Sustainable-Development-in-Bangladesh/2018-03-10 |work=Daily Sun |date=10. 3. 2018 |access-date=26. 9. 2019 |archive-date=24. 7. 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210724074442/https://www.daily-sun.com/arcprint/details/294175/Disaster-Preparedness-for-Sustainable-Development-in-Bangladesh/2018-03-10}}</ref> [[Poplave u Južnoj Aziji 2007.]] opustošile su područja širom zemlje, ostavivši pet miliona ljudi raseljeno, a smrtno je stradalo oko 500.<ref>{{cite news |title=Bangladesh flood death toll nears 500, thousands ill |url=http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/DHA30252.htm |agency=[[Reuters]] |date=15. 8. 2007 |access-date=15. 8. 2007 |archive-date=5. 2. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080205073714/http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/DHA30252.htm |url-status=live }}</ref> === Klimatske promjene === Bangladeš je prepoznat kao jedna od zemalja najosjetljivijih na klimatske promjene.<ref>{{Cite journal |last1=Kulp |first1=Scott A. |last2=Strauss |first2=Benjamin H.|date=29. 10. 2019|title=New elevation data triple estimates of global vulnerability to sea-level rise and coastal flooding|journal=Nature Communications |volume=10 |issue=1 |page=4844 |bibcode=2019NatCo..10.4844K |doi=10.1038/s41467-019-12808-z |issn=2041-1723 |pmc=6820795 |pmid=31664024}}</ref><ref>{{cite web |date=29. 10. 2019|title=Report: Flooded Future: Global vulnerability to sea level rise worse than previously understood |url=https://climatecentral.org/news/report-flooded-future-global-vulnerability-to-sea-level-rise-worse-than-previously-understood|access-date=3. 11. 2019|website=climatecentral.org|archive-date=2. 11. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191102025006/https://climatecentral.org/news/report-flooded-future-global-vulnerability-to-sea-level-rise-worse-than-previously-understood}}</ref> Tokom jednog stoljeća, 508 ciklona je pogodilo regiju Bengalskog zaliva, od kojih se 17 posto vjeruje da je došlo do kopna u Bangladešu.<ref>{{Cite book|last=Chaturvedi|first=Sanjay|url=https://books.google.com/books?id=UB1qDwAAQBAJ&pg=PT67|title=Climate Change and the Bay of Bengal|date=29. 4. 2016|publisher=Flipside Digital Content Company Inc.|isbn=978-981-4762-01-4|access-date=25. 7. 2023|archive-date=28. 3. 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240328182105/https://books.google.com/books?id=UB1qDwAAQBAJ&pg=PT67#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}</ref> Očekuje se da će se prirodne opasnosti koje dolaze od povećanih padavina, porasta nivoa mora i tropskih ciklona povećati kako se klimatske promjene mijenjaju, a svaka od njih ozbiljno utiče na poljoprivredu, sigurnost vode i hrane, zdravlje ljudi i sklonište.<ref>{{cite book |url=http://www.moef.gov.bd/moef.pdf|title=Bangladesh Climate Change Strategy and Action Plan, 2008 |publisher=Ministry of Environment and Forests Government of the People's Republic of Bangladesh|year=2008|isbn=978-984-8574-25-6|archive-url=https://web.archive.org/web/20091007060017/http://www.moef.gov.bd/moef.pdf|archive-date=7. 10. 2009}}</ref> Procjenjuje se da će do 2050. porast nivoa mora od 90&nbsp;cm potopiti oko 20 posto kopna i raseliti više od 30 miliona ljudi.<ref>{{cite web |last=Glennon |first=Robert|title=The Unfolding Tragedy of Climate Change in Bangladesh |url=https://blogs.scientificamerican.com/guest-blog/the-unfolding-tragedy-of-climate-change-in-bangladesh/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20171201040750/https://blogs.scientificamerican.com/guest-blog/the-unfolding-tragedy-of-climate-change-in-bangladesh/|archive-date=1. 12. 2017|access-date=23. 11. 2017}}</ref> Kako bi se riješila prijetnja porasta nivoa mora u Bangladešu, pokrenut je [[Plan Bangladeš Delta 2100]].<ref>{{cite web |url=https://www.dutchwatersector.com/news/bangladesh-delta-plan-2100 |title=Bangladesh Delta Plan 2100|publisher=The Dutch water sector|access-date=24. 9. 2019|date=20. 5. 2019|archive-date=13. 5. 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230513135800/https://www.dutchwatersector.com/news/bangladesh-delta-plan-2100|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.gwp.org/globalassets/global/gwp-sas_images/gwp-sas-in-action/ldai/bdp-2100-ppt.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://www.gwp.org/globalassets/global/gwp-sas_images/gwp-sas-in-action/ldai/bdp-2100-ppt.pdf |archive-date=9. 10. 2022 |url-status=live|title=Bangladesh Delta Plan (BDP) 2100}}</ref> ==Politika== [[Datoteka:Jatiyo_Sangshad_Bhaban_(Roehl).jpg|mini|200px|lijevo|Parlament Bangladeša]] Političko-pravni sistem Bangladeša je uređen na osnovu Ustava iz 1972. Bangladeš se ovim Ustavom proglašava za narodnu, demokratsku, socijalističku i sekularnu državu. Ustav je suspendovan 1982. usljed vojnog puča i ponovo vraćen na snagu 1986. Od 1972. pa do danas, osnovni tekst Ustava nije značajno mijenjan, osim što je zaključno sa 2011. usvojeno petnaest amandmana. [[Izvršna vlast]] je sastavljena od predsjednika države i vlade na čelu sa premijerom. Cjelokupna moć izvršne grane vlasti u Bangladešu je skoncentrisana u vladi koju vodi premijer. Predsjednik imenuje za premijera onog člana parlamenta koji ima podršku skupštinske većine za formiranje vlade. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] u zemlji vrši jednodomi parlament. Parlament ima 300 članova koji se biraju na madnat od 5 godina. Ustavnim amandmanom iz 2011. 50 mjesta u parlamentu je rezervisano za žene. Parlament funkcioniše sve dok je izvršna vlast u stanju da obezbjedi podršku skupštinske većine. Onog trenutka kada neki zakonski prijedlog ne može da bude izglasan usljed nedostatka potrebne većine, predsjednik može da raspusti parlament i raspiše nove parlamentarne izbore. [[Sudska vlast|Pravosudni sistem]] Bangladeša se sastoji od ''Vrhovnog suda'', nižih sudova i općih sudova. Predsjedavajućeg Vrhovnog suda, kao i ostale sudije ovog suda, imenuje predsjednik države. Vrhovni sud Bangladeša ima nadležnost ne samo da interpretira zakone koje donosi parlament, već i da ih proglasi ništavim ukoliko oceni da ti zakoni štete fundamentalnim pravima građana. ===Administrativna podjela=== Bangladeš je podijeljen na sedam administrativnih oblasti, nazvanih po njihovim sjedištima. One su podijeljene u okruge. U Bangladešu postoji 64 okruga, a svaki od njih je podijeljen na ''upazile'' ili ''thane''. Najveća administrativna oblast je ''Chittagong'', dok je ''Dhaka'' najnaseljenija. {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # Barisal # Chittagong # Dhaka # Khulna || <ol start=5> <li>Mymensingh <li>Rajshahi <li>Sylhet <li>Rangpur ||[[Datoteka:Bangladesh_divisions_english.svg|170px]] |} == Privreda == [[Datoteka:Garments Factory in Bangladesh.JPG|mini|lijevo|Tekstilna proizvodnja]] Bangladeš je jedna od najsiromašnijih država na svijetu. Preko 40% stanovništva Bangladeša zarađuje manje od 1 dolara dnevno. Sa druge strane, Bangladeš od 1996. uspijeva da bilježi stabilan i značajan privredni rast, i to uprkos političkoj nestabilnosti, slaboj infrastrukturi i sporoj primjeni paketa ekonomskih reformi. Tokom posljednjih nekoliko godina vrijednost rasta realnog bruto domaćeg proizvoda (GDP) je iznosila od 5 do 7 %. U 2011. realni bruto domaći proizvod (GDP) je iznosio 6.7 % Više od polovine vijrednosti GDP se dobija iz sektora usluga. Najveći procenat Bangladežana, čak 45 % je zaposlen u poljoprivrednom sektoru. Bangladeš je jedan od najvećih svjetskih proizvođača: [[riža|riže]] (4. mjesto u svijetu), [[krompir]]a (11.), [[mango]] (9.), [[ananas]]a (16.), [[tropsko voće|tropskog voća]] (5.), [[Crveni luk|luka]] (16.), [[banana]] (17.), jute (2.), [[čaj]] (11.). Tri četvrtine prihoda u izvozu dobijaju, zapravo, od tekstilnih proizvoda. Rangirani su kao 4-ti najveći izvoznik odjeće u svijetu. Prepreke razvoju su: česti cikloni i poplave, neefikasne firme u državnom vlasništvu, loše upravljanje lukama, višak radne snage, neefikasna upotreba energije, posebno prirodnog gasa. Ostali nedostaci su: nedostatak električne energije, spora primjena ekonomskih reformi, politička trvenja i korupcija. Svjetska banka izvještava da je Bangladeš, uprkos nedaćama, ostvarivao prosječan godišnji rast od 5%, računajući od 1990. U Bangladešu je primjetan porast i razvoj srednje klase, kao i njegove potrošačke industrije. Finansijska institucija Goldman Sachs je ovu zemlju proglasila kao jednu od "Sljedećih 11 (Next Eleven)", zajedno sa [[Egipat|Egiptom]], [[Indonezija|Indonezijom]], [[Vijetnam]]om i drugih sedam država, u smislu očekivanog razvoja privrede. Međunarodne korporacije i lokalne velike kompanije mnogo ulažu u razvoj privrede, između ostalih: [[Beximco]], [[Square]], [[Akij Group]], [[Ispahani]], [[Navana Group]], [[Transcom Group]], [[Habib Group]], [[KDS Group]], [[Dragon Group]], kao i [[Unocal Corporation]] i [[Chevron]]. Sektor prirodnog gasa je prioritet. ==Stanovništvo== [[Datoteka:Agriculture of Bangladesh 11.jpg|mini|desno|220px|Radnici na poljima riže]] Prema popisu stanovništva iz 2022, Bangladeš ima 165,1 milion stanovnika,<ref name="populationcensus2022"/> i osma je zemlja po broju stanovnika na svijetu, peta najnaseljenija zemlja u [[Azija|Aziji]] i najgušće naseljena velika zemlja na svijetu, sa glavnom gustinom naseljenosti od 1.265 ljudi/km<sup>2</sup> od 2020.<ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/EN.POP.DNST?locations=BD|title=Population density (people per sq. km of land area) – Bangladesh|work=[[World Bank]]|access-date=4. 10. 2022|archive-date=4. 10. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221004211704/https://data.worldbank.org/indicator/EN.POP.DNST?locations=BD|url-status=live}}</ref> Njegova ukupna stopa fertiliteta (TFR), nekada među najvišima u svijetu, doživjela je dramatičan pad, sa 5,5 u 1985. na 3,7 u 1995, na 2,0 u 2020.<ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?locations=BD|title=Fertility rate, total (births per woman) – Bangladesh|work=[[World Bank]]|access-date=4. 10. 2022|archive-date=16. 9. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210916005417/https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?locations=BD|url-status=live}}</ref> što je ispod zamjenskog fertiliteta od 2,1 .<ref>{{cite journal |last1=Bora |first1=Jayanta Kumar |last2=Saikia |first2=Nandita |last3=Kebede |first3=Endale Birhanu |last4=Lutz |first4=Wolfgang|title=Revisiting the causes of fertility decline in Bangladesh: the relative importance of female education and family planning programs|date=21. 1. 2022|journal=[[Asian Population Studies]]|volume=19 |publisher=[[Routledge]]|doi=10.1080/17441730.2022.2028253|pages=81–104|s2cid=246183181 |doi-access=free}}</ref> Većina stanovnika živi u ruralnim područjima, sa samo 39% stanovništva koje živi u urbanim područjima od 2021.<ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.URB.TOTL.IN.ZS?locations=BD|title=Urban population (% of total population) – Bangladesh|work=[[World Bank]]|access-date=4. 10. 2022|archive-date=4. 10. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221004214008/https://data.worldbank.org/indicator/SP.URB.TOTL.IN.ZS?locations=BD|url-status=live}}</ref> Ima srednju starost od otprilike 28 godina, sa 26% ukupne populacije starosti 14 ili manje godina,<ref>{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.0014.TO.ZS?locations=BD|title=Population ages 0–14 (% of total population) – Bangladesh|work=[[World Bank]]|access-date=4. 10. 2022}}</ref> i samo 5% starosti od 65 i više godina.<ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.65UP.TO.ZS?locations=BD|title=Population ages 65 and above (% of total population) – Bangladesh|work=[[World Bank]]|access-date=4. 10. 2022|archive-date=4. 10. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221004214416/https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.65UP.TO.ZS?locations=BD|url-status=live}}</ref> Bangladeš je etnički i kulturno homogeno društvo, jer Bengalci čine 99% stanovništva.<ref name="dhakatribune1">{{cite web |title=Census 2022: Bangladesh population now 165 million |url=https://www.dhakatribune.com/bangladesh/2022/07/27/bangladeshs-population-size-now-1651-million |date=27. 7. 2022 |access-date=28. 7. 2022 |archive-date=27. 7. 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727073234/https://www.dhakatribune.com/bangladesh/2022/07/27/bangladeshs-population-size-now-1651-million |url-status=live }}</ref> Regija Chittagong Hill Tracts doživjela je nemire i pobunu od 1975. do 1997. u pokretu za autonomiju od strane autohtonog naroda. Iako je mirovni sporazum potpisan 1997, regija je i dalje militarizovana.<ref name="rashiduzzaman">{{cite journal |last=Rashiduzzaman |first=M |year=1998 |title=Bangladesh's Chittagong Hill Tracts Peace Accord: Institutional Features and Strategic Concerns |journal=Asian Survey |volume=38 |issue=7 |pages=653–70 |doi=10.2307/2645754 |jstor=2645754}}</ref> Zaglavljeni Pakistanci koji govore [[urdu]] dobili su državljanstvo od strane Vrhovnog suda 2008.<ref>[https://www.ecoi.net/file_upload/1226_1261574665_4b2b90c32.pdf Note on the nationality status of the Urdu-speaking community in Bangladesh] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20150222201246/https://www.ecoi.net/file_upload/1226_1261574665_4b2b90c32.pdf |date=22. 2. 2015}}. UNHCR – The UN Refugee Agency.</ref> Bangladeš također ugošćuje preko 700.000 [[Rohinje|Rohinja]] izbjeglica od 2017, što ga čini jednom od najvećih izbjegličkih populacija na svijetu.<ref name="RohingyaHRW">{{cite web |url=https://www.hrw.org/report/2018/08/05/bangladesh-not-my-country/plight-rohingya-refugees-myanmar|title=Bangladesh Is Not My Country|publisher=[[Human Rights Watch]]|date=5. 8. 2018|access-date=27. 9. 2022|archive-date=27. 9. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220927102348/https://www.hrw.org/report/2018/08/05/bangladesh-not-my-country/plight-rohingya-refugees-myanmar|url-status=live}}</ref> ===Religija=== [[Datoteka:Bayt al Mukarram.jpg|mini|lijevo|250px|Džamija Bayt al Mukarram u [[Dhaka|Dhaki]]]] Prema Ustavu Bangladeša, [[islam]] je državna religija. Država je prvobitno (od sticanja nezavisnosti 1972. ) bila definisana kao sekularna, da bi 1977. bio donijet Ustavni amandman kojim je sekularizam zamijenjen islamom. Sljedećim amandmanom iz 1988. islam je proglašen za državnu religiju. Ipak, posljednji amandman koji je usvojen 2011. uspostavio je sekularizam kao osnovni princip države, ali je istovremeno zadržao islam kao državnu religiju. Prema religijskom opredjeljenju, [[Sunitski islam|sunitski]] muslimani čine 90 % ukupnog stanovništva Bangladeša, dok [[hinduizam|hindusi]] čine oko 9 % stanovništva. [[Katoličanstvo|Katolički krišćani]] i [[budizam|budisti]] čine preostalih 1 % stanovništva. U Bangladešu također postoje i male grupe [[Šiizam|šiita]], [[siki|sika]], [[animisti|animista]] i [[ahmadi|ahmada]], ali ove grupe nisu brojnije od 100 hiljada ljudi. Nema podataka o prisustvu značajnije jevrejske zajednice. ===Jezik=== Zvanični jezik Bangladeša je [[bengalski]]. Preko 95 % stanovništva Bangladeša govori bengalski jezik, ali srednja i viša klasa koristi i [[Engleski jezik|engleski]] kao drugi jezik. Engleski se takođe koristi na fakultetima i u pravnom sistemu zemlje. Zakoni u Bangladešu su sve do 1987. bili pisani na engleskom i nisu prevođeni na bengalski. Zajednica Bihara koristi [[Urdu|urdu jezik]], s obzirom na njihovo indijsko porijeklo. == Reference == {{Refspisak|2}} == Dodatna literatura == {{Refbegin|30em}} * Ahmed, Nizam. ''The Parliament of Bangladesh'' (Routledge, 2018). * {{cite book |last=Ali |first=S. Mahmud |date=2010|title=Understanding Bangladesh |url={{GBurl|id=FD2KzBG1ejwC}}|publisher=Columbia University Press |isbn=978-0-231-70143-3}} * {{cite book |title=Bangladesh War: Report from Ground Zero |url=https://archive.org/details/isbn_9789391125370 |last=Ghosh |first=Manash |year=2021 |publisher=Niyogi Books |isbn=9789391125370}} * Baxter, Craig. ''Bangladesh: From a nation to a state'' (Routledge, 2018). * {{cite book |last=Bose |first=Sarmila |date=2012 |title=Dead Reckoning Memories of the 1971 Bangladesh War |publisher=Hachette UK |isbn=978-93-5009-426-6 }} * {{cite book |last=Chakrabarty |first=Bidyut | date=2004 |title=The Partition of Bengal and Assam, 1932-1947: Contour of Freedom |publisher=Routledge |isbn=978-1-134-33274-8 |url={{GBurl|id=in1_AgAAQBAJ}}}} * {{cite book |last=Grover |first=Verinder |date=2000 |title=Bangladesh: Government and Politics |publisher=Deep and Deep Publications |isbn=978-81-7100-928-2 }} * {{cite book |editor1-last=Guhathakurta |editor1-first=Meghna |editor2-last=van Schendel |editor2-first=Willem |year=2013 |title=The Bangladesh Reader: History, Culture, Politics |publisher=Duke University Press |isbn=978-0-8223-5304-1}} * Hasnat, GN Tanjina, Md Alamgir Kabir, and Md Akhter Hossain. "Major environmental issues and problems of South Asia, particularly Bangladesh." ''Handbook of environmental materials management'' (2018): 1-40. [https://www.researchgate.net/profile/G_N_Hasnat/publication/323264078_Major_Environmental_Issues_and_Problems_of_South_Asia_Particularly_Bangladesh/links/5e7c678fa6fdcc139c04692f/Major-Environmental-Issues-and-Problems-of-South-Asia-Particularly-Bangladesh.pdf online] * Iftekhar Iqbal (2010) ''The Bengal Delta: Ecology, State and Social Change, 1840–1943'' (Palgrave Macmillan) {{ISBN|0-230-23183-7}} * Islam, Saiful, and Md Ziaur Rahman Khan. "A review of the energy sector of Bangladesh." ''Energy Procedia'' 110 (2017): 611–618. [https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1876610217302230/pdf?md5=762df35a45d6d280234429fc79ec79bd&pid=1-s2.0-S1876610217302230-main.pdf online] * Jannuzi, F. Tomasson, and James T. Peach. ''The agrarian structure of Bangladesh: An impediment to development'' (Routledge, 2019). * {{cite book |last=Khan |first=Muhammad Mojlum |year=2013 |title=The Muslim Heritage of Bengal: The Lives, Thoughts and Achievements of Great Muslim Scholars, Writers and Reformers of Bangladesh and West Bengal |publisher=Kube Publishing |isbn=978-1-84774-052-6}} * {{cite book |last=Mookherjee |first=Nayanika |date=2015 |title=The Spectral Wound: Sexual Violence, Public Memories, and the Bangladesh War of 1971 |url={{GBurl|id=JjUWrgEACAAJ}}|publisher=Duke University Press |isbn=978-0-8223-5949-4}} * M. Mufakharul Islam (edited) (2004) Socio-Economic History of Bangladesh: essays in memory of Professor Shafiqur Rahman, 1st Edition, Asiatic Society of Bangladesh, {{oclc|156800811}} * M. Mufakharul Islam (2007) ''Bengal Agriculture 1920–1946: A Quantitative Study'' (Cambridge University Press), {{ISBN|0-521-04985-7}} * Prodhan, Mohit. "The educational system in Bangladesh and scope for improvement." ''Journal of International Social Issues'' 4.1 (2016): 11–23. [https://www.winona.edu/socialwork/Media/Prodhan%20The%20Educational%20System%20in%20Bangladesh%20and%20Scope%20for%20Improvement.pdf online] * {{cite book |last=Raghavan |first=Srinath |year=2013 |title=1971: A Global History of the Creation of Bangladesh |url=https://archive.org/details/1971globalhistor0000ragh |publisher=Harvard University Press |isbn=978-0-674-72864-6}} * {{cite book |last=Rashid |first=Haroun Er |year=1977 |title=Geography of Bangladesh|publisher=University Press |oclc=4638928}} * Riaz, Ali. ''Bangladesh: A political history since independence'' (Bloomsbury Publishing, 2016). * {{cite book |last=Riaz |first=Ali |date=2010 |title=Political Islam and Governance in Bangladesh |publisher=Routledge |isbn=978-1-136-92624-2 }} * {{cite book |last1=Riaz |first1= Ali |last2=Rahman |first2= Mohammad Sajjadur |date=2016 |title=Routledge Handbook of Contemporary Bangladesh |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-30877-5 }} * {{cite book |last=Schendel |first=Willem van |year=2009 |title=A History of Bangladesh |url=https://archive.org/details/historyofbanglad0000sche |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-86174-8 }} * Shelley, Israt J., et al. "Rice cultivation in Bangladesh: present scenario, problems, and prospects." ''Journal of International Cooperation for Agricultural Development'' 14.4 (2016): 20–29. [http://icrea.agr.nagoya-u.ac.jp/jpn/journal/Vol14_20-29-Review-Shelley.pdf online] * Sirajul Islam (edited) (1997) History of Bangladesh 1704–1971(Three Volumes: Vol 1: Political History, Vol 2: Economic History Vol 3: Social and Cultural History), 2nd Edition (Revised New Edition), The Asiatic Society of Bangladesh, {{ISBN|984-512-337-6}} * Sirajul Islam (Chief Editor) (2003) Banglapedia: A National Encyclopedia of Bangladesh.(10 Vols. Set), (written by 1300 scholars & 22 editors) The Asiatic Society of Bangladesh, {{ISBN|984-32-0585-5}} * {{cite book |last1=Sisson |first1=Richard |last2=Rose |first2= Leo E|date=1991|title=War and Secession: Pakistan, India, and the Creation of Bangladesh |url=https://archive.org/details/warsecessionpaki00siss |publisher=University of California Press |isbn= 978-0-520-07665-5}} * {{cite book |last=Sogra |first=Khair Jahan |date=2014 |title=The Impact of Gender Differences on the Conflict Management Styles of Managers in Bangladesh: An Analysis |publisher=Cambridge Scholars Publishing |isbn=978-1-4438-6854-9}} * {{cite book |last= Umar |first=Badruddin |date=2006 |title=The Emergence of Bangladesh: Rise of Bengali nationalism, 1958–1971 |publisher=Oxford University Press |isbn= 978-0-19-597908-4}} * Van Schendel, Willem. ''A history of Bangladesh'' (Cambridge University Press, 2020). * {{cite book |last=Uddin |first=Sufia M. |date=2006|title=Constructing Bangladesh: Religion, Ethnicity, and Language in an Islamic Nation |publisher=University of North Carolina Press |isbn=978-0-8078-7733-3 }} * {{cite book |last1=Wahid |first1=Abu N.M.. |last2=Weis |first2= Charles E |date=1996 |title=The Economy of Bangladesh: Problems and Prospects |url=https://archive.org/details/economyofbanglad0000unse |publisher=Praeger |isbn=978-0-275-95347-8 }} {{Refend}} ==Vanjski linkovi== * [http://www.bangladesh.gov.bd/?q=bn Vlada Bangladeša] {{Commonwealth}} {{Države Azije}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Južna Azija]] [[Kategorija:Bangladeš]] cjkef0k8hysr0d87tz794fcitmc563a Irak 0 12479 3734223 3685512 2025-07-11T08:29:58Z Panasko 146730 3734223 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Irak | izvorno_ime = جمهورية العراق <br />''Al-Jumhuriyah Al-Iraqiyah'' {{Simboli jezika|ar|arapski}} | ime_genitiv = Iraka | zastava = Flag of Iraq.svg | grb = Coat of arms (emblem) of Iraq 2008.svg | uzrečica = [[Tekbir|Allahu Ekber]] | himna = [[Mawtini]] {{Center|[[Datoteka:United States Navy Band - Mawtini.ogg]]}} | mapa = Iraq in its region.svg | glavni_grad = [[Bagdad]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|33|35|N|44|4|E|type:city|title=Bagdad}} | najveći_grad = [[Bagdad]] | službeni_jezik = [[arapski]], [[kurdski]] | državno_uređenje = [[Republika]] | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak predsjednika Iraka|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Barham Salih]] | vrsta_druge_vlasti = [[Spisak predsjednika vlada Iraka|Predsjednik vlade]] | vladar_druga_vlast = [[Mustafa Al-Kadhimi]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = od [[UK|Ujedinjeno Kraljevstvo]] | nezavisnost_priznato = [[3. oktobar]] [[1932]] | površina = 437.072 | po_površini_na_svijetu = 57. na svijetu | procenat_vode = 1,1% | stanovnika = 27.499.638 | stanovnika_godina = 2008 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 44. na svijetu | gustoća = 63,3 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 112. na svijetu | bdp_ukupno = $113,9 milijardi | bdp_godina = 2008 | po_broju_bdp_na_svijetu = 59. na svijetu | bdp_per_capita = $4.000 | hdi = | hdi_godina = | hdi_nivo = | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = | gini_godina = | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Irački dinar]] ([[IQD]]) | vremenska_zona = ([[UTC]]+3) | najveća_tačka_ime = [[Rawanduz]] | najveća_tačka_metara = 3.658 | najveće_jezero_ime = ? | najveće_jezero_površina = - | najveća_rijeka_ime = [[Eufrat]] | najveća_rijeka_dužina = 2.800 | nacionalni_dan = | internetski_nastavak = [[.iq]] | pozivni_broj = +964 | komentar = |}} '''Irak''' je [[suverena država]] u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]]. Obuhvata područje [[Mezopotamija|Mezopotamije]] između rijeka [[Eufrat]] i [[Tigris]] i susjedna planinska i pustinjska područja. Na jugoistoku kratkom obalom (58&nbsp;km) izlazi na [[Perzijski zaliv]]. Na jugu graniči s [[Kuvajt]]om i [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]], na zapadu s [[Jordan]]om i [[Sirija|Sirijom]], na sjeveru s [[Turska|Turskom]] i na sjeveru i istoku s [[Iran]]om. Irak je poznat po grčkom toponimu "Mezopotamija" (što znači: zemlja između rijeka) i dom je najranijih civilizacija koje sežu još od 6. milenija p.n.e. Regija koja se nalazi između rijeka [[Tigris]] i [[Eufrat]] se često naziva kolijevka civilizacije i mjesto gdje je nastalo prvo pismo. U različitim periodima u svojoj historiji, Irak je bio centar autohtonih carstava: Akadijskog, [[Sumer]]skog, [[Asirija|Asirskog]] i [[Babilon|Babilonskog carstva]]. Također je bio dio [[Medijsko carstvo|Medijskog]], [[Ahemenidsko Carstvo|Ahemenidskog]], [[Antička Grčka|Grčkog]], [[Partsko Carstvo|Partskog]], [[Sasanidsko Carstvo|Sasanidskog]], [[Rimsko Carstvo|Rimskog]], [[Pravedni halifat|Rašidunskog]], [[Mongolsko Carstvo|Mongolskog]], [[Osmansko Carstvo|Osmanskog carstva]] i dr. Pod britanskom kontrolom se našao kao rezultat mandata [[Društvo naroda|Društva naroda]].<ref>{{cite web|url=http://www.livescience.com/history/top10_iraq_battles.html |title=Top 10 Battles for the Control of Iraq |publisher=Livescience.com |access-date=23. 3. 2009}}</ref> U Iraku se nalaze dva najsvetija mjesta [[Šiizam|šiizma]]: [[Nedžef]] i [[Kerbela]].<ref>On Point: The United States Army In Operation Iraqi Freedom - Page 265, Gregory Fontenot - 2004</ref> ==Historija== [[Datoteka:Cylinder Seal, Old Babylonian, formerly in the Charterhouse Collection 03.jpg|mini|lijevo|150px|Cilindrični pečar, [[babilon]]ski period]] Područje savremenog Iraka je bilo skoro istovjetno području prve civilizacije u [[Mezopotamija|Mezopotamiji]]. Mezopotamska ravnica, smještena između [[Tigris]]a i [[Eufrat]]a, je dio ''Plodnog polumjeseca''. Tim područjem su vladale mnoge dinastije i carstva kao što su [[Sumer]], [[Akad]], [[Asirija]] i [[Babilon]]. ===Stari vijek=== U Mezopotamiji se sumerska kultura razvila oko 3000. p. n. e. Život sumerske kulture je bio obilježen s dva važna faktora: nepredvidljivosti dviju rijeka, koje su u svakom času mogle poplavama uništiti kompletno stanovništvo, kao i bogatstvo riječnih dolina, izazvano vijekovima natapanja tla. Takvo stanje stvari je stvorilo ekonomsku osnovu za civilizaciju, ali i potrebu za čvrstom društvenom organizacijom radi odbrane od poplava. Sumerani su se također bili prisiljeni braniti od susjednih naroda, kao što su [[Elamiti]] u današnjem zapadnom [[Iran]]u. Sumersku dominaciju nad Mezopotamijom su prvi uspješno izazvali [[Akađani]], semitski narod porijekom s [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]]. 234. p. n. e. veliki akadski vladar [[Sargon Akadski|Sargon]] je osvojio Sumer i stvorio [[Akad|Akadsko Carstvo]] koje je zavladalo većinom sumerskih gradova-država i proširilo se sve do [[Libanona]]. Sargonovo carstvo nije dugo potrajalo. Godine 2125. p. n. e, sumerski grad [[Ur]] u južnoj Mezopotamiji se pobunio, a Akadsko carstvo je palo i bilo zamijenjeno obnovljenim sumerskim gradovima-državama. Oko godine 800. p. n. e. na području Mezopotamije se naseljava semitski narod zvan [[Kaldejci]], koji će s vremenom dobiti važnu ulogu u kulturnom razvoju Iraka i antičkog svijeta, ali i političkim sukobima Asirije i Babilona. Na njih je važan utjecaj imao novi uspon Asirije, koja će s vremenom postati poznata kao veliko tzv. ''Novo Asirsko Carstvo''. Ono se s vremenom proširilo na Babilon, iako su Babilonci tome vijekovima pružali žestoki otpor i dizali ustanke. Asirija se s vremenom proširila na [[Sirija|Siriju]], dijelove današnje istočne [[Turska|Turske]], potom na [[Palestina|Palestinu]] da bi svoj vrhunac dobilo sredinom 7. vijeka p. n. e. Tada je pod [[Asarhadon]]om osvojen [[Egipat]], a pod [[Asurbanipal]]om današnji jugozapadni Iran. Ta se država smatra prvim svjetskim carstvom u historiji, ali je kratko potrajala. Odmah nakon smrti Asurbanipala, Babilonci i Kaldejci pod [[Nabopolassar]]om su 626. p. n. e. digli ustanak, otjerali Asirce, a potom napali njihovu zemlju uz pomoć medijskih saveznika. Godine 612. p. n. e. je uništena asirska prijestolnica [[Niniva]], a pet godina kasnije Egipćani su poraženi u bitci kod Karkemiša kojom je uspostavljena babilonska dominacija nad najvećim dijelom nekadašnjih asirskih područja. Pod dugom i uspješnpm vladavinom Nabukodnonosora Velikog je stvorena država poznata kao ''Novo Babilonsko Carstvo''. ===Perzijsko carstvo=== [[Datoteka:Darius In Parse.JPG|mini|desno|200px|[[Darije I]]]] Za vrijeme Nabukodonosorovih nasljednika babilonska država je oslabila, a što su najbolje iskoristili njeni istočni susjedi [[Perzijanci]]. Oni su pod vodstvom dinastije Ahemenida stvorili državu i godine 539. p.n.e. pod vodstvom [[Kir Veliki|Kira Velikog]] osvojili ne samo [[Babilon]], nego i cijelu teritoriju današnjeg Iraka. Ona se tako našla u centru još većeg carstva koje se na svom vrhuncu prostiralo od [[Dunav]]a do [[Indija|Indije]], odnosno od [[Nila]] do [[Centralna Azija|Centralne Azije]]. Mezopotamija je dijelila sudbinu te države sve do 331. p.n.e. kada je Ahemenide srušio makedonski kralj [[Aleksandar Veliki]] koji je Babilon učinio centrom svoje države. Godine 323. p. n. e. Aleksandar je umro, a njegovo carstvo se raspalo zbog ambicija i svađa među njegovim generalima. Među njima je [[Seleuk I Nikator]] do 305. p. n. e. uspio osvojiti najveći dio, koji je uključio Irak, te stvoriti vlastitu državu koja će kasnije biti poznata kao [[Seleukidsko Carstvo]]. Ta je, država, međutim u 2. vijeku p. n. e. oslabila u ratovima s Rimljanima na zapadu, kako i u unutrašnjim sukobima. To su najbolje iskoristili Parti, iranski nomadski narod iz Centralne Azije koji su prodrli na Iransku visoravan, a potom krajem 2. vijeka p. n. e. uspjeli Seleukide istjerati iz Mezopotamije. Tako je stvoreno [[Partsko Carstvo]] koje je svoju prijestolnicu imalo u [[Ktesifon]]u. Parti će se s vremenom početi sukobljavati s Rimljanima, a današnji Irak će povremeno dolaziti pod rimsku vlast, kao za vrijeme cara [[Trajan]]a. ===Arapski i osmanlijski period=== [[Datoteka:Abbasid Caliphate and Umayyad Emirate.png|mini|lijevo|350px|[[Bagdad]] je bio glavni grad [[Abasidski halifat|Abasidskog halifata]]]] Dugotrajni ratovi Bizantinaca i Perzijanaca koji su eskalirali u [[7. vijek]]u, doveli su do pustošenja [[Bliski Istok|Bliskog Istoka]] i prekida najvažnijih trgovačkih ruta između istoka i zapada. Kao alternativna trgovačka ruta se nametnula Arabija, a i tamošnje stanovništvo - Arapi - se postepeneo počelo naseljavati u opustošena područja, uključujući Irak. Pojava islama u Arabiji je Arapima dala i ideološku osnovu da zauzmu ta područja. U odlučujućoj bici kod al-Qadisiyaha 636. Arapi su porazili Perzijance te je današnji Irak pao pod arapsku kontrolu i postao dio, a kasnije i centar prvog arapskog, odnosno islamskog halifata koji će svoj vrhunac imati pod dinastijom [[Abasidi|Abasida]] 750. Uz arapske doseljenike, koji su ispočetka sagradili vlastite tvrđave, a kasnije gradove kao [[Basra]], lokalno stanovništvo se relativno brzo islamiziralo. Nekadašnji izraz ''Khvarvārān'' je sve više počeo zamjenivati izraz ''Iraq'', arabizirane perzijske riječi ''Erak'' koja je označavala "donji Iran". Period od 8. do 13. vijeka se često naziva [[Zlatno doba islama]], a upravo tada je [[Bagdad]] kao abasidska prijestolnica bio i glavnim ekonomskim i kulturnim središtem, odnosno najvećim i najvažnijim gradom na svijetu. Iako Irak nije bio neposredno pogođen križarskim ratovima, haos u regiji se s vremenom odrazio i na to područje. Invazija [[Mongoli|Mongola]] 1258. i uništenje Bagdada je, pak, Iraku zadalo udarac nakon koga je to područje počelo gubiti svoju kulturnu i ekonomsku važnost. Haos koji su iza sebe ostavili [[Mongoli]] su najbolje iskoristili razni turski nomadski narodi. Krajem 14. vijeka dijelove sjevernog Iraka je zauzela turkmenska država ''Kara Koyunlu''. Nju je godine 1466. potukla turkmenska Ak Koyunlu država. Njih je porazila i iz Iraka otjerala perzijska dinastija Safavida 1508. Safavidi se, međutim, nisu mogli nositi s još moćnijom turskom državom - Osmanskom Imperijom. Irak je pod njenu vlast došao 1533, iako je na nekim područjima ta vlast bila nominalna, odnosno svodila se na simbolični autoritet osmanskog kalifa nad lokalnim plemenima. Irak je nastavio gubiti svoju ekonomsku važnost, postavši graničnim uporištem prema Safavidima, koji su ga u 17. vijeku nakratko uspjeli zauzeti. Slabljenje osmanske vlasti se u [[18. vijek]]u odrazilo i na Irak. Godine 1747. je dana autonomija mamelucima, da bi godine 1831. Porta ponovno preuzela direktnu vlast. === Ratovi 1980-1991. === Nakon što je na vlast došla stranka Baath, uslijedila su masovna hapšenja i ubistva, uglavnom [[komunizam|komunistički]] orijentiranih intelektualaca. Naročito nakon što je sa pozicije predsjednika otišao al-Bakrs, na vlast je 16. jula 1979. došao [[Sadam Husein]]. Uslijedili su brojni slučajevi kršenja [[ljudska prava|ljudskih prava]], a žrtve su bile čak i pripadnici Baath stranke. Nakon povremenih provokacija i sukoba sa [[Iran]]om, Sadam naređuje vojni napad na susjednu zemlju, te su 22. septembra 1980. Iran napalo devet od dvanaest divizija iračke vojske. Poslije početnih uspjeha, iračka vojska se od 1982. počela sve više povlačiti, te su 1984. ratna dejstva prešla na teritoriju Iraka. Ovaj [[Iransko-irački rat|Prvi zalivski rat]] trajao je sve do 1988. a u njemu je poginulo oko 250.000 Iračana. Tokom tog rata, Irak je nekoliko puta koristio i hemijske bojne otrove protiv Iranaca ali i protiv neistomišljenika unutar vlastitog naroda. Na Sadama je izvršen neuspješni atentat 17. jula 1982., a za odmazdu uhapšeno je 600 stanovnika malog grada Dudžail, od čega je 148 osoba ubijeno. Od 1988. iračka vojska je otpočela i takozvanu ''operaciju Anfal'' pri čemu je stradalo oko 180.000 iračkih Kurda. Iračka vojska 2. augusta 1990. iznenada prelazi granicu sa [[Kuvajt]]om i okupira zemlju. Tek nakon intervencije međunarodnih trupa pod vodstvom SAD, u februaru 1991. Kuvajt je oslobođen u [[Zalivski rat|Drugom zalivskom ratu]]. Zbog toga su Ujedinjeni narodi stavili sankcije Iraku, što je dovelo do međunarodne izolacije države i osiromašenja većeg dijela stanovništva. == Zastava i grb == [[Datoteka:Flag of Iraq.svg|mini|lijevo|170px|Zastava Iraka]] [[Datoteka:Coat_of_arms_of_Iraq.svg|mini|desno|100px|Grb Iraka]] Zastava Iraka u sadašnjem izgledu je na snazi od 2008. Sastoji je se od trobojke karakteristične za arapske zemlje, crveno-bijelo-crno. Unutar bijelog polja napisan je [[tekbir]] na arapskom pismu. Grb Iraka se sastoji od [[Salahudin]]ovog orla, na čijim prsima se nalazi zastava Iraka. Orao drži natpis "''الجمهورية العراقية''" (Republika Irak). Grb je kao i zastava usvojen 2008. === Historijske zastave Iraka === <gallery> Datoteka:Flag of Iraq (1921–1959).svg|1921-1959 Datoteka:Flag of Iraq 1959-1963.svg|1959-1963 Datoteka:Flag of Iraq (1963-1991).svg|1963-1991 Datoteka:Flag of Iraq, 1991-2004.svg|1991-2004 Datoteka:Flag of Iraq 2004-2008.svg|2004-2008 </gallery> == Geografija == [[Datoteka:Iraq NASA.jpg|mini|desno|250px|Satelitski snimak Iraka]] Irak se nalazi u Jugozapadnoj Aziji, između 29. i 38. [[Stepen (ugao)|stepena]] [[sjever]]ne [[Geografska širina|geografske širine]] i 39. i 49. stepena [[Istok|istočne]] [[geografska dužina|geografske dužine]] (s malim dijelom teritorije leži zapadno od 39°). Zauzima teritoriju od 437.072&nbsp;km<sup>2</sup> te je 58. po veličini država na svijetu. Irak se uglavnom sastoji od pustinje kroz koju protiču dvije velike rijeke ([[Eufrat]] i [[Tigris]]) koje tvore plodnu aluvijalnu ravnicu. Rijeke do svoje delte u Perzijskom zalivu, godišnje odnesu oko 60.000.000 m<sup>3</sup> mulja. Sjever zemlje je uglavnom planinski, a najviša tačka je na 3.611 m. Irak ima malu obalu koja izlazi na Persijski zaliv, dužine oko 58&nbsp;km. === Klima === Irak se nalazi u suhoj klimatskoj zoni. Ljeta su vruća i s malo padavina, a zime blage i vlažne. Dok u Sirijskoj pustinji mogu proći godine a da ne padne kiša, u planinskoj regiji na sjeveroistoku zemlje zimi pada snijeg. Godišnji nivo padavina u ovom području prelazi 1.000 milimetara, dok je u Mezopotamiji količina padavina uglavnom manja od 30 milimetara. U [[Bagdad]]u, koji je smješten u njenom središtu, prosječna temperatura u [[januar]]u iznosi 9&nbsp;°C, a u [[juli|julu]] 33&nbsp;°C. Temperaturne vrijednosti nerijetko ljeti pređu ekstremnu granicu od 50&nbsp;°C. === Vode === [[Datoteka:Euphrates River.jpg|mini|lijevo|220px|Rijeka [[Eufrat]]]] Regija između reka [[Eufrat]]a i [[Tigris]]a naziva se Mezopotamija i predstavlja žitnicu bliskoistočnih zemalja. Rijeke teku kroz Irak sa sjeverozapada prema jugoistoku. Središnji dijelovi njihovih tokova natapaju polja i plantaže agruma i palmi datula podignute na mjestu posječenih šuma u kojima su najzastupljenija bila stabla hrasta, platana, vrbe i topole. Donje tokove ovih rijeka prate močvarna područja s puno trske koja su stanište brojnih ptica selica. Oko 150 kilometara sjeverno od ušća u [[Perzijski zaliv]] Eufrat i Tigar se spajaju u rijeku [[Šat el Arab]]. Iračka morska obala duga je oko 60 kilometara. Na zapadu toka rijeke Eufrat reljef se postupno uspinje prelazeći u Sirijsku pustinju, koja se prostire i po susjednim zeljama. U ovom prirodnom prostoru vegetacija je pustinjska s tek pokojim grmom trave ili trnovitim trajnicama. ==Politika== [[Datoteka:Fuad Masum.jpg|mini|desno|180px|[[Fuad Masum]], predsjednik Iraka]] Prema Ustavu od 15. oktobra 2005. Irak je savezna republika s parlamentarnim sistemom vlasti. Na čelu države je predsjednik republike, kojeg za mandat od 4 godina i na najviše dva mandata bira parlament. [[Izvršna vlast|Izvršnu vlast]] ima ''Vijeće ministara'', koje se sastoji od premijera i ministara. Vijeće ministara potvrđuje parlament i ono mu je odgovorno za svoj rad. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] ima jednodomno ''Iračko zastupničko vijeće'' s 325 zastupnika (317 biraju građani u pojedinim gubernijama, dok je 8 mjesta rezervirano za pripadnike manjina), koji služe mandat od 4 godine. Ustav ističe obavezu uspostavljanja ''Vijeća federacije'' kao drugog doma saveznog parlamenta. Biračko je pravo opće i jednako, a imaju ga svi građani s navršenih 18 godina života. Dan republike je 14. jula.<ref name="enciklopedija.hr">http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=27805</ref> [[Sudska vlast|Pravosudni sistem]] Iraka se dijeli na sudove na nivou regija i provincija i na federalne sudove. Na nivou provincija i regija postoje prvostepeni sudovi koji se dijele po nadležnosti na: ''Krivične sudove'', ''Građanske sudove'' i ''Sud za statusna pitanja''. Na nivou provincija i regija u drugom stepenu sude ''Žalbeni sudovi''. Najviši sud na nivou provincija i regija je ''Kasacioni sud''. ===Administrativna podjela=== Irak se sastoji od 18 pokrajina. Pokrajine se dalje dijele na okruge. [[Irački Kurdistan]] (koji se sastoji od pokrajina Erbil, Duhok, Sulejmanija) je jedina zakonski definisana regija u Iraku, uz svoju vladu i kvazi-službenu vojsku Peshmerg. Iračke pokrajine su: {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Provincija Bagdad|Bagdad]] # [[Provincija Salahuddin|Salahuddin]] # [[Provincija Dijala|Dijala]] # [[Provincija Vasit|Vasit]] # [[Provincija Mejsan|Mejsan]] # [[Provincija Basra|Basra]] # [[Provincija Zi Kar|Zi Kar]] # [[Provincija Musenna|Musenna]] # [[Provincija El-Kadisija|El-Kadisija]] || <ol start="10"> <li>[[Provincija Babil|Babil]] <li>[[Provincija Kerbela|Kerbela]] <li>[[Provincija Nedžef|Nedžef]] <li>[[Provincija El-Enbar|El-Enbar]] <li>[[Provincija Nejneva|Nejneva]] <li>[[Provincija Dahuk|Dahuk]] <li>[[Provincija Erbil|Erbil]] <li>[[Provincija Kirkuk|Kirkuk]] <li>[[Provincija Sulejmanija|Sulejmanija]] ||[[Datoteka:Iraqi Governorates (numbered).png|200px|right|Numbered map of Governorates of Iraq]] |} == Privreda == [[Datoteka:2006Iraqi exports.PNG|mini|lijevo|300px|Izvoz u [[2006.]] godini]] Ekonomijom Iraka dominira naftni sektor, koji tradicionalno pruža oko 95% devizne zarade Iraka. Nedostatak razvoja drugih privrednih sektora je rezultiralo stopom od 18-30% nezaposlenih i smanjenjem BDP-a od 4.000 $ po stanovniku.<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html |title=Arhivirana kopija |access-date=28. 2. 2014 |archive-date=24. 12. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181224211125/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html |url-status=dead }}</ref> Zaposlenost u javnom sektoru čini gotovo 60% od ukupno zaposlenih na puno radno vrijeme u 2011.<ref name=usaid11>{{cite web|title=Unemployment Threatens Democracy in Iraq|url=https://www.inma-iraq.com/sites/default/files/10_unemployment_threatens_democracy_2011jan00.pdf|publisher=USAID Iraq|date=januar 2011|access-date=28. 2. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20130511015353/https://www.inma-iraq.com/sites/default/files/10_unemployment_threatens_democracy_2011jan00.pdf|archive-date=11. 5. 2013|url-status=dead}}</ref> Naftna industrija, koja dominira iračkom privredom, zapošljava relativno mali broj radnika. Prije američke okupacije, u Iraku je bio zastupljen sistem centralno planirane ekonomije sa zabranom stranog vlasništva nad iračkim privrednim subjektima. U takvom ekonomskom sistemu, većina velikih industrijskim preduzeća su bila u državnom vlasništvu a stranoj robi su nametnute velike tarife. Uprkos svjetski značajnim zalihama nafte Irak je među siromašnijim zemljama na [[Bliski istok|Bliskom istoku]]. Uzroci višegodišnjoj krizi i siromašenju državi su izdatci i ratne štete u iračko-iranskom ratu 1980–88 (oko 35 milijardi USD), štete od rata sa SAD-om i njihovim saveznicima nakon iračke okupacije [[Kuvajt]]a 1991. (oko 65 milijarda USD) te međunarodne sankcije pod kojima je Irak od 1990. (stanje donekle ublažava izvoz nafte u okviru programa [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih]] nacija ''[[Program nafta za hranu i lijekove|Nafta za hranu i lijekove]]'', koji se ostvaruje od decembra 1996). Glavni su poljoprivredni proizvodi [[pšenica]], [[raž]], [[riža]], [[paradajz]], [[Hurma|hurme]], [[pamuk]]; u stočarstvu se najviše uzgajaju ovce i perad. Većina je proizvodnih potencijala u državnom vlasništvu (ostvaruju oko 80% BDP-a). Godine 2001. vrijednost izvoza bila je 15 milijardi USD, a uvoza oko 12 milijardi USD; glavni su vanjskotrgovinski partneri [[Rusija]], [[Francuska]], [[Egipat]] i [[Kina]].<ref name="enciklopedija.hr"/> ==Stanovništvo== [[Datoteka:Children puppy sulaimania.jpg|mini|desno|200px|[[Kurdi]] u [[Sulejmanija (grad)|Sulejmaniji]]]] Stanovništvo Iraka etnički je i vjerski heterogeno, iako je [[Islam]] najzastupljenija religija i pripada mu više od 95% stanovništva. Tri dominantne zajednice su Arapi-[[Šiizam|Šiiti]] (oko 60% stanovništva), Arapi-[[Sunitski islam|Suniti]] (oko 20%) i [[Kurdi]] (oko 15%). Gustoća naseljenosti varira od vrlo rijetke (manje od 10 st./km2) u polupustinjskim i pustinjskim krajevima na zapadu i jugu, do vrlo guste u Donjoj Mezopotamiji. Posebno su gusto naseljena šire područje oko glavnog grada i područje delte [[Shatt al Arab]]a. Gustoćom se ističe i brdsko područje [[Kurdistan]]a te uska zona uz gornji tok [[Tigris]]a i nešto manje [[Eufra]]ta. U gradovima živi više od polovine stanovništva i taj dio zbog snažnih migracija ubrzano raste. Najveći je glavni grad je [[Bagdad]]. Ostali veći gradovi: [[Mosul]], [[Basra]], [[Irbil]], [[Kirkuk]], [[Sulejmanija (grad)|Sulejmanija]], [[Nadžaf]] i [[Karbala]]. Broj stanovnika raste vrlo brzo, po godišnjoj stopi 29‰ (prosj. 1980–2001).<ref>* http://proleksis.lzmk.hr/28202/</ref> ===Religija=== [[Datoteka:ImamAliMosqueNajafIraq.JPG|mini|lijevo|300px|Džamija [[Alija ibn Ebu-Talib|Imam Ali]] u [[Nadžaf]]u]] [[Ustav Iraka]] proglašava [[islam]] kao zvaničnu religiju. Takođe, Ustav Iraka predviđa da islam treba smatrati izvorom zakonodavstva, i nijedan zakon ne može biti usvojen ukoliko se protivi utvrđenim odredbama islama. Religijsku strukturu Iraka čine većinski [[Musliman|muslimani]] kojih ima 97%, te [[kršćani]] i ostale religije koje čine 3% populacije. [[Šiizam|šiiti]] predstavljaju većinu, sa oko 60-65 %, a [[Sunitski islam|suniti]] oko 32-37% stanovništva. U Iraku postoje i manje vjerske zajednice [[Bahajci|Bahajaca]], [[Jezidi|Jezida]] i [[Šabaci|Šabaka]], koji zajedno sa kršćanima čine 3% populacije Iraka koji nisu muslimani. Pripadnici [[kurdi|kurdskog]] naroda pripadaju uglavnom sunitskom ogranku islama, ali manji dio Kurda (''Faili Kurdi'') su pripadnici šiitskog ogranka islama. [[Hajledci]], uz [[Asirci|Asirce]] i [[Armeni|Armene]] čine najveći dio hrišćanske populacije Iraka, koja broji od 400.000 od 600.000 pripadnika. ''Kakai'' zajednica je nastanjena uglavnom u blizini [[Kirkuk]]a. Manje od deset [[Jevreji|Jevreja]] živi u [[Bagdad]]u, a mali broj jevrejskih porodica živi u regiji [[Irački Kurdistan]], na sjeveru Iraka. Zajednica Jezida broji od 500.000 do 600.000 pripadnika, i oni uglavnom žive na sjeveru zemlje, oko 15% njih živi u ''Dohuk'' provinciji, a ostatak u ''Ninewa'' provinciji. Zajednica ''Šabaka'' broji od 400.000 do 500.000 ljudi, i oni žive uglavnom za sjeveru zemlje u provinciji ''Ninawa'', kao i u blizini [[Mosul]]a. Šiiti pretežno žive na jugu i istoku Iraka, ali predstavljaju većinu stanovništva u Bagdadu. Suniti čine većinu na zapadu, sjeveru i u centralnom dijelu Iraka.<ref>http://www.apc-cza.org/fr/irak-pozadina-zemlje.html</ref> ===Jezik=== Zvanični jezici u Iraku su [[Arapski jezik|arapski]] i [[kurdski jezik|kurdski]] jezik. Oko 75% stanovništva govori arapski, dok oko 20% govori kurdski jezik. U upotrebi su još i [[turkmenski jezik|turkmenski]] (turski dijalekt), [[asirski jezik|asirski]] i [[armenski jezik]]. Također, od "zapadnjačkih" jezika najčešće se govori [[engleski jezik]]. Kurdski jezik se govori uglavnom na sjeveru zemlje. Armenski jezik govore pripadnici preostalog kršćanskog stanovništva. [[Aramejski]] i ''južni azeri'' jezik, su regionalni jezici. armenski i [[Perzijski jezik|perzijski]] su zastupljeni, ali u manjoj mjeri. Većina iračkih Kurda govore i kurdski i arapski jezik. Turkmeni govore jezikom ''južni azeri'', Asirci govore različitim eramejskim dijalektima, a ''Feyli Kurdi'' govore feyli jezik, sa kurdskim dijalektom. Prema Ustavu Iraka svi građani imaju pravo na obrazovanje na maternjem jeziku. ==Reference== {{Refspisak|2}} {{Commonscat|Iraq}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OPEC}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Irak]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1932.]] ctf2belab296y4ceqiz4sbwjrn4ga0d Abraham 0 12529 3734059 3672826 2025-07-10T12:48:43Z Panasko 146730 3734059 wikitext text/x-wiki {{Drugo značenje}} {{Infokutija osoba | počasni_prefiks = | ime = Abraham | počasni_sufiks = | slika = Rembrandt Harmensz. van Rijn 035.jpg | veličina_slike = | alt = | opis = Rembrandt Harmensz. van Rijn: Abraham | izvorno_ime = | izvorni_jezik = | izgovor = | ime_pri_rođenju = | datum_rođenja = | mjesto_rođenja = [[Ur Kasdim]], današnji [[Irak]] | datum_smrti = | mjesto_smrti = [[Hebron]], [[Kanaan]] | uzrok_smrti = | mjesto_počivanja = | spomenici = | nacionalnost = | druga_imena = | etnicitet = | državljanstvo = | zanimanje = | godine_aktivnosti = | era = | poslodavac = | organizacija = | agent = <!-- Mora biti podržano pouzdanim izvorom --> | poznat_po = Abrahamske religije su dobile naziv po njemu: tradicionalni osnivač jevrejske nacije,<ref name=":0" >{{Cite book|last=Levenson|first=Jon Douglas|title=Inheriting Abraham: The Legacy of the Patriarch in Judaism, Christianity, and Islam|url=https://archive.org/details/inheritingabraha0000leve|publisher=Princeton University Press|year=2012|isbn=978-0691155692|pages=[https://archive.org/details/inheritingabraha0000leve/page/3 3]}}</ref><ref>{{Cite book|last=Mendes-Flohr|first=Paul|title=Judaism". In Thomas Riggs (ed.). Worldmark Encyclopedia of Religious Practices. Vol. 1.|publisher=Farmington Hills|year=2005|isbn=978-0787666118}}</ref> duhovni predak kršćana,<ref>{{Cite book|last=Levenson|first=Jon Douglas|title=Inheriting Abraham: The Legacy of the Patriarch in Judaism, Christianity, and Islam|url=https://archive.org/details/inheritingabraha0000leve|publisher=Princeton University Press|year=2012|isbn=978-0691155692|pages=[https://archive.org/details/inheritingabraha0000leve/page/6 6]}}</ref> jedan od važnijih islamskih poslanika<ref name=:1 /> | značajni_radovi = | stil = | rodni_grad = | plaća = | bogatstvo = <!-- Mora biti podržano pouzdanim izvorom --> | visina = | težina = | titula = | vrijeme_držanja_titule = | prethodnik = | nasljednik = | pokret = | opozicija = | odbori = | religija = | sudski_status = | supružnik = {{plainlist| * [[Sara]] * [[Ketura]] }} | djeca = {{plainlist| * [[Išmael]] * [[Isak]] * [[Zimran]] * [[Jokšan]] * [[Medan]] * [[Midjan]] * [[Išbak]] * [[Šuah]] }} | roditelji = {{plainlist| * [[Terah]] (otac) * [[Amathlai]] (majka) }} | rodbina = | pozivni_znak = | nagrade = | web-sajt = <!-- {{URL|primjer.com}} --> | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | modul6 = | potpis = | veličina_potpisa = | alt_potpisa = | fusnote = }} {{Poslanici spomenuti u Kur'anu}} '''Abraham'''<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Abraham|title=Abraham {{!}} Facts & Significance {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=13. 6. 2022}}</ref> ili '''Avram''' ili '''Ibrahim''' (na [[Hebrejski jezik|jevrejskom]], אַבְרָהָם , ''Avrāhām''; na [[arapski jezik|arapskom]], ابراهيم , ''Ibrāhīm''; što znači „otac, vođa mnogih“)<ref>{{Cite web|url=https://www.bibleodyssey.org/people/main-articles/abraham|title=Abraham|website=www.bibleodyssey.org|access-date=13. 6. 2022}}</ref> smatra se [[patrijarh]]om ili pročelnikom [[Judaizam|jevrejske religije]], a onda i [[kršćanstvo|kršćanstva]], i [[islam]]a, u kojem on igra ulogu značajnog [[Bog|Božijeg]] [[prorok]]a. Njegov život je opisan u [[Biblija|Bibliji]] ([[Stari zavjet]]) i u [[Kur'an]]u. U judaizmu, on je osnivač [[Savez (biblijski)|posebnog odnosa]] između [[Jevreji|Jevreja]] i [[Bog u judaizmu|Boga]]; u kršćanstvu, on je duhovni rodonačelnik svih vjernika, bilo Jevreja ili [[Gentile|nejevreja]];{{Efn|{{harvnb|Jeffrey|1992|p=10}} writes "In the NT Abraham is recognized as the father of Israel and of the Levitical priesthood (Heb. 7), as the "legal" forebear of Jesus (i.e. ancestor of Joseph according to Matt. 1), and spiritual progenitor of all Christians (Rom. 4; Gal. 3:16, 29; cf. also the ''Visio Pauli'')"}}<ref>{{Cite book|last=Wright|first=Christopher J. H.|title=The Mission of God's People: A Biblical Theology of the Church's Mission|url=https://archive.org/details/missionofgodspeo00wrig|publisher=Zondervan|year=2010|isbn=978-0-310-32303-7}}</ref> i [[Ibrahim|u islamu]], on je karika u [[Poslanici u islamu|lancu islamskih poslanika]] koji počinje sa [[Adem|Adamom]] i kulminira sa [[Muhammed|Muhamedom]].<ref name=":1">{{Cite book|last=Levenson|first=Jon Douglas|title=Inheriting Abraham: The Legacy of the Patriarch in Judaism, Christianity, and Islam|url=https://archive.org/details/inheritingabraha0000leve|publisher=Princeton University Press|year=2012|isbn=978-0691155692|pages=[https://archive.org/details/inheritingabraha0000leve/page/8 8]}}</ref> Glas Gospodnji došao je Abrahamu u viziji i ponovio obećanje zemlje i potomstva brojnih poput zvijezda. Abraham i Bog sklopili su ceremoniju saveza i Bog je rekao o budućem ropstvu Izraela u Egiptu. Bog je Abrahamu opisao zemlju koju će njegovo potomstvo prisvojiti: zemlju [[Kenejci|Kenejaca]], [[Kenizejci|Kenizejaca]], [[Kadmonci|Kadmonaca]], [[Biblijski Hetiti|Hetita]], [[Perizejci|Perizejaca]], Refaima, [[Amorejci|Amorejaca]], [[Kanaan]]aca, [[Girgašejci|Girgašejaca]] i [[Jebusite|Jebusejaca]].<ref>{{bibleverse|Genesis|15:1–21|niv}}</ref> Priča o Abrahamovom životu kako je ispričana u narativu Knjige Postanka u [[Hebrejska Biblija|hebrejskoj Bibliji]] vrti se oko tema potomstva i zemlje. Rečeno je da ga je Bog pozvao da napusti kuću svog oca Teraha i nastani se u zemlji Kanaanu, što Bog sada obećava Abrahamu i njegovom potomstvu. Ovo obećanje je kasnije naslijedio Isak, Abrahamov sin, od njegove supruge Sare, dok je Isakovom polubratu [[Išmael|Išmaelu]] također obećano da će on biti osnivač velike nacije. Abraham kupuje grobnicu (Pećinu Patrijaraha) u Hebronu kao Sarin grob, čime utvrđuje svoje pravo na zemlju; i, u drugoj generaciji, njegov nasljednik Isak je oženjen ženom iz njegovog roda da bi stekao odobrenje svojih roditelja. Abraham se kasnije ženi [[Ketura|Keturom]] i ima još šest sinova; ali, nakon njegove smrti, kada je sahranjen pored Sare, Isak je taj koji prima "sva Abrahamova dobra", dok ostali sinovi dobijaju samo "darove".{{sfn|Ska|2009|pp=26–31}} Većina naučnika gleda na patrijarhalno doba, zajedno sa [[Egzodus (Biblija)|Egzodusom]] i periodom biblijskih sudija, kao na kasni književni konstrukt koji se ne odnosi ni na jedno određeno historijsko doba,{{sfn|McNutt|1999|pp=41–42}} i nakon jednog vijeka iscrpnog arheološkog istraživanja, nije pronađen nijedan dokaz koji potvrđuje postojanje historijskog Abrahama.{{sfn|Dever|2001|p=98}}<ref>Frevel, Christian. ''History of Ancient Israel''. Atlanta, Georgia. [[SBL Press]]. 2023. p. 38. ISBN 9781628375138. "[I]t cannot be proven or excluded that there have been historical persons named Abraham, Sarai, Ishmael, Isaac, Rebekah, Jacob, Rachel, Leah, and so on."</ref> Uglavnom se zaključuje da je [[Tora]], serija knjiga koja uključuje Postanak, nastala tokom ranog perzijskog perioda, otprilike 500. godine p. n. e, kao rezultat napetosti između jevrejskih zemljoposjednika koji su ostali u Judeji za vrijeme babilonskog ropstva i svoje pravo na zemlju pratili preko svog "oca Abrahama", i prognanika koji su se vraćali koji su svoju protivtužbu zasnovali na [[Mojsije|Mojsiju]] i tradiciji izlaska izraelaca iz [[Stari Egipat|Egipta]].{{sfn|Ska|2006|pp=227–228, 260}} == Abrahamov ciklus u Bibliji == === Struktura i narativni programi === Abrahamov ciklus nije strukturiran jedinstvenom zapletom usredsređenom na sukob i njegovo rješavanje ili problem i njegovo rješenje.{{sfn|Ska|2009|p=28}} Epizode su često samo labavo povezane, a slijed nije uvijek logičan, ali je ujedinjen prisustvom samog Abrahama, kao aktera ili svjedoka, i temama potomstva i zemlje.{{sfn|Ska|2009|pp=28–29}} Ove teme čine "narativne programe" postavljene u Postanku 11:27–31 o sterilnosti Sare i 12:1–3 u kojima je Abrahamu naređeno da napusti zemlju svog rođenja u zemlju koju će mu pokazati YHWH.{{sfn|Ska|2009|pp=28–29}} === Porijeklo i poziv === Terah, deveti po porijeklu od [[Nuh|Noe]], bio je otac Abrama, [[Nahor|Nahora]], [[Haran]]a (hebrejski: הָרָן Hārān) i [[Sara|Sare]].<ref>Freedman, Meyers & Beck. ''Eerdmans dictionary of the Bible'' {{ISBN|978-0-8028-2400-4}}, 2000, p. 551 and {{bibleverse|Genesis|20:12|niv}}</ref> Haran je bio otac [[Lut|Lota]], koji je bio Abramov nećak; porodica je živjela u Uru Haldejskom. Haran je tamo umro. Abram se oženio Sarajom. Terah, Abram, Saraja i Lot su otišli u [[Kanaan]], ali su se nastanili u mjestu po imenu Haran (hebrejski: חָרָן Ḥārān), gdje je Terah umro u 205. godini.<ref>{{Cite journal|title=The Chronology of the Pentateuch: A Comparison of the MT and LXX|author=Larsson, Gerhard|year=1983|journal=Journal of Biblical Literature|volume=102|issue=3|pages=401–409|doi=10.2307/3261014|jstor=3261014 | issn = 0021-9231 }}</ref> Prema nekim [[egzegeza]]ma (poput Nahmanida), Abram je zapravo rođen u Haranu i kasnije se preselio u Ur, dok je dio njegove porodice ostao u Haranu.<ref>{{Cite journal|url=https://tobias-lib.ub.uni-tuebingen.de/xmlui/bitstream/handle/10900/148219/jbq_444_KleinMeso.pdf|title=Nahmanides' Understanding of Abraham's Mesopotamian Origins |author=Klein, Reuven Chaim|year=2016|journal=Jewish Bible Quarterly |volume=44|issue=4|pages=233–240}}</ref> Bog je rekao Abramu da napusti svoju zemlju i rod i ode u zemlju koju će mu pokazati, i obećao je da će od njega napraviti veliki narod, blagosloviti ga, učiniti njegovo ime velikim, blagosloviti one koji ga blagosiljaju i prokleti one koji mogu prokleti ga. Abram je imao 75 godina kada je napustio Haran sa svojom ženom Sarajom, svojim nećakom Lotom, i materijalom i dušama koje su stekli, i otputovao u Šekem u Kanaanu.<ref>{{bibleverse|Genesis|12:4–6|niv}}</ref> Zatim je razapeo svoj šator na istoku Betela i sagradio oltar koji je bio između Betela i Aja. === Saraja === [[File:Tissot Abram's Counsel to Sarai.jpg|thumb|''Abrahamov savjet Saraji, akvarel [[James Tissot]], oko 1900. (Jevrejski muzej, New York)]] U zemlji kanaanskoj vladala je velika glad, tako da su Abram, Lot i njihova domaćinstva otputovali u Egipat. Usput je Abram rekao Saraji da kaže da mu je ona sestra, kako ga Egipćani ne bi ubili. Kada su ušli u Egipat, faraonovi službenici su faraonu pohvalili Sarajinu ljepotu, te su je odveli u palatu i dali Abramu robu u zamjenu. Bog je pogodio faraona i njegovu porodicu kugom, što je navelo faraona da pokuša da otkrije šta nije u redu.<ref>{{bibleverse|Genesis|12:14–17|niv}}</ref> Nakon što je otkrio da je Sara udata žena, faraon je zahtijevao da Abram i Saraja odu.<ref>{{bibleverse|Genesis|12:18–20|niv}}</ref> === Razdvajanje Abrama i Lota === Kada su živjeli neko vrijeme u Negevu nakon što su bili prognani iz Egipta i vratili se u područje Betela i Aja, Abramova i Lotova velika stada zauzimala su iste pašnjake. Ovo je postalo problem za stočare, koji su bili raspoređeni za stoku svake porodice. Sukobi između stočara postali su toliko problematični da je Abram predložio da Lot odabere odvojeno područje, bilo s lijeve ili desne strane, kako između njih ne bi bilo sukoba. Lot je odlučio da ide na istok u [[Jordanska ravnica|Jordansku ravnicu]], gdje je zemlja bila dobro navodnjena svuda do Zoare, i nastanio se u gradovima ravnice prema [[Sodoma|Sodomi]].<ref>{{cite book|author=George W. Coats|title=Genesis, with an Introduction to Narrative Literature|url=https://books.google.com/books?id=OrrdUOovklIC&pg=PA113|year=1983|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-0-8028-1954-3|pages=113–114}}</ref> Abram je otišao na jug u [[Hebron]] i nastanio se u ravnici Mamre, gdje je sagradio još jedan oltar za obožavanje Boga.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=vRolnGU5KvAC&pg=PA59|title=The Religion of the Patriarchs|first=Augustine|last=Pagolu|pages= 59–60|date=1 November 1998|publisher=A&C Black|isbn=978-1-85075-935-5 |via=Google Books}}</ref> === Čedorlaomer === [[File:Dieric Bouts - The Meeting of Abraham and Melchizedek.jpg|thumb|upright=.8|Susret Abrahama i Melhisedeka, platno [[Dieric Bouts|Dierica Boutsa starijeg]], oko 1464–1467]] Tokom pobune gradova na rijeci Jordan, [[Sodoma i Gomora|Sodome i Gomore]], protiv [[Elam]]a, Abramov nećak, Lot, bio je zarobljen zajedno sa cijelim svojim domaćinstvom od strane invazijskih elamitskih snaga. Elamska vojska došla je da prikupi ratni plijen, nakon što je upravo porazila vojsku kralja Sodome.<ref>{{bibleverse|Genesis|14:8–12|niv}}</ref> Lot i njegova porodica su u to vrijeme bili nastanjeni na periferiji Kraljevine Sodome, što ih je učinilo vidljivom metom.<ref>{{bibleverse|Genesis|13:12|niv}}</ref> Jedna osoba koja je izbjegla zarobljavanje došla je i rekla Abramu šta se dogodilo. Kada je Abram primio ovu vijest, odmah je okupio 318 obučenih sluga. Abramove snage krenule su na sjever u potjeru za elamskom vojskom, koja je već bila iscrpljena od bitke kod Siddima. Kada su ih sustigli kod Dana, Abram je smislio plan borbe tako što je svoju grupu podijelio na više jedinica i pokrenuo noćni napad. Ne samo da su uspjeli osloboditi zarobljenike, Abramova jedinica je jurila i zaklala elamitskog kralja Čedorlaomera u Hobi, sjeverno od Damaska. Oslobodili su Lota, kao i njegovo domaćinstvo i imovinu, i povratili svu oduzetu imovinu iz Sodome.<ref>{{bibleverse|Genesis|14:13–16|niv}}</ref> Po Abramovom povratku, Sodomin kralj je izašao da se sastane s njim u dolini Šaveh, "kraljevom dolu". Također, Melkisedek, kralj Salema (Jerusalema), svećenik El Elijona, iznio je hljeb i vino i blagoslovio Abrama i Boga.<ref>Noth, Martin. ''A History of Pentateuchal Traditions'' (Englewood Cliffs 1972) p. 28</ref> Abram je potom Melhisedeku dao desetinu svega. Kralj Sodome je tada ponudio da pusti Abramu da zadrži svu imovinu ako samo vrati svoj narod. Abram je odbio da prihvati bilo šta osim udjela na koji su njegovi saveznici imali pravo. === Zavjet komada === Glas Gospodnji došao je Abramu u viziji i ponovio obećanje zemlje i potomstva brojnih poput zvijezda. Abram i Bog sklopili su ceremoniju saveza i Bog je rekao o budućem ropstvu Izraela u Egiptu. Bog je Abramu opisao zemlju koju će njegovo potomstvo prisvojiti: zemlju [[Kenejci|Kenejaca]], [[Kenizejci|Kenizejaca]], [[Kadmonci|Kadmonaca]], [[Biblijski Hetiti|Hetita]], [[Perizejci|Perizejaca]], Refaima, [[Amorejci|Amorejaca]], [[Kanaan]]aca, [[Girgašejci|Girgašejaca]] i [[Jebusite|Jebusejaca]].<ref>{{Cite journal |last=Zeligs |first=Dorothy F. |date=1961 |title=Abraham and the Covenant of the Pieces: A Study in Ambivalence |url=https://archive.org/details/sim_american-imago_summer-1961_18_2/page/n69 |journal=American Imago |volume=18 |issue=2 |pages=173–186 |jstor=26301751 |issn=0065-860X}}</ref> === Hagar === [[File:Foster Bible Pictures 0032-1.jpg|thumb|upright=.8|Abraham, Sara i Hagara, biblijska ilustracija iz 1897.]] Abram i Saraja su pokušali da shvate kako će on postati rodonačelnik naroda, jer se nakon 10 godina života u Kanaanu nije rodilo nijedno dijete. Saraja je tada ponudila svoju robinju Egipćanka, Hagaru, Abramu s namjerom da mu ona rodi sina.<ref>{{cite web |url=http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=53&letter=H |title=Jewish Encyclopedia, ''Hagar'' |publisher=Jewishencyclopedia.com}}</ref> Nakon što je Hagar otkrila da je trudna, počela je da prezire Saraju. Saraju je odgovorila maltretiranjem Hagare, a Hagara je pobjegla u pustinju. Anđeo je razgovarao sa Hagarom kod fontane na putu za Šur. Uputio ju je da se vrati u Abramov logor i da će njen sin biti "divlji magarac od čovjeka; njegova će ruka biti protiv svakog čovjeka, a ruka svakog čovjeka protiv njega; i on će živjeti u inat sve svoje braće." Rečeno joj je da nazove svog sina [[Ismail|Išmaela]]. Hagar je tada nazvala Boga koji joj je govorio "El-roi", ("Ti me Bog vidi:" KJV). Od tog dana pa nadalje, bunar se zvao Beer-lahai-roi ("Zdenac onoga koji živi i vidi mene."), koji se nalazi između Kadeša i Bereda. Zatim je učinila kako joj je naređeno vratila se svojoj gospodarici kako bi dobila dijete. Abram je imao 86 godina kada se Išmael rodio.<ref>{{bibleverse|Genesis|16:4–16|niv}}</ref> === Sarah === Trinaest godina kasnije, kada je Abram imao 99 godina, Bog je proglasio Abramovo novo ime: "Abraham" - "otac mnogih naroda".<ref>{{bibleverse|Genesis|17:5|niv}}</ref> Abraham je tada dobio instrukcije za savez komada, čiji je znak trebalo biti obrezivanje.<ref>{{bibleverse|Genesis|17:10–14|niv}}</ref> Bog je objavio Sarajino novo ime: "Sara", blagoslovio je i rekao Abrahamu: "Daću ti i sina od nje".<ref>{{bibleverse|Genesis|17:15–16|niv}}</ref> Abraham se nasmijao i "rekao u svom srcu: 'Hoće li se roditi dijete onome ko ima sto godina? i hoće li Sara, koja ima devedeset godina, roditi [dijete]?'"<ref>{{bibleverse|Genesis|17:17|niv}}</ref> Odmah nakon Abrahamovog susreta. sa Bogom, dao je obrezati čitavo svoje domaćinstvo, uključujući sebe (99 godina) i Išmeila (13 godina).<ref>{{bibleverse|Genesis|17:22–27|niv}}</ref> == Religijske tradicije == Abrahamu se dat visok položaj poštovanja u tri glavne svjetske religije, [[Judaizam|judaizmu]], [[Kršćanstvo|kršćanstvu]] i [[Islam|islamu]]. U judaizmu, on je osnivač saveza, posebnog odnosa između [[Jevreji|jevrejskog naroda]] i Boga – što vodi vjerovanju da su Jevreji izabrani Božji narod. U kršćanstvu, [[Sveti Pavao]] je učio da je Abrahamova vjera u Boga – koja prethodi [[Mojsijev zakon|Mojsijevom zakonu]] – učinila od njega prototip svih vjernika, Jevreja ili nejevreja; a u islamu se vidi kao karika u lancu proroka koji počinje sa [[Adam|Adamom]] i kulminira u [[Muhammed|Muhammedu]].{{sfn|Levenson|2012|p=8}} === U judaizmu === U jevrejskoj tradiciji, Abraham se zove ''Avraham Avinu'' ([[Hebrejski jezik|hebrejski]]: <span lang="he" dir="rtl">אברהם אבינו</span>), "naš otac Abraham", što znači da je on i biološki rodonačelnik Jevreja i otac judaizma, prvi Jevrej.<ref name=":2" /> Njegova priča se čita u sedmičnim dijelovima čitanja [[Tora|Tore]], pretežno u parašotovima: ''Lech-Lecha'' (<span lang="he" dir="rtl">לֶךְ-לְךָ</span>), ''Vayeira'' (<span lang="he" dir="ltr">וַיֵּרָא</span>), ''Chayei Sarah'' (<span lang="he" dir="ltr">חַיֵּי שּהׂ</span>), i ''Toled'' (<span lang="he" dir="ltr">ת</span>). U ''Legendama o Jevrejima'', Bog je stvorio nebo i zemlju radi Abrahamovih zasluga.<ref>{{Cite book|last=Ginzberg|first=Louis|title=The Legends of the Jews (PDF). Prijevod na engleski Henrietta Szold.|publisher=Jewish Publication Society|year=1909|location=Philadelphia|pages=Vol I: The Wicked Generations}}</ref> Nakon [[Biblijski potop|biblijskog potopa]], Abraham je bio jedini među pobožnima koji se svečano zakleo da nikada neće napustiti Boga,<ref>{{Cite book|last=Ginzberg|first=Louis|title=The Legends of the Jews (PDF). Prijevod na engleski Henrietta Szold.|publisher=Jewish Publication Society|year=1909|location=Philadelphia|pages=Vol. I: In the Fiery Furnace}}</ref> studirao je u kući Noje i Šema kako bi naučio o "Putevima Božjim",<ref>{{Cite book|title=The Book of Jasher|url=https://archive.org/details/bookofjasherrefe00sefe|publisher=Noah and Gould.|year=1840|location=New York|pages=str. 22, poglavlje 9}}</ref> nastavio liniju Visokih Svećenika od Noje i Šema, i dodijelivši službu Leviju i njegovom potomstvu zauvijek. Prije nego što je napustio očevu zemlju, Abraham je čudesno spašen iz užarene [[Nimrodova peć|Nimrodove peći]] nakon njegove hrabre akcije razbijanja idola Kaldejaca u komade.<ref>{{Cite book|last=Ginzberg|first=Louis|title=The Legends of the Jews (PDF). Prijevod na engleski Henrietta Szold.|publisher=Jewish Publication Society|year=1909|location=Philadelphia|pages=}}</ref> Tokom svog boravka u [[Kanaan]]u, Abraham je bio naviknut da pruža gostoprimstvo putnicima i strancima i poučavao je kako da hvali Boga i znanje o Bogu onima koji su primili njegovu dobrotu.<ref>{{Cite book|last=Ginzberg|first=Louis|title=The Legends of the Jews (PDF). Prijevod na engleski Henrietta Szold.|publisher=Jewish Publication Society|year=1909|location=Philadelphia|pages=Vol. I: The Covenant with Abimelech}}</ref> Uz [[Isak]]a i [[Jakov]]a, on je onaj čije bi ime izgledalo sjedinjeno s Bogom, jer se Bog u judaizmu zvao ''Elohei Abraham, Elohei Yitzchaq ve Elohei Ya'aqob'' ("Bog Abrahamov, Bog Izakov i Bog Jakovljev") i nikada Bog bilo koga drugog.<ref>{{Cite book|last=Ginzberg|first=Louis|title=The Legends of the Jews (PDF). Prijevod na engleski Henrietta Szold.|publisher=Jewish Publication Society|year=1909|location=Philadelphia|pages=Vol. I: Joy and Sorrow in the House of Jacob}}</ref> Pominjao se i kao otac trideset nacija.<ref>{{Cite book|last=Ginzberg|first=Louis|title=The Legends of the Jews (PDF). Prijevod na engleski Henrietta Szold.|publisher=Jewish Publication Society|year=1909|location=Philadelphia|pages=Vol. I: The Birth of Esau and Jacob}}</ref> Abraham se općenito smatra autorom ''Sefer Yetzirah'', jedne od najranijih sačuvanih knjiga o jevrejskom misticizmu.<ref>''Sefer Yetzirah Hashalem'' (with Rabbi Saadia Gaon's Commentary), [[Yosef Qafih]] (editor), Jerusalem 1972, str. 46 (Hebrew / Judeo-Arabic)</ref> Prema Pirkei Avotu, Abraham je prošao deset testova po Božjoj zapovjesti.<ref>Pirkei Avot 5:3 – עֲשָׂרָה נִסְיוֹנוֹת נִתְנַסָּה אַבְרָהָם אָבִינוּ עָלָיו הַשָּׁלוֹם וְעָמַד בְּכֻלָּם, לְהוֹדִיעַ כַּמָּה חִבָּתוֹ שֶׁל אַבְרָהָם אָבִינוּ עָלָיו הַשָּׁלוֹם</ref> Vezanje Isaka je navedeno u Bibliji kao test;<ref>{{bibleverse|Genesis|22:1|GNT}}</ref> ostalih devet nije specificirano, ali kasniji rabinski izvori daju različite liste. === U kršćanstvu === U [[Kršćanstvo|kršćanstvu]], Abraham se poštuje kao prorok kome je Bog odlučio da se otkrije i s kojim je Bog započeo savez (usp. Teologiju zavjeta).<ref name=":2">{{Cite book|last=Wright|first=Christopher J. H.|title=The Mission of God's People: A Biblical Theology of the Church's Mission|url=https://archive.org/details/missionofgodspeo00wrig|publisher=Zondervan|year=2010|isbn=978-0-310-32303-7|pages=[https://archive.org/details/missionofgodspeo00wrig/page/72 72]}}</ref><ref name=":3">{{Cite book|last=Waters|first=Guy P.|title=Covenant Theology: Biblical, Theological, and Historical Perspectives|last2=Reid|first2=J. Nicholas|last3=Muether|first3=John R.|publisher=Crossway|year=2020|isbn=978-1-4335-6006-4|quote=Paul also shows us how the Abrahamic covenant relates to the covenantal administrations that precede and follow it. ... There is, then, covenantal continuity between the inaugural administration of God's one gracious covenant in the garden of Eden (Gen. 3:15) and the subsequent administration of that covenant to Abraham and his family (Gen. 12; 15; 17). The Abrahamic administration serves to reveal more of the person and work of Christ and, in this way, continue to administer Christ to human beings through faith.}}</ref> [[Sveti Pavao]] je izjavio da su svi koji veruju u Isusa (kršćani) "uključeni u Abrahamovo potomstvo i naslednici su obećanja datog Abrahamu."<ref name=":2" /> U Rimljanima 4, Abraham je hvaljen zbog njegove "nepokolebljive vjere" u Boga, što je povezano sa konceptom da su učesnici saveza milosti oni "koji pokazuju veru u spasonosnu silu Hristovu".<ref name=":3" /><ref>Firestone, Reuven. [http://cmje.usc.edu/articles/abraham.php "Abraham."] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170909233637/http://cmje.usc.edu/articles/abraham.php |date=9. 9. 2017 }} ''Encyclopedia of World History''.</ref> Kroz historiju, crkvene vođe, slijedeći Pavla, isticali su Abrahama kao duhovnog oca svih kršćana.[100] [[Aurelije Augustin|Augustin iz Hipona]] je izjavio da su kršćani "djeca (ili "sjeme") Abrahamova po vjeri", [[Sveti Ambrozije]] je izjavio da "pomoću svoje vjere kršćani posjeduju obećanja data Abrahamu", a [[Martin Luther]] je podsjetio na Abrahama kao "paradigmu čovjeka od vjere." [[Katolička crkva]], najveća kršćanska denominacija, naziva Abrahama "naš otac u vjeri" u euharistijskoj molitvi Rimskog kanona, koja se čita za vrijeme mise. Također se spominje u kalendarima svetaca nekoliko denominacija: 20. augusta [[Maronitska Crkva|Maronitska crkva]], 28. augusta u [[Koptska Crkva|Koptskoj]] i [[Asirska Crkva Istoka|Asirskoj crkvi Istoka]], a 9. oktobra od [[Katolička crkva|Katoličke crkve]] i [[Luteranizam|Luteranske crkve]] – Sinoda u Misuriju.<ref>{{Cite web|url=https://www.lcms.org/worship/church-year/commemorations|title=Commemorations|website=The Lutheran Church—Missouri Synod|access-date=12. 7. 2023}}</ref> U uvodu svog prijevoda iz 15. stoljeća izvještaja ''Zlatne legende o Abrahamu'', [[William Caxton]] je primijetio da se život ovog patrijarha čitao u crkvi na nedjelju [[Poklade|Poklada]].<ref name="Caxton">{{cite web|last=Caxton|first=William|title=Abraham|url=http://www.fordham.edu/halsall/basis/goldenlegend/GoldenLegend-Volume1.asp#Abraham|website=The Golden Legend|publisher=Internet Medieval Source Book|access-date=3. 4. 2014|archive-date=13. 8. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110813234236/http://www.fordham.edu/halsall/basis/goldenlegend/GoldenLegend-Volume1.asp#Abraham|url-status=dead|archive-date=13. 8. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110813234236/http://www.fordham.edu/halsall/basis/goldenlegend/GoldenLegend-Volume1.asp#Abraham}}</ref> On je zaštitnik ugostitelja.<ref>{{Cite book|last=Holweck|first=Frederick George|title=A Biographical Dictionary of the Saints|publisher=B. Herder Book Co|year=1924}}</ref> [[Pravoslavna crkva]] ga obilježava kao "Pravednog praoca Avraama", sa dva praznika u svom liturgijskom kalendaru. Prvi put je 9. oktobra (za one crkve koje slijede tradicionalni [[julijanski kalendar]], 9. oktobar pada na 22. oktobar po modernom [[Gregorijanski kalendar|gregorijanskom kalendaru]]), gdje se komemorira zajedno sa svojim nećakom "Pravednim Lotom". Drugi je na "Nedjelju praotaca" (dvije sedmice prije [[Božić]]a), kada se spominje zajedno sa ostalim [[Isus]]ovim precima. Abraham se spominje i u Božanskoj Liturgiji [[Bazilije Veliki|Bazilija Velikog]], neposredno prije Anafore, a Abraham i Sara se prizivaju u molitvama koje sveštenik izgovara pred mladencima. Neki kršćanski teolozi poistovjećuju "tri posjetitelja" sa [[Sveto Trojstvo|Svetim Trojstvom]], videći u njihovom ukazanju teofaniju koju je doživio Abraham.<ref name=Bucur>{{cite journal |last= Bucur |first= Bogdan G. |title= The Early Christian Reception of Genesis 18: From Theophany to Trinitarian Symbolism |year= 2015 |pages= 245–272 |journal=[[Journal of Early Christian Studies]] |volume= 23 |publisher=[[Johns Hopkins University Press]] |location=[[Baltimore]], MD |number= 23:2 |doi= 10.1353/earl.2015.0020 |s2cid= 12888388 |url= https://www.duq.edu/assets/Documents/theology/_pdf/faculty-publications/Bucur%20publications/JECS%202015%20Genesis%2018.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://www.duq.edu/assets/Documents/theology/_pdf/faculty-publications/Bucur%20publications/JECS%202015%20Genesis%2018.pdf |archive-date=9. 10. 2022 |url-status=live |access-date= 1. 6. 2022}}</ref> === U islamu === {{Glavni|Ibrahim}}U Islamu, Ibrahim (Abraham) je jedna od karika u lancu Božijih poslanika koji počinje sa [[Adam]]om i kulminira i završava se sa [[Muhammed]]om.<ref name=":1"/> Ibrahim se spominje u 35 poglavlja [[Kur'an]]a, češće nego bilo koja druga biblijska ličnost osim Muse ([[Mojsije|Mojsija]]).<ref>{{Cite book|last=Peters|first=Francis Edward|title=Islam, a Guide for Jews and Christians|url=https://archive.org/details/islamguideforjew00fepe|publisher=Princeton University Press|year=2003|isbn=978-1400825486|pages=[https://archive.org/details/islamguideforjew00fepe/page/9 9]}}</ref> Nazivaju ga i hanifom (monoteistom) i muslimanom (onim koji se pokorava),<ref>{{Cite book|last=Levenson|first=Jon Douglas|title=Inheriting Abraham: The Legacy of the Patriarch in Judaism, Christianity, and Islam|url=https://archive.org/details/inheritingabraha0000leve|publisher=Princeton University Press|year=2012|isbn=978-0691155692|pages=[https://archive.org/details/inheritingabraha0000leve/page/200 200]}}</ref> a muslimani ga smatraju poslanikom, arhetipom savršenog muslimana i cijenjenim reformatorom [[Kaba|Kabe]] u [[Meka|Meki]].<ref>{{Cite book|last=Lings|first=Martin|title=Mecca: From Before Genesis Until Now|publisher=Archetype|year=2004|isbn=978-1-901383-07-2}}</ref> Islamske tradicije smatraju Ibrahima prvim pionirom islama (koji se još naziva i millat Ibrahim, "Abrahamova religija"), i da je njegova svrha i misija tokom cijelog života bila proglašavanje Jedinstva Boga. U islamu, Ibrahim zauzima uzvišenu poziciju među glavnim poslanicima i spominje se kao "Ibrahim Khalilullah", što znači "Abraham, Božiji miljenik". Pored Ishaka i Jakuba, Ibrahim je među najčasnijim i najizvrsnijim ljudima pred Bogom.<ref>[[Quran 38:45–47]]</ref><ref>{{Cite web|url=https://en.quranacademy.org/quran/38:45-47|title=Surah 38 Sad (The letter Saad). Read and listen Quran · Quran Academy|website=en.quranacademy.org}}</ref><ref>{{Cite book|last=Maulana|first=Mohammad|title=Encyclopaedia of Quranic Studies (Set of 26 Vols.)|publisher=Anmol Publications|year=2006|isbn=978-81-261-2771-9|pages=104}}</ref> Ibrahim je također spomenut u Kur'anu kao "otac muslimana" i uzor zajednici.<ref>[[Q22:78]] & [[Q60:4–6]]</ref><ref>{{Cite web|url=https://en.quranacademy.org/quran/22:78|title=Surah 22 Al-Hajj (The Pilgrimage). Read and listen Quran · Quran Academy|website=en.quranacademy.org}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://en.quranacademy.org/quran/60:4-6|title=Surah 60 Al-Mumtahanah (She that is to be examined). Read and listen Quran · Quran Academy|website=en.quranacademy.org}}</ref> == Također pogledajte == * [[Stari zavjet]] == Bilješke == {{Spisaknapomena}} == Reference == {{Refspisak}} == Dodatna literatura == {{refbegin|30em|indent=yes}} * {{cite book |author=ʻAbdu'l-Bahá |author-link=ʻAbdu'l-Bahá |url=http://www.bahai.org/library/authoritative-texts/abdul-baha/some-answered-questions |title=Selections from the Writings of 'Abdu'l‑Bahá|publisher=Baháʼí World Centre|year=1978|editor-last=Barney |editor-first=Research Department of the Universal House of Justice|translator=Bahá'í World Centre and by Gail, Marzieh}} * {{cite book |author=ʻAbdu'l-Bahá |author-link=ʻAbdu'l-Bahá |url=http://www.bahai.org/library/authoritative-texts/abdul-baha/some-answered-questions |title=Some Answered Questions |publisher=Baháʼí World Centre |year=2014 |isbn=978-0-87743-374-3 |editor-last=Barney |editor-first=Laura Clifford |edition=Newly revised |location=Haifa, Israel |orig-year=1908}}{{source-attribution}} * {{cite book |author=ʻAbdu'l-Bahá |author-link=ʻAbdu'l-Bahá |url=https://www.bahai.org/library/authoritative-texts/abdul-baha/promulgation-universal-peace/ |title=The Promulgation of Universal Peace |date=1912 |publisher= |isbn= |editor-last=MacNutt |editor-first=Howard |location= |translator= |translator-link=}} * {{cite book |author=Baháʼu'lláh |author-link=Baháʼu'lláh |url=https://www.bahai.org/library/authoritative-texts/bahaullah/gleanings-writings-bahaullah |title=Gleanings from the Writings of Baháʼu'lláh |date=1976 |publisher=Baháʼí Publishing Trust |isbn=0-87743-187-6 |editor-last=[[Shogi Effendi]] |location=Wilmette, Illinois, USA |translator=Shoghi Effendi |translator-link=}} * {{cite book |last1= Carr |first1= David M. |author-link1= David M. Carr |last2= Conway |first2= Colleen M. |title= An Introduction to the Bible: Sacred Texts and Imperial Contexts |chapter= Introduction to the Pentateuch |publisher= John Wiley & Sons |url= https://books.google.com/books?id=dJerjvlxCHsC |year= 2010 |isbn= 978-1405167383 }} * {{cite book |last=Dever |first=William G. |author-link=William G. Dever |title=What Did the Biblical Writers Know, and when Did They Know It?: What Archaeology Can Tell Us about the Reality of Ancient Israel |url= https://books.google.com/books?id=6-VxwC5rQtwC&q=%22respectable+archaeologists%22&pg=PA98 |year=2001 |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing |isbn=978-0-8028-2126-3 }} * {{cite book |last= Enns |first= Peter | author-link= Peter Enns |title= The Evolution of Adam |year= 2012 |publisher= Baker Books |isbn=978-1-58743-315-3 |url= https://books.google.com/books?id=BNxeoqoTg-YC }} * {{cite book |last=Exum |first=Jo Cheryl |author-link= J. Cheryl Exum|title=Retellings: The Bible in Literature, Music, Art and Film |url= https://books.google.com/books?id=4bTVrpXSXe8C&q=Biblical+Art+Abraham&pg=PA135 |year=2007 |publisher=Brill Publishers |isbn=978-90-04-16572-4 }} * {{cite book |last=Ginzberg |first=Louis| author-link=Louis Ginzberg |translator=Henrietta Szold|title=The Legends of the Jews|year=1909|url=http://www.swartzentrover.com/cotor/e-books/misc/Legends/Legends%20of%20the%20Jews.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.swartzentrover.com/cotor/e-books/misc/Legends/Legends%20of%20the%20Jews.pdf |archive-date=2022-10-09 |url-status=live|location=Philadelphia|publisher=[[Jewish Publication Society]] }} * {{cite book |last1=Holweck |first1=Frederick George | author-link=Frederick George Holweck |title=A Biographical Dictionary of the Saints |year=1924 |publisher=B. Herder Book Co }} * {{cite book|author=Jasher|date= 1840|title= The Book of Jasher|publisher=Noah and Gould|location=New York|editor=|url=https://archive.org/details/thebookofjasher1840/page/n55/mode/2up|display-authors=0}} * {{cite book|last=Jeffrey|first=David Lyle |author-link=David Lyle Jeffrey|title=A Dictionary of Biblical Tradition in English Literature|url=https://books.google.com/books?id=zD6xVr1CizIC&pg=PA10|year=1992|publisher=Wm. B. Eerdmans |isbn=978-0-8028-3634-2}} * {{cite book |last1=Kierkegaard |first1=Søren |author-link1=Søren Kierkegaard |title=The Concept of Anxiety: A Simple Psychologically Orienting Deliberation on the Dogmatic Issue of Hereditary Sin |url= https://archive.org/details/conceptofanxiety0000kier |url-access=registration |year=1980 |publisher=Princeton University Press |isbn=978-0-691-02011-2 }} * {{cite book |last=Levenson |first=Jon Douglas | author-link= Jon D. Levenson |title=Inheriting Abraham: The Legacy of the Patriarch in Judaism, Christianity, and Islam |year=2012 |publisher=Princeton University Press |url= https://books.google.com/books?id=EUO2Mhd-drcC&q=Inheriting+Abraham |isbn=978-0691155692 }} * {{cite book|last=Lings|first=Martin |title=Mecca: From Before Genesis Until Now|url=https://books.google.com/books?id=1JAwAAAAYAAJ|year=2004|publisher=Archetype|isbn=978-1-901383-07-2}} * {{cite book|last=Maulana|first=Mohammad |title=Encyclopaedia of Quranic Studies (Set of 26 Vols.)|url=https://books.google.com/books?id=vFskAQAAIAAJ|year=2006|publisher=Anmol Publications|isbn=978-81-261-2771-9}} * {{cite book |last1=McCarter |first1=P. Kyle |author-link=P. Kyle McCarter Jr. |chapter=Abraham |editor1-last=Freedman |editor1-first=Noel David |editor-link1=David Noel Freedman |editor2-last=Myers |editor2-first=Allen C. |title=Eerdmans Dictionary of the Bible |year=2000 |publisher=Amsterdam University Press |chapter-url= https://books.google.com/books?id=qRtUqxkB7wkC&q=Abraham+Isaac+Ishmael&pg=PA8 |isbn=978-90-5356-503-2 |pages=8–10 }} * {{cite book |last=McNutt |first=Paula M. |title=Reconstructing the Society of Ancient Israel |url= https://books.google.com/books?id=hd28MdGNyTYC&q=Abraham+patriarchal+%22known+history%22&pg=PA41 |year=1999 |publisher=Westminster John Knox Press |isbn=978-0-664-22265-9 }} * {{cite encyclopedia |surname=Mendes-Flohr |given=Paul |author-link=Paul R. Mendes-Flohr |editor=Thomas Riggs |title=Judaism |year=2005 |url=https://www.encyclopedia.com/philosophy-and-religion/judaism/judaism/judaism |via=[[Encyclopedia.com]] |encyclopedia=Worldmark Encyclopedia of Religious Practices |place=Farmington Hills, Mi |publisher=Thomson Gale |volume=1 |isbn=978-0787666118}} * {{Cite book |last1=Moore |first1=Megan Bishop |last2=Kelle |first2=Brad E. |year=2011 |title=Biblical History and Israel's Past |url=https://books.google.com/books?id=Qjkz_8EMoaUC&q=Thompson+%22Van+Seters%22&pg=PA19 |location=Grand Rapids, Mich. |publisher=William B. Eerdmans Pub. Company |isbn=978-0-8028-6260-0 |oclc=693560718}} * {{cite book |last=Peters |first=Francis Edward|author-link=Francis Edward Peters |title=Islam, a Guide for Jews and Christians |url=https://books.google.com/books?id=HYJ2c9E9IM8C&pg=PA9|year=2003|publisher=[[Princeton University Press]] |isbn=978-1400825486 }} * {{cite book |last1=Pitard |first1=Wayne T. |chapter=Before Israel |editor1-last=Coogan |editor1-first=Michael D. |title=The Oxford History of the Biblical World |year=2001 |publisher=Oxford University Press |chapter-url= https://books.google.com/books?id=zFhvECwNQD0C&q=oral+tradition&pg=PA27 |isbn=978-0-19-513937-2 }} * {{cite journal|last1=Rutgers|first1=Leonard Victor|title=''The Iconography of the Sarcophagus of Junius Bassus'' (review)|journal=Journal of Early Christian Studies|volume=1|issue=1|year=1993|pages=94–96|issn=1086-3184|doi=10.1353/earl.0.0155|s2cid=170301601}} * {{cite book|last=Ska |first=Jean Louis |title=Introduction to Reading the Pentateuch |year=2006 |publisher=Eisenbrauns |isbn=978-1-57506-122-1 |url= https://books.google.com/books?id=7cdy67ZvzdkC}} * {{cite book |last1=Ska |first1=Jean Louis |title=The Exegesis of the Pentateuch: Exegetical Studies and Basic Questions |year=2009 |publisher=Mohr Siebeck |url= https://books.google.com/books?id=7g4yqsv0S0cC&pg=PA30 |isbn=978-3-16-149905-0 }} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1Nq9lD5wnBMC&q=abraham+druze&pg=PA3|title=The a to Z of the Druzes|isbn=978-0810868366|last1=Swayd|first1=Samy S.|year=2009|publisher=Rowman & Littlefield }} * {{cite book |last=Smith | first=Peter |author-link=Peter Smith (historian) |date=2000a |title=A Concise Encyclopedia of the Bahá'í Faith |publisher=[[Oneworld Publications]] |isbn=978-1780744803|access-date=December 26, 2020|url=https://books.google.com/books?id=pYfrAQAAQBAJ&pg=PT71}} * {{cite book |last=Thompson |first=Thomas L. |title=The Historicity of the Patriarchal Narratives: The Quest for the Historical Abraham |publisher=[[Walter de Gruyter GmbH & Co KG]] |author-link=Thomas L. Thompson |location=Berlin/Boston |year=2016 |url=https://books.google.com/books?id=Y0iHDwAAQBAJ&pg=PA23 |isbn=978-3-11-084144-2 |orig-date=1974 }} * {{cite book|last1=Waters|first1=Guy P.|last2=Reid|first2=J. Nicholas |last3=Muether|first3=John R. |title=Covenant Theology: Biblical, Theological, and Historical Perspectives|url=https://books.google.com/books?id=l0gAEAAAQBAJ|year=2020|publisher=Crossway|isbn=978-1-4335-6006-4}} * {{cite book|last=Wright|first=Christopher J. H. |author-link=Christopher J. H. Wright|title=The Mission of God's People: A Biblical Theology of the Church's Mission|url=https://books.google.com/books?id=G_2QnrMdwNQC&pg=PA72|year=2010|publisher=Zondervan |isbn=978-0-310-32303-7}} {{refend}} == Vanjski linkovi == * {{Commonscat-inline|Abraham}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Biblija]] [[Kategorija:Biblijski proroci]] [[Kategorija:Vjerovjesnici i poslanici]] jxfc9fvequp1ugd3b0jq0rqbp33ykdm Etiopija 0 12834 3734176 3674795 2025-07-11T06:45:42Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734176 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime=Ityop'iya Federalawi Demokrasiyawi Ripeblik| zvanično_ime=Savezna Demokratska Republika Etiopija| ime_genitiv=Etiopije| zastava=Flag of Ethiopia.svg| grb=Coat_of_arms_of_Ethiopia.svg| mapa=Ethiopia in its region.svg| službeni_jezik=[[Amharski jezik|amharski]]| glavni_grad=[[Adis Abeba]]| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast=[[Sahle-Work Zewde]]| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Abiy Ahmed]]| po_površini_na_svijetu=26.| površina=1.127.127| procenat_vode=0,7| po_broju_stanovnika_na_svijetu=16.| stanovnika=73.053.286| gustoća=64,8| nezavisnost=Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] u decembru [[1944]].| valuta=[[Birr]] (100 centa)| vremenska_zona=[[UTC]] +3| himna="[[Whedefit Gesgeshi Woude Henate Ethiopia]]"{{Center|[[Datoteka:Wedefit Gesgeshi Widd Innat Ittyoppya.ogg]]}}| internetski_nastavak=[[.et]]| pozivni_broj=251| |}} '''Etiopija''' je država<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Ethiopia|title=Ethiopia {{!}} People, Flag, Religion, Capital, Map, Population, War, & Facts {{!}} Britannica|date=29. 6. 2023|website=www.britannica.com|language=en|access-date=30. 6. 2023}}</ref> u [[Istočna Afrika|istočnoj Africi]] u regiji poznatoj kao [[Rog Afrike]]. Nema izlaza na more, a graniči na sjeveru s [[Eritreja|Eritrejom]], na zapadu sa [[Sudan]]om i [[Južni Sudan|Južnim Sudanom]], na jugu s [[Kenija|Kenijom]] te na istoku sa [[Somalija|Somalijom]] i [[Džibuti]]jem. == Etimologija == [[Grčka|Grčko]] ime ''Αιθιοπία'' (od ''Αιθίοψ'', ''Aithiops'', „[[Etiopljani]]n“) složenica je koja je izvedena iz dvije grčke reči od ''αἴθω'' + ''ὤψ'' (''aitho'' „gorim“ + ''ops'' „lice“). Prema [[Grčki jezik|grčko]]-[[Engleski jezik|engleskom]] leksikonu [[Liddell-Scott Jones]]<nowiki/>u, oznaka se pravilno prevodi kao "i''zgorjelo lice''" u imenskom obliku i "''crveno-smeđa''" u adjektivnom obliku.<ref>{{Cite web|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/invalidquery.jsp?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=entry=|title=Greek-English Lexicon|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Historičar [[Herodot]] koristio je naziv za označavanje onih dijelova Afrike južno od Sahare koji su tada bili poznati u [[Ekumenizam|Ekumeni]] (naseljenom svijetu).<ref>{{Cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/nebrowser?query=Perseus:text:1999.01.0126&id=tgn,7000489|title=Named Entity Browser, Ethiopia (Ethiopia)|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Međutim, Grčka formacija može biti narodna etimologija za staroegipatski pojam ''athtiu-abu'', što znači 'pljačkaši srca'.<ref>{{Cite book|last=Partridge|first=Eric|title=Origins: A Short Etymological Dictionary of the English Language|year=1966|edition=Četvrto|pages=188}}</ref> Ovo grčko ime posuđeno je u amharski kao ''ኢትዮጵያ'', ''ʾĪtyōṗṗyā''. U [[Grčki jezik|grčko]]-[[Rimsko Carstvo|rimskim]] epigrafima Etiopija je bila specifični toponim za drevnu [[Nubija|Nubiju]].<ref name="Hatke 2013">{{Cite book|last=Hatke|first=George|url=https://www.worldcat.org/oclc/828687618|title=Aksum and Nubia : warfare, commerce, and political fictions in ancient Northeast Africa|date=2013|publisher=Institute for the Study of the Ancient World|isbn=978-0-8147-6278-3|location=New York|oclc=828687618}}</ref> Barem oko 850,<ref>{{Citation|title=Etymologicum Genuinum|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Etymologicum_Genuinum&oldid=876520445|date=2. 1. 2019|access-date=27. 6. 2021|language=en}}</ref> ime Etiopija se također javlja u mnogim prijevodima [[Stari zavjet|Starog zavjeta]] u aluziji na Nubiju. Drevni [[Hebrejski jezik|hebrejski]] tekstovi Nubiju umjesto toga identificiraju kao [[Kraljevina Kuša|Kuša]].<ref>Cp. Ezekiel 29:10</ref> Međutim, u [[Novi zavjet|Novom zavjetu]] se pojavljuje grčki izraz ''Aithiops'', koji se odnosi na službenicu [[Kandake]], kraljicu Kuša.<ref>Acts 8:27</ref> Slijedeći [[Helenizam|helensku]] i [[Biblija|biblijsku]] tradiciju, [[Monumentum Adulitanum]], natpis iz trećeg vijeka koji pripada [[Aksumitsko carstvo|Aksumitskom carstvu]], ukazuje da je Aksumov tadašnji vladar upravljao područjem koje je na zapadu bilo okruženo teritorijom Etiopije i Sasua. Kralj Aksumita Ezana na kraju je osvojio Nubiju narednog vijeka, a Aksumiti su nakon toga prisvojili oznaku "Etiopljani" za svoje kraljevstvo. U ''ge'ez'' verziji natpisa Ezana, ''Aἰθιόποι'' je izjednačen sa neokvalifikovanim ''Ḥbšt'' i ''Ḥbśt'' (''Ḥabashat''), i po prvi put označava brdske stanovnike Aksuma. Ovaj novi demonim je naknadno preveden kao ''<nowiki/>'ḥbs'' (''<nowiki/>'Aḥbāsh'') na [[Sabajski jezik|sabajskom]] i kao ''Ḥabasha'' na [[Arapski jezik|arapskom]].<ref name="Hatke 2013"/> U Ge'ez ''Knjizi o Axumu'' iz 15. vijeka, ime je pripisano legendarnom pojedincu zvanom ''Ityopp'is''. Bio je izvanbiblijski sin Kuša, sina Hamova, za kojeg se govori da je osnovao grad [[Axum]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ba/books?id=QWBPAQAAIAAJ&redir_esc=y|title=Africa Geoscience Review|date=2003|publisher=Rock View International|language=fr}}</ref> Na [[Engleski jezik|engleskom]], i uglavnom van Etiopije, zemlja je nekada bila povijesno poznata kao [[Abesinija]]. Ovaj toponim izveden je iz latiniziranog oblika drevnog Habaša.<ref>{{Cite book|last=Schoff|first=Wilfred Harvey|url=http://archive.org/details/periplusoferythr00schouoft|title=The Periplus of the Erythraean Sea : travel and trade in the Indian Ocean|last2=Arrian|date=1912|publisher=New York : Longmans, Green|others=Robarts - University of Toronto}}</ref> == Historija == Etiopija je tokom historije održavala trgovačke veze sa drevnim [[Egipćani]]ma, [[Arapi]]ma, te drugim narodima sa prostora Afrike i Azije. Bila je pominjanja u važnim [[antika|antičkim]] izvorima, pogotovo sa starim [[grci]]ma. Primili su [[kršćanstvo]] te su imali kontakte s [[Bizantija|Bizantijom]]. Tu su došli i prvi [[musliman]]i koji su bili protjerani iz Arabije, a bili su pod zaštitom kršćanskog kralja. Osvojili su okolna područja Arabije ([[Jemen]]), ali su sa snaženjem muslimana bili protjerani. [[Etiopska crkva]] ima naziv koptska. Zatim su stigli Portugalci u [[15. vijek]]u. Etiopiju niko nije pokušavao osvojiti osim Arapa ali nisu ulazili u dubinu zemlje. Bila je prvi put ujedinjena pod carem Teodorom u [[19. vijek]]u. Italijani su je pokušali osvojiti ali bezuspješno. Car [[Haile Selasije]] je organizovao državu, ali je zbog nove italijanske okupacije pobjegao [[1936]] godine. Italijani su je jedva osvojili i to uz šutnju Lige Naroda. Protjerani su [[1943]] god, a na vlast je ponovno došao Selasije. Hajile Selasije je svrgnut [[1974]] god. == Vlada == Izbori za etiopijsku 547-članu konstituirajuću skupštinu su održani u junu 1994. Ova skupština je usvojila ustav Federalne Demokrtaske Republike Etipije u decembru 1994. Izbori za prvi od naroda izabrani parlament i regionalne vlasti su održani u maju i junu 1995 Većina opozicionih stranaka je bojkotovala izbore. == Političke podjele == Država je podijeljena na devet regiona i dva povlaštena grada: # ''Addis Ababa'' (povl. grad) # Afar # Amhara # Benishangul-Gumuz # ''Dire Dawa'' (povl. grad) # Gambela # Harari # Oromia # Somali '''Južne nacije, nacionalnosti i narodni regioni:''' # Tigray == Geografija == [[Datoteka:Ethiopia_shaded_relief_map_1999,_CIA.jpg|mini|desno|Karta Etiopije]] Nalazi se u istočnoj Africi, a reljefno pripada visokoj ekvatorijalnoj Africi. Glavni grad je [[Adis Abeba]]. Površina je 1,222,000&nbsp;km<sup>2</sup> i ima, po procjeni iz 2011. oko 83 miliona stanovnika. Ne izlazi na more, i ovo je najviše naseljena takva država. Zemljište je uglavnom planinsko. Najviši vrh 4620 m [[Raš Dašan]]. Klima je raznolika, pa je na istoku pustinjska, u nizinama tropska i sutropska a na planinama (na većim nadmorskim visinama) je umjerena pa čak i hladna. Važne su planinske rijeke: Plavi Nil, Vebi Šebeli, Daua, Omo, Avaš. == Privreda == [[Datoteka:Ethiopian_Commercial_Bank_Addis_Abeba.jpg|mini|lijevo|Etiopska Komercijalna banka]] Etiopija je pokazala brzi godišnji rast BDP, i spada u afričke najbrže rastuće ekonomije,<ref>{{Cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/pdf/text.pdf|title=}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Lefkow|first=Leslie|date=24. 3. 2010|title=“One Hundred Ways of Putting Pressure”|url=https://www.hrw.org/report/2010/03/24/one-hundred-ways-putting-pressure/violations-freedom-expression-and-association|journal=Human Rights Watch|language=en}}</ref> čija ekonomija nemaju naftu, po podacima za 2007. i 2008. U Etiopiji nema privatnog biznisa, a zemlja se može iznajmiti za obrađivanje na 99 godina, beza prava na prodaju. Ne postoje zakoni o patentima. Nezaposlenost omladine je ogromna. Postojeća vlada je ušla u proces privatizacije državnih preduzeća, što dovodi do privlačenja stranog kapitala. Međutim, i pored vidljivog napretka, država je i dalje jedna od najsiromašnijih na svijetu, sa oko 40% stanovništva ispod granice siromaštva. Trenutni okvir za državno partnerstvo (CPF)<ref>{{Cite web|url=https://documents1.worldbank.org/curated/en/202771504883944180/pdf/119576-revised-Ethiopia-Country-Partnership-Web.pdf|title=WORLD BANK GROUP COUNTRY PARTNERSHIP FRAMEWORK For the Democratic Republic of Ethiopia 2018-2022|last=Country Management Unit, AFCE3 Africa Region}}</ref>  sa Svjetskom bankom nadovezuje se na napredak koji je Etiopija postigla u prethodnih pet godina.<ref>{{Cite web|url=https://www.worldbank.org/en/country/ethiopia/overview|title=Overview|website=World Bank|language=en|access-date=30. 6. 2023}}</ref> Sredinom 70-tih počela je nacionalizacija bankaka, trgovina, saobraćaja, zemljišta i sl. Ukidanje [[Feudalizam|feudalizma]], povećana [[pismenost]], [[nacionalizacija]] i sveobuhvatna [[Agrarna reforma|zemljišna reforma]], uključujući [[Preseljavanje i naseljavanje sela u Etiopiji|preseljenje i naseljavanje sela]] iz [[Etiopsko gorje|Etiopskog gorja,]] postali su prioriteti.<ref>{{Cite book|last=ʼAndārgāčaw Ṭerunah|url=https://www.worldcat.org/oclc/25316141|title=The Ethiopian revolution, 1974–1987 : a transformation from an aristocratic to a totalitarian autocracy|date=1993|publisher=Cambridge University Press|others=Thomas Leiper Kane Collection|isbn=0-521-43082-8|location=Cambridge|oclc=25316141}}</ref> Država traži podsticaj zadrugama koje nikako da stanu na noge. Poljoprivreda: [[kafa]], [[pamuk]], [[kikiriki]], [[pšenica]], [[duhan]], [[kaučuk]], [[kukuruz]]. [[Stočarstvo]] je ekstenizvnog tipa i razvijeno. Industrija je veoma slabo razvijena: kožna, tekstilna, prehrambena, hidrocentrale, stakla, keramička industrija, drvna. Rude: [[zlato]], [[bakar]], zemni gas, [[platina]], [[nafta]], željezo. == Stanovništvo == Etiopljani su semitsko-hamitskog porijekla, ostalo su Somalci, Sudanski crnci. Semitskog su porijekla Amhari i Tgrani koji čine trećinu populacije. Kao i srodni Guragi. Ova grupa naroda nastanjuje sjeverne i centralne oblasti zemlje. Oko polovinu populacije čine Oromi ili Gala koji žive na jugu. Uz njih zive Somali na istoku, Sidami na jugu. Na sjeveroistoku žive Afari. Na jugozapadu su naseljeni pripadnici raznih plemena Nilota, njih oko 500 000. U gradovima živi oko 16% populacije, a najveći grad je Adis Abeba sa 2.200.000 st. te Harar 350.000. == Religija == Etiopija ima bliske veze sa sve tri glavne [[Abraham]]ske religije. Jedna je od prvih hrišćanskih zemalja u svijetu, koja je usvojila Hrišćanstvo kao državnu vjeru, već u 4. vijeku. Većina stanovništva su hrišćani, a trećina muslimani. Etiopija je mjesto prve hidžre u Islamu, i najstarija muslimanska kolonija u Africi. Sve do 1980-tih, u Etiopiji je živio veliki broj etiopskih Jevreja. Religijska slika Etiopije je veoma složena. Na sjeveru među Amharima i Tigraima preovladava kršćanstvo koje se proširilo od četvrtoga vijeka. Etiopska crkva spada u istočne [[pravoslavlje|pravoslavne crkve]] monofizitskog učenja, smatra da [[Krist]] ima samo jednu prirodu. Pripada joj 40% stanovništva. [[Islam]] također ima dugu tradiciju, i prvi mujezin [[Bilal]] bio je etiopljanin. Muslimani čine 45% stanovnistva Somali, Afari, Harari, većina Oroma. Oko 10% čine protestanti. Rašireni među raznim grupama, oko 5% su animisti najviše na jugu i jugozapadu. Po gradovima naročito u Gondaru živi 30 000 jevreja tzv. Felasa etiopskog porijekla. == Kultura i obrazovanje == [[Datoteka:Addis_Abeba_University_(Sam_Effron).jpg|mini|Univerzitet Adis Abeba]] Obrazovna šema je sljedeća: osnovna škola traje 6 godina, niža srednja škola traje 4 godine, i viša srednja škola traje 2 godine. Polovina stanovništa je i dalje nepismena. U državi djeluje veoma veliki broj državnih i privatnih visokoškolskih ustanova i univerziteta. U kulturi su značajna 3 perioda: predaksumsko, aksumsko, i period poslije [[12. vijek]]a. Iz Aksumskog perioda značajni su građevinski ostaci. Također se grade crkve sa pravougaonikom oblika sa apsidom. Najpoznatija je crkva sv. Marije iz 17. vijeka. Muzika u Etipiji je izuzetno raznolika, i svaka od 80 etničkih grupa ima svoj muzički izraz. == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Ethiopia}} {{Commonscat|Ethiopia}} {{wikiatlas|Ethiopia}} * {{CIA World Factbook link|et|Etiopija}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13349398 Etiopija] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=ET Etiopija] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} [[Kategorija:Etiopija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] e5emf85ky0hvwb8lb2ls1868w39bar9 Gvineja 0 12837 3734184 3673816 2025-07-11T06:51:23Z Panasko 146730 3734184 wikitext text/x-wiki {{Drugo značenje|Gvineja (čvor)}} {{Preuređivanje}} {{Infokutija država| izvorno_ime =République de Guinée| zvanično_ime =Republika Gvineja| ime_genitiv = Gvineje| zastava =Flag of Guinea.svg| grb =Coat of arms of Guinea.svg| mapa =LocationGuinea.png| službeni_jezik =[[Francuski jezik|francuski]]| glavni_grad =[[Conakry]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Mamady Doumbouya]] | vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast = [[Bah Oury]] | po_površini_na_svijetu =77.| površina =245.857| procenat_vode =0| po_broju_stanovnika_na_svijetu =75.| stanovnika =14.190.612| gustoća =57,7| nezavisnost q QQ =Od [[Francuska|Francuske]] [[2. oktobar|2. oktobra]] [[1958]].| valuta =[[Gvinejski franak]] (100 centima; <small>nije u upotrebi</small>)| vremenska_zona =[[UTC]] +0| himna ="[[Liberté]]"{{Center|[[Datoteka:National Anthem of Guinea by US Navy Band.ogg]]}}| internetski_nastavak =[[.gn]]| pozivni_broj =224| |}} '''Gvineja''', zvanično '''Republika Gvineja''' ({{Jez-fr|République de Guinée}}), jest obalna država u [[Zapadna Afrika|zapadnoj Africi]]. Graniči sa [[Atlantski okean|Atlantskim okeanom]] na zapadu, [[Gvineja Bisau|Gvinejom Bisaom]] na sjeverozapadu, [[Senegal]]om na sjeveru, [[Mali]]jem na sjeveroistoku, [[Obala Slonovače|Obalom Slonovače]] na jugoistoku i [[Sijera Leone]]om i [[Liberija|Liberijom]] na jugu. Ponekad se naziva '''Gvineja-Konakri''' po glavnom gradu [[Conakry|Konakriju]], kako bi se razlikovala od drugih teritorija u [[Gvineja (regija)|istoimenoj regiji]] kao što su Gvineja-Bisau i [[Ekvatorska Gvineja|Ekvatorijalna Gvineja]].<ref name="uiowa1">{{Cite web|url=http://www.uiowa.edu/~africart/toc/countries/Guinea-Conakry.html|title=Guinea-Conakry|archive-url=https://web.archive.org/web/20090205044119/http://www.uiowa.edu/~africart/toc/countries/Guinea-Conakry.html|archive-date=5. 2. 2009|url-status=dead|access-date=11. 2. 2009}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.musicvideos.the-real-africa.com/guinea/|title=Music Videos of Guinea Conakry|archive-url=https://web.archive.org/web/20070221053336/http://www.musicvideos.the-real-africa.com/guinea/|archive-date=21. 2. 2007|url-status=bot: unknown|access-date=12. 4. 2018}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://netministries.org/see/churches/ch00472|title=The Anglican Diocese of Ghana|website=Netministries.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20090107033350/http://netministries.org/see/churches/ch00472|archive-date=7. 1. 2009|url-status=live|access-date=23. 7. 2017}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cfi.fr/partenaires_en.php3?id_rubrique=24&id_article=473|title=CFI - Africa - Guinea Conakry|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511084226/http://www.cfi.fr/partenaires_en.php3?id_rubrique=24&id_article=473|archive-date=11. 5. 2011|url-status=dead|access-date=11. 2. 2009}}</ref> Gvineja ima 13.5 miliona stanovnika i površinu od 245 857 kvadratnih kilometara.<ref name="guinea_stats">{{Cite web|url=http://www.nationsonline.org/oneworld/guinea.htm|title=Nations Online: Guinea – Republic of Guinea – West Africa|publisher=Nations Online|archive-url=https://web.archive.org/web/20030503155420/http://www.nationsonline.org/oneworld/guinea.htm|archive-date=3. 5. 2003|url-status=live|access-date=25. 8. 2014}}</ref> U kolonijalnom razdoblju dio Francuske zapadne Afrike, Gvineja je umnogome tipična afrička država. Zajednica je više naroda koji su prisutni i u susjednim zemljama: do [[1984]]. dominirao je narod [[Malinke]] (Mandingo) čiji je pripadnik bio prvi predsjednik [[Sékou Touré]], a od tada vodeću ulogu ima narod [[Susu]] iz kojeg potiče današnji predsjednik Lansana Conté; najmnogoljudniji su [[Fulani]] (Peuhl). [[Islam]] je religija gotovo cijelog stanovništva. U postkolonijalnom razdoblju politički sistem Gvineje bio je stabilan (samo dva predsjednika), ali autoritaran. Predsjednik Conté dopustio je u devedesetim godinama 20. vijeka nekoliko višestranačkih izbora koji nisu doveli do promjene vlasti. Krajem desetljeća ponovno su ojačale autoritarne tendencije. Samo se 20% stanovnika ne bavi poljoprivredom, ali nepoljoprivredni sektor ostvaruje 75% [[BDP|BDP-a]]. [[Rudarstvo]] donosi većinu izvoznih prihoda – Gvineja je drugi po veličini izvoznik [[boksit]]a i posjeduje 30% svjetskih rezervi. Važno je i dobijanje [[zlato|zlata]] i [[dijamant|dijamanata]]. BDP je u 2004. iznosio 2.100 [[američki dolar|USD]] po stanovniku, mjereno po PPP-u. == Etimologija == Gvineja je dobila ime po [[Gvineja (regija)|regiji Gvineja]]. Gvineja je tradicionalno ime za regiju [[Afrika|Afrike]] koja se nalazi uz [[Gvinejski zaliv]]. Prostire se na sjever kroz šumovite tropske regije i završava na [[Sahel]]u. Izraz Gvineja dolazi direktno od portugalske riječi ''Guiné'', koja se pojavila sredinom 15. vijeka, a odnosi se na zemlje naseljene Gvinejom, generički izraz za crne afričke narode južno od rijeke [[Senegal (rijeka)|Senegal]], za razliku od "''tawny''" Zenaga [[Berberi|Berbera]] iznad njega, kojega su zvali ''Azenegues'' ili ''[[Mavri]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/guinea|title=guinea {{!}} Origin and meaning of guinea by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=26. 6. 2021}}</ref> == Historija == {{Proširiti sekciju}} == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Politička uprava == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == {{Proširiti sekciju}} == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Galerija == <gallery> Datoteka:Guinee carte.png|Gvine Datoteka:Entre principal du palais du peuple conakry.jpg|Pročelje Narodnog dvora Datoteka:Chute de Saala vue à 360° Labé.jpg|Vodopad Saala u Labéu Datoteka:Dame de Mali Guinée.jpg|[[w:fr:Mont Loura|Dame de Mali]] Datoteka:Chute de Tabouna à Kindia 01.jpg|[[w:fr:Chute de Tabouna|Chute de Tabouna]] à [[w:fr:Kindia|Kindia]] Datoteka:Chimpanzé de Bossou 33.jpg|Chimpanzé de Bossou Datoteka:Plage de Roume.jpg|Plage sur les [[w:fr:Îles de Loos|Ile de Loos]] </gallery> == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Guinée}} {{Commonscat|Guinea}} {{wikiatlas|Guinea}} * {{službeni website|http://www.presidence.gov.gn}} Predsjednika Gvineje * {{CIA World Factbook link|gv|Gvineja}} * [http://www.bbc.com/news/world-africa-13442051 Gvineja] na [[BBC|BBC News]] * [https://www.britannica.com/place/Guinea Gvineja] na ''[[Encyclopædia Britannica]]'' * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=GN Gvineja] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Gvineja|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1958.]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] h28oddbk2nymhf7fbniyy7m5d3mddoz 3734290 3734184 2025-07-11T09:47:45Z Panasko 146730 3734290 wikitext text/x-wiki {{Drugo značenje|Gvineja (čvor)}} {{Preuređivanje}} {{Infokutija država| izvorno_ime =République de Guinée| zvanično_ime =Republika Gvineja| ime_genitiv = Gvineje| zastava =Flag of Guinea.svg| grb =Coat of arms of Guinea.svg| mapa =LocationGuinea.png| službeni_jezik =[[Francuski jezik|francuski]]| glavni_grad =[[Conakry]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Mamady Doumbouya]] | vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast = [[Bah Oury]] | po_površini_na_svijetu =77.| površina =245.857| procenat_vode =0| po_broju_stanovnika_na_svijetu =75.| stanovnika =14.190.612| gustoća =57,7| nezavisnost q QQ =Od [[Francuska|Francuske]] [[2. oktobar|2. oktobra]] [[1958]].| valuta =[[Gvinejski franak]] (100 centima; <small>nije u upotrebi</small>)| vremenska_zona =[[UTC]] +0| himna ="[[Liberté]]"{{Center|[[Datoteka:National Anthem of Guinea by US Navy Band.ogg]]}}| internetski_nastavak =[[.gn]]| pozivni_broj =224| |}} '''Gvineja''', zvanično '''Republika Gvineja''' ({{Jez-fr|République de Guinée}}), jest obalna država u [[Zapadna Afrika|zapadnoj Africi]]. Graniči sa [[Atlantski okean|Atlantskim okeanom]] na zapadu, [[Gvineja Bisau|Gvinejom Bisaom]] na sjeverozapadu, [[Senegal]]om na sjeveru, [[Mali]]jem na sjeveroistoku, [[Obala Slonovače|Obalom Slonovače]] na jugoistoku i [[Sijera Leone]]om i [[Liberija|Liberijom]] na jugu. Ponekad se naziva '''Gvineja-Konakri''' po glavnom gradu [[Conakry|Konakriju]], kako bi se razlikovala od drugih teritorija u [[Gvineja (regija)|istoimenoj regiji]] kao što su Gvineja-Bisau i [[Ekvatorska Gvineja|Ekvatorijalna Gvineja]].<ref name="uiowa1">{{Cite web|url=http://www.uiowa.edu/~africart/toc/countries/Guinea-Conakry.html|title=Guinea-Conakry|archive-url=https://web.archive.org/web/20090205044119/http://www.uiowa.edu/~africart/toc/countries/Guinea-Conakry.html|archive-date=5. 2. 2009|url-status=dead|access-date=11. 2. 2009}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.musicvideos.the-real-africa.com/guinea/|title=Music Videos of Guinea Conakry|archive-url=https://web.archive.org/web/20070221053336/http://www.musicvideos.the-real-africa.com/guinea/|archive-date=21. 2. 2007|url-status=bot: unknown|access-date=12. 4. 2018}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://netministries.org/see/churches/ch00472|title=The Anglican Diocese of Ghana|website=Netministries.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20090107033350/http://netministries.org/see/churches/ch00472|archive-date=7. 1. 2009|url-status=live|access-date=23. 7. 2017}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cfi.fr/partenaires_en.php3?id_rubrique=24&id_article=473|title=CFI - Africa - Guinea Conakry|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511084226/http://www.cfi.fr/partenaires_en.php3?id_rubrique=24&id_article=473|archive-date=11. 5. 2011|url-status=dead|access-date=11. 2. 2009}}</ref> Gvineja ima 13.5 miliona stanovnika i površinu od 245 857 kvadratnih kilometara.<ref name="guinea_stats">{{Cite web|url=http://www.nationsonline.org/oneworld/guinea.htm|title=Nations Online: Guinea – Republic of Guinea – West Africa|publisher=Nations Online|archive-url=https://web.archive.org/web/20030503155420/http://www.nationsonline.org/oneworld/guinea.htm|archive-date=3. 5. 2003|url-status=live|access-date=25. 8. 2014}}</ref> U kolonijalnom razdoblju dio Francuske zapadne Afrike, Gvineja je umnogome tipična afrička država. Zajednica je više naroda koji su prisutni i u susjednim zemljama: do [[1984]]. dominirao je narod [[Malinke]] (Mandingo) čiji je pripadnik bio prvi predsjednik [[Sékou Touré]], a od tada vodeću ulogu ima narod [[Susu]] iz kojeg potiče današnji predsjednik Lansana Conté; najmnogoljudniji su [[Fulani]] (Peuhl). [[Islam]] je religija gotovo cijelog stanovništva. U postkolonijalnom razdoblju politički sistem Gvineje bio je stabilan (samo dva predsjednika), ali autoritaran. Predsjednik Conté dopustio je u devedesetim godinama 20. vijeka nekoliko višestranačkih izbora koji nisu doveli do promjene vlasti. Krajem desetljeća ponovno su ojačale autoritarne tendencije. Samo se 20% stanovnika ne bavi poljoprivredom, ali nepoljoprivredni sektor ostvaruje 75% [[BDP|BDP-a]]. [[Rudarstvo]] donosi većinu izvoznih prihoda – Gvineja je drugi po veličini izvoznik [[boksit]]a i posjeduje 30% svjetskih rezervi. Važno je i dobijanje [[zlato|zlata]] i [[dijamant|dijamanata]]. BDP je u 2004. iznosio 2.100 [[američki dolar|USD]] po stanovniku, mjereno po PPP-u. == Etimologija == Gvineja je dobila ime po [[Gvineja (regija)|regiji Gvineja]]. Gvineja je tradicionalno ime za regiju [[Afrika|Afrike]] koja se nalazi uz [[Gvinejski zaliv]]. Prostire se na sjever kroz šumovite tropske regije i završava na [[Sahel]]u. Izraz Gvineja dolazi direktno od portugalske riječi ''Guiné'', koja se pojavila sredinom 15. vijeka, a odnosi se na zemlje naseljene Gvinejom, generički izraz za crne afričke narode južno od rijeke [[Senegal (rijeka)|Senegal]], za razliku od "''tawny''" Zenaga [[Berberi|Berbera]] iznad njega, kojega su zvali ''Azenegues'' ili ''[[Mavri]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/guinea|title=guinea {{!}} Origin and meaning of guinea by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=26. 6. 2021}}</ref> == Historija == {{Proširiti sekciju}} == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Politička uprava == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == {{Proširiti sekciju}} == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Galerija == <gallery> Datoteka:Guinee carte.png|Gvine Datoteka:Entre principal du palais du peuple conakry.jpg|Pročelje Narodnog dvora Datoteka:Chute de Saala vue à 360° Labé.jpg|Vodopad Saala u Labéu Datoteka:Dame de Mali Guinée.jpg|[[w:fr:Mont Loura|Dame de Mali]] Datoteka:Chute de Tabouna à Kindia 01.jpg|[[w:fr:Chute de Tabouna|Chute de Tabouna]] à [[w:fr:Kindia|Kindia]] Datoteka:Chimpanzé de Bossou 33.jpg|Chimpanzé de Bossou Datoteka:Plage de Roume.jpg|Plage sur les [[w:fr:Îles de Loos|Ile de Loos]] </gallery> == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Guinea}} {{wikiatlas|Guinea}} * {{službeni website|http://www.presidence.gov.gn}} Predsjednika Gvineje * {{CIA World Factbook link|gv|Gvineja}} * [http://www.bbc.com/news/world-africa-13442051 Gvineja] na [[BBC|BBC News]] * [https://www.britannica.com/place/Guinea Gvineja] na ''[[Encyclopædia Britannica]]'' * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=GN Gvineja] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Gvineja|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1958.]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 9cgyggkrzyrjmb8o9auxzleoag1guad Gabon 0 12838 3734215 3729687 2025-07-11T07:42:01Z Panasko 146730 3734215 wikitext text/x-wiki {{Preuređivanje}} {{Infokutija država| izvorno_ime=République Gabonaise| zvanično_ime=Republika Gabon| ime_genitiv=Gabona| zastava=Flag of Gabon.svg| grb=Coat of arms of Gabon.svg| mapa=LocationGabon.png| službeni_jezik=[[Francuski jezik|francuski]]| državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]], [[Predsjednički sistem|predsjednička republika]]| glavni_grad=[[Libreville]]| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast=[[Brice Oligui]]| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[Alain Claude Bilie By Nze]]| po_površini_na_svijetu=74.| površina=267.667 | procenat_vode=0| po_broju_stanovnika_na_svijetu=148.| stanovnika=1.355.246| gustoća=4,6| nezavisnost=Od [[Francuska|Francuske]] [[17. august]] [[1960]].| valuta=[[CFA franak]] (100 centa)| vremenska_zona=[[UTC]] +1| himna="[[La Concorde]]"<center>[[Datoteka:La Concorde.ogg]]</center>| internetski_nastavak=[[.ga]]| pozivni_broj=241| |}} '''Gabon''', službeno '''Republika Gabon''' je [[suverena država]]<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Gabon|title=Gabon {{!}} Culture, History, & People {{!}} Britannica|date=24. 6. 2023|website=www.britannica.com|language=en|access-date=30. 6. 2023}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.worldbank.org/en/country/gabon/overview|title=Overview|website=World Bank|language=en|access-date=30. 6. 2023}}</ref> koja se nalazi na zapadnoj obali [[Srednja Afrika|Srednje Afrike]]. Nalazi se u području [[ekvator]]a i prostire na površini od 267.500&nbsp;km<sup>2</sup> sa 2,2 miliona stanovnika. Graniči sa [[Ekvatorska Gvineja|Ekvatorskom Gvinejom]] na sjeverozapadu, [[Kamerun]]om na sjeveru i [[Republika Kongo|Republikom Kongo]] na istoku i jugu. Klima je tropska. Država raspolaže velikim prirodnim blagom. [[Reljef (geografija)|Reljef]] države je uglavnom nizijski. Nezavisna je od 1960. [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad je [[Libreville]]. U Gabonu živi oko 12 hiljada evropljana. Privreda je slabo razvijena. Glavni poljoprivredni artikli su: [[pamuk]], [[kukuruz]], kikiriki, palmino ulje, kafa. Šume su tropskog porijekla. Rude: [[mangan]], [[srebro]], [[cink]], prirodni gas. [[Industrija]]: prehrambena, tekstilna, hemijska. Od 1970-ih ulazi kapital stranih preduzeća. Velik udio u upravljanju privredom, pogotovo u rudnicima, imaju [[Sjedinjene Američke Države|SAD]], [[Francuska]], i druge zapadne zemlje. U prvom redu izvoze minerale, rude,te prehrambene artikle. Računanje vremena se poklapa sa srednjoevropskom zonom. == Etimologija == Ime Gabona potječe od ''gabão'', riječ na [[Portugalski jezik|portugalskom jeziku]] za "ogrtač", što je otprilike oblik ušća rijeke [[Komo (rijeka)|Komo]] kod [[Libreville]]a. == Historija == {{Proširiti sekciju}} == Politika == [[Zastava Gabona]], usvojena 9. oktobra 1960. Sastoji se od tri horizontalne trake: zelene, žute i plave. Zelena simbolizira [[tropske šume]], žuta [[sunce]] i [[Prirodni resursi|prirodne resurse]], a plava [[Atlantski okean]] i [[Rijeka|rijeke]]. Zastava odražava položaj Gabona blizu ekvatora i ima jednostavan i jedinstven dizajn.<ref>{{Cite web|url=https://una-oic.org/hr/Zemlje/Gabon/|title=Republika Gabon - Savez novinskih agencija Organizacije zemalja islamske suradnje|website=إتحاد وكالات أنباء دول منظمة التعاون الإسلامي|language=hr|access-date=2025-06-24}}</ref> Nacionalni simbol Gabona je crni panter.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.cuvariravnice.org.rs/svet-oko-nas/item/509-nesto-sto-mozda-niste-znali-o-drzavi-gabon|title=Čuvari ravnice - NEŠTO ŠTO MOŽDA NISTE ZNALI O DRŽAVI GABON|last=Jovanović|first=Saša|website=www.cuvariravnice.org.rs|language=sr-yu|access-date=2025-06-24}}</ref> Gabon je republika sa predsjedničkom vrstom vlade. Predsjednik je odabran po sedmogodišnjem mandatu bez ograničenja. Predsjednik može da odabere premijera, vladu i sudije za Vrhovni sud. Isto tako predsjednik ima pravo da raspusti Narodnu skupštinu, odloži potvrdu zakona i održi referendum.<ref name="bn">[https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/2826.htm Background note: Gabon] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190604184355/https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/2826.htm|date=4. 6. 2019}} . [[U.S. Department of State]] (August 4, 2010).{{PD-notice}}</ref> Bez obzira na demokratski sistem vlade, nevladina organizacija Freedom House je ocijenila vladu Gabona kao "ne slobodnu" i izbori 2016. su imali problema sa legitimnošću. [[Datoteka:Gabon provinces named.png|mini|Provincije Gabona]] === Političke podjele === Gabon je podijeljen u 9 provincija, i 50 departmana. Predsjednik imenuje provincijske guvernere, prefekte i subprefekte. Provincije su (glavni grad u zagradi): # Estuaire (Libreville) # Haut-Ogooué (Franceville) # Moyen-Ogooué (Lambaréné) # Ngounié (Mouila) # Nyanga (Tchibanga) # Ogooué-Ivindo (Makokou) # Ogooué-Lolo (Koulamoutou) # Ogooué-Maritime (Port-Gentil) # Woleu-Ntem (Oyem) == Geografija == Gabon graniči sa Kamerunom,Kongom i Ekvatorijalnom Gvinejom. On izlazi na [[Atlantski okean]]. Glavni grad je Libreville. Jedna je od najšumovitijih zemalja na svijetu, s oko 85% teritorije prekriveno [[Šuma|šumom]]. U Gabonu se nalazi najveći netaknuti tropski rezervat [[Kišna šuma|kišne šume]] na svijetu – [[Lope-Okanda]]. To je jedna od rijetkih zemalja u kojoj je više od polovine teritorije zaštićeno kroz mrežu [[Nacionalni park|nacionalnih parkova]].<ref name=":0" /> Gabon je dom bogatog i raznolikog [[Životinje|životinjskog]] svijeta, uključujući velike [[Populacija|populacije]] šumskih [[Slon|slonova]] i [[Gorile|gorila]]. U ovoj zemlji živi 604 vrste [[Ptice|ptica]], 98 vrsta [[Vodozemci|vodozemaca]], između 95 i 160 vrsta [[Reptili|reptila]] te 198 vrsta [[Sisari|sisara]]. Procjenjuje se da Gabon naseljava između 27.000 i 64.000 [[Čimpanze|čimpanzi]], kao i 28.000 do 42.000 gorila. Ova zemlja takođe čuva više od polovine ukupne populacije afričkih šumskih slonova, s najvećom koncentracijom u [[Nacionalni park Minkebe|Nacionalnom parku Minkebe]]. Gabonsku [[Flora|floru]] čini više od 10.000 vrsta [[Biljke|biljaka]] i oko 400 vrsta [[Drvo|drveća]], a kišna šuma ove zemlje smatra se najgušćom u Africi. Najduža rijeka u Gabonu je Ogove, duga oko 1.200 kilometara.<ref name=":0" /> == Privreda == {{Proširiti sekciju}} Nakon sticanja [[Nezavisnost|nezavisnosti]], Gabon je zadržao snažne ekonomske, kulturne i političke veze s [[Francuska|Francuskom]]. Zahvaljujući značajnim rezervama [[Nafta|nafte]], zemlja je povećala svoje nacionalno bogatstvo i danas se ubraja među deset najbogatijih [[Afrika|afričkih]] država. Međutim, to bogatstvo je pretežno skoncentrisano u rukama urbane elite, dok se stanovništvo u unutrašnjosti uglavnomi dalje bavi [[Poljoprivreda|poljoprivredom]].<ref name=":0" /> == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{wikiatlas}} * {{službeni website|http://www.legabon.org}} * {{CIA World Factbook link|gb|Gabon}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13376333 Gabon] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=GA Gabon] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Gabon|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] 7b0a1erpy0fq7qufw31590oxchzkzgg Bocvana 0 12920 3734305 3383201 2025-07-11T09:59:45Z Panasko 146730 3734305 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Bocvana | izvorno_ime = Lefatshe la Botswana | ime_genitiv = Bocvane | zastava = Flag of Botswana.svg | grb = Coat of arms of Botswana.svg | uzrečica = | himna = "[[Fatshe leno la rona]]"<br>({{jez-bs|"Neka je blagoslovlena naša plemenita zemlja"}})<br><center>[[Datoteka:United States Navy Band - Fatshe leno la rona.ogg]]</center> | karta = Location Botswana AU Africa.svg | glavni_grad = [[Gaborone]] | glavni_grad_koordinate = {{Coord|24|39.5|S|25|54.5|E|type:city}} | najveći_grad = [[Gaborone]] | službeni_jezik = [[Engleski jezik|engleski]] i [[Setswana jezik|setswana]] | etničke_grupe = {{Unbulleted list|80% [[Tswana]] |10% [[Kalanga]] |3.1% [[Bijelci u Bocvani|Bijelci]] |2.9% [[Bušmani]] |4% Ostali (uključujući Shone i Kgalagadije)}} | državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]] [[Sistem dominantne partije|jednopartijski dominirana]]<ref>{{cite web |last1=Seabo |first1=Batlang |last2=Kesaobaka |first2=Molebatsi |title=BOTSWANA'S DOMINANT PARTY SYSTEM |url=https://www.eisa.org.za/pdf/JAE16.2Seabo.pdf |website=Electoral Institute for Sustainable Democracy in Africa |access-date=9. 4. 2020}}</ref><ref>{{cite news |last1=Benza |first1=Brian |title=Botswana's Masisi retains presidency as BDP wins election |url=https://www.reuters.com/article/us-botswana-election/botswanas-masisi-retains-presidency-as-bdp-wins-election-idUSKBN1X40KS |access-date=9. 4. 2020 |agency=Reuters |date=24. 10. 2019}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Selolwane |first1=Onalenna |title=Monopoly Politikos: How Botswana's Opposition Parties Have Helped Sustain One-Party Dominance |journal=African Sociological Review |date=2002 |volume=6 |issue=1 |pages=68–90 |doi=10.4314/asr.v6i1.23203 |jstor=24487673 |doi-access=free }}</ref> [[parlamentarni sistem|parlamentarna]] [[republika|ustavna republika]]<ref>{{cite web |title=Africa :: Botswana — The World Factbook - Central Intelligence Agency |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bc.html |website=www.cia.gov |access-date=17. 12. 2019 |archive-date=15. 10. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151015203531/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bc.html |url-status=dead }}</ref> | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Bocvane|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Mokgweetsi Masisi]]<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-03-28/masisi-to-lead-botswana-as-khama-steps-down-after-decade-at-helm|title=Masisi to Lead Botswana as Khama Steps Down After a Decade|website=www.bloomberg.com|access-date=31. 3. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180401010006/https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-03-28/masisi-to-lead-botswana-as-khama-steps-down-after-decade-at-helm|archive-date=1. 4. 2018|url-status=live}}</ref> | vrsta_druge_vlasti = Zamjenik predsjednika | vladar_druga_vlast = [[Slumber Tsogwane]] | vrsta_treće_vlasti = Predsjednik Narodne skupštine | vladar_treća_vlast = [[Phandu Skelemani]] | vrsta_četvrti_vlasti = Vrhovni sudija | vladar_četvrti_vlast = Terence Rannowane | nezavisnost = od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] | nezavisnost_priznato = 30. septembar 1966. | površina = 581.730 | po_površini_na_svijetu = 47. | procenat_vode = 2,7 | stanovnika = 2.024.904 | stanovnika_godina = 2011 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 145. | gustoća = 3,7 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 231. | bdp_ukupno = $44,3 milijarde<ref name="imf2019gdp">{{cite web |title=IMF Country Specific Data |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?sy=2019&ey=2019&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=67&pr1.y=3&c=616&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |access-date=10. 8. 2019}}</ref> | bdp_godina = 2019 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $18.654<ref name=imf2019gdp/> | hdi = 0,728 | hdi_godina = 2018 | hdi_nivo = visok nivo | po_broju_hdi_na_svijetu = 94. | gini = 53,3 | gini_godina = 2015 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Bocvanska pula]] ([[ISO 4217|BWP]]) | vremenska_zona = [[UTC]] +2 ([[Srednjoafričko vrijeme|CAT]]) | internetski_nastavak = [[.bw]] | pozivni_broj = +267 }} '''Bocvana''', službeno '''Republika Bocvana''' (''[[Tswana jezik]]: Lefatshe la Botswana''), je kontinentalna država u [[Južna Afrika (regija)|južnoj Africi]]. Bila je dijelom bivšeg britanskog [[protektorat]]a [[Beučana]], a sadašnji naziv Bocvana je usvojen nakon što je postala nezavisna država unutar [[Commonwealth nacija|Commonwealtha nacija]] 30. septembra 1966.<ref>{{Cite web|url=http://generalknowledgefacts.com/2013/09/bechuanaland-was-former-name-of-botswana.html|title=Bechuanaland was the former name of Botswana|website=generalknowledgefacts.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20150323214332/http://www.generalknowledgefacts.com/2013/09/bechuanaland-was-former-name-of-botswana.html|archive-date=23. 3. 2015|url-status=dead|access-date=20. 2. 2018}}</ref> Bocvana je [[reprezentativna demokratija]] u kojoj se neometani demokratski [[izbori]] održavaju od nezavisnosti unutar Commonwealtha, što je čini jednom od država sa najdužom tradicijom [[Demokratija|demokratije]] u Africi.<ref>{{cite web|url=https://www.transparency.org/research/cpi/overview|title=overview of CPI indices|publisher=[[Transparency International]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20180108105128/https://www.transparency.org/research/cpi/overview|archive-date=8. 1. 2018|url-status=dead|access-date=8. 1. 2018}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/431726.stm|title=BBC News {{!}} Africa {{!}} Election for Africa's oldest democracy|website=news.bbc.co.uk|archive-url=https://web.archive.org/web/20190114044946/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/431726.stm|archive-date=14. 1. 2019|url-status=live|access-date=13. 1. 2019}}</ref> Oko 70% teritorije pokriva [[Kalahari]] pustinja. Graniči sa [[Južnoafrička Republika|Južnoafričkom Republikom]] na jugu i jugoistoku, [[Namibija|Namibijom]] na zapadu i sjeveru, i [[Zimbabve]]om na sjeveroistoku. Granica sa [[Zambija|Zambijom]] na sjeveru blizu [[Kungunzula|Kunzungule]] je neprecizno definirana, i nije duža od nekoliko stotina metara.<ref>{{Cite book|last=Darwa|first=P. Opoku|url=http://www.afdb.org/fileadmin/uploads/afdb/Documents/Project-and-Operations/Multinational%20(Zambia-Bostwana)%20-%20AR%20-%20Kazungula%20Bridge%20Project.pdf|title=Kazungula Bridge Project|publisher=African Development Fund|year=2011|page=Appendix IV|access-date=4. 5. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121114113821/http://www.afdb.org/fileadmin/uploads/afdb/Documents/Project-and-Operations/Multinational%20(Zambia-Bostwana)%20-%20AR%20-%20Kazungula%20Bridge%20Project.pdf|archive-date=14. 11. 2012|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref> Sa srednje velikom površinom i samo 2,3 miliona stanovnika, Bocvana je jedna od najrjeđe naseljenih država na svijetu. Oko 10% stanovništva živi u glavnom i najvećem gradu [[Gaborone]]u. Nekada vrlo siromašna zemlja, Bocvana je od sredine 1960-ih doživjela napredak ekonomije, posebno u sektorima [[Rudarstvo|rudarstva]], [[Stočarstvo|stočarstva]] i [[Turizam|turizma]]. [[Datoteka:Bocvana.svg|mini]] Bocvana je član [[Afrička unija|Afričke Unije]], Južnoafričke razvojne zajednice, [[Commonwealth nacija|Commonwealtha nacija]] i [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]]. Država je posebno pogođena [[AIDS epidemija|HIV/AIDS epidemijom]], i bilježi velik rast zaraženih uprkos programima koji nastoje da spriječe zarazu i educiraju stanovništvo. Broj ljudi zaraženih [[HIV]] virusom je porastao sa 290.000 u 2005 na 320.000 u 2013.<ref name="Gap">{{cite web|url=http://files.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/documents/unaidspublication/2014/UNAIDS_Gap_report_en.pdf|title=The Gap Report|year=2014|publisher=UN AIDS|location=Geneva|archive-url=https://web.archive.org/web/20160620173755/http://files.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/documents/unaidspublication/2014/unaids_gap_report_en.pdf|archive-date=20. 6. 2016|url-status=dead|access-date=21. 6. 2016}}</ref> == Etimologija == Ime države znači "Zemlja [[Tsvana]]", što se odnosi na dominantnu [[Etničke grupe u Bocvani|etničku grupu u Bocvani]].<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bc.html|title=The CIA World Factbook 2017|website=[[Central Intelligence Agency]]|page=111|archive-url=https://web.archive.org/web/20110406114046/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bc.html|archive-date=6. 4. 2011|url-status=live|access-date=15. 5. 2007}}</ref> Termin ''Batswana'' prvobitno je primijenjen na ''Tswana'', što je još uvijek slučaj.<ref>{{Cite book|last=Bolaane|first=Maitseo|url=https://www.worldcat.org/oclc/36104281|title=Batswana|date=1997|publisher=Rosen Pub. Group|others=Part Themba Mgadla|isbn=0-8239-2008-9|edition=Prvo|location=New York|oclc=36104281}}</ref> Međutim, općenito se počeo koristiti kao [[demonim]] za sve građane Bocvane.<ref>{{Cite web|url=https://voicesofafrica.co.za/botswanan-batswana-its-complicated/|title=Botswanan or Batswana? It’s complicated – Voices of Africa|last=Kachip|first=Sitinga|last2=e|language=en-US|access-date=2021-06-26}}</ref> Mnogi [[Engleski jezik|engleski]] rječnici uključuju i Bocvanane koji se odnose na ljude iz Bocvane, iako se taj izraz rijetko koristi u zemlji.<ref>{{Cite web|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/botswanan|title=Botswanan|website=dictionary.cambridge.org|language=en|access-date=2021-06-26}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Bocvane}} ===Kolonijalizam i protektorat Bechuanaland=== Tijekom sukoba za Afriku teritorij Bocvane priželjkivali su i Njemačka i Velika Britanija. Tokom [[Berlinski kongres|Berlinskog kongresa]], Britanija je odlučila pripojiti Bocvanu kako bi zaštitila Put prema sjeveru i tako povezala Cape Colony sa svojim teritorijima sjevernije. Jednostrano je anektirala teritorije Tswane u januaru 1885, a zatim poslala Warrenovu ekspediciju na sjever da učvrsti kontrolu nad tim područjem i uvjeri poglavice da prihvate britansku prevlast. Usprkos strepnjama, na kraju su se pomirili s britanskom upravom. Godine 1890. područja sjeverno od 22° dodana su novom protektoratu [[Bechuanaland]]. Tijekom 1890-ih novi teritorij podijeljen je u osam različitih rezervata, s prilično malim količinama zemlje koja je ostavljena kao uporište za bijele naseljenike. Tijekom ranih 1890-ih, britanska je vlada odlučila predati protektorat Bechuanaland BSAC-u (British South Africa Company). Ovaj plan, koji je bio na putu da se ostvari, unatoč molbama Tswana čelnika koji su u znak protesta obilazili Englesku, na kraju je propao neuspjehom Jamesonove racije u januaru 1896.<ref>{{cite web|url=https://www.academia.edu/15645705 |title=The Invention and Perpetuation of Botswana's National Mythology, 1885–1966 |last1=Morton |first1=Barry |last2=Ramsay |first2=Jeff |access-date=13. 7. 2018 |via=academia.edu|pages=7–11}}</ref><ref>Parsons, N. (1998) ''King Khama, Emperor Joe, and the Great White Queen: Victorian Britain Through African Eyes''. Chicago: University of Chicago Press.</ref> [[File:1960 6d Bechuanaland Protectorate stamp.jpg|thumb|Poštanska markica protektorata Bechuanaland iz 1960.]] Kada je Južnoafrička unija osnovana 1910. od glavnih britanskih kolonija u regiji, teritoriji Visokog povjerenstva - protektorat Bechuanaland, Basutoland (sada Lesoto) i [[Svazilend]] (sada Esvatini) - nisu bili uključeni, ali je predviđena odredba za njihovo kasnije uključenje. Međutim, Velika Britanija je počela razmatrati želje lokalnih stanovnika. Iako su uzastopne južnoafričke vlade nastojale da teritoriji budu prebačeni pod njihovu nadležnost, Velika Britanija nastavila je odgađati; shodno tome, nikada se nije dogodilo. Izborom nacionalističke vlade 1948, koja je uspostavila [[apartheid]], i povlačenjem Južnoafričke Republike iz Commonwealtha 1961, nestala je svaka mogućnost pristanka Ujedinjenog Kraljevstva ili samih teritorija na inkorporaciju u JAR.<ref>{{Cite journal|last=Hayes|first=Frank|date=1980|title=South Africa's Departure from the Commonwealth, 1960-1961|journal=The International History Review|volume=2|issue=3|pages=453–484|doi=10.1080/07075332.1980.9640222|jstor=40105085|issn=0707-5332}}</ref> Širenje britanske središnje vlasti i evolucija plemenske vlade rezultirali su 1920. uspostavom dvaju savjetodavnih vijeća koja će predstavljati i Afrikance i Evropljane. Afričko vijeće sastojalo se od osam poglavica plemena Tswana i nekih izabranih članova.<ref name=EISA>{{cite web|url=http://www.eisa.org.za/WEP/botoverview4.htm |title=Botswana: Late British colonialism (1945–1966) |archive-url=https://web.archive.org/web/20120603024427/http://www.eisa.org.za/WEP/botoverview4.htm |archive-date=3. 6. 2012 |access-date=26. 8. 2016 |website=eisa.org}}</ref> Proglasi 1934. regulisali su plemensku vladavinu i ovlasti. Evropsko-afričko savjetodavno vijeće osnovano je 1951, a Ustavom iz 1961. osnovano je savjetodavno zakonodavno vijeće. ===Nezavisnost=== U junu 1964. Ujedinjeno Kraljevstvo prihvatilo je prijedloge za demokratsku samoupravu u Bocvani. Sjedište vlade preseljeno je 1965. iz Mahikenga u Južnoj Africi, u novoosnovani Gaborone, koji se nalazi u blizini bocvanske granice s Južnom Afrikom. Na temelju ustava iz 1965, zemlja je održala svoje prve opće izbore i stekla neovisnost 30. septembra 1966.<ref>{{cite web |url=http://www.britishempire.co.uk/article/fireworksatmidnight.htm |title=Fireworks at Midnight |website=Britishempire.co.uk |access-date=27. 10. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161103054412/http://www.britishempire.co.uk/article/fireworksatmidnight.htm |archive-date=3. 11. 2016 |url-status=live}}</ref> Seretse Khama, vođa pokreta za neovisnost i legitimni pretendent na vrhovno rukovodstvo poglavarstva Ngwato, izabran je za prvog predsjednika, a potom je dva puta ponovno biran. Predsjedništvo je prešlo na zasjedanje dopredsjednika Quetta Masirea, koji je i sam izabran 1984. i opet ponovno izabran 1989. i 1994. Masire se povukao s dužnosti 1998. Naslijedio ga je Festus Mogae, koji je pobijedio na izborima 1999. te opet 2004. Predsjedništvo je 2008. prešlo na Iana Khamu (sina prvog predsjednika), koji je bio Mogaeov potpredsjednik otkako je 1998. dao ostavku na mjesto zapovjednika Bocvanskih obrambenih snaga kako bi preuzeo ovu civilnu ulogu. Dugotrajni spor oko sjeverne granice s namibijskim pojasom Caprivi bio je predmet presude Međunarodnog suda u decembru 1999. Presudio je da otok Kasikili pripada Bocvani.<ref>{{cite web |url=http://www.southern-eagle.com/namibia/namgeninfo.html |title=Namibia General Information |publisher=Southern-eagle.com |date=21. 3. 1990 |access-date=21. 8. 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716112332/http://www.southern-eagle.com/namibia/namgeninfo.html |archive-date=16. 7. 2011 }}</ref> == Politika == Bocvana je najstarija demokratija na kontinentu. Ustav Bocvane štiti građane Bocvane i predstavlja njihova prava. Politika Bocvane odvija se u okviru višestranačke predstavničke demokratske republike, pri čemu je predsjednik Bocvane i šef države i šef vlade, a bira ga Parlament Bocvane, kojemu presdjednik i odgovara. Izvršnu vlast vrši Vlada. Zakonodavnu vlast imaju Vlada i Parlament Bocvane. Najnoviji, jedanaesti izbori, održani su 23. oktobra 2019. Bocvanska demokratska stranka dominira od proglašenja nezavisnosti sve do danas.<ref>https://www.reuters.com/article/us-botswana-election/botswanas-masisi-retains-presidency-as-bdp-wins-election-idUSKBN1X40KS</ref> ===Sudstvo=== Sudstvo je nezavisno o izvršnoj i zakonodavnoj vlasti.<ref>{{cite web|title=Botswana 1996 (rev. 2002)|url=https://www.constituteproject.org/constitution/Botswana_2002?lang=en|website=Constitute|access-date=9. 4. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150414180706/https://www.constituteproject.org/constitution/Botswana_2002?lang=en|archive-date=14. 4. 2015|url-status=live}}</ref> Bocvana je zauzela 30. mjesto od 167 država u Indeksu demokracije 2012.<ref name=index2012>{{cite web |url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf |title=Democracy index 2012: Democracy at a standstill |publisher=Economist Intelligence Unit |date=14. 3. 2013 |access-date=21. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140611085135/http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf |archive-date=11. 6. 2014 |url-status=live}}</ref> Prema Transparency International, Bocvana je najmanje korumpirana zemlja u Africi i nalazi se blizu Portugala i Južne Koreje.<ref>Transparency International [http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2008/cpi2008/cpi_2008_table 2008 Corruption Perception Index 2008] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090311002755/http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2008/cpi2008/cpi_2008_table |date=11. 3. 2009 }}. Retrieved 7–23–09.</ref> Sastoji se od tipičnog sudskog sustava lokalnih prekršajnih sudova, Višeg suda i Apelacijskog suda. Viši sud ima neograničenu izvornu nadležnost za saslušanje i utvrđivanje bilo kakvih kaznenih, građanskih ili ustavnih slučajeva prema bilo kojem zakonu. Žalbe može saslušati Apelacijski sud. Šef Višeg suda je Vrhovni sudac.<ref>{{cite web|url=http://www.justice.gov.bw/about%20us/background-judiciary|archive-url=https://web.archive.org/web/20150929023917/http://www.justice.gov.bw/about%20us/background-judiciary|url-status=dead|archive-date=29. 9. 2015|title=Administration of Justice|publisher=Republic of Botswana Administarion of Justice|access-date=4. 3. 2016}}</ref> Apelacijski sud je najviši i konačni sud u zemlji i bavi se žalbama Višeg suda i Industrijskog suda. Šef Apelacijskog suda je Sudac predsjednik. Suce imenuje predsjednik Bocvane na preporuku Komisije za pravosudne službe. '''Vrhovni suci''':<ref>{{cite news|url= http://www.olddailynews.gov.bw/cgi-bin/news.cgi?d=20120927|title= Efficient judicial system ensures justice|newspaper= Daily News|access-date= 4. 3. 2016|url-status= dead|archive-url= https://web.archive.org/web/20160305121224/http://www.olddailynews.gov.bw/cgi-bin/news.cgi?d=20120927|archive-date= 5. 3. 2016}}</ref> *1968–1971 John Richard Dendy-Young *1972–1975 Akinola Aguda *1975–1977 George O.L. Dyke *1977–1981 Robert John Hayfron-Benjamin *1981–1987 O'Brien Quinn *1987–1992 Livesey Luke *1992–1997 Moleleki Didwell Mokama *1997–2010 Julian Mukwesu Nganunu *2010–2018 Maruping Dibotelo *Sadašnji Terence Rannowane ===Vanjski odnosi i vojska=== [[File:2 BDF Air Wing C-130s 2008-09-12.jpg|thumb|left|2 BDF Air Wing C130 Hercules]] U vrijeme neovisnosti Bocvana nije imala oružane snage. Bocvanske obrambene snage (BDF) osnovane su 1977,<ref>[http://www.gov.bw/en/Ministries--Authorities/Ministries/State-President/Botswana-Defence-Force-BDF/About-the-BDF1/History-of-the-BDF/ Republic of Botswana – Government portal] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110706162757/http://www.gov.bw/en/Ministries--Authorities/Ministries/State-President/Botswana-Defence-Force-BDF/About-the-BDF1/History-of-the-BDF/ |date=6. 7. 2011 }}. Gov.bw. Retrieved on 27 October 2016.</ref> tek nakon što su [[Rodezija|rodezijska]] i južnoafrička vojska udarile protiv Zimbabvejske narodne revolucionarne vojske<ref>{{cite news | url=https://articles.latimes.com/1986-05-20/news/mn-6620_1_african-national-congress | work=Los Angeles Times | first=Michael | last=Parks | title=S. Africa Raids 3 Nearby Nations : Attacks Rebel Bases in Capitals of Zimbabwe, Zambia and Botswana | date=20. 5. 1986 | access-date=24. 11. 2011 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120111150242/http://articles.latimes.com/1986-05-20/news/mn-6620_1_african-national-congress | archive-date=11. 1. 2012 | url-status=live}}</ref> Predsjednik je vrhovni zapovjednik oružanih snaga i imenuje Vijeće odbrane, a BDF se trenutno sastoji od otprilike 60 000 vojnika. Bocvana je potpisala UN-ov sporazum o zabrani nuklearnog oružja 2019.<ref>{{Cite web |url=https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXVI-9&chapter=26&clang=_en |title=Chapter XXVI: Disarmament&nbsp;– No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons |publisher=United Nations Treaty Collection |date=7. 7. 2017}}</ref> Nakon političkih promjena u Južnoj Africi i regiji, misije BDF-a sve su se više fokusirale na sprječavanje krivolova, pripremu za katastrofe i međunarodno održavanje mira. [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjene Države]] dale su najveći doprinos razvoju BDF-a, a veliki dio njenog oficirskog zbora prošao je američku obuku. Vlada Bocvane dala je Sjedinjenim Državama dozvolu da istraže mogućnost uspostavljanja baze Afričkog zapovjedništva (AFRICOM) u zemlji.<ref>Pounds, Lance (14 December 2015) [http://www.africom.mil/media-room/article/27819/botswana-defence-force-u-s-army-leaders-meet-in-europe Botswana Defence Force, U.S. Army Leaders Meet in Europe] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170718193102/http://www.africom.mil/media-room/article/27819/botswana-defence-force-u-s-army-leaders-meet-in-europe |date=18. 7. 2017 }}. U.S. Army Africa</ref> ===Administrativne podjele=== <imagemap> File:Districts of Botswana (image map).svg|thumb|upright=1.1|Distrikti u Bocvani. poly 250 100 625 100 625 200 775 200 775 400 625 400 625 500 250 500 [[w:North-West District (Botswana)]] rect 900 75 650 200 [[w:Chobe District]] poly 800 225 900 225 1075 425 1075 600 1375 600 1075 850 900 850 650 500 650 400 800 425 [[w:Central District (Botswana)]] rect 1400 400 1075 600 [[w:North-East District (Botswana)]] poly 250 500 625 500 825 775 800 825 125 825 125 650 250 650 [[w:Ghanzi District]] rect 900 825 525 950 [[w:Kweneng District]] rect 1350 875 900 1025 [[w:Kgatleng District]] rect 550 825 100 1300 [[w:Kgalagadi District]] rect 850 1000 650 1150 [[w:Southern District (Botswana)]] rect 1110 1000 850 1150 [[w:South-East District (Botswana)]] </imagemap> Bocvana je podjeljena u deset distrikta ili okruga: *Južni distrikt *Jugoistočni distrikt *Kweneng distrikt *Kgatleng distrikt *Središnji distrikt *Sjeveroistočni distrikt *Ngamiland distrikt *Kgalagadi distrikt *Chobe distrikt *Ghanzi distrikt == Geografija == [[File:Botswana map of Köppen climate classification.svg|thumb|Karta Bocvane po Köppenovoj klimatskoj klasifikaciji.]] {{Karta sa gradovima Bocvane}} Nalazi se na jugu Afrike. Sa površinom od 581.730&nbsp;km² Bocvana je 48. država na svijetu po veličini, usporediva sa [[Francuska|Francuskom]], [[Madagaskar]]om ili [[Ukrajina|Ukrajinom]]. Nalazi se između 17° i 27° paralele u južnoj hemisferi, i između 20° i 30° meridijana istočno od [[Greenwich]]a. Reljef je planinski i prevladavaju visoravni. Dominira pustinja Kalahari, koja pokriva 70% države. Delta Okavangoa, jedna od najvećih delti na svijetu, nalazi se na sjeverozapadu. Makgadikgadi, veliki slani bazen, nalazi se na sjeveru zemlje. Riječni slijev rijeke Limpopo nalazi se djelimično u Bocvani, a njene pritoke Notwane, Bonwapitse, Mahalapye, Lotsane, Motloutse i Shashe nalaze se na istoku. Brana Gaborone, koja se nalazi na rijeci Notwane, snabdjeva glavni grad Gaborone vodom. Rijeka Chobe nalazi se na sjeveru i djeluje kao granica između Bocvane i Namibije. Klima je stepska, kontinentalna i poluekvatorijalna. ===Ekologija=== [[File:Cebras de Burchell (Equus quagga burchellii), vista aérea del delta del Okavango, Botsuana, 2018-08-01, DD 28.jpg|thumb|Zebre lutaju Okavangom]] Bocvana je vrlo bogata što se tiče staništa životinjskog svijeta. Osim pustinje i delte, mogu se naći travnate površine i savane gdje se mogu naći [[obični gnu]], [[antilope]] i ostali sisavci i ptice. Nacionalni park Chobe i rezervat prirode Moremi (u delti Okavangoa) popularne su turističke atrakcije. == Privreda == Dohodak po stanovništvu 1980te je iznosio 910$. U novije vrijeme se razvija rudarstvo. Zemljšte je slabog kvaliteta. Sve češće se vrši navodnjavanje. Uzgaja se: [[kukuruz]], [[pšenica]], [[ječam]]. Sve se više baziraju na proizvodnju ruda kojima su bogati: [[bakar]], [[mangan]], [[srebro]], [[zlato]], [[željezo]]. Industrija: prehrambena, kožna te proizvodnja dijamanata. Turizam se također razvija. == Stanovništvo == [[File:Bevölkerungspyramide Botswana 2016.png|thumb|right|Stanovništvo Bocvane 2016]] Najveća etnička grupa su Tswana, i čine 79% stanovništva. Sljedeća najveća skupina su Kalange sa 11% te [[Bušmeni]], koji čine 3%. Ostalih 7% sastoji se od nekoliko manjih lokalnih etničkih skupina te [[Indija]]ca i [[Evropljani|Evropljana]]. Neke od domorodačkih grupa su Shona, Bayei, Bambukushu, Basubia, Baherero i Bakgalagadi. Manjinu Indijaca u zemlji čine imigranti i potomci imigranata iz Indije koji su u Bocvani došli iz [[Mozambik]]a, [[Kenija|Kenije]], [[Mauricijus]]a i Južnoafričke Republike. Od 2000. pa nadalje, pogoršanjem gospodarskog stanja u Zimbabveu, broj imigranata iz te zemlje u Bocvani povećao se na desetine hiljada. Manje od 10.000 Bušmena još uvijek živi tradicionalnim (lovačkom-sakupljačkim) načinom života. Poseban izvještaj UN-a iz 2010. spominje gubitak teritorija kao glavni uzrok velikog broja problema s kojima se suočavaju domorodačke grupe u Bocvani, te kao najbolji primjer daje izbacivanje Bušmena iz Rezervata prirode središnjeg Kalaharija (CKGR).<ref>{{Cite web|title=Visit Central Kalahari Game Reserve In Botswana|url=https://kubwafive-safaris.com/visit-central-kalahari-game-reserve-in-botswana/|access-date=3. 10. 2020|website=Kubwa Five Safaris|language=en-GB}}</ref> ===Jezici=== Službeni jezik je engleski, ali je raširen i Tswana. Tswana pripada grupi Bantu jezika gdje se prefiksi koriste češće nego u drugim jezicima, kao npr. za obilježavanje imeničkih klasa. Naprimjer, prefiks Bo označava državu, Ba narod, Mo (jednu) osobu, a Se jezik - Botswana je država, Batswana ime naroda, Motswana jedan pripadnik tog naroda, a Setswana ime jezika. Osim Tswane pričaju se i Kalanga (sekalanga), Sarwa (sesarwa), Ndebele, Kgalagadi, Tswapong, !Xóõ, Yeyi, te u nekim područjima i Afrikaans. ===Religija=== Oko 77% stanovništva su kršćani. Anglikanci, metodisti, i Ujedinjena kongregacijska Crkva južne Afrike (UCCSA) čine većinu onih koji se izjašnjavaju kao kršćani. Prema popisu stanovništva iz 2001. ima i 5.000 muslimana (većinom iz Južne Azije), 3.000 [[Hinduizam|Hindusa]] te 700 pripadnika [[Baha'i|Baháʼí vjere]]. Oko 20% ne pripada nijednoj religiji. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} Setswana je riječ koja se odnosi na bogatu kulturu i tradicije svih grupa u Bocvani, ne samo Tswana grupe. Različita plemena imaju različite pozdrave, ali radi olakšane komunikacije između različitih grupa koristi se ili posebna vrsta rukovanja ili pozdrav "Dumelang" (zdravo, ćao) za koji nije potreban fizički kontakt. == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Botswana}} {{wikiatlas|Botswana}} * {{službeni sajt|http://www.gov.bw}} Vlade Bocvane * {{CIA World Factbook link|bc|Bocvana}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13040376 Bocvana] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=BW Bocvana] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Commonwealth}} [[Kategorija:Bocvana|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1966.]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] jgc931xyhe46u5crqft2n1lbrb94yny Benin 0 12921 3734226 3616803 2025-07-11T08:39:23Z Panasko 146730 3734226 wikitext text/x-wiki {{Drugo značenje}} {{Infokutija država | izvorno_ime = République du Bénin | zvanično_ime = Republika Benin | ime_genitiv = Benina | zastava = Flag of Benin.svg | grb = Coat of arms of Benin.svg | uzrečica = {{Unbulleted list|''Fraternité, Justice, Travail'' {{malo|(francuski)}}|{{malo|({{jez-bs|"Bratstvo, pravda, rad"}})}}}} | himna = "[[L'Aube Nouvelle]]"<center>[[Datoteka:L'Aube Nouvelle.ogg]]</center> | karta = Location Benin AU Africa.svg | glavni_grad = [[Porto-Novo]]<sup>a</sup> | glavni_grad_koordinate = {{coord|6|29|50|N|2|36|18|E|display=inline,title}} | najveći_grad = [[Cotonou]] | službeni_jezik = [[Francuski jezik|francuski]] | etničke_grupe = | državno_uređenje = | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Patrice Talon]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast = Vacant | nezavisnost = od [[Francuska|Francuske]] | nezavisnost_priznato = 1. august 1960. | površina = 114.763 | po_površini_na_svijetu = 100 | procenat_vode = 1,8 | stanovnika = 11.485.044 | stanovnika_godina = | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 82 | gustoća = 94,8 | po_broju_gustoće_na_svijetu = | bdp_ukupno = | bdp_godina = | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = | hdi = | hdi_godina = | hdi_nivo = | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = | gini_godina = | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[CFA franak]] (100 centima) | vremenska_zona = [[UTC]] +1 | najviša_tačka_ime = | najviša_tačka_metara = | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | internetski_nastavak = [[.bj]] | pozivni_broj = +229 | auto-oznaka = | ISO 3166 = [[ISO 3166-2:BJ|BJ]] | komentar = <sup>a</sup>[[Cotonou]] je sjedište vlade. }} '''Benin''' (francuski: '''République du Bénin'''), službeno '''Republika Benin''' i ranije Dahomej (1960 - 1975), država je u [[Zapadna Afrika|zapadnoj Africi]]. Graniči s [[Togo]]m na zapadu, [[Nigerija|Nigerijom]] na istoku, [[Burkina Faso|Burkinom Faso]] na sjeverozapadu i [[Niger]]om na sjeveroistoku. Većina stanovništva živi u [[Beninski zaliv|Beninskom zalivu]], dijelu [[Gvinejski zaliv|Gvinejskog zaliva]] u najsjevernijem tropskom dijelu [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]].<ref>{{Cite book|last=Hughes|first=R. H.|url=https://books.google.com/books?id=VLjafeXa3gMC|title=A Directory of African Wetlands|date=1992|publisher=IUCN|isbn=978-2-88032-949-5|language=en}}</ref> Glavni grad Benina je [[Porto-Novo]] ali sjedište vlade je u [[Cotonou]], najvećem gradu i ekonomskoj prijestolnici države. Benin se prostire na površini od 114.763&nbsp;km², a njegovo stanovništvo je 2018. procjenjeno je na otprilike 11,49 miliona. Benin je tropska nacija, visoko ovisna o poljoprivredi, a veliki je izvoznik pamuka i palminog ulja.<ref>{{Cite web|url=http://www.fao.org/isfp/country-information/benin/en/|title=FAO: Benin|last=|first=|date=24. 10. 2012|website=web.archive.org|publisher=|access-date=28. 10. 2020|archive-date=24. 10. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121024021730/http://www.fao.org/isfp/country-information/benin/en/|url-status=bot: unknown}}</ref> Službeni jezik Benina je [[Francuski jezik|francuski]], sa nekoliko autohtonih jezika kao što su fon jezici, bariba jezici, yoruba jezici i dendi jezici. Najveća vjerska skupina u Beninu je [[katoličanstvo]], a slijede [[islam]], vodun (koji se često naziva vudu izvan zemlje) i [[protestantizam]]. Benin je član [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]], [[Afrička unija|Afričke unije]], [[Ekonomska zajednica zapadnoafričkih država|Ekonomske zajednice zapadnoafričkih država]], [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske saradnje]], [[Južnoatlantska zona mira i saradnje|Južnoatlantske zone mira i saradnje]], [[La Francophonie]] te [[Zajednica država Sahela i Sahare|Zajednice država Sahela i Sahare]]. == Etimologija == Tokom kolonijalnog perioda i nezavisnosti, država je bila poznata kao Dahomej. Dana 30. novembra 1975. preimenovana je u Benin<ref>{{Cite book|last=Lea|first=David|url=https://books.google.com/books?id=ROR1xreEJTsC|title=A Political Chronology of Africa|last2=Rowe|first2=Annamarie|publisher=Taylor & Francis|year=2001|isbn=978-1-85743-116-2|location=|pages=33}}</ref> po zaljevu na kojem se nalazi, [[Beninski zaljev|Beninskom zaljevu]]. Sama riječ "Benin" nastala je jer su portugalski kolonizatori krivo izgovarali grad Ubinu (današnji Benin City).<ref>{{Cite web|url=https://chiscotransport.com.ng/Places/benin|title=Explore Benin|website=chiscotransport.com.ng|access-date=11. 6. 2020|archive-date=16. 9. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200916171328/https://chiscotransport.com.ng/Places/benin|url-status=dead}}</ref> Novo ime, Benin, izabrano je zbog svoje neutralnosti. == Historija == {{Glavni|Historija Benina}} O ranoj historiji Benina se malo zna. Od 17. do 19. stoljeća, glavne političke jedinice na tom području bile su [[Kraljevina Dahomej]], gradska država [[Porto-Novo]] i veliko područje s mnogo različitih država na sjeveru. Ova regija se još od 17. stoljeća naziva "Obala robova" zbog velikog broja robova koji su poslani u [[Novi svijet]] tokom kolonijalnog perioda. Nakon što je ropstvo ukinuto, Francuska je preuzela zemlju i preimenovala ju u [[Francuski Dahomej]]. Godine 1960. Dahomej je stekao potpunu nezavisnost od Francuske. Suverena država od tada ima burnu historiju s mnogo različitih demokratskih i vojnih vlada i udara. Komunistička država, [[Narodna Republika Benin]] postojala je od 1975. do 1990. Godine 1991. zamijenila ju je trenutna višestranačka Republika Benin.<ref name="Ibp Usa p85">''Ibp Usa. Global Logistics Assessments Reports Handbook: Strategic Transportation and Customs Information for Selected Countries'', p. 85. Int'l Business Publications, 2008. {{ISBN|0-7397-6603-1}}</ref> === Prekolonijalna historija === [[Datoteka:Kingdom of Dahomy-1793.jpg|thumb|lijevo|Karta [[Kraljevina Dahomej|Kraljevine Dahomej]] 1793.]] Sadašnja država Benin spaja tri područja koja su imala izrazito drukčije političke sisteme prije francuske kolonizacije. Prije 1700. postojalo je nekoliko važnih gradskih država uzduž obale (uglavnom od etničke grupe [[Aja (narod)|Aja]], ali također naroda [[Yoruba (narod)|Yoruba]] i [[Gbe (narod)|Gbe]]) i dosta plemenskih regija od naroda [[Bariba (narod)|Bariba]], [[Mahi (narod)|Mahi]], [[Gdevi (narod)|Gdevi]] i [[Kabye (narod)|Kabye]]. [[Carstvo Oyo]], koje se nalazilo pretežno istočno od današnjeg Benina, bilo je najznačajnija vojna sila u regiji. Redovno je sprovodilo racije i zahtijevalo poreze od obalnih kraljevstava i plemenskih regija.<ref>{{Cite book|last=Bay|first=Edna|title=Wives of the Leopard: Gender, Politics, and Culture in the Kingdom of Dahomey.|url=https://archive.org/details/wivesofleopardge0000baye|publisher=University of Virginia Press.|year=1998|isbn=|location=|pages=}}</ref> Situacija se promijenila u 1600-tim i početkom 1700-tih, jer je [[Kraljevina Dahomej]], osnovana na visoravni Abomey, koju je uglavnom nastanjivao narod [[Fon (narod)|Fon]], počela preuzimati područja uzduž obale.<ref>{{Cite book|last=Akinjogbin|first=I.A.|title=Dahomey and Its Neighbors: 1708–1818.|publisher=Cambridge University|year=1967|isbn=|location=|pages=}}</ref> Godine 1727. kralj [[Agaja]] iz Kraljevine Dahomej osvojio je primorske gradove [[Allada]] i [[Ouidah|Whydah]], ali je obvezan plaćanja danka [[Carstvo Oyo|Carstvu Oyo]] te nije mogao direktno napasti saveznički grad carstva, [[Porto-Novo]].<ref>{{Cite book|last=Law|first=Robin|title="Dahomey and the Slave Trade: Reflections on the Historiography of the Rise of Dahomey".|publisher=The Journal of African History.|year=1986|isbn=|location=|pages=237—267}}</ref> Uspon kraljevine Dahomej, suparništvo između kraljevstva i grada Porto-Novo i plemenska politika u sjevernom području nastavil su se kroz kolonijalna i postkolonijalna razdoblja.<ref>{{Cite journal|last=|first=|date=2005|title="Party Politics and Different Paths to Democratic Transitions: A Comparison of Benin and Senegal"|url=https://zenodo.org/record/897004/files/article.pdf|journal=Party Politics|publisher=St|pages=471-493|doi=|access-date=17. 7. 2020}}</ref> Kraljevina Dahomej je bila poznata po svojoj kulturi i tradiciji. Mladi dječaci su od najranije dobi služili starijim vojnicima i učili vojne običaje,<ref>{{Cite book|last=Harms|first=Robert W.|url=https://books.google.com/books?id=0YILMba_EnoC|title=The Diligent: A Voyage Through the Worlds of the Slave Trade|publisher=Basic Books|year=2002|isbn=978-0-465-02872-6|location=|pages=172|access-date=17. 7. 2020|archive-date=9. 5. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160509061636/https://books.google.com/books?id=0YILMba_EnoC|url-status=dead}}</ref> a posebno je bila poznata elitna jedinica žena "Ahosi" ("naše majke"), koje su evropski istraživači nazivali "[[Dahomejske Amazonke|Dahomejskim Amazonkama]]", zemlja je uživala nadimak "crna Sparta" u tom periodu.<ref>{{Cite book|last=Alpern|first=Stanley B.|url=https://books.google.com/books?id=Fdtg4e5_WoIC|title=Amazons of Black Sparta: The Women Warriors of Dahomey|publisher=C. Hurst & Co. Publishers|year=1998|isbn=978-1-85065-362-2|location=|pages=37}}</ref> === Kolonijalni period i preprodaja robljem === Kraljevi Dahomeja su prodavali svoje zarobljenike u [[Atlantska trgovina robljem|Atlantsku trgovinu robljem]].<ref>{{Cite web|url=http://dx.doi.org/10.1037/e571512006-018|title=Wachovia Apologizes for Historical Ties to Slavery Companies|last=|first=|date=2005|website=PsycEXTRA Dataset|publisher=|access-date=22. 8. 2020}}</ref> Zarobljenike su često ubijali na ceremoniji poznatoj kao [[Dahomejski godišnji običaji]]. Oko 1750, kralj Dahomeja je zarađivao otprilike 250.000 £ godišnje prodajom afričkih zarobljenika preprodavačima robljem.<ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/9chapter2.shtml|title=The Story of Africa{{!}} BBC World Service|website=www.bbc.co.uk|access-date=22. 8. 2020}}</ref> Iako se čini da su se kraljevi Dahomeja u početku upirali trgovini robljem, ona je cvjetala u regiji Dahomej skoro 300 godina, počevši od 1472. trgovinskim sporazumom s portugalskim trgovcima, a područje je nazvano "[[Obala robova]]". Sudski protokoli, koji su zahtijevali da se dijelu ratnih zarobljenika iz mnogih bitaka odrube glave, smanjili su broj robova koji su izvezeni iz tog područja. Broj se kretao od 102.000 ljudi po deceniji u 1780-ima na 24.000 po deceniji do 1860-ih.<ref>{{Cite book|last=Manning|first=Patrick|title=Slavery, Colonialism and Economic Growth in Dahomey, 1640–1960|url=https://archive.org/details/slaverycoloniali0000mann|publisher=Cambridge University Press|year=1982|isbn=|location=London|pages=}}</ref> Pad je dijelom posljedica [[Zakon o trgovini robljem 1807.|Zakona o trgovini robljem iz 1807.]] kojim je Britanija zabranila Atlantsku trgovinu robljem 1808, a slijedile su joj i druge zemlje. Ovaj pad se je nastavio sve do 1885, kada je posljedni brod robova isplovio s obale današnjeg Benina i krenuo prema [[Brazil]]u u Južnoj Americi, koji je još trebao ukinuti ropstvo. Ime glavnog grada [[Porto-Novo]] portugalskog je porijekla, a znači "Nova luka". Prvobitno je osnovan kao luka za trgovinu robljem. == Geografija == {{Glavni|Geografija Benina}} Površina Benina iznosi 114.620&nbsp;km<sup>2</sup> i ima oko 11,49 miliona stanovnika. Zemlja je izdužena u smjeru sjever-jug između rijeke [[Niger (rijeka)|Niger]] i Beninskog zaljeva. [[Reljef (geografija)|Reljef]] Benina je uglavnom ravan ili brežuljkast, a [[klima]] tropska. Najviši vrh je Mont Sokbaro, 658 m. Većina stanovnika živi u obalnim nizinama na jugu gdje se nalaze i veći gradovi među kojima se ističu [[Cotonou]] (najveći u državi) i službena prijestolnica [[Porto-Novo]]. Sjever zemlje čine [[savana|savane]] i sušne uzvisine.{{Karta sa gradovima Benina}} == Privreda == Beninska privreda je slabo razvijeno i temelji se na poljoprivredi za vlastitu potrošnju i uzgoju [[pamuk]]a, [[kokos]]a, [[Kahva|kafe]], [[banana|banane]], [[kukuruz]]a i [[kikiriki]]ja. Rudno bogatstvo čine: [[dijamant]], [[zlato]], [[hrom]] i [[nafta]]. [[Bruto domaći proizvod|BDP]] je u 2004. bio oko 1.200 [[američki dolar|USD]] po stanovniku, mjereno po PPP-u. == Vlada == Novi predsjednik Republike Benin, dr. [[Boni Yayi]], zvanično je inauguriran u prijestolnici [[Porto-Novo]] 6. aprila 2006. Novi predsjednik koji zagovara „kooperativnu i solidarnu republiku“ je u svom nastupnom govoru podvukao četiri prioritetna zadatka koja će pokušati riješiti za vrijeme svog mandata. To su: # razvoj ljudskih potencijala # vlada u dogovoru s narodom # razvoj poduzetničkog duha # izgradnja infrastrukture. Bivši predsjednik zapadnoafričke banke za razvoj (BOAD) je izabran za predsjednika republke u drugom krugu izbora 5. marta 2006. prilikom kojeg je dobio 74,51 % glasova, dok je njegov protivnik (Adrien Houngbédji) sakupio 25,49 % glasova Nezavisni kandidat Yayi, nasljednik Mathieua Kérékoua je obećao da će Benin dostići godišnju stopu rasta od više od 10% (trenutno 5%) i da će Benin pod njegovom upravom postati najveći proizvođač pamuka u zapadnoj [[Afrika|Africi]] već od žetve 2006-2007. == Političke podjele == Nova administrativna podjela zemlje je stupila na snagu 15. januara 1999. Prije stupanja na snagu ove nove organizacije, [[Zemlja (država)|zemlja]] je po [[zakon]]u iz 1958. bila podijeljena u šest provincija: # Atakora # Borgou # Zou # Mono # Ouémé # Atlantik. Po novoj podjeli, Benin je podijeljen u dvanaest departmana i 77 općina. [[Datoteka:Benin departments named.png|mini|Mapa departmana]] {| border="0" |----- | align="left" | {| {{prettytable}} |----- bgcolor="#DDDDDD" ! Departman ! Glavni grad |----- |[[Alibori]] |[[Kandi (Benin)|Kandi]] |----- |[[Atakora]] |[[Natitingou]] |----- |[[Atlantique (Benin)|Atlantique]] |[[Ouidah]] |----- |[[Borgou]] |[[Parakou]] |----- |[[Collines]] |[[Savalou]] |----- |[[Couffo]] |[[Dogbo-Tota]] |----- |[[Donga]] |[[Djougou]] |----- |[[Littoral (Benin)|Littoral]] |[[Cotonou]] |----- |[[Mono (Benin)|Mono]] |[[Lokossa]] |----- |[[Ouémé]] |[[Porto Novo]] |----- |[[Plateau (Benin)|Plateau]] |[[Sakété]] |----- |[[Zou]] |[[Abomey]]<br /> |} |} == Privreda == Većina privrede je ovisna o [[Poljoprivreda|poljoprivredi]], proizvodnji [[pamuk]]a i regionalnoj trgovini. Pamuk je zaslužan za oko 40% BDP i 80% ukupnog službenog [[izvoz]]a.<ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/6761.htm|title=Background Note: Benin|date=3. 2. 2010|publisher=State.gov|access-date=2. 5. 2010}}</ref> Službena valuta u Beninu je [[CFA franak]] koji je vezan za [[euro]]. Privreda Benina je imala rast od 5,1 i 5,7% u 2008. i 2009. Glavni pokretač rasta je poljoprivredni sektor, a pamuk glavni izvozni proizvod. Uslužni sektor je zbog geografske lokacije Benina važan dio razvoja i čini značajan dio BDP-a, a to se posebno odnosi na [[Trgovina|trgovinu]], [[transport]] i [[turizam]].<ref>{{cite web|url=http://www.mfw4a.org/benin/benin-financial-sector-profile.html|title=Benin: Financial Sector profile|archive-url=https://web.archive.org/web/20110513105544/http://www.mfw4a.org/benin/benin-financial-sector-profile.html|archive-date=13. 5. 2011|url-status=bot: unknown|access-date=30. 11. 2010}}. MFW4A.org</ref> == Demografija == U Beninu živi 11.485.000 ljudi, a većina stanovništva živi na jugu zemlje. Stanovništvo je uglavnom mlado, i [[očekivani životni vijek]] je 62 godine.<ref name="CIA">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bn.html Benin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150918224251/https://www.cia.gov/library/publications//the-world-factbook/geos/bn.html |date=18. 9. 2015 }}. CIA World Factbook</ref> Oko 42 različitih etničkih grupa živi u državi, među njima grupe [[Yoruba]] na jugoistoku, [[Dendi]] u sjevernom i centralnom dijelu države, [[Bariba]] i [[Fula]] na sjeveroistoku, [[Betammaribe]] i [[Soba]] u planinama [[Atakora|Atakore]], [[Fon]] na prostorima [[Abomey]]a u centralnom dijelu juga, i grupe [[Mina (etnička grupa)|Mina]], [[Xueda]] i [[Aja (etnička grupa)|Aja]] koje žive na obalama.<ref name="bn">[https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/6761.htm "Background Note: Benin"] . U.S. Department of State (June 2008). {{PD-notice}}</ref> U skorijim migracijama naselile su se i druge afričke grupe, a među njima najbrojniji su [[Nigerijci]], [[Togoanci]] i [[Malijci]].<ref name="worldpopulationreview.com">{{cite web|url=https://worldpopulationreview.com/countries/benin-population/|title=Benin Population|website=worldpopulationreview.com}}</ref> Postoje i jake zajednice Libanonaca i Indijaca koje se bave trgovinom i biznisom.<ref name="worldpopulationreview.com" /> === Narodi === Najbrojnija skupina je [[Fon (narod)|Fon]], koje prate Yoruba grupe (1,2 miliona), Aja (600.000), Bariba (460.000), Ayizo (330.000), Fulani (310.000, i Gun (240.000). === Jezici === Službeni jezik je [[Francuski jezik|francuski]] koji se više govori u urbanim, a manje u ruralnim predjelima. Pismenost kod odraslih muškaraca iznosi 52,2% a kod odraslih žena 23,6%. Postoji više različitih etnolingvističkih grupa u Beninu koje spadaju u tri afričke jezičke familije: [[Nigersko-kongoanski jezici]], [[Nilsko-saharski jezici]], i [[afroazijski jezici]]. Nilsko-saharski se ogleda u [[dendi jezik]]u koji se nekada govorio u [[Songajsko carstvo|Songajskom carstvu,]] a danas se govori većinom u slivu rijeke [[Niger (rijeka)|Niger]], a u muslimanskim predjelima služi kao lingua franca. Nigersko-kongoanski jezici su predstavljeni kroz pet grupa: * [[Mande jezik]] kojim se služi narod [[Boko (narod)|Boko]] * [[Sengembianski jezik]] pričaju nomadski [[Fulani]] koji su raštrkani širom sjeveroistočnog dijela zemlje. * [[Benue-kongoanski jezici]] kojim se služi grupa [[Yoruba]] * Gur jezici koji se govore među Bariba narodu. * [[Kwa jezici]], a posebno [[Gbe jezici]] kojim se služi narod [[Tado]] u južnim i centralnim predjelima. === Religija === Postoji više religija u Beninu. [[Tradicionalne afričke religije]] su rasprostranjene i praktikuje ih oko 50% stanovništva. [[Arapi|Arapski]] trgovci su prvi donijeli [[Islam]] na sjeveru i širili ga među etničkom grupom Yoruba. [[Evropski misionari]] su [[kršćanstvo]] predstavili na južnim i centralnim dijelovima Benina. Oko 30% stanovništva su kršćani, a 20% su [[musliman]]i. Neki muslimani i kršćani i dalje praktikuju tradicionalne afričke religije, mada se nominalno izjašnjavaju kao pripadnici tih religija. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Benin}} {{wikiatlas|Benin}} * {{službeni sajt|http://www.gouv.bj}} Vlade Republike Benin * [http://www.pendjari.net/ Nacionalni park Pendjari u Beninu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070223053507/http://www.pendjari.net/ |date=23. 2. 2007 }} * {{CIA World Factbook link|bn|Benin}} * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/country_profiles/1064527.stm Benin] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Benin|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Wikipedia:Projekti/Projekt "Afričke države"]] j086a7jn4ofymgyaycectdq1ywjvhtn Mali 0 12938 3734193 3539335 2025-07-11T06:55:32Z Panasko 146730 3734193 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =République du Mali| zvanično_ime =Republika Mali| ime_genitiv =Malija| zastava =Flag of Mali.svg| grb =Coat of arms of Mali.svg| mapa =LocationMali.png| službeni_jezik =[[Francuski jezik|francuski]], [[Bambara jezik|bambara]] <small>(nije služben, široko se koristi)</small>| glavni_grad =[[Bamako]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Assimi Goïta]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Choguel Kokalla Maïga]]| po_površini_na_svijetu =24.| površina =1.240.192| procenat_vode =1,6| po_broju_stanovnika_na_svijetu =73.| stanovnika =11.995.402| gustoća =11| nezavisnost =Od [[Francuska|Francuske]] [[22. septembar|22. septembra]] [[1960]].| valuta =[[CFA franak]] (100 centima)| vremenska_zona =UTC +0| himna ="[[Pour l'Afrique et pour toi, Mali]]"| internetski_nastavak =[[.ml]]| pozivni_broj =223| |}} '''Republika Mali''' ([[francuski jezik|fr.]] ''République du Mali'') jest država u [[Zapadna Afrika|zapadnoj Africi]]. Po površini je sedma zemlja Afrike, a graniči sa [[Alžir]]om na sjeveru, [[Niger]]om na istoku, [[Burkina Faso|Burkinom Faso]] i [[Obala Slonovače|Obalom Slonovače]] na jugu, [[Gvineja|Gvinejom]] na jugozapadu i [[Senegal]]om i [[Mauritanija|Mauritanijom]] na zapadu. Glavni grad Malija je [[Bamako]]. Sastoji se od osam regiona. Granica Malija na sjeveru ulazi duboko u [[Sahara|Saharu]], dok kroz južne dijelove zemlje, gdje se nalazi većina stanovništva, protiču rijeke [[Niger (rijeka)|Niger]] i [[Senegal (rijeka)|Senegal]]. Privredna struktura se uglavnom oslanja na poljoprivredu i ribarstvo. Mali posjeduje rudna bogatstva u vidu ruda [[uranij]]a, [[zlato|zlata]] i [[so]]li. Smatra se da je Mali jedna od najsiromašnijih zemalja svijeta, po podacima [[Međunarodni monetarni fond|MMF]]-a bruto nacionalni dohodak po glavi stanovnika iznosi 531 [[američki dolar]].<ref name="imforg" /> Teritorija današnjeg Malija je nekad bila dio tri zapadnoafrička carstva koja su kontrolisala karavanske puteve preko Sahare: carstvo Gane, [[Malijsko carstvo]] (po kojem je zemlja i dobila ime) i carstvo Songai. Krajem [[19. vijek]]a, Mali pada pod francusku kolonijalnu vlast kao dio francuskog [[Sudan]]a. Zajedno sa Senegalom stječe nezavisnost [[1959.]] godine kao Federacija Mali. Godinu kasnije, Federacija Mali postaje nezavisna republika Mali. Nakon dugog perioda jednopartijske političke vlasti, nakon državnog udara 1991, usvojen je novi [[ustav]] zemlje te država uređena po demokratskim višepartijskim principima. == Etimologija == Ime ''Mali'' je preuzeto od imena [[Malijsko carstvo|Malijskog carstva]]. Ime znači "mjesto u kojem živi kralj"<ref>{{Cite book|last=Wolny|first=Philip|url=https://www.worldcat.org/oclc/868286240|title=Discovering the Empire of Mali|date=2014|publisher=Rosen Publishing|isbn=978-1-4777-1889-6|edition=Prvo|location=New York, NY|oclc=868286240}}</ref> i nosi konotaciju snage.<ref>{{Cite book|last=Sasnett|first=Martena Tenney|url=http://archive.org/details/educationalsyste0000sasn|title=Educational systems of Africa; interpretations for use in the evaluation of academic credentials|date=1967|publisher=Berkeley, University of California Press|others=Internet Archive}}</ref> [[Gvineja|Gvinejski]] pisac [[Djibril Niane]] u "''Sundiata: An Epic of Old Mali''" sugerira da nije nemoguće da je Mali ime dobio jedan od glavnih gradova careva. [[Maroko|Marokanski]] putnik iz 14. stoljeća Ibn Battuta izvijestio je da se glavni grad Malijskog carstva zvao Mali.<ref>{{Cite book|last=Imperato|first=Pascal James|url=https://www.worldcat.org/oclc/263921697|title=Historical dictionary of Mali|date=2008|publisher=Scarecrow Press|others=Gavin H. Imperato|isbn=978-0-8108-6402-3|edition=Četvrto|location=Lanham, Md.|oclc=263921697}}</ref> Jedna tradicija iz Mandinke govori da se legendarni prvi car Sundiata Keita promijenio u nilskog konja nakon svoje smrti u rijeci Sankarani i da je moguće pronaći sela na području ove rijeke, nazvane "stari Mali", koja za svoj naziv imaju Mali. Studija o malijskim poslovicama zabilježila je da u starom Maliju postoji selo zvano Malikoma, što znači "Novi Mali", te da je Mali ranije mogao biti ime grada.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://ugspace.ug.edu.gh/bitstream/handle/123456789/8845/A%20Study%20of%20Proverbs%20in%20Things%20Fall%20Apart%20and%20Sundiata;%20An%20Epic%20of%20Old%20Mali%20(Sundiata)%20-%202014.pdf;jsessionid=AFB89EA29542A5039C66BD5B84D2A465?sequence=1|title=A STUDY OF PROVERBS IN THINGS FALL APART AND SUNDIATA: AN EPIC OF OLD MALI (SUNDIATA)|access-date=25. 6. 2021|archive-date=25. 6. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210625150049/http://ugspace.ug.edu.gh/bitstream/handle/123456789/8845/A%20Study%20of%20Proverbs%20in%20Things%20Fall%20Apart%20and%20Sundiata%3B%20An%20Epic%20of%20Old%20Mali%20%28Sundiata%29%20-%202014.pdf%3Bjsessionid%3DAFB89EA29542A5039C66BD5B84D2A465?sequence=1|url-status=dead}}</ref> Druga teorija sugerira da je ''Mali'' fulanski izgovor imena naroda Mande.<ref>{{Cite book|last=De Graft-Johnson|first=John Coleman|url=https://www.worldcat.org/oclc/14438727|title=African glory : the story of vanished Negro civilizations|date=1986|publisher=Black Classic Press|isbn=0-933121-02-4|location=Baltimore, MD|oclc=14438727}}</ref><ref>{{Cite book|last=Fyle|first=C. Magbaily|url=https://www.worldcat.org/oclc/41476842|title=Introduction to the history of African civilization|date=1999|publisher=University Press of America|isbn=0-7618-1456-6|location=Lanham, Md.|oclc=41476842}}</ref> Predlaže se da je zvučni pomak doveo do promjene, pri čemu se u Fulaniju alveolarni segment / nd / pomiče na / l /, a terminalni samoglasnik denaalizira i podiže, što dovodi do toga da se "Manden" prebacuje na /mali/.<ref name=":0" /> == Historija == Mali je ranije bio dio tri čuvena carstva koja su kontrolisala trgovinu zlatom, soli i drugim traženim robama po cijeloj Zapadnoj Africi. Ova sahelska kraljevstva nisu imala ni tačno utvrđene geopolitičke granice niti su imale jasno definisane etničke pripadnosti. Najstarijim od njih, carstvom Gane, dominirali su plemena Soninke, naroda koji je govorio Mande jezikom. Ovo carstvo se proširilo po cijeloj Zapadnoj Africi od [[8. vijek]]a do [[1078]], kada ga osvajaju Arapi. (Almoravidi) [[Datoteka:MALI empire map.PNG|Malijsko carstvo na svom vrhuncu|mini|lijevo]] Kasnije Malijsko carstvo, formirano je oko gornjeg toka rijeke Niger a svoj vrhunac je doživjelo u [[14. vijek]]u. Pod vlašću tog carstva bili su antički gradovi [[Djenné]] i [[Timbuktu]], kao središta trgovine i [[islam]]a u Sahari. Kasnije moć carstva opada zbog unutrašnjih intriga, da bi ga naslijedilo carstvo Songai. Narod Songai je porijekom iz današnje sjeverozapadne [[Nigerija|Nigerije]]. Dugo vremena su bili pod vlašću Malijskog carstva, a nakon što je carstvo upalo u krizu u toku 14. vijeka, stječu nezavisnost da bi se postepeno proširili na cijelu teritoriju istočnog dijela Malijskog carstva. Carstvo Songai je postepeno nestalo uslijed invazije [[Berberi|berberskih plemena]] [[1591.]] godine. Pad carstva je značilo i kolaps dominacije ove regije u ulozi posrednika u trgovini preko Sahare, jer evropske zemlje postepeno uspostavljaju morske rute u nastojanjima istraživanja [[Afrika|Afrike]] te karavanska trgovina gubi na značaju. U kolonijalnom periodu, Mali pada pod kontrolu [[Francuska|Francuske]] krajem 19. vijeka. Već [[1905]], većina teritorije Malija je pod čvrstom kontrolom Francuza, kao sastavni dio francuskog Sudana. Početkom 1959, Mali (tada Sudanska republika) i Senegal se ujedinjuju i stječu nezavisnost od Francuske [[20. juni|20. juna]] [[1960.]] kao Federacija Mali. [[Senegal]] se povlači iz Federacije u augustu iste godine, što omogućuje Maliju da osnuje nezavisnu državu Mali 22. septembra 1960. Prvi izabrani predsjednik Malija bio je [[Modibo Keïta]]. Keïta veoma brzo osniva državu sa jednopartijskim sistemom, [[socijalizam|socijalističke]] orjentacije sa čvrstim vezama sa istokom, primjenjujući ekstenzivnu nacionalizaciju privrednih resursa. U novembru [[1968.]] Keïtin režim je srušen u vojnom državnom udaru koji je vodio [[Moussa Traoré]]. Vojni režim, sa Traoréom kao predsjednikom, pokušao je da reformiše privredu zemlje. Međutim, njegovi pokušaji su bili oslabljeni brojim političkim previranjima između 1968. i 1974. te ogromnom sušom. Traoréov režim se suočio sa velikim studentskim nemirima kasnih [[1970te|1970tih]], kada su tri puta pokušani državni udari. Usprkos tome, Traoré je zadržao vlast te represijama gušio sve pobune do kraja [[1980te|1980ih]]. Vlada se trudila da sprovede određene ekonomske reforme ali je stanovništvo i dalje bilo veoma nezadovoljno. Zbog stalnih zahtjeva za višestranačkom demokratijom, Traoré napokon dopušta ograničene političke slobode, ali odbija da uvede potpuno slobodnu višestranačku demokratiju. U 1990im nastavljeni su pokreti i akcije opozicije koji će dovesti do etničkog naselja na sjeveru zemlje i povratka mnogih Tuarega u zemlju. Protesti protiv vlade su doveli do državnog udara [[1991]], te je uspostavljena prijelazna vlada i donesen novi ustav. Sljedeće godine, održani su prvi [[demokratija|demokratski]] višestranački izbori, a prvi demokratski izabrani predsjednik bio je [[Alpha Oumar Konaré]]. Nakon što je Konaré osvojio i svoj drugi mandat [[1997.]] godine, počeo se snažno zalagati za političke i ekonomske reforme i borbu protiv korupcije. Na izborima [[2002]], zamijenio ga je [[Amadou Toumani Touré]], bivši predsjednik<ref name="coup"/> i general u penziji, koji je bio vođa vojnog dijela pobune [[1991]] godine. U aprilu 2012. desila se pobuna Tuarega, koji su osnovali državu [[Azawad]], i praktično odvojili od Malija<ref name="odvajanje"/>. == Politika == U martu 2012. je sa vlasti zbačen državnim udarom predsjednik Toure. === Političke podjele === [[Datoteka:Mali Regions.png|desno|300px|Regioni Malija]] Mali je podijeljen na osam regiona (''régions'') i jedan distrikt. Na čelu regiona se nalaze guverneri. Pošto je svaki region Malija relativno velika oblast, kao podjedinice uprave, formirano je 49 okruga (''cercles'') i 288 arondismana (''arrondissement'').<ref name="haverf" /> Na čelu arondismana se nalazi načelnik i izabrani predstavnici grada. Regioni i distrikti Malija su: * [[Region Gao|Gao]] * [[Region Kayes|Kayes]] * [[Region Kidal|Kidal]] * [[Region Koulikoro|Koulikoro]] * [[Region Mopti|Mopti]] * [[Region Ségou|Ségou]] * [[Region Sikasso|Sikasso]] * [[Region Tombouctou|Tombouctou]] (Timbuktu) * [[Bamako|Bamako (distrikt i glavni grad)]] == Geografija == [[Datoteka:Mali sat.png|Satelitska slika Malija|mini]] [[Datoteka:Hand der Fatima.jpg|lijevo|Panorama u [[Hombori]]ju|mini]] Mali ne izlazi na more. Sa površinom od 1.240.000&nbsp;km<sup>2</sup>, nalazi se na 24. mjestu najvećih država svijeta, odnosno preko 24 puta veći od [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]]. Najvećim dijelom zemlja leži u južnoj [[Sahara|Sahari]], iz koje dolazi suh i vruć vjetar tokom sušne sezone. Dalje na jugu, Mali se proteže na jugozapad u suptopsko područje [[Sahel]]a sve do zone Sudanske [[savana|savane]]. Najvećim dijelom, Mali je veoma ravničarska zemlja, uzdižući se uglavnom na sjeveru u blage planine prekrivene [[pijesak|pijeskom]]. Klima Malija se proteže od suptropske na jugu do pustinje na sjeveru. Količine padavina u nekim dijelovima zemlje su ekstremno niske. Suše su veoma česte. Od kraja juna do početka decembra je kišna sezona. U toku ovog perioda plavljenja rijeke Niger su česta pojava. Zemlja ima značajnije zalihe prirodnih resursa, naročito zlata, [[uranij]]a, [[fosfati|fosfata]], [[kaolinit]]a, soli i krečnjaka. Mali se susreće sa nizom klimatskih izazova, uključujući desertifikaciju, deforestaciju, eroziju tla i neadekvatnu opskrbu pitkom vodom. == Privreda == [[Datoteka:Kati market street (and Amadu).jpg|mini|desno|Tržnica u [[Kati]]]] Po podacima [[CIA]], Mali je jedna od najsiromašnijih zemalja svijeta.<ref name="CIA" /> Prosječna godišnja zarada radnika se kreće oko 1.500 US$. U periodu od [[1992.]] do [[1995]], vlada je primjenjivala program privrednog oporavka koji je doveo do određenog privrednog rasta i smanjivanja finansijske neravnoteže. Poboljašnje ekonomskih prilika omogućilo je Maliju da se priključi [[Svjetska trgovačka organizacija|Svjetskoj trgovačkoj organizaciji]] (WTO) [[31. maj]]a [[1995.]].<ref name="state" /> Povećan je bruto nacionalni proizvod (BNP) sa 3,4 milijarde US$ u [[2002]], na 5,8 milijardi US$ u [[2005]] godini, što odgovara prosječnoj godišnjoj stopi rasta od 17,6%.<ref name="state" /> Glavna privredna grana Malija je [[poljoprivreda]]. Najveći izvoz ostvaruje se proizvodnjom [[pamuk]]a, koji se izvozi preko Senagala i Obale Slonovače.<ref name="hopeg" /> Godišnja proizvodnja pamuka 2002. iznosila je 620.000 tona, ali je cijena pamuka 2003. značajno opala. Pored pamuka, Mali proizvodi još mnogo [[riža|riže]], [[kukuruz]]a, [[povrće|povrća]] i [[duhan (proizvod)|duhana]]. U ukupnom izvozu zemlje, poljoprivredni proizvodi, zlato i stočne prerađevine čine preko 80%. Procjenjuje se da oko 80% radne snage Malija radi u oblasti poljoprivrede dok 15% radi u sektoru usluga. Problem predstavljaju sezonska kolebanja u stopi nezaposlenosti, uzrokovana sezonskim potrebama u poljoprivredi. == Stanovništvo == Prema podacima CIA u julu 2007,<ref name="CIA" /> procjenjuje se da u Maliju živi oko 12 miliona ljudi, sa prosječnom stopom prirodnog prirasta od 2,7%. Stanovništvo je pretežno ruralno (oko 68% u 2002) dok je od 5-10% stanovnika nomada. Više od 90% stanovništva živi na jugu zemlje, naročito u glavnom gradu [[Bamako]], koji ima preko milion stanovnika. Oko 48% stanovništva je mlađe od 15 godina, 49% je između 15 i 64 godine, dok je samo 3% starije od 65 godina.<ref name="CIA" /> Mali ima jednu od najviših stopa smrtnosti novorođenčadi od oko 106 na 1000 novorođenih u 2007. Najbrojniju etničku grupu u Maliju čine Bambara, oko 36,5%. te drugi narodi iz grupe Mandé (Soninké, Khassonké i Malinké). Ostali narodi su Peul (17%), Voltaic (12%), Songai (6%) te [[Tuarezi]] i [[Arapi]] (10%). Najveći broj Malijaca ispovijeda [[islam]], oko 90%, dok su 9% animisti, a 1% su kršćani (dvije trećine kršćana su katolici dok su jedna trećina protestanti). U zemlji nema većih vjerskih sukoba. Po ustavu Malija, zemlja je sekularna, a državna vlast dosta poštuje vjerske slobode. == Kultura == [[Datoteka:Amadou & Mariam.jpg|mini|desno|Malijski muzički duo "Amadou et Mariam" su poznati širom svijeta]] Muzička tradicija Malija je veoma raznovrsna i ima mnoge različite pravce i žanrove. U muzici Malija veoma utjecajan je instrument ''kora'', kojeg svira poznati [[Toumani Diabaté]]. Veoma cijenjeni su i blues gitarista [[Ali Farka Touré]], tuareška grupa [[Tinariwen]], duo [[Amadou et Mariam]], pjevači [[Oumou Sangare]] i [[Habib Koité]]. === Sport === Najpopularniji sport u Maliju je svakako [[nogomet]], popularnosti kojeg je najviše donio [[Afrički kup nacija]], održan u Maliju 2002 godine. Organizovani su mnogobrojni nogometni klubovi, od kojih su posebno uspješni Djoliba AC, Stade Malien i Real Bamako, svi iz glavnog grada. Iz Malija su potekli svjetski poznati nogometaši: [[Salif Keita]], [[Seydou Keita]], [[Jean Tigana]], Frédéric "Fredi" Kanouté, [[Mahamadou Diarra]], [[Sammy Traore]] i drugi. Pored nogometa, veoma popularna je i [[košarka]].<ref name="africabas" /> Zanimljiv sport u Maliju je tradicionalno [[hrvanje]] pod imenom ''la lutte'' čija popularnost sve više opada. == Reference == {{Refspisak|2|refs= <ref name="imforg">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=83&pr.y=20&sy=2004&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=678&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= Međunarodni monetarni fond (IMF)]</ref> <ref name="coup">USA Today: [http://www.usatoday.com/news/world/story/2012-03-22/Mali-coup/53697004/1 Soldiers loot Mali presidential palace after ousting leader], pristupljeno 9. novembra 2015.</ref> <ref name="odvajanje">BBC News: [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-17462111 Renegade Mali soldiers announce takeover], pristupljeno 9. novembra 2015.</ref> <ref name="haverf">[http://www.haverford.edu/publications/Fall%2006/Timbuctoo.htm From Here to Timbuctoo: A story of discovery in West Africa, 2006, Haverford]</ref> <ref name="CIA">[http://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/ml.html CIA world factbook], [[CIA]]</ref> <ref name="state">[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2828.htm WTO: Mali, U.S. State Department]</ref> <ref name="hopeg">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1945588.stm Mali's Golden Hope, BBC News]</ref> <ref name="africabas">[http://www.africabasket.com/mli/mli.asp "Malian Men Basketball", Africabasket.com]</ref> }} == Vanjski linkovi == * [http://www.rfi.fr/afrique/20150108-mali-modibo-keita-nomme-premier-ministre Modibo Keita - premijer Malija] Pristupljeno 29.10.2015. {{commons|Mali}} {{commonscat|Mali}} {{wikiatlas|Mali}} * {{službeni website|http://www.primature.gov.ml}} Vlade Malija * {{CIA World Factbook link|ml|Mali}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13881370 Mali] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Mali|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] fto848wz3j2zym0r50jb4mzz9u3ixr2 3734280 3734193 2025-07-11T09:46:00Z Panasko 146730 3734280 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =République du Mali| zvanično_ime =Republika Mali| ime_genitiv =Malija| zastava =Flag of Mali.svg| grb =Coat of arms of Mali.svg| mapa =LocationMali.png| službeni_jezik =[[Francuski jezik|francuski]], [[Bambara jezik|bambara]] <small>(nije služben, široko se koristi)</small>| glavni_grad =[[Bamako]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Assimi Goïta]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Choguel Kokalla Maïga]]| po_površini_na_svijetu =24.| površina =1.240.192| procenat_vode =1,6| po_broju_stanovnika_na_svijetu =73.| stanovnika =11.995.402| gustoća =11| nezavisnost =Od [[Francuska|Francuske]] [[22. septembar|22. septembra]] [[1960]].| valuta =[[CFA franak]] (100 centima)| vremenska_zona =UTC +0| himna ="[[Pour l'Afrique et pour toi, Mali]]"| internetski_nastavak =[[.ml]]| pozivni_broj =223| |}} '''Republika Mali''' ([[francuski jezik|fr.]] ''République du Mali'') jest država u [[Zapadna Afrika|zapadnoj Africi]]. Po površini je sedma zemlja Afrike, a graniči sa [[Alžir]]om na sjeveru, [[Niger]]om na istoku, [[Burkina Faso|Burkinom Faso]] i [[Obala Slonovače|Obalom Slonovače]] na jugu, [[Gvineja|Gvinejom]] na jugozapadu i [[Senegal]]om i [[Mauritanija|Mauritanijom]] na zapadu. Glavni grad Malija je [[Bamako]]. Sastoji se od osam regiona. Granica Malija na sjeveru ulazi duboko u [[Sahara|Saharu]], dok kroz južne dijelove zemlje, gdje se nalazi većina stanovništva, protiču rijeke [[Niger (rijeka)|Niger]] i [[Senegal (rijeka)|Senegal]]. Privredna struktura se uglavnom oslanja na poljoprivredu i ribarstvo. Mali posjeduje rudna bogatstva u vidu ruda [[uranij]]a, [[zlato|zlata]] i [[so]]li. Smatra se da je Mali jedna od najsiromašnijih zemalja svijeta, po podacima [[Međunarodni monetarni fond|MMF]]-a bruto nacionalni dohodak po glavi stanovnika iznosi 531 [[američki dolar]].<ref name="imforg" /> Teritorija današnjeg Malija je nekad bila dio tri zapadnoafrička carstva koja su kontrolisala karavanske puteve preko Sahare: carstvo Gane, [[Malijsko carstvo]] (po kojem je zemlja i dobila ime) i carstvo Songai. Krajem [[19. vijek]]a, Mali pada pod francusku kolonijalnu vlast kao dio francuskog [[Sudan]]a. Zajedno sa Senegalom stječe nezavisnost [[1959.]] godine kao Federacija Mali. Godinu kasnije, Federacija Mali postaje nezavisna republika Mali. Nakon dugog perioda jednopartijske političke vlasti, nakon državnog udara 1991, usvojen je novi [[ustav]] zemlje te država uređena po demokratskim višepartijskim principima. == Etimologija == Ime ''Mali'' je preuzeto od imena [[Malijsko carstvo|Malijskog carstva]]. Ime znači "mjesto u kojem živi kralj"<ref>{{Cite book|last=Wolny|first=Philip|url=https://www.worldcat.org/oclc/868286240|title=Discovering the Empire of Mali|date=2014|publisher=Rosen Publishing|isbn=978-1-4777-1889-6|edition=Prvo|location=New York, NY|oclc=868286240}}</ref> i nosi konotaciju snage.<ref>{{Cite book|last=Sasnett|first=Martena Tenney|url=http://archive.org/details/educationalsyste0000sasn|title=Educational systems of Africa; interpretations for use in the evaluation of academic credentials|date=1967|publisher=Berkeley, University of California Press|others=Internet Archive}}</ref> [[Gvineja|Gvinejski]] pisac [[Djibril Niane]] u "''Sundiata: An Epic of Old Mali''" sugerira da nije nemoguće da je Mali ime dobio jedan od glavnih gradova careva. [[Maroko|Marokanski]] putnik iz 14. stoljeća Ibn Battuta izvijestio je da se glavni grad Malijskog carstva zvao Mali.<ref>{{Cite book|last=Imperato|first=Pascal James|url=https://www.worldcat.org/oclc/263921697|title=Historical dictionary of Mali|date=2008|publisher=Scarecrow Press|others=Gavin H. Imperato|isbn=978-0-8108-6402-3|edition=Četvrto|location=Lanham, Md.|oclc=263921697}}</ref> Jedna tradicija iz Mandinke govori da se legendarni prvi car Sundiata Keita promijenio u nilskog konja nakon svoje smrti u rijeci Sankarani i da je moguće pronaći sela na području ove rijeke, nazvane "stari Mali", koja za svoj naziv imaju Mali. Studija o malijskim poslovicama zabilježila je da u starom Maliju postoji selo zvano Malikoma, što znači "Novi Mali", te da je Mali ranije mogao biti ime grada.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://ugspace.ug.edu.gh/bitstream/handle/123456789/8845/A%20Study%20of%20Proverbs%20in%20Things%20Fall%20Apart%20and%20Sundiata;%20An%20Epic%20of%20Old%20Mali%20(Sundiata)%20-%202014.pdf;jsessionid=AFB89EA29542A5039C66BD5B84D2A465?sequence=1|title=A STUDY OF PROVERBS IN THINGS FALL APART AND SUNDIATA: AN EPIC OF OLD MALI (SUNDIATA)|access-date=25. 6. 2021|archive-date=25. 6. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210625150049/http://ugspace.ug.edu.gh/bitstream/handle/123456789/8845/A%20Study%20of%20Proverbs%20in%20Things%20Fall%20Apart%20and%20Sundiata%3B%20An%20Epic%20of%20Old%20Mali%20%28Sundiata%29%20-%202014.pdf%3Bjsessionid%3DAFB89EA29542A5039C66BD5B84D2A465?sequence=1|url-status=dead}}</ref> Druga teorija sugerira da je ''Mali'' fulanski izgovor imena naroda Mande.<ref>{{Cite book|last=De Graft-Johnson|first=John Coleman|url=https://www.worldcat.org/oclc/14438727|title=African glory : the story of vanished Negro civilizations|date=1986|publisher=Black Classic Press|isbn=0-933121-02-4|location=Baltimore, MD|oclc=14438727}}</ref><ref>{{Cite book|last=Fyle|first=C. Magbaily|url=https://www.worldcat.org/oclc/41476842|title=Introduction to the history of African civilization|date=1999|publisher=University Press of America|isbn=0-7618-1456-6|location=Lanham, Md.|oclc=41476842}}</ref> Predlaže se da je zvučni pomak doveo do promjene, pri čemu se u Fulaniju alveolarni segment / nd / pomiče na / l /, a terminalni samoglasnik denaalizira i podiže, što dovodi do toga da se "Manden" prebacuje na /mali/.<ref name=":0" /> == Historija == Mali je ranije bio dio tri čuvena carstva koja su kontrolisala trgovinu zlatom, soli i drugim traženim robama po cijeloj Zapadnoj Africi. Ova sahelska kraljevstva nisu imala ni tačno utvrđene geopolitičke granice niti su imale jasno definisane etničke pripadnosti. Najstarijim od njih, carstvom Gane, dominirali su plemena Soninke, naroda koji je govorio Mande jezikom. Ovo carstvo se proširilo po cijeloj Zapadnoj Africi od [[8. vijek]]a do [[1078]], kada ga osvajaju Arapi. (Almoravidi) [[Datoteka:MALI empire map.PNG|Malijsko carstvo na svom vrhuncu|mini|lijevo]] Kasnije Malijsko carstvo, formirano je oko gornjeg toka rijeke Niger a svoj vrhunac je doživjelo u [[14. vijek]]u. Pod vlašću tog carstva bili su antički gradovi [[Djenné]] i [[Timbuktu]], kao središta trgovine i [[islam]]a u Sahari. Kasnije moć carstva opada zbog unutrašnjih intriga, da bi ga naslijedilo carstvo Songai. Narod Songai je porijekom iz današnje sjeverozapadne [[Nigerija|Nigerije]]. Dugo vremena su bili pod vlašću Malijskog carstva, a nakon što je carstvo upalo u krizu u toku 14. vijeka, stječu nezavisnost da bi se postepeno proširili na cijelu teritoriju istočnog dijela Malijskog carstva. Carstvo Songai je postepeno nestalo uslijed invazije [[Berberi|berberskih plemena]] [[1591.]] godine. Pad carstva je značilo i kolaps dominacije ove regije u ulozi posrednika u trgovini preko Sahare, jer evropske zemlje postepeno uspostavljaju morske rute u nastojanjima istraživanja [[Afrika|Afrike]] te karavanska trgovina gubi na značaju. U kolonijalnom periodu, Mali pada pod kontrolu [[Francuska|Francuske]] krajem 19. vijeka. Već [[1905]], većina teritorije Malija je pod čvrstom kontrolom Francuza, kao sastavni dio francuskog Sudana. Početkom 1959, Mali (tada Sudanska republika) i Senegal se ujedinjuju i stječu nezavisnost od Francuske [[20. juni|20. juna]] [[1960.]] kao Federacija Mali. [[Senegal]] se povlači iz Federacije u augustu iste godine, što omogućuje Maliju da osnuje nezavisnu državu Mali 22. septembra 1960. Prvi izabrani predsjednik Malija bio je [[Modibo Keïta]]. Keïta veoma brzo osniva državu sa jednopartijskim sistemom, [[socijalizam|socijalističke]] orjentacije sa čvrstim vezama sa istokom, primjenjujući ekstenzivnu nacionalizaciju privrednih resursa. U novembru [[1968.]] Keïtin režim je srušen u vojnom državnom udaru koji je vodio [[Moussa Traoré]]. Vojni režim, sa Traoréom kao predsjednikom, pokušao je da reformiše privredu zemlje. Međutim, njegovi pokušaji su bili oslabljeni brojim političkim previranjima između 1968. i 1974. te ogromnom sušom. Traoréov režim se suočio sa velikim studentskim nemirima kasnih [[1970te|1970tih]], kada su tri puta pokušani državni udari. Usprkos tome, Traoré je zadržao vlast te represijama gušio sve pobune do kraja [[1980te|1980ih]]. Vlada se trudila da sprovede određene ekonomske reforme ali je stanovništvo i dalje bilo veoma nezadovoljno. Zbog stalnih zahtjeva za višestranačkom demokratijom, Traoré napokon dopušta ograničene političke slobode, ali odbija da uvede potpuno slobodnu višestranačku demokratiju. U 1990im nastavljeni su pokreti i akcije opozicije koji će dovesti do etničkog naselja na sjeveru zemlje i povratka mnogih Tuarega u zemlju. Protesti protiv vlade su doveli do državnog udara [[1991]], te je uspostavljena prijelazna vlada i donesen novi ustav. Sljedeće godine, održani su prvi [[demokratija|demokratski]] višestranački izbori, a prvi demokratski izabrani predsjednik bio je [[Alpha Oumar Konaré]]. Nakon što je Konaré osvojio i svoj drugi mandat [[1997.]] godine, počeo se snažno zalagati za političke i ekonomske reforme i borbu protiv korupcije. Na izborima [[2002]], zamijenio ga je [[Amadou Toumani Touré]], bivši predsjednik<ref name="coup"/> i general u penziji, koji je bio vođa vojnog dijela pobune [[1991]] godine. U aprilu 2012. desila se pobuna Tuarega, koji su osnovali državu [[Azawad]], i praktično odvojili od Malija<ref name="odvajanje"/>. == Politika == U martu 2012. je sa vlasti zbačen državnim udarom predsjednik Toure. === Političke podjele === [[Datoteka:Mali Regions.png|desno|300px|Regioni Malija]] Mali je podijeljen na osam regiona (''régions'') i jedan distrikt. Na čelu regiona se nalaze guverneri. Pošto je svaki region Malija relativno velika oblast, kao podjedinice uprave, formirano je 49 okruga (''cercles'') i 288 arondismana (''arrondissement'').<ref name="haverf" /> Na čelu arondismana se nalazi načelnik i izabrani predstavnici grada. Regioni i distrikti Malija su: * [[Region Gao|Gao]] * [[Region Kayes|Kayes]] * [[Region Kidal|Kidal]] * [[Region Koulikoro|Koulikoro]] * [[Region Mopti|Mopti]] * [[Region Ségou|Ségou]] * [[Region Sikasso|Sikasso]] * [[Region Tombouctou|Tombouctou]] (Timbuktu) * [[Bamako|Bamako (distrikt i glavni grad)]] == Geografija == [[Datoteka:Mali sat.png|Satelitska slika Malija|mini]] [[Datoteka:Hand der Fatima.jpg|lijevo|Panorama u [[Hombori]]ju|mini]] Mali ne izlazi na more. Sa površinom od 1.240.000&nbsp;km<sup>2</sup>, nalazi se na 24. mjestu najvećih država svijeta, odnosno preko 24 puta veći od [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]]. Najvećim dijelom zemlja leži u južnoj [[Sahara|Sahari]], iz koje dolazi suh i vruć vjetar tokom sušne sezone. Dalje na jugu, Mali se proteže na jugozapad u suptopsko područje [[Sahel]]a sve do zone Sudanske [[savana|savane]]. Najvećim dijelom, Mali je veoma ravničarska zemlja, uzdižući se uglavnom na sjeveru u blage planine prekrivene [[pijesak|pijeskom]]. Klima Malija se proteže od suptropske na jugu do pustinje na sjeveru. Količine padavina u nekim dijelovima zemlje su ekstremno niske. Suše su veoma česte. Od kraja juna do početka decembra je kišna sezona. U toku ovog perioda plavljenja rijeke Niger su česta pojava. Zemlja ima značajnije zalihe prirodnih resursa, naročito zlata, [[uranij]]a, [[fosfati|fosfata]], [[kaolinit]]a, soli i krečnjaka. Mali se susreće sa nizom klimatskih izazova, uključujući desertifikaciju, deforestaciju, eroziju tla i neadekvatnu opskrbu pitkom vodom. == Privreda == [[Datoteka:Kati market street (and Amadu).jpg|mini|desno|Tržnica u [[Kati]]]] Po podacima [[CIA]], Mali je jedna od najsiromašnijih zemalja svijeta.<ref name="CIA" /> Prosječna godišnja zarada radnika se kreće oko 1.500 US$. U periodu od [[1992.]] do [[1995]], vlada je primjenjivala program privrednog oporavka koji je doveo do određenog privrednog rasta i smanjivanja finansijske neravnoteže. Poboljašnje ekonomskih prilika omogućilo je Maliju da se priključi [[Svjetska trgovačka organizacija|Svjetskoj trgovačkoj organizaciji]] (WTO) [[31. maj]]a [[1995.]].<ref name="state" /> Povećan je bruto nacionalni proizvod (BNP) sa 3,4 milijarde US$ u [[2002]], na 5,8 milijardi US$ u [[2005]] godini, što odgovara prosječnoj godišnjoj stopi rasta od 17,6%.<ref name="state" /> Glavna privredna grana Malija je [[poljoprivreda]]. Najveći izvoz ostvaruje se proizvodnjom [[pamuk]]a, koji se izvozi preko Senagala i Obale Slonovače.<ref name="hopeg" /> Godišnja proizvodnja pamuka 2002. iznosila je 620.000 tona, ali je cijena pamuka 2003. značajno opala. Pored pamuka, Mali proizvodi još mnogo [[riža|riže]], [[kukuruz]]a, [[povrće|povrća]] i [[duhan (proizvod)|duhana]]. U ukupnom izvozu zemlje, poljoprivredni proizvodi, zlato i stočne prerađevine čine preko 80%. Procjenjuje se da oko 80% radne snage Malija radi u oblasti poljoprivrede dok 15% radi u sektoru usluga. Problem predstavljaju sezonska kolebanja u stopi nezaposlenosti, uzrokovana sezonskim potrebama u poljoprivredi. == Stanovništvo == Prema podacima CIA u julu 2007,<ref name="CIA" /> procjenjuje se da u Maliju živi oko 12 miliona ljudi, sa prosječnom stopom prirodnog prirasta od 2,7%. Stanovništvo je pretežno ruralno (oko 68% u 2002) dok je od 5-10% stanovnika nomada. Više od 90% stanovništva živi na jugu zemlje, naročito u glavnom gradu [[Bamako]], koji ima preko milion stanovnika. Oko 48% stanovništva je mlađe od 15 godina, 49% je između 15 i 64 godine, dok je samo 3% starije od 65 godina.<ref name="CIA" /> Mali ima jednu od najviših stopa smrtnosti novorođenčadi od oko 106 na 1000 novorođenih u 2007. Najbrojniju etničku grupu u Maliju čine Bambara, oko 36,5%. te drugi narodi iz grupe Mandé (Soninké, Khassonké i Malinké). Ostali narodi su Peul (17%), Voltaic (12%), Songai (6%) te [[Tuarezi]] i [[Arapi]] (10%). Najveći broj Malijaca ispovijeda [[islam]], oko 90%, dok su 9% animisti, a 1% su kršćani (dvije trećine kršćana su katolici dok su jedna trećina protestanti). U zemlji nema većih vjerskih sukoba. Po ustavu Malija, zemlja je sekularna, a državna vlast dosta poštuje vjerske slobode. == Kultura == [[Datoteka:Amadou & Mariam.jpg|mini|desno|Malijski muzički duo "Amadou et Mariam" su poznati širom svijeta]] Muzička tradicija Malija je veoma raznovrsna i ima mnoge različite pravce i žanrove. U muzici Malija veoma utjecajan je instrument ''kora'', kojeg svira poznati [[Toumani Diabaté]]. Veoma cijenjeni su i blues gitarista [[Ali Farka Touré]], tuareška grupa [[Tinariwen]], duo [[Amadou et Mariam]], pjevači [[Oumou Sangare]] i [[Habib Koité]]. === Sport === Najpopularniji sport u Maliju je svakako [[nogomet]], popularnosti kojeg je najviše donio [[Afrički kup nacija]], održan u Maliju 2002 godine. Organizovani su mnogobrojni nogometni klubovi, od kojih su posebno uspješni Djoliba AC, Stade Malien i Real Bamako, svi iz glavnog grada. Iz Malija su potekli svjetski poznati nogometaši: [[Salif Keita]], [[Seydou Keita]], [[Jean Tigana]], Frédéric "Fredi" Kanouté, [[Mahamadou Diarra]], [[Sammy Traore]] i drugi. Pored nogometa, veoma popularna je i [[košarka]].<ref name="africabas" /> Zanimljiv sport u Maliju je tradicionalno [[hrvanje]] pod imenom ''la lutte'' čija popularnost sve više opada. == Reference == {{Refspisak|2|refs= <ref name="imforg">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=83&pr.y=20&sy=2004&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=678&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= Međunarodni monetarni fond (IMF)]</ref> <ref name="coup">USA Today: [http://www.usatoday.com/news/world/story/2012-03-22/Mali-coup/53697004/1 Soldiers loot Mali presidential palace after ousting leader], pristupljeno 9. novembra 2015.</ref> <ref name="odvajanje">BBC News: [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-17462111 Renegade Mali soldiers announce takeover], pristupljeno 9. novembra 2015.</ref> <ref name="haverf">[http://www.haverford.edu/publications/Fall%2006/Timbuctoo.htm From Here to Timbuctoo: A story of discovery in West Africa, 2006, Haverford]</ref> <ref name="CIA">[http://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/ml.html CIA world factbook], [[CIA]]</ref> <ref name="state">[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2828.htm WTO: Mali, U.S. State Department]</ref> <ref name="hopeg">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1945588.stm Mali's Golden Hope, BBC News]</ref> <ref name="africabas">[http://www.africabasket.com/mli/mli.asp "Malian Men Basketball", Africabasket.com]</ref> }} == Vanjski linkovi == * [http://www.rfi.fr/afrique/20150108-mali-modibo-keita-nomme-premier-ministre Modibo Keita - premijer Malija] Pristupljeno 29.10.2015. {{commonscat|Mali}} {{wikiatlas|Mali}} * {{službeni website|http://www.primature.gov.ml}} Vlade Malija * {{CIA World Factbook link|ml|Mali}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13881370 Mali] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Mali|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] gui9yss1pq81o6yotbr24s58tw7ddc8 Somalija 0 12986 3734203 3571041 2025-07-11T07:21:16Z Panasko 146730 3734203 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime=Soomaaliya<br />{{Ar|الصومال}}| zvanično_ime=Somalija| ime_genitiv=Somalije| zastava=Flag of Somalia.svg| grb=Coat of arms of Somalia.svg| mapa=Somalia in its region (claimed).svg| službeni_jezik=Somalijski jezik|Somalijski (Somali)| glavni_grad=[[Mogadiš]] (Muqdisho)| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast= [[Mohamed Abdullahi Mohamed]]| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik Vlade| vladar_druga_vlast= [[Mohamed Hussein Roble]]| po_površini_na_svijetu=41.| površina=637.657| procenat_vode=1,6| po_broju_stanovnika_na_svijetu=87.| stanovnika=8.591.629| gustoća=13| nezavisnost=Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] i [[Italija|Italije]] [[1. juli|1. jula]] [[1960]].| valuta=somalijski šiling (100 centesima)| vremenska_zona=+3| himna="[[Qolobaa Calankeed]]"| internetski_nastavak=[[.so]]| pozivni_broj=252| |}} '''Somalija''' ([[Somalijski jezik|somalijski]]: Soomaaliya; {{ArJ|الصومال}}), službeno '''Savezna Republika Somalija''' ([[Somalijski jezik|somalijski]]: Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya; [[Arapski jezik|arapski]]: جمهورية الصومال الاتحادية), je [[suverena država]] u istočnoj [[Afrika|Africi]] smještena na [[Rog Afrike|Rogu Afrike]]. Graniči se sa [[Etiopija|Etiopijom]] na zapadu, [[Adenski zaliv|Adenskim zalivom]] na sjeveru, [[Guardafujski kanal|Guardafujskim kanalom]] i [[Somalijsko more|Somalijskim morem]] na istoku i Kenijom na jugozapadu. Somalija ima najdužu obalu na afričkom kontinentu,<ref name="FactbookCoastline">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2060.html|title=Coastline|access-date=3. 8. 2013|work=[[World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|archive-date=16. 7. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170716042040/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2060.html|url-status=dead}}</ref> pa se njen teren sastoji uglavnom od visoravni i ravnica u kojima preovladavaju vrući klimatski uslovi sa periodičnim [[Monsunska klima|monsunskim vjetrovima]] i neredovnim padavinama.<ref name="ClimateSom">{{cite news |url=http://countrystudies.us/somalia/34.htm |publisher=countrystudies.us |title=Somalia – Climate |date=14. 5. 2009}}</ref> Sa 12,3 miliona stanovnika, Somalija je opisana kao kulturološki najhomogenija zemlja u Africi. Oko 85 % stanovnika su etnički somalijci, koji su kroz historiju naseljavali sjeverni dio zemlje. Etničke manjine uglavnom su koncentrirane u južnim regijama. Službeni jezici su somalijski i arapski, oba iz grupe [[Afroazijski jezici|afroazijskih jezika]]. Većina stanovnika su [[Muslimani (narod)|muslimani]], uglavnom [[Sunitski islam|suniti]].<ref name="Abdullahi 2001 1">{{Harvnb|Abdullahi|2001|p=1}}.</ref> Tokom [[Antika|antičkog perioda]], Somalija je bila važan trgovački centar kao antička država [[Punt]]. Tokom [[Srednji vijek|srednjeg vijeka]], nekoliko moćnih somalijskih carstava je dominiralo regionalnom trgovinom kao što je [[Ajuransko carstvo]], [[Adalski sultanat]], [[Varsangalijski sultanat]] i [[Geledski sultanat]]. Krajem 19. stoljeća, Somaliju su kolonizirale europske sile [[Njemačko Carstvo|Njemačka]], [[Britansko Carstvo|Britanija]] i [[Italijansko carstvo|Italija]] osnivajući [[Britanska Somalija|britansku]] i [[Italijanska Somalija|italijansku]] koloniju. Nakon borbi za nezavisnost pod vodstvom [[Muhamed Abdulah Hasan|Muhameda Abdulaha Hasana]], Italija je stekla potpunu kontrolu nad sjeveroistočnim, centralnim i južnim dijelovima Somalije. Ove dvije kolonije su se 1960. ujedinile u nezavisnu [[Republika Somalija|republiku Somaliju]]. [[Vrhovno revolucionarno vijeće Somalije|Vrhovno revolucionarno vijeće]] je 1969. preuzelo vlast stvorivši [[Demokratska republika Somalija|demokratsku republiku Somaliju]] koja je srušena 22 godine kasnije, čime je započeo [[somalijski građanski rat]] 1991. Tokom građanskog rata većina regija se vratila običajnom i [[Šerijat|vjerskom pravu]]. Početkom 2000. stvorena je [[Prijelazna nacionalna vlada Somalije|prijelazna nacionalna vlada]] koju je naslijedila [[Prijelazna savezna vlada Somalije|prijelazna savezna vlada]] 2004. Ona je 2006. preuzela kontrolu nad većim dijelom južnih provincija od [[Unija islamskih sudova|Unije islamskih sudova]]. Unija islamskih sudova se nakon toga razišla na radikalnije grupe poput [[Al-Shabaab]]a, koje su se borile protiv prijelazne savezne vlade za kontrolu nad regijom. Sredinom 2012. pobunjenici su izgubili veći dio teritorije pa je započela potraga za trajnijim demokratskim institucijama. Novi privremeni ustav, donesen u augustu 2012, je reformisao Somaliju kao [[Federacija|federaciju]]. Istog mjeseca je formirana [[Savezna vlada Somalije]] čime je započet period obnove u [[Mogadiš]]u. Somalija je održavala [[Neformalna ekonomija|neformalnu ekonomiju]], uglavnom zasnovanu na stoci, doznakama somalijaca koji rade u inostranstvu i telekomunikacijama. Članica je [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]], [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Afrička unija|Afričke unije]], [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]] i [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske saradnje]]. == Etimologija == Država Somalija nazvana po [[Somalci|Somalcima]], autohtonom narodu ovog područja, čije je ime (potvrđeno na [[Engleski jezik|engleskom jeziku]] u 1814) nepoznatog porijekla.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/somalia|title=somalia {{!}} Origin and meaning of the name somalia by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Trenutno stanje == Od izbijanja somalijskog građanskog rata u 1991, nije bilo centralne vladine kontrole nad većinom državne teritorije.<ref>"Somalia". World Factbook. Central Intelligence Agency. 2009-05-14. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/so.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160701194614/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/so.html |date=1. 7. 2016 }}. Retrieved 2009-05-31.</ref>. Međunarodno priznata Tranziciona Federalna vlada kontroliše samo mali dio države. Somalija je označena kao "neuspješna država", i jedna od najsiromašnijih država na svijetu. Ujedno se smatra državom u kojoj je veoma rašireno nasilje.<ref>Bronwyn E. Bruton. Somalia: A New Approach. Volume 52 of Council Special Report. Council on Foreign Relations, 2010</ref><ref>David Blair. "Somalia: Analysis of a failed state" The Telegraph. 18 November2008</ref><ref>"2010 Failed States Index." Foreign Policy.</ref><ref>Fareed Zakaria. "The failed-state conundrum" The Washington Post. July 19, 2010.</ref><ref>Jon Lee Anderson. "The Most Failed State." The New Yorker. December 14, 2009</ref><ref>Human Development Report 2010 – Data Tables. United Nations.</ref><ref>"Somali violence uproots 80,000 civilians in January alone, reports UN agency" UN News Centre. 2 February 2010</ref><ref>"Piracy is just one of the many hazards in Somalia, which tops this year's list of the world's most dangerous countries." Zack O'Malley Greenburg. "World's Most Dangerous Countries." Forbes. 03.04.09</ref> == Historija == Područje današnje Somalije u kolonijalnom je razdoblju bilo podijeljeno između [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velike Britanije]] koja je držala sjeverni dio, i [[Italija|Italije]] u čijem je posjedu bio ostatak. Britanski je Somaliland postao nezavisan 2. juna 1960, a 1. jula iste godine oba su dijela ujedinjena u nezavisnu Somaliju. Prvi predsjednik nezavisne Somalije bio je Aden Abdullah Osman Daar. Prve godine nakon nezavisnosti obilježila je borba za ujedinjenje područja naseljenih somalijskom manjinom u susjednoj [[Kenija|Keniji]] i [[Etiopija|Etiopiji]] s maticom što je dovelo do pogoršanja odnosa sa graničnim i zemljama Zapada te približavanja [[Sovjetski Savez|Sovjetskom Savezu]]. Nakon haotičnih izbora 1969. i političke krize koja je uslijedila vlast je vojnim udarom preuzeo [[general]] Mohammed Siad Barre. Uveo je izrazito represivnu vojnu diktaturu. On je proklamirao politiku "naučnog socijalizma" i osnažio veze sa Sovjetima i arapskim zemljama. Sovjetska podrška njegovom ekspanzionizmu opala je nakon dolaska na vlast socijalista Mengistua u Etiopiji tako da je ova država 1978. povratila sve izgubljene teritorije. Uskoro se Somalija našla na udaru pobunjeničkih grupa s bazama u Etiopiji, a 1988, nakon potpisivanja dogovora prema kojem su se somalijski susjedi obvezali na prekid pomoći pobunjenicima, oni su se preselili u samu Somaliju i tamo započeli [[građanski rat]] koji, s manjim prekidima, traje do danas. Godine 1991. sjeverni je dio, bivši britanski Somaliland, proglasio nezavisnost uspijevajući, iako međunarodno nepriznat, očuvati relativnu stabilnost. Ostatak Somalije potonuo je u haos i borbe pojedinih dobro naoružanih klanova i vojnih vođa. Američke i europske mirovne snage su se nakon invazije 1993. i velikih gubitaka morale povući. Pokušaji osnivanja nove vlade ostali su bez uspjeha. Od svrgavanja Barrea 1991, nije bilo mira u Somaliji. == Geografija == Somalijska obala je, sa 2720&nbsp;km, najduža na afričkom kontinentu. Sjeverni dio zemlje je brdovit, sa nadmorskim visinama od 1000 do 2000 m, a središnja i južna područja su ravna sa prosječnom visinom ispod 200 m. Rijeke [[Jubba]] i [[Shebelle]] izviru u Etiopiji i teku prema jugu u [[Indijski okean]], ali ga Shebelle ne dostiže, osim u kišnom razdoblju. Klima je obilježena visokim temperaturama tokom cijele godine, sezonskim [[monsun]]ima i nepravilnom raspodjelom padavina s čestim razdobljima suša. Srednji dnevni temperaturni maksimum je od 30 do 40&nbsp;°C, osim na uzvisinama i duž istočne obale. Srednji dnevni minimum kreće se između 15 i 30&nbsp;°C. == Politička podjela == Somalija je podijeljena na 18 oblasti, koje se nazivaju ''gobollada'', jednina ''gobol''), koji su dalje podijeljeni na distrikte. {{Regions of Somalia Image Map}} Regioni su: <center> {{Kolone |width = 150px |gap = 10px |col1 = 1 [[Jubbada Hoose]]<br />2 [[Jubbada Dhexe]]<br />3 [[Gedo]]<br />4 [[Bay, Somalia|Bay]]<br />5 [[Bakool]]<br />6 [[Shabeellaha Hoose]] |col2 = 7 [[Banaadir]]<br />8 [[Shabeellaha Dhexe]]<br />9 [[Hiiraan]]<br />10 [[Galguduud]]<br />11 [[Mudug]]<br />12 [[Nugaal]] |col3 = 13 [[Bari, Somalia|Bari]]<br />14 [[Sool]]<br />15 [[Sanaag]]<br />16 [[Togdheer]]<br />17 [[Woqooyi Galbeed]]<br />18 [[Awdal]]}}</center> == Privreda == Zbog potpunog nedostatka državne kontrole Somalijska je privreda jedna od najliberalnijih na svijetu; ipak, Somalija je jedna od najsiromašnijih svjetskih zemalja: socijalni, zdravstveni i obrazovni sistem gotovo da i ne postoje. Većina stanovnika bavi se nomadskim [[stočarstvo]]m. Zanimljivo je da Somalija zbog odsutnosti državne regulative ima jedan od najpropulzivnijih telekomunikacijskih sektora u regiji. Od [[valuta]], najviše se koristi [[američki dolar]]. Nema nacionalne banke pa neke firme i vlastodršci štampaju vlastiti novac. Značajan izvor prihoda Somalijaca predstavljaju i donacije mnogobrojne dijaspore. Centralna banka Somalije nagovještava da državni bruto društveni proizvod po stanovniku iznosi 333 $, što je niže od Kenije sa 350 $, ali bolje od: Tanzanije sa 280 $, Eritreje sa 190 $ i Etiopije sa 100 $. Oko 43% ostanovništva živi sa manje od jednog dolara dnevno, sa otprilike 24% takvih stanovnika u gradskim područjima, i 54% onih koji žive na selu. === Glad u Somaliji 2011. === {{Glavni|Glad na Rogu Afrike 2011}} U 2011. i Somaliju je zahvatila dugotrajna suša, izazvavši prehrambenu krizu i glad. == Stanovništvo == Za afričku zemlju Somalija je neuobičajeno etnički homogena; čak 85% stanovništva čine etnički Somalijci koji su, međutim, podijeljeni u mnoge klanove, historijski sukobljene oko malih prirodnih rezervi. Gotovo svi stanovnici po vjeroispovijesti su [[Islam|muslimani]]. Osim službenog [[Somalijski jezik|somalijskog]], u upotrebi su i [[Arapski jezik|arapski]], [[Engleski jezik|engleski]] i [[italijanski jezik]]. == Religija == Većina Somalijaca su sunitski muslimani. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Somalia}} {{wikiatlas|Somalia}} * {{službeni website|http://www.somaligov.net}} Vlade Somalije * {{CIA World Factbook link|so|Somalija}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14094503 Somalija] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Arapska liga-dno}} {{Afrička unija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Somalija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Rog Afrike]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] b8d4mxcefm0i1auwrl6yoo11knb7q80 3734270 3734203 2025-07-11T09:44:35Z Panasko 146730 3734270 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime=Soomaaliya<br />{{Ar|الصومال}}| zvanično_ime=Somalija| ime_genitiv=Somalije| zastava=Flag of Somalia.svg| grb=Coat of arms of Somalia.svg| mapa=Somalia in its region (claimed).svg| službeni_jezik=Somalijski jezik|Somalijski (Somali)| glavni_grad=[[Mogadiš]] (Muqdisho)| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast= [[Mohamed Abdullahi Mohamed]]| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik Vlade| vladar_druga_vlast= [[Mohamed Hussein Roble]]| po_površini_na_svijetu=41.| površina=637.657| procenat_vode=1,6| po_broju_stanovnika_na_svijetu=87.| stanovnika=8.591.629| gustoća=13| nezavisnost=Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] i [[Italija|Italije]] [[1. juli|1. jula]] [[1960]].| valuta=somalijski šiling (100 centesima)| vremenska_zona=+3| himna="[[Qolobaa Calankeed]]"| internetski_nastavak=[[.so]]| pozivni_broj=252| |}} '''Somalija''' ([[Somalijski jezik|somalijski]]: Soomaaliya; {{ArJ|الصومال}}), službeno '''Savezna Republika Somalija''' ([[Somalijski jezik|somalijski]]: Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya; [[Arapski jezik|arapski]]: جمهورية الصومال الاتحادية), je [[suverena država]] u istočnoj [[Afrika|Africi]] smještena na [[Rog Afrike|Rogu Afrike]]. Graniči se sa [[Etiopija|Etiopijom]] na zapadu, [[Adenski zaliv|Adenskim zalivom]] na sjeveru, [[Guardafujski kanal|Guardafujskim kanalom]] i [[Somalijsko more|Somalijskim morem]] na istoku i Kenijom na jugozapadu. Somalija ima najdužu obalu na afričkom kontinentu,<ref name="FactbookCoastline">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2060.html|title=Coastline|access-date=3. 8. 2013|work=[[World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|archive-date=16. 7. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170716042040/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2060.html|url-status=dead}}</ref> pa se njen teren sastoji uglavnom od visoravni i ravnica u kojima preovladavaju vrući klimatski uslovi sa periodičnim [[Monsunska klima|monsunskim vjetrovima]] i neredovnim padavinama.<ref name="ClimateSom">{{cite news |url=http://countrystudies.us/somalia/34.htm |publisher=countrystudies.us |title=Somalia – Climate |date=14. 5. 2009}}</ref> Sa 12,3 miliona stanovnika, Somalija je opisana kao kulturološki najhomogenija zemlja u Africi. Oko 85 % stanovnika su etnički somalijci, koji su kroz historiju naseljavali sjeverni dio zemlje. Etničke manjine uglavnom su koncentrirane u južnim regijama. Službeni jezici su somalijski i arapski, oba iz grupe [[Afroazijski jezici|afroazijskih jezika]]. Većina stanovnika su [[Muslimani (narod)|muslimani]], uglavnom [[Sunitski islam|suniti]].<ref name="Abdullahi 2001 1">{{Harvnb|Abdullahi|2001|p=1}}.</ref> Tokom [[Antika|antičkog perioda]], Somalija je bila važan trgovački centar kao antička država [[Punt]]. Tokom [[Srednji vijek|srednjeg vijeka]], nekoliko moćnih somalijskih carstava je dominiralo regionalnom trgovinom kao što je [[Ajuransko carstvo]], [[Adalski sultanat]], [[Varsangalijski sultanat]] i [[Geledski sultanat]]. Krajem 19. stoljeća, Somaliju su kolonizirale europske sile [[Njemačko Carstvo|Njemačka]], [[Britansko Carstvo|Britanija]] i [[Italijansko carstvo|Italija]] osnivajući [[Britanska Somalija|britansku]] i [[Italijanska Somalija|italijansku]] koloniju. Nakon borbi za nezavisnost pod vodstvom [[Muhamed Abdulah Hasan|Muhameda Abdulaha Hasana]], Italija je stekla potpunu kontrolu nad sjeveroistočnim, centralnim i južnim dijelovima Somalije. Ove dvije kolonije su se 1960. ujedinile u nezavisnu [[Republika Somalija|republiku Somaliju]]. [[Vrhovno revolucionarno vijeće Somalije|Vrhovno revolucionarno vijeće]] je 1969. preuzelo vlast stvorivši [[Demokratska republika Somalija|demokratsku republiku Somaliju]] koja je srušena 22 godine kasnije, čime je započeo [[somalijski građanski rat]] 1991. Tokom građanskog rata većina regija se vratila običajnom i [[Šerijat|vjerskom pravu]]. Početkom 2000. stvorena je [[Prijelazna nacionalna vlada Somalije|prijelazna nacionalna vlada]] koju je naslijedila [[Prijelazna savezna vlada Somalije|prijelazna savezna vlada]] 2004. Ona je 2006. preuzela kontrolu nad većim dijelom južnih provincija od [[Unija islamskih sudova|Unije islamskih sudova]]. Unija islamskih sudova se nakon toga razišla na radikalnije grupe poput [[Al-Shabaab]]a, koje su se borile protiv prijelazne savezne vlade za kontrolu nad regijom. Sredinom 2012. pobunjenici su izgubili veći dio teritorije pa je započela potraga za trajnijim demokratskim institucijama. Novi privremeni ustav, donesen u augustu 2012, je reformisao Somaliju kao [[Federacija|federaciju]]. Istog mjeseca je formirana [[Savezna vlada Somalije]] čime je započet period obnove u [[Mogadiš]]u. Somalija je održavala [[Neformalna ekonomija|neformalnu ekonomiju]], uglavnom zasnovanu na stoci, doznakama somalijaca koji rade u inostranstvu i telekomunikacijama. Članica je [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]], [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Afrička unija|Afričke unije]], [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]] i [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske saradnje]]. == Etimologija == Država Somalija nazvana po [[Somalci|Somalcima]], autohtonom narodu ovog područja, čije je ime (potvrđeno na [[Engleski jezik|engleskom jeziku]] u 1814) nepoznatog porijekla.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/somalia|title=somalia {{!}} Origin and meaning of the name somalia by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Trenutno stanje == Od izbijanja somalijskog građanskog rata u 1991, nije bilo centralne vladine kontrole nad većinom državne teritorije.<ref>"Somalia". World Factbook. Central Intelligence Agency. 2009-05-14. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/so.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160701194614/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/so.html |date=1. 7. 2016 }}. Retrieved 2009-05-31.</ref>. Međunarodno priznata Tranziciona Federalna vlada kontroliše samo mali dio države. Somalija je označena kao "neuspješna država", i jedna od najsiromašnijih država na svijetu. Ujedno se smatra državom u kojoj je veoma rašireno nasilje.<ref>Bronwyn E. Bruton. Somalia: A New Approach. Volume 52 of Council Special Report. Council on Foreign Relations, 2010</ref><ref>David Blair. "Somalia: Analysis of a failed state" The Telegraph. 18 November2008</ref><ref>"2010 Failed States Index." Foreign Policy.</ref><ref>Fareed Zakaria. "The failed-state conundrum" The Washington Post. July 19, 2010.</ref><ref>Jon Lee Anderson. "The Most Failed State." The New Yorker. December 14, 2009</ref><ref>Human Development Report 2010 – Data Tables. United Nations.</ref><ref>"Somali violence uproots 80,000 civilians in January alone, reports UN agency" UN News Centre. 2 February 2010</ref><ref>"Piracy is just one of the many hazards in Somalia, which tops this year's list of the world's most dangerous countries." Zack O'Malley Greenburg. "World's Most Dangerous Countries." Forbes. 03.04.09</ref> == Historija == Područje današnje Somalije u kolonijalnom je razdoblju bilo podijeljeno između [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velike Britanije]] koja je držala sjeverni dio, i [[Italija|Italije]] u čijem je posjedu bio ostatak. Britanski je Somaliland postao nezavisan 2. juna 1960, a 1. jula iste godine oba su dijela ujedinjena u nezavisnu Somaliju. Prvi predsjednik nezavisne Somalije bio je Aden Abdullah Osman Daar. Prve godine nakon nezavisnosti obilježila je borba za ujedinjenje područja naseljenih somalijskom manjinom u susjednoj [[Kenija|Keniji]] i [[Etiopija|Etiopiji]] s maticom što je dovelo do pogoršanja odnosa sa graničnim i zemljama Zapada te približavanja [[Sovjetski Savez|Sovjetskom Savezu]]. Nakon haotičnih izbora 1969. i političke krize koja je uslijedila vlast je vojnim udarom preuzeo [[general]] Mohammed Siad Barre. Uveo je izrazito represivnu vojnu diktaturu. On je proklamirao politiku "naučnog socijalizma" i osnažio veze sa Sovjetima i arapskim zemljama. Sovjetska podrška njegovom ekspanzionizmu opala je nakon dolaska na vlast socijalista Mengistua u Etiopiji tako da je ova država 1978. povratila sve izgubljene teritorije. Uskoro se Somalija našla na udaru pobunjeničkih grupa s bazama u Etiopiji, a 1988, nakon potpisivanja dogovora prema kojem su se somalijski susjedi obvezali na prekid pomoći pobunjenicima, oni su se preselili u samu Somaliju i tamo započeli [[građanski rat]] koji, s manjim prekidima, traje do danas. Godine 1991. sjeverni je dio, bivši britanski Somaliland, proglasio nezavisnost uspijevajući, iako međunarodno nepriznat, očuvati relativnu stabilnost. Ostatak Somalije potonuo je u haos i borbe pojedinih dobro naoružanih klanova i vojnih vođa. Američke i europske mirovne snage su se nakon invazije 1993. i velikih gubitaka morale povući. Pokušaji osnivanja nove vlade ostali su bez uspjeha. Od svrgavanja Barrea 1991, nije bilo mira u Somaliji. == Geografija == Somalijska obala je, sa 2720&nbsp;km, najduža na afričkom kontinentu. Sjeverni dio zemlje je brdovit, sa nadmorskim visinama od 1000 do 2000 m, a središnja i južna područja su ravna sa prosječnom visinom ispod 200 m. Rijeke [[Jubba]] i [[Shebelle]] izviru u Etiopiji i teku prema jugu u [[Indijski okean]], ali ga Shebelle ne dostiže, osim u kišnom razdoblju. Klima je obilježena visokim temperaturama tokom cijele godine, sezonskim [[monsun]]ima i nepravilnom raspodjelom padavina s čestim razdobljima suša. Srednji dnevni temperaturni maksimum je od 30 do 40&nbsp;°C, osim na uzvisinama i duž istočne obale. Srednji dnevni minimum kreće se između 15 i 30&nbsp;°C. == Politička podjela == Somalija je podijeljena na 18 oblasti, koje se nazivaju ''gobollada'', jednina ''gobol''), koji su dalje podijeljeni na distrikte. {{Regions of Somalia Image Map}} Regioni su: <center> {{Kolone |width = 150px |gap = 10px |col1 = 1 [[Jubbada Hoose]]<br />2 [[Jubbada Dhexe]]<br />3 [[Gedo]]<br />4 [[Bay, Somalia|Bay]]<br />5 [[Bakool]]<br />6 [[Shabeellaha Hoose]] |col2 = 7 [[Banaadir]]<br />8 [[Shabeellaha Dhexe]]<br />9 [[Hiiraan]]<br />10 [[Galguduud]]<br />11 [[Mudug]]<br />12 [[Nugaal]] |col3 = 13 [[Bari, Somalia|Bari]]<br />14 [[Sool]]<br />15 [[Sanaag]]<br />16 [[Togdheer]]<br />17 [[Woqooyi Galbeed]]<br />18 [[Awdal]]}}</center> == Privreda == Zbog potpunog nedostatka državne kontrole Somalijska je privreda jedna od najliberalnijih na svijetu; ipak, Somalija je jedna od najsiromašnijih svjetskih zemalja: socijalni, zdravstveni i obrazovni sistem gotovo da i ne postoje. Većina stanovnika bavi se nomadskim [[stočarstvo]]m. Zanimljivo je da Somalija zbog odsutnosti državne regulative ima jedan od najpropulzivnijih telekomunikacijskih sektora u regiji. Od [[valuta]], najviše se koristi [[američki dolar]]. Nema nacionalne banke pa neke firme i vlastodršci štampaju vlastiti novac. Značajan izvor prihoda Somalijaca predstavljaju i donacije mnogobrojne dijaspore. Centralna banka Somalije nagovještava da državni bruto društveni proizvod po stanovniku iznosi 333 $, što je niže od Kenije sa 350 $, ali bolje od: Tanzanije sa 280 $, Eritreje sa 190 $ i Etiopije sa 100 $. Oko 43% ostanovništva živi sa manje od jednog dolara dnevno, sa otprilike 24% takvih stanovnika u gradskim područjima, i 54% onih koji žive na selu. === Glad u Somaliji 2011. === {{Glavni|Glad na Rogu Afrike 2011}} U 2011. i Somaliju je zahvatila dugotrajna suša, izazvavši prehrambenu krizu i glad. == Stanovništvo == Za afričku zemlju Somalija je neuobičajeno etnički homogena; čak 85% stanovništva čine etnički Somalijci koji su, međutim, podijeljeni u mnoge klanove, historijski sukobljene oko malih prirodnih rezervi. Gotovo svi stanovnici po vjeroispovijesti su [[Islam|muslimani]]. Osim službenog [[Somalijski jezik|somalijskog]], u upotrebi su i [[Arapski jezik|arapski]], [[Engleski jezik|engleski]] i [[italijanski jezik]]. == Religija == Većina Somalijaca su sunitski muslimani. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Somalia}} {{wikiatlas|Somalia}} * {{službeni website|http://www.somaligov.net}} Vlade Somalije * {{CIA World Factbook link|so|Somalija}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14094503 Somalija] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Arapska liga-dno}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Somalija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Rog Afrike]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] hxthlhnc18a90j66a44kjo621kdhcfr Senegal 0 12987 3734200 3713662 2025-07-11T07:12:57Z Panasko 146730 3734200 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =République du Sénégal| zvanično_ime =Republika Senegal| zastava =Flag of Senegal.svg| grb =Coat of arms of Senegal.svg| mapa =LocationSenegal.png| službeni_jezik =[[Francuski jezik|francuski]]| glavni_grad =[[Dakar]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Bassirou Diomaye Faye]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Ousmane Sonko]]| po_površini_na_svijetu =86.| površina =196.722| procenat_vode =2,1| po_broju_stanovnika_na_svijetu =66.| stanovnika =18.384.660| gustoća = 93,3| nezavisnost =Od [[Francuska|Francuske]] [[4. april]]a [[1960]].| valuta =[[CFA franak]] (100 centima)| vremenska_zona =[[UTC]]| himna ="[[Pincez Tous vos Koras, Frappez les Balafons]]"| internetski_nastavak =[[.sn]]| pozivni_broj =221| |}} '''Senegal''' je država koja se nalazi u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]], na obali [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]]. Na sjeveru graniči s [[Mauritanija|Mauritanijom]], na istoku s [[Mali]]jem, na jugoistoku s [[Gvineja|Gvinejom]] i [[Gvineja Bisau|Gvinejom Bisau]] na jugozapadu. Osim toga, Senegal dijeli pomorsku granicu s malom [[Ostrvo|ostrvskom]] državom [[Zelenortska Ostrva|Zelenortskim Ostrvima]]. Republika [[Gambija]], suverena enklava koja zauzima uski pojas teritorije duž [[Rijeka|rijeke]] [[Gambija (rijeka)|Gambija]], razdvaja Senegalsku južnu regiju [[Casamance]] od ostatka zemlje i s tri strane je okružena senegalskom teritorijom, a samo na zapadu izlazi na Atlantik. Najzapadnija je kopnena zemlja [[Stari svijet|Starog svijeta]], odnosno [[Afroevroazija|Afroevroazije]]. Svoj naziv duguje rijeci [[Senegal (rijeka)|Senegal]] koja dijelom tvori njenu državnu granicu na istoku i sjeveru. Zauzima površinu od gotovo 197.000&nbsp;km<sup>2</sup> sa populaciju od oko 13 miliona stanovnika. [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad države je [[Dakar]]. == Etimologija == Država Senegal je dobila ime po [[Senegal (rijeka)|rijeci Senegal]], čija je etimologija sporna.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/senegal|title=senegal {{!}} Origin and meaning of the name senegal by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Jedna od prihvatljivijih teorija (predložena od Davida Boilata 1853) pretpostavlja da termin proizlazi od fraze ''sunu gaal'' iz [[Wolofski jezik|wolofskog]] jezika što bi značilo "naš kanu" (ili piroga), a vezano za rezultat nesporazuma između [[portugal]]skih [[mornar]]a 15. stoljeća i volofskih ribara.<ref>{{Cite web|url=https://theculturetrip.com/africa/senegal/articles/the-real-story-behind-senegals-name/|title=The Real Story Behind Senegal’s Name|last=Holloway|first=Beetle|website=Culture Trip|access-date=27. 6. 2021|archive-date=6. 12. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221206024446/https://theculturetrip.com/africa/senegal/articles/the-real-story-behind-senegals-name/|url-status=dead}}</ref> Moderni [[Historija|historičari]] vjeruju da se ime Senegala vjerovatno odnosi na Sanhaje, [[Berberi|berbersko]] pleme koje je živjelo na sjevernoj strani rijeke. Konkurentska teorija pretpostavlja da naziv proizilazi iz naziva srednjovjekovnog grada "Sanghana", kojeg je opisao [[Arapi|arapski]] [[Geografija|geograf]] El-Bakri kada se 1068. našao na ušću rijeke. Neki od pripadnika Serer naroda sa juga vjeruju da naziv rijeke potiče iz osnove sererskog termina ''Sene'' (vrhovno božanstvo serer religije) i termina ''O Gal'' (što znači "tijelo vode"). == Historija == {{Glavni|Historija Senegala}} === Rani i predkolonijalni period === Arheološki nalazi na teritoriji današnjeg Senegala ukazuju na to da je ovo područje bilo naseljeno još od [[Prahistorija|prahistorije]] i kontinuirano su ga naseljavale različite etničke grupe. Neka kraljevstva su nastala još u 7. vijeku, Takrur u 9. a Namandiru i Jolofsko carstvo tokom 13. i 14. vijeka. Istočni dio Senegala je nekada bio dio [[Carstvo Gana|Carstva Gane]]. Kontakt sa [[islam]]om je ostvaren kada su narodi Toucouleur i Soninke došli u dodir sa [[Almoravidi|Almoravidskom dinastijom]] koja je vladala [[Magrib|Magribom]]. U 13. i 14. vijeku, područje je potpalo pod uticaj carstava sa istokua. U isto vrijeme je osnovano i Jolofsko carstvo. U regiji Senegambia, bilo je između 1300 i 1900 stanovnika u ropstvu, otprilike jedna trećina stanovništva, uglavnom kao rezultat zarobljavanja tokom ratova.<ref>[http://www.britannica.com/blackhistory/article-24157 "Slavery"], ''Encyclopædia Britannica's Guide to Black History'' {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006131931/http://www.britannica.com/blackhistory/article-24157 |date=6 Oktobar 2014 }}</ref> U 14. vijeku moć Jolofskog carstva je rasla što je imalo za rezultat ujedinjenja Cayora i kraljevstva Baol, Sine, Saloum, Waalo, Futa Tooro i Bambouk. Carstvo je postala dobrovoljna konfederacija raznih država a ne carstvo izgrađeno kao rezultat vojnog osvajanja. <ref>Charles, Eunice A. Precolonial Senegal: the Jolof Kingdom, 1800–1890. African Studies Center, Boston University, 1977. p. 3</ref><ref>Ham, Anthony. ''West Africa.'' Lonely Planet. 2009. p. 670. {{ISBN|1-74104-821-4}}</ref> Carstvo je osnovao Ndiadiane Ndiaye, nakon čega je formirao koaliciju sastavljenu od pripadnika mnogih etničkih grupa, ali je carstvo nestalo 1549, porazom i ubistvom Lelea Fouli Faka od strane Amari Ngone Sobel Falla. == Geografija == {{Glavni|Geografija Senegala}} Senegal se nalazi na zapadu afričkog kontinenta, između 12° i 17° sjeverne [[Geografska širina|geografske širine]] i 11° i 18° zapadne [[Geografska dužina|geografske dužine]]. Senegal je izvana omeđen Atlantskim okeanom na zapadu, Mauritanijom na sjeveru, na istoku graniči s Malijem, Gvinejom i Gvineja Bisao na jugu. Gambija je skoro kompletno okružena Senegalom, izuzev kratke atlantske obale na zapadu. Veći dio Senegala sastoji se od valovitih pješčanih ravnica zapadnog [[Sahel]]a. Brdovita područja nalaze se samo na jugoistoku zemlje, u nastavku masiva [[Fouta Djallon]] u [[Gvineja|Gvineji]]. Ovdje se nalazi i najviši vrh, neimenovani vrh na visini od 648 m, u blizini Nepen Diakha. Sjevernu granicu zemlje čini rijeka [[Senegal (rijeka)|Senegal]], druge veće rijeke su [[Gambia]] i [[Casamance]]. Glavni grad [[Dakar]] nalazi se na [[Zeleni rt|Zelenom rtu]], najzapadnijoj tački afričkog kontinenta. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Administrativne podjele == {{Glavni|Regije Senegala}} == Privreda == Iako je udio [[poljoprivreda|poljoprivrede]] u senegalskom BDP-u pao na ispod 20%, u njoj je još uvijek zaposlena većina Senegalaca. [[Kikiriki]] je najvažniji izvozni proizvod i privredni rast je velikim dijelom zavisi od uroda te kulture i njenoj cijeni na svjetskom tržištu. Važno je i [[Ribolov|ribarstvo]]. U sklopu Vladinog reformskog programa od 1993. liberalizirani su privredni i trgovinski propisi i uklonjena državna kontrola nad cijenama što je povećalo privredni rast. Velik problem Senegala ostaje [[nezaposlenost]] koja iznosi oko 40% radno sposobnog stanovništva. == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Sénégal}} {{wikiatlas}} * {{CIA World Factbook link|sg|Senegal}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14093674 Senegal] na [[BBC|BBC News]] * [https://www.britannica.com/place/Senegal Senegal] na ''[[Encyclopædia Britannica]]'' * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=SN Senegal] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{CPLP}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Senegal|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] hxnbvpkrql9wot0zipbtcx8eyd2z1rb 3734273 3734200 2025-07-11T09:44:53Z Panasko 146730 3734273 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =République du Sénégal| zvanično_ime =Republika Senegal| zastava =Flag of Senegal.svg| grb =Coat of arms of Senegal.svg| mapa =LocationSenegal.png| službeni_jezik =[[Francuski jezik|francuski]]| glavni_grad =[[Dakar]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Bassirou Diomaye Faye]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Ousmane Sonko]]| po_površini_na_svijetu =86.| površina =196.722| procenat_vode =2,1| po_broju_stanovnika_na_svijetu =66.| stanovnika =18.384.660| gustoća = 93,3| nezavisnost =Od [[Francuska|Francuske]] [[4. april]]a [[1960]].| valuta =[[CFA franak]] (100 centima)| vremenska_zona =[[UTC]]| himna ="[[Pincez Tous vos Koras, Frappez les Balafons]]"| internetski_nastavak =[[.sn]]| pozivni_broj =221| |}} '''Senegal''' je država koja se nalazi u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]], na obali [[Atlantski okean|Atlantskog okeana]]. Na sjeveru graniči s [[Mauritanija|Mauritanijom]], na istoku s [[Mali]]jem, na jugoistoku s [[Gvineja|Gvinejom]] i [[Gvineja Bisau|Gvinejom Bisau]] na jugozapadu. Osim toga, Senegal dijeli pomorsku granicu s malom [[Ostrvo|ostrvskom]] državom [[Zelenortska Ostrva|Zelenortskim Ostrvima]]. Republika [[Gambija]], suverena enklava koja zauzima uski pojas teritorije duž [[Rijeka|rijeke]] [[Gambija (rijeka)|Gambija]], razdvaja Senegalsku južnu regiju [[Casamance]] od ostatka zemlje i s tri strane je okružena senegalskom teritorijom, a samo na zapadu izlazi na Atlantik. Najzapadnija je kopnena zemlja [[Stari svijet|Starog svijeta]], odnosno [[Afroevroazija|Afroevroazije]]. Svoj naziv duguje rijeci [[Senegal (rijeka)|Senegal]] koja dijelom tvori njenu državnu granicu na istoku i sjeveru. Zauzima površinu od gotovo 197.000&nbsp;km<sup>2</sup> sa populaciju od oko 13 miliona stanovnika. [[Glavni grad|Glavni]] i najveći grad države je [[Dakar]]. == Etimologija == Država Senegal je dobila ime po [[Senegal (rijeka)|rijeci Senegal]], čija je etimologija sporna.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/senegal|title=senegal {{!}} Origin and meaning of the name senegal by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> Jedna od prihvatljivijih teorija (predložena od Davida Boilata 1853) pretpostavlja da termin proizlazi od fraze ''sunu gaal'' iz [[Wolofski jezik|wolofskog]] jezika što bi značilo "naš kanu" (ili piroga), a vezano za rezultat nesporazuma između [[portugal]]skih [[mornar]]a 15. stoljeća i volofskih ribara.<ref>{{Cite web|url=https://theculturetrip.com/africa/senegal/articles/the-real-story-behind-senegals-name/|title=The Real Story Behind Senegal’s Name|last=Holloway|first=Beetle|website=Culture Trip|access-date=27. 6. 2021|archive-date=6. 12. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221206024446/https://theculturetrip.com/africa/senegal/articles/the-real-story-behind-senegals-name/|url-status=dead}}</ref> Moderni [[Historija|historičari]] vjeruju da se ime Senegala vjerovatno odnosi na Sanhaje, [[Berberi|berbersko]] pleme koje je živjelo na sjevernoj strani rijeke. Konkurentska teorija pretpostavlja da naziv proizilazi iz naziva srednjovjekovnog grada "Sanghana", kojeg je opisao [[Arapi|arapski]] [[Geografija|geograf]] El-Bakri kada se 1068. našao na ušću rijeke. Neki od pripadnika Serer naroda sa juga vjeruju da naziv rijeke potiče iz osnove sererskog termina ''Sene'' (vrhovno božanstvo serer religije) i termina ''O Gal'' (što znači "tijelo vode"). == Historija == {{Glavni|Historija Senegala}} === Rani i predkolonijalni period === Arheološki nalazi na teritoriji današnjeg Senegala ukazuju na to da je ovo područje bilo naseljeno još od [[Prahistorija|prahistorije]] i kontinuirano su ga naseljavale različite etničke grupe. Neka kraljevstva su nastala još u 7. vijeku, Takrur u 9. a Namandiru i Jolofsko carstvo tokom 13. i 14. vijeka. Istočni dio Senegala je nekada bio dio [[Carstvo Gana|Carstva Gane]]. Kontakt sa [[islam]]om je ostvaren kada su narodi Toucouleur i Soninke došli u dodir sa [[Almoravidi|Almoravidskom dinastijom]] koja je vladala [[Magrib|Magribom]]. U 13. i 14. vijeku, područje je potpalo pod uticaj carstava sa istokua. U isto vrijeme je osnovano i Jolofsko carstvo. U regiji Senegambia, bilo je između 1300 i 1900 stanovnika u ropstvu, otprilike jedna trećina stanovništva, uglavnom kao rezultat zarobljavanja tokom ratova.<ref>[http://www.britannica.com/blackhistory/article-24157 "Slavery"], ''Encyclopædia Britannica's Guide to Black History'' {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006131931/http://www.britannica.com/blackhistory/article-24157 |date=6 Oktobar 2014 }}</ref> U 14. vijeku moć Jolofskog carstva je rasla što je imalo za rezultat ujedinjenja Cayora i kraljevstva Baol, Sine, Saloum, Waalo, Futa Tooro i Bambouk. Carstvo je postala dobrovoljna konfederacija raznih država a ne carstvo izgrađeno kao rezultat vojnog osvajanja. <ref>Charles, Eunice A. Precolonial Senegal: the Jolof Kingdom, 1800–1890. African Studies Center, Boston University, 1977. p. 3</ref><ref>Ham, Anthony. ''West Africa.'' Lonely Planet. 2009. p. 670. {{ISBN|1-74104-821-4}}</ref> Carstvo je osnovao Ndiadiane Ndiaye, nakon čega je formirao koaliciju sastavljenu od pripadnika mnogih etničkih grupa, ali je carstvo nestalo 1549, porazom i ubistvom Lelea Fouli Faka od strane Amari Ngone Sobel Falla. == Geografija == {{Glavni|Geografija Senegala}} Senegal se nalazi na zapadu afričkog kontinenta, između 12° i 17° sjeverne [[Geografska širina|geografske širine]] i 11° i 18° zapadne [[Geografska dužina|geografske dužine]]. Senegal je izvana omeđen Atlantskim okeanom na zapadu, Mauritanijom na sjeveru, na istoku graniči s Malijem, Gvinejom i Gvineja Bisao na jugu. Gambija je skoro kompletno okružena Senegalom, izuzev kratke atlantske obale na zapadu. Veći dio Senegala sastoji se od valovitih pješčanih ravnica zapadnog [[Sahel]]a. Brdovita područja nalaze se samo na jugoistoku zemlje, u nastavku masiva [[Fouta Djallon]] u [[Gvineja|Gvineji]]. Ovdje se nalazi i najviši vrh, neimenovani vrh na visini od 648 m, u blizini Nepen Diakha. Sjevernu granicu zemlje čini rijeka [[Senegal (rijeka)|Senegal]], druge veće rijeke su [[Gambia]] i [[Casamance]]. Glavni grad [[Dakar]] nalazi se na [[Zeleni rt|Zelenom rtu]], najzapadnijoj tački afričkog kontinenta. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Administrativne podjele == {{Glavni|Regije Senegala}} == Privreda == Iako je udio [[poljoprivreda|poljoprivrede]] u senegalskom BDP-u pao na ispod 20%, u njoj je još uvijek zaposlena većina Senegalaca. [[Kikiriki]] je najvažniji izvozni proizvod i privredni rast je velikim dijelom zavisi od uroda te kulture i njenoj cijeni na svjetskom tržištu. Važno je i [[Ribolov|ribarstvo]]. U sklopu Vladinog reformskog programa od 1993. liberalizirani su privredni i trgovinski propisi i uklonjena državna kontrola nad cijenama što je povećalo privredni rast. Velik problem Senegala ostaje [[nezaposlenost]] koja iznosi oko 40% radno sposobnog stanovništva. == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Sénégal}} {{wikiatlas}} * {{CIA World Factbook link|sg|Senegal}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14093674 Senegal] na [[BBC|BBC News]] * [https://www.britannica.com/place/Senegal Senegal] na ''[[Encyclopædia Britannica]]'' * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=SN Senegal] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{CPLP}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Senegal|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] lgpun1t2789palobys9w2wp6x7v7m9q Sudan 0 12993 3734201 3666973 2025-07-11T07:16:50Z Panasko 146730 3734201 wikitext text/x-wiki {{dobar članak}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Sudan | izvorno_ime = جمهورية السودان {{Simboli jezika|ar|arapski}}<br />Republic of the Sudan {{Simboli jezika|en|engleski}} | ime_genitiv = Sudana | zastava = Flag of Sudan.svg | zastava_širina = | grb = Emblem of Sudan.svg | grb_širina = | vrsta_simbola = | uzrečica = النصر لنا <br /><small>([[bosanski jezik|bs]]: ''Pobjeda je naša'')</small> | himna = نحن جند لله جند الوطن <br />[[Nahnu Jund Allah Jund Al-watan]]{{Center|[[Datoteka:Sudanese national anthem, performed by the U.S. Navy Band.oga]]}} | mapa = Sudan_(orthographic_projection)_highlighted.svg | glavni_grad = [[Kartum]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|15|38|N|32|32|E}} | najveći_grad = Kartum | službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]], [[engleski jezik|engleski]]<ref name="ustaveng"/> | etničke_grupe = | državno_uređenje = [[Federacija|Federalna]] predsjednička ustavna republika | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Abdel Fattah al-Burhan]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast = [[Abdalla Hamdok]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = od [[Velika Britanija|Velike Britanije]] i [[Egipat|Egipta]] | nezavisnost_priznato = [[1. januar]] [[1956.]] | površina = 1.886.068 | po_površini_na_svijetu = 16. | procenat_vode = - | stanovnika = 30.894.000 | stanovnika_godina = 2008. | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 40. | gustoća = 16,4 | po_broju_gustoće_na_svijetu = | bdp_ukupno = 93,760 milijardi US$<ref name="mmfsud" /> | bdp_godina = 2014. | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = 2.657,92 US$<ref name="mmfsud" /> | hdi = 0,408 | hdi_godina = 2014. | hdi_nivo = {{Gubitak}} nizak | po_broju_hdi_na_svijetu = 171. | gini = 35,3 | gini_godina = 2009. | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Sudanska funta]] (SDG) | vremenska_zona = [[UTC]] +3 | najveća_tačka_ime = [[Deriba Caldera]] | najveća_tačka_metara = 3.042 | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = [[Nil]] | najveća_rijeka_dužina = ? | nacionalni_dan = | internetski_nastavak = [[.sd]] | pozivni_broj = +249 | komentar = }} '''Sudan''' ({{jez-ar|السودان}}; {{jez-en|Sudan}}), zvanično '''Republika Sudan''' ({{jez-ar|جمهورية السودان|linkovi=ne}}; {{jez-en|Republic of the Sudan|linkovi=ne}}), jest država u sjeveroistočnoj [[Afrika|Africi]] koja izlazi na [[Crveno more]]. Na sjeveru se graniči sa [[Egipat|Egiptom]], na istoku sa [[Eritreja|Eritrejom]], na jugoistoku sa [[Etiopija|Etiopijom]], na jugu sa [[Južni Sudan|Južnim Sudanom]], na jugozapadu sa [[Srednjoafrička Republika|Srednjoafričkom Republikom]], na zapadu sa [[Čad]]om i na sjeverozapadu sa [[Libija|Libijom]]. Sa površinom od preko 1,8 milion km<sup>2</sup>, Sudan je treća država po površini na afričkom kontinentu.<ref>Do proglašenja nezavisnosti Južnog Sudana 9. jula 2011, Sudan je bio najveća afrička država po površini.</ref> Republika Sudan je nezavisna od 1. januara 1956. od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]]. Od 9. jula 2011, [[Južni Sudan]] je nakon održanog referenduma o nezavisnosti odvojio se od Sudana kao nezavisna država. == Etimologija == Ime države je skraćeno ime srednjevjekovnog arapskog naziva ''Bilād as-Sūdān,'' (bos. ''zemlja crnaca''), čime je u konkretnom slučaju označavano kršćansko carstvo u [[Nubija|Nubiji]]. ''Sudan'' je također naziv i za [[Sudan (regija)|istoimenu regiju]], zbog čega može doći do određenih zabuna. == Geografija == {{Glavni|Geografija Sudana}} Nalazi se na sjeveroistoku Afrike. Sudan jednim dijelom pripada [[Sudan (regija)|istoimenoj regiji]] i zoni [[Sahel]]a. Njegov [[Reljef (geografija)|reljef]] određen je dolinom rijeke [[Nil]] i okolnim planinskim lancima. Tako se na sjeveroistoku uzdiže gorje [[Džibalul-Bahr]] al-Ahmar u [[Al-Bahrul-Ahmar (pokrajina)|istoimenoj saveznoj državi]] na obali [[Crveno more|Crvenog mora]], koje doseže nadmorsku visinu 2.259&nbsp;m. Jugozapadnu granicu doline Nila čine sjevernoekvatorski i srednjoafrički prag, koji su ujedno i [[vododijelnica|vododijelnicu]] između riječnih sistema Nila i [[Kongo (rijeka)|Konga]]. Na zapadu Sudana nalazi se [[bazalt]]no gorje na platou [[Marra]], čije je najviše uzvišenje ugašeni vulkan [[Marra (vulkan)|Marra]] s 3.042&nbsp;metra ujedno i najviši vrh Sudana te čini geografsku granicu prema dolini Čada. U centralnom dijelu zemlje uzdiže se gorje [[Nuba]], nadmorske visine između 500 i 1.325&nbsp;m. Na sjeveru krajolik s obje strane Nila prelazi u [[Sahara|Saharsku pustinju]], pri čemu se dio zapadno od Nila smatra dijelom [[Libijska pustinja|Libijske]], a dio istočno od Nila dijelom [[Nubijska pustinja|Nubijske pustinje]]. U području [[Kartum]]a, gdje spajanjem [[Bijeli Nil|Bijelog]] i [[Plavi Nil|Plavog Nila]] nastaje Nil, nalazi se široka ravnica, pretežno sastavljena od gline. === Klima === Visoke temperature i ljetne kiše, naročito na jugu zemlje obilježje su [[tropska klima|tropske klime]] Sudana. U kišnom periodu između aprila i novembra količina padavina iznosi od 1.500&nbsp;mm na jugu do manje od 100&nbsp;mm na sjeveru zemlje. Srednje mjesečne temperature iznose od 24 do 32&nbsp;°C.<ref name="brockhaus" /> Pritom zbog utjecaja pustinjske klime ponekad na sjeveru Sudana temperature dosežu i do 41&nbsp;°C po danu, dok se noću spuštaju na samo 4&nbsp;°C. === Flora i fauna === Vegetacija se kreće od najoskudnijih biljaka u sjevernim [[pustinja]]ma i polupustinjama preko [[savana]] prekivenih trnovitim žbunjem u zoni [[Sahel]]a, suhih savana sa visokom travom, do vlažnih savana. Površina pokrivena šumom je smanjena za 1,4% u periodu od 1990. do 2000.<ref name="FWA2006" /> Raznolikost životinjskog svijeta ogleda se naročito u centralnom Sudanu gdje žive [[afrički slon]]ovi, [[afrički bivo]]li, [[žirafa]], [[antilopa]], [[hijena]], [[lav]], [[nilski konj]] i [[krokodili]] kao i mnogobrojne ptice grabljivice i vodene ptice. === Nacionalni parkovi === U Sudanu postoji tri nacionalna parka (stanje 2014) i tri zaštićena vodena područja. Pored njih, sistem zaštićenih područja obuhvata i prirodne rezervate i zašićene rezervate za ptice. Planina [[Barkal]] sa historijskim gradom [[Sanam]] stavljeni su na [[Spisak mjesta Svjetske baštine u Africi#Sudan|UNESCO-ov spisak svjetske baštine]] i zajedno čine [[Napata|Napatu]], antičku prijestolnicu [[Kraljevstvo Kuš|kraljevstva Kuš]]. == Historija == [[Datoteka:Statue, claimed to depict Natakamani found in Tabo on the isle of Argo.jpg|thumb|lijevo|Statua Natakamani, jednog nubijskog kralja]] {{Glavni|Historija Sudana}} Historija Sudana seže u prošlost do vremena [[faraon]]a. Za [[stari Egipat]], Nubija je bila važna kao izvor [[zlato|zlata]] i robova, a početkom 12. dinastije (od 1991. do 1785. p.n.e) spojena je sa Egiptom. Kao posljedica raspadanja novog Egipatskog carstva u 12. vijeku p.n.e., nastalo je u Nubiji u 9. vijeku p.n.e. [[kraljevstvo Kuš]] koje se održalo sve do 4. vijeka. U periodu od 712. do 664. p.n.e. kušitska dinastija vladala je cijelim Egiptom. Otprilike istovremeno sa pokrštavanjem ovog područja do 6. vijeka formirala su se tri nubijska kraljevstva Nobatija, Makurija i Alodija. Godine 651. Nubija potpisuje mirovne sporazume sa islamskim Egiptom, kojim u to vrijeme Arapi. Sve do 14. vijeka među među njima vladaju relativno stabilni odnosi. U centralnom Sudanu nastali su sultanati [[Darfur]] i [[Sultanat Sannar|Sannar]], koji su imali određeni značaj sve do 18. vijeka. Poslije pokrštavanja i nastanka kršćanskog kraljevstva, Sudan je u periodu od 14. do 16. vijeka, uz izuzetak juga, postao gotovo u potpunosti [[islam]]ski. Početkom 19. vijeka [[Osmansko Carstvo|osmanlijski]] namjesnik [[Egipat za vrijeme Osmanlijske vladavine|Egipta]] počeo je osvajanje Sudana. Protiv egipatske okupacije od 1881. do 1889. pod vodstvom islamsko-političkog vođe [[Muhammed Ahmed|Muhammeda Ahmeda]], samoprozvanog [[Mehdi]]ja, trajao je ustanak, poznat kao ''Mehdijev ustanak''. On je važio kao jedan od najuspješnijih ustanaka neke afričke zemlje protiv [[kolonijalizam|kolonijalizma]] te je krajem 19. vijeka doveo do stvaranja vlastite države. Takozvani ''Halifat Omdurman'' postojao je 15 godina a uništen je 1898. od strane anglo-egipatske vojske nakon bitke kod Omdurmana. Nakon ponovnog osvajanja Sudana 1899. osnovan je britansko-egipatski kondominij. [[De facto]], Sudan je postao britanska kolonija sve do 1953. Nakon što je egipatski kralj Faruk I svrgnut tokom [[Revolucija u Egiptu 1952.|revolucije 1952.]] i određenog vakuuma u pripremi za promjenu vlasti u Egiptu, Sudan je iskoristio šansu za pripremu svoje nezavisnosti. Sporazumom sa Egiptom i Velikom Britanijom okončana je vlast Egipta nad Sudanom i proglašena nezavisnost Sudana 1. januara 1956. Na prvim parlamentarnim izborima kao pobjednik izašla je nacionalna unijska stranka (''Umma'') a njen predsjednik Ismail al-Azhari postao je prvi premijer Sudana. Već iste godine zbog unutarstranačkih razlika na mjesto premijera došao je njegov rival Abudullah Halil. Došlo je političke nestabilnosti te je 1958. izvršen vojni udar. General Abud se suprotstavio nezadovoljstvima, zavjerama te građanskim ratom u Južnom Sudanu. I pored njegove ostavke 1964. i predaje vlasti civilnim vlastima pod premijerom Sir al-Hatim al-Halifom, nije došlo do političke stabilnosti ni u narednim godinama. Do 1969. na mjestu premijera bile su čak četiri osobe. [[Datoteka:Gaafar Nimeiry detail DF-SC-84-10022.jpg|mini|desno|200px|Džafar an-Numairi]] Situaciju je iskoristila vojska te je [[pukovnik]] [[Džafar Muhammed an-Numairi]] izvršio u maju 1969. novi vojni udar.<ref name="moseley" /> Numairijeva politika se orijentirala na njen egipatski uzor u liku [[Gamal Abdel Nasser|Nassera]] te su provedene neke socijalističke i panarapske reforme. Na vlast je dovedena Sudanska socijalistička unija (SSU) kao jedina stranka u državi. Kratkotrajno 1971. udarom je svrgnuta komunistička partija, da bi vrlo brzo ponovno došla na vlast. Numairi je izabran za premijera te je 1972. uspio okončati 17-togodišnji građanski rat između vlade i pobunjenika u Južnom Sudanu. Godine 1981. vlada preobražava državu u islamsku, te je 1983. proglašen [[šerijat]]ski zakon u cijeloj zemlji, kao i u, tada autonomnom, južnom Sudanu. Poništavanjem sporazuma iz Addis Abebe nasilno je ukinuta autonomna južnosudanska vlada. To je izazvalo novi građanski rat u junu 1983.<ref name="melha" /> Politički nemiri u zemlji su ponovno doveli do vojnog udara 1985. pod zapovjedništvom generala Abdurrahmana Suvar ad-Dahaba. Međutim, šerijat je i dalje ostao na snazi. Na mjesto premijera 1986. ponovno je izabran Sadik al-Mehdi. Do novog vojnog udara došlo je 1989. zbog političke nestabilnosti u zemlji kada general-poručnik Omer Hasan Ahmed al-Bašir preuzima vlast i uvodi politiku po uzoru na Numairijevu. Iako je od tada suvereno vladao zemljom kao predsjedavajući ''Nacionalnog vijeća komande za spas nacije'', neuspješno je pokušavao povratiti vlast nad jugom zemlje. U periodu 1983. do 2005. u Sudanu se bez prestanka vodio [[građanski rat]]. Napokon 2005. dolazi do mirovnog sporazuma između vlade u Kartumu i pobunjenika na jugu. Njime je zagarantovana autonomija Južnog Sudana i predviđen referendum koji je održan od 9. do 15. januara 2011. Nakon referenduma, [[Južni Sudan]] je proglasio nezavisnost u 9. jula 2011. == Vlada == Zvanično, politika Sudana odvija se u okvirima federalne predsjedničke [[Demokratija|demokratske]] republike sa višestranačkim političkim sistemom, gdje je predsjednik Sudana istovremeno šef države, šef vlade i vrhovni komandant sudanskih narodnih oružanih snaga. Zakonodavna moć je podijeljena na vladu i dvodomni parlament sa donjim domom Nacionalnom skupštinom Sudana kojeg čini 450 zastupnika i gornjim Vijećem država Sudana sa 50 članova, svi izabrani na mandat od šest godina. Sudska vlast je nezavisna a na njenom čelu je Ustavni sud Sudana.<ref name="CIA-WFB" /> Međutim, nakon drugog sudanskog građanskog rata (1983-2005) i današnjeg rata u Darfuru, istina manjeg intenziteta, Sudan se u međunarodnoj politici uglavnom smatra kao autoritarna država u kojoj svu efektivnu političku moć ima predsjednik [[Omer al-Bašir]] i vladajuća Nacionalna kongresna stranka Sudana. Od 1993. Sudan je transformiran u islamsku jednostranačku državu kada je al-Bašir rasformirao revolucionarno komandno vijeće i osnovao Nacionalni islamski front (NIF) sa novim parlamentom i vladom sastavljenom isključivo od članova NIF-a. Istovremeno, struktura regionalnih uprava zamijenjena je stvaranjem 26 saveznih država sa guvernerima na čelu čime je Sudan postao federalna republika. Izvršne funkcije su podijeljene između NCP, SPLA, sudanskog Istočnog fronta i frakcija Umma stranke i Demokratske unionističke stranke (DUP). Omer al-Bašir je bio kandidat na predsjedničkim izborima 2010, što su bili prvi slobodni izbori sa učešćem više političkih stranaka nakon 24 godine.<ref name="splmkiir" /><ref name="eastern" /> Njegov politički rival bio je potpredsjednik Salva Kiir Mayardit, vođa SPLA i trenutni predsjednik nezavisne države [[Južni Sudan]].<ref name="kiirpres" /> == Političke podjele == [[Datoteka:Map of Sudan (New).jpg|thumb|Politička podjela Sudana. Trougao [[Trougao Hala'ib|Hala'ib]] je pod administracijom Egipta od 2000.]] Sudan je podijeljen na 18 saveznih država (''vilajeta'', jedn. ''vilajet'', {{ArJ|ولایت}}). Oni se dalje dijele na 133 distrikta. {{Kolone |width=12em | col1 = * [[Al Džazirah (savezna država)|Al Džazirah]] * [[Al Kadarif (savezna država)|Al Kadarif]] * [[Plavi Nil (savezna država)|Plavi Nil]] * [[Centralni Darfur]] * [[Istočni Darfur]] * [[Kasala (savezna država)|Kasala]] | col2 = * [[Kartum (savezna država)|Kartum]] * [[Sjeverni Darfur]] * [[Sjeverni Kurdufan]] * [[Sjeverni Sudan|Sjever]] * [[Crveno more (savezna država)|Crveno more]] * [[Rijeka Nil (savezna država)|Rijeka Nil]] | col3 = * [[Senar (savezna država)|Senar]] * [[Južni Darfur]] * [[Južni Kurdufan]] * [[Zapadni Darfur]] * [[Zapadni Kurdufan]] * [[Bijeli Nil (Sudan)|Bijeli Nil]] }} == Stanovništvo == Svi podaci o stanovništvu prije 2011. odnose se na Sudan prije otcjepljenja Južnog Sudana 9. jula 2011. Zbog toga navedeni su različiti podaci. Oni se kreću u zavisnosti od različitih izvora od 30,9 miliona stanovnika (procjena oktobar 2013, ministarstvo vanjskih poslova Njemačke<ref name="diplode" />), preko 36.163.778 (procjena 2013, PopulationData.net<ref name="wg" />) do 45.047.502 stanovnika. Posljednja cifra iz jula 2011. odnosi se na Sudan prije otcjepljenja Južnog Sudana. Za 2012. po publikaciji ''CIA World Fact Book'', broj stanovnika nekadašnjeg cjelokupnog Sudana iznosio je 34.204.710, dok se 8.260.490 stanovnika odnosilo samo na [[Južni Sudan]]. Po toj procjeni, na današnji (sjeverni) Sudan otpadalo je nakon otcjepljenja juga tek nešto manje od 26 miliona stanovnika.<ref name="CIA-WFB" /> Oko 38,9% Sudanaca 2003. živjelo je u gradovima;<ref name="CIA-WFB" /> sa centrom naseljenosti u Kartumu. Oko 39,5% stanovnika iste godine bilo je mlađe od 15 godina.<ref name="CIA-WFB" /> Stopa rasta stanovništva iznosila je 2,48% godišnje (stanje 2011).<ref name="CIA-WFB" /> Prosječna starost stanovništva iznosi 18,3 godine (stanje 2006).<ref name="CIA-WFB" /> Prosječna očekivana starost iznosi 62,57 godina, pri čemu se za muškarce iznosi 60,58 godina a za žene 64,67 godina (stanje 2012).<ref name="CIA-WFB" /> Stanovništvo brzo raste u širem području glavnog grada [[Kartum]]a (Kartum-Omdurman-Sjeverni Kartum) u kojem živi od 6–7 miliona ljudi, uključujući i 2 miliona izbjeglica iz područja na jugu zemlje i poljoprivrednih zona pogođenih sušom. [[Datoteka:Sudan woman with headcovering 1mar2005.jpg|mini|desno|160px|Žena iz Sudana]] Veći dio stanovništva koncentrisan je u dolini Nila i dolinama njegovih pritoka. Naročito je velika gustoća naseljenosti u glavnom [[pamuk|pamučnom]] području zemlje, sjevernom dijelu međuriječja Bijelog i Plavog Nila. Pustinjski predjeli na sjeveru i sjeverozapadu gotovo su nenaseljeni. Osim aglomeracije glavnog grada veličinom se ističe i [[Port Sudan]] na obali [[Crveno more|Crvenog mora]]. === Religija === [[Islam]] je državna religija Sudana. Do jula 2011. u Sudanu, koji je obuhvatao i današnji Južni Sudan, oko 70% stanovništva bili su [[Sunitski islam|sunitski muslimani]], oko 25% [[Animizam|animisti]] i oko 5% [[Kršćanstvo|kršćani]].<ref name="CIA-WFB" /> Nemuslimani žive uglavnom na jugu države i u glavnom gradu. [[Šerijat]]ski zakoni i danas su na snazi i dio su državnog projekta [[Islmaizacija|islamizacije]] zemlje. Pristalice nekadašnjeg samoprozvanog Mehdija ([[Muhammed Ahmed|Muhammeda Ahmeda]]) danas su u političkoj pozadini. Među muslimanskim stanovništvom rašireni su različiti [[Tesavuf|sufijski redovi]] ([[tarikat]]i). Tu spadaju [[Kadirije]], te od 19. vijeka raširena bratstva [[Samanija]] i [[Katimija]]. Protivno zvaničnim islamskim stajalištima, u liberalnom sudanskom društvu rašireni su neki tradicionalni narodni rituali i kultovi kao što je ''kult cara''. Kršćani su većinski pripadnici [[Katolička crkva|katoličke crkve]] u Sudanu, koja se počela širiti na jugu oko 1900. u području [[Vau]] istovremeno sa britanskom [[Anglikanska crkva|anglikanskom crkvom]] i njenim misionarima oko južnosudanskog grada [[Bor (Južni Sudan)|Bor]]. Američka [[prezbiterijanska crkva]] dobila je kod [[Nuer]]a na području gornjeg Nila jedno groblje za svoje pripadnike. Od kraja građanskog rata na jugu se jako šire američko-evangelističke misije i grupe.<ref name="marina" /> Na sjeveru postoji i jedna [[Kopti|koptska zajednica]], koja uglavnom potiče iz Egipta. Na jugu Sudana zastupljene su i tradicionalne religije kao što je ''[[dinka]]''. [[Ateizam|Ateisti]] i nereligiozne osobe su vrlo rijetke. == Privreda == {{Glavni|Privreda Sudana}} [[Datoteka:Sudan Map Oelgas.png|thumb|lijevo|Koncesije nafte i [[zemni plin|prirodnog gasa]] u Sudanu 2004. godine]] Po procjenama iz 2010, Sudan se smatrao 17. najbrže rastućom ekonomijom<ref name="gossorg" /> svijeta, a brzi razvoj države zasnovan uglavnom na visokim prihodima od [[nafta|nafte]], čak i pored međunarodnih sankcija, zapažen je i opisan u jednom članku ''The New York Timesa'' iz 2006.<ref name="jeffrey" /> U periodu od četiri godine do 2014, budžet sudanske vlade iznosio je oko 140 miliona funti na godišnjem nivou, a britansko odjeljenje za međunarodni razvoj (UKaid) dalo je od 30 do 54 miliona funti pomoći.<ref name="govuk" /> Zbog otcjepljenja Južnog Sudana, gdje se nalazilo preko 80% naftnih polja Sudana, ekonomski razvoj Sudana nakon 2011. i dalje je vrlo neizvjesan. Međutim, i prije otcjepljenja juga, ekonomija zemlje se suočavala sa brojnim problemima, mada je rasla vrlo niskim stopama sa vrlo niske baze. U posljednjih deset godina, rast je bio vrlo spor i po podacima Svjetske banke ukupni rast BDP-a u 2010. iznosio je 5,2% u odnosu na rast u 2009. od 4,2%.<ref name="CIA-WFB" /> Iako je historijski [[poljoprivreda]] bila osnovni izvor prihoda, zapošljavajući preko 80% Sudanaca i sačinjavajući oko trećine privrednog sektora, ipak je naftna industrija nakon 2000. najviše uticala na razvoj Sudana. Danas, MMF zajedno sa vladom u Kartumu radi na implementaciji kvalitetnije [[Makroekonomija|makroekonomske]] politike. Ovo je uslijedilo nakon turbulentnog perioda 1980tih kada je dug Sudana prema MMF-u i Svjetskoj banci eksponencijalno narastao kulminirajući konačno suspenzijom države iz MMF-a.<ref name="brownpc" /> Program pomoći je na snazi od početka 1990tih, kao i kontrola deviznih kurseva i rezervi stranih valuta.<ref name="CIA-WFB" /> Stopa inflacije u Sudanu u 2013. iznosila je 32,1% (po indeksu potrošačkih cijena). Nezaposlenost je 2012. iznosila je 13,7% dok je oko 9% stanovništva je bilo ispod praga siromaštva. == Saobraćaj == === Cestovni === Do 1970. postojala je samo jedna [[asfalt]]irana cesta između Kartuma i [[Vad Madani]]ja. Do 1980. uz pomoć drugih država i u etapama asfalirani su drugi pravci preko [[Kasala|Kasale]] do Port Sudana (oko 1.200&nbsp;km). Oko 1990. od 20-25.000&nbsp;km ukupne mreže puteva u Sudanu bilo je tek 3.000-3.500&nbsp;km asfaltirano. Podaci iz 1996. navode 11.900&nbsp;km neasfaltiranih puteva i 4.320 asfaltiranih. Od 2000. zahvaljujući poboljšanju u privredi i velikim prihodima od izvoza nafte, ubrzana je izgradnja i modernizacija svih cesta u sjevernom Sudanu. Krajem 2008. putna mreža između gradova u području El-Obeida na zapadu preko Kasale i Port Sudana na istoku nanovo je asfaltirana. Asfaltirane su i poprečne ceste od Port Sudana preko Atbare i Merove do Dunkule. U Južnom Sudanu tek od 2005. je bilo moguće početi sa modernizacijom i izgradnjom puteva nakon što su okončana neprijateljstva i građanski rat. Prije izgradnje puteva, do tada makadamski putevi su prvo morali biti očišćeni od [[Kopnena mina|mina]]. Najvažniji putni pravci na jugu su prema Guluu u Ugandi, koji je do 2008. bio u vrlo lošem stanju, a objavljeni su planovi o završetku makadamskog puta od Džube (Južni Sudan) preko Vaua do Kartuma.<ref name="jubaroad" /> === Željeznički === [[Datoteka:Kosti locomotive.jpg|thumb|lijevo|Željeznička stanica [[Kusti]] na ušću Nila. Robe namijenjene za Južni Sudan ovdje se pretovaraju na riječne teglenice]] Željeznički saobraćaj u Sudanu do danas nije dovoljno razvijen i ne igra značajniju ulogu u saobraćaju u državi. Međutim do 1960tih on je imao gotovo potpuni transportni monopol u zemlji. Pored nacionalne mreže u Kapspuru postoji još i mreža uskotračnog kolosijeka od 610&nbsp;mm, takozvana Džazira željeznica, koja je nastala u sklopu Džazira projekta a ima samo regionalni značaj. === Aviosaobraćaj === U Sudanu postoji 16 asfaltiranih aerodroma (stanje 2013.<ref name="CIA-WFB" />) od čega su dva [[aerodrom]]a sa pistama preko 3.047m, 10 aerodroma sa pistama od 2.438m do 3.047m, i 4 aerodroma sa pistama kraćim od 2.437m. Osim ovih, u Sudanu postoji i 58 aerodroma bez asfaltiranih pista i 6 [[heliodrom]]a. == Kultura == Sudan je snažno obilježen prisutnošću dviju različitih kulturnih tradicija – arapske na sjeveru i afričke na jugu. Unutar svake od njih postoje stotine etničkih, plemenskih i jezičnih grupa što otežava efikasnu međusobnu saradnju. Veći dio zemlje zauzimaju sjeverne pokrajine u kojima se nalazi i većina urbanih središta. Stanovništvo je ondje uglavnom [[Islam|muslimansko]], a uz [[Arapski jezik|arapski]] govore se i mnogi domaći jezici. Kultura je ranije bila veoma razvijena. Na sjeveru postoje piramide koje su više strmaste nego egipatske. Također južni je dio imao određene veze s Bizantijom. Pjesništvo i književnost su se razvijali s nadolazećim uticajima arapske kulture. Kultura je također bila inspirisana ustancima i ratovima. Poslije [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] dolazi do razvoja moderne književnosti. Godine 1910. napisana je prva sudanska drama. === Sport === U Sudanu je dva puta održan [[Afrički kup nacija]] u [[nogomet]]u: [[Afrički kup nacija 1957.|1957.]] i [[Afrički kup nacija 1970.|1970]]. Upravo 1970. kao domaćin, reprezentacija Sudana je po prvi i, do danas, jedini put postala šampion Afrike. == Filatelija == [[Datoteka:1951 stamps of Sudan.jpg|lijevo|thumb|[[Poštanska marka|Redovne marke]] Sudana iz 1951.]] [[Datoteka:Sudan Camel.jpg|desno|thumb|Marka anglo-egipatskog Sudana iz 1927. godine nominalne vrijednosti 10 pijastera sa likom poštara na devi]] Prve moderne pošte u Sudanu otvorene su 1867. u Suakinu i Vadi Halfi, te 1873. u Dongoli, Berberu i [[Kartum]]u, te 1877. u Senaru, Karkuku, Fazoglu, Elkedarefu, El Obejdu, Al-Fašeru i Fašodi (danas Kodok).<ref name="gisburn" /> Zbog Mehdijevog ustanka koji je započeo 1881, sve egipatske poslovnice pošte su zatvorene do 1884. Nakon što su se Egipćani i Britanci povukli iz Sudana, zemlja je ostala bez poštanske službe sve do ponovnog osvajanja Sudana 1896. Kada je kampanja osvajanja započela u martu 1896, poštanska služba je bila dostupna samo vojsci ali poštanske marke nisu korištene.<ref name="pastnote" /> Do izdavanja prvih sudanskih maraka 1897, korištene su egipatske marke. Količina poštanskih pošiljki bila je mala pa je korišten vrlo mali broj maraka. Između marta i jula 1885. u Suakinu su se koristile britanske poštanske marke od 2½ i 5d. Indijske marke su se također koristile u istom području, sa oznakon Sawakin ili Suakin između 1884. i 1899.<ref name="gisburn" /> Od 1. marta 1897. tadašnje egipatske marke sa preštampanim nazivom ''<small>SOUDAN</small>'' na francuskom i arapskom, postale su dostupne u poštama Sudana. Vrijednosti maraka bile su od 1, 2, 3 i 5 millieme i 1, 2, 5 i 10 pijastera. Preštampavanje naziva izvršila je štamparija ''Imprimerie Nationale, Boulaq'' iz [[Kairo|Kaira]].<ref name="gisburn" /> == Reference == {{Refspisak|2|refs= <ref name="ustaveng">[https://web.archive.org/web/20070609150809/http://www.mpil.de/shared/data/pdf/inc_official_electronic_version.pdf 2005 constitution in English"]</ref> <ref name="mmfsud">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=10&sy=2011&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=732&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= "Sudan"]. Međunarodni monetarni fond.</ref> <ref name="brockhaus">''Brockhaus - die Enzyklopädie''. 21, STAM - THEL., izd. 1998, {{ISBN|9783765331008}}</ref> <ref name="FWA2006">''Fischer Weltalmanach 2006'', 1. izd., {{Simboli jezika|de|njemački}} {{ISBN|978-3596720064}}</ref> <ref name="moseley">Ann Mosely Lesch (1999): ''The Sudan: Contested National Identities'', James Currey Publishers, str. 45, {{ISBN|9780852558232}}</ref> <ref name="melha">Melha Rout Biel (2003): ''[http://www.socwork.net/sws/article/view/260/430 The Civil War in Southern Sudan and Its Effect on Youth and Children] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150409233947/http://www.socwork.net/sws/article/view/260/430 |date=9. 4. 2015 }}'', Thüringer Deutsch-Afrikanische Gesellschaft e.V.,</ref> <ref name="CIA-WFB">{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |title=CIA The World Fact Book |access-date=19. 7. 2014 |archive-date=5. 2. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190205154022/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |url-status=dead }}</ref> <ref name="splmkiir">{{Cite web |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 |title=SudanTribune article : SPLM Kiir to run for president in Sudan 2009 elections |access-date=23. 4. 2010 |archive-date=24. 4. 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210424154507/https://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 |url-status=dead }}</ref> <ref name="eastern">{{Cite web |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article28067 |title=SudanTribune article : Eastern Sudan Beja, SPLM discuss electoral alliance |access-date=23. 4. 2010 |archive-date=5. 5. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100505052330/http://www.sudantribune.com/spip.php?article28067 |url-status=dead }}</ref> <ref name="kiirpres">[http://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 ''SPLM Kiir to run for president in Sudan 2009 elections''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210424154507/https://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 |date=24. 4. 2021 }}, Sudan Tribune, 27. juli 2008</ref> <ref name="diplode">[http://www.diplo.de/Sudan Auswärtiges Amt zum Sudan]</ref> <ref name="wg">PopulationData.net: ''[http://www.populationdata.net/index2.php?option=pays&pid=202&nom=soudan Sudan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140724035613/http://www.populationdata.net/index2.php?option=pays&pid=202&nom=soudan |date=24. 7. 2014 }}''</ref> <ref name="marina">Marina Peters: ''Zur Rolle der Religionen.'' u: Bernhard Chiari (ur.): ''Wegweiser zur Geschichte. Sudan.'' Paderborn 2008, str. 157</ref> <ref name="gossorg">{{cite web |archive-url= https://web.archive.org/web/20110713221231/http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/about/economicalsummary.html |url= http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/about/economicalsummary.html |autor=Vlada Južnog Sudana |title=Economy |datum=20. 10. 2009 |archive-date=13. 7. 2011}}</ref> <ref name="jeffrey">{{Cite news |author=Gettleman, Jeffrey |url= http://www.nytimes.com/2006/10/24/world/africa/24sudan.html?_r=0 |work=The New York Times |title=War in Sudan? Not Where the Oil Wealth Flows |date=24. 10. 2006}}</ref> <ref name="govuk">[https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/209587/Sudan2.pdf DfID Sudan: "Operational Plan 2011-2015"]</ref> <ref name="brownpc">{{cite book|author=Richard P. C. Brown|title=Public Debt and Private Wealth: Debt, Capital Flight and the Imf in Sudan|year=1992|izdavač=Macmillan Press|isbn=978-0-333-57543-7}}</ref> <ref name="jubaroad">{{Cite web |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article29427 |title=''Khartoum and Juba connected by road after decades.'' Sudan Tribune, 30.11.2008 |access-date=20. 7. 2014 |archive-date=9. 7. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140709135533/http://www.sudantribune.com/spip.php?article29427 |url-status=dead }}</ref> <ref name="gisburn">Gisburn, Harold G. D. i Thompson, G. Seymour, ''Stamps and Posts of the Anglo-Egyptian Sudan'', Stanley Gibbons, 1947, str. 18-20.</ref> <ref name="pastnote">{{Cite web |url=http://www.stampnotes.com/Notes_from_the_Past/pastnote406.htm |title=Sudan's First Stamps |access-date=19. 7. 2014 |archive-date=21. 9. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160921165319/http://www.stampnotes.com/Notes_from_the_Past/pastnote406.htm |url-status=dead }}</ref> }} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{wikiatlas}} * {{službeni website|http://www.sudan.gov.sd/index.php/en}} Vijeća ministara Sudana] * [https://web.archive.org/web/20100611193953/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/sudan.htm Sudan] na stranici biblioteke University of Colorado–Boulder * {{CIA World Factbook link|su|Sudan}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14094995 Sudan] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{OIK}} [[Kategorija:Sudan|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1956.]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] 1ci5mnzm2234b9b5cfn8ht7hbws0mlz 3734202 3734201 2025-07-11T07:17:03Z Panasko 146730 3734202 wikitext text/x-wiki {{dobar članak}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Sudan | izvorno_ime = جمهورية السودان {{Simboli jezika|ar|arapski}}<br />Republic of the Sudan {{Simboli jezika|en|engleski}} | ime_genitiv = Sudana | zastava = Flag of Sudan.svg | zastava_širina = | grb = Emblem of Sudan.svg | grb_širina = | vrsta_simbola = | uzrečica = النصر لنا <br /><small>([[bosanski jezik|bs]]: ''Pobjeda je naša'')</small> | himna = نحن جند لله جند الوطن <br />[[Nahnu Jund Allah Jund Al-watan]]{{Center|[[Datoteka:Sudanese national anthem, performed by the U.S. Navy Band.oga]]}} | mapa = Sudan_(orthographic_projection)_highlighted.svg | glavni_grad = [[Kartum]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|15|38|N|32|32|E}} | najveći_grad = Kartum | službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]], [[engleski jezik|engleski]]<ref name="ustaveng"/> | etničke_grupe = | državno_uređenje = [[Federacija|Federalna]] predsjednička ustavna republika | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Abdel Fattah al-Burhan]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast = [[Abdalla Hamdok]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = od [[Velika Britanija|Velike Britanije]] i [[Egipat|Egipta]] | nezavisnost_priznato = [[1. januar]] [[1956.]] | površina = 1.886.068 | po_površini_na_svijetu = 16. | procenat_vode = - | stanovnika = 30.894.000 | stanovnika_godina = 2008. | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 40. | gustoća = 16,4 | po_broju_gustoće_na_svijetu = | bdp_ukupno = 93,760 milijardi US$<ref name="mmfsud" /> | bdp_godina = 2014. | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = 2.657,92 US$<ref name="mmfsud" /> | hdi = 0,408 | hdi_godina = 2014. | hdi_nivo = {{Gubitak}} nizak | po_broju_hdi_na_svijetu = 171. | gini = 35,3 | gini_godina = 2009. | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Sudanska funta]] (SDG) | vremenska_zona = [[UTC]] +3 | najveća_tačka_ime = [[Deriba Caldera]] | najveća_tačka_metara = 3.042 | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = [[Nil]] | najveća_rijeka_dužina = ? | nacionalni_dan = | internetski_nastavak = [[.sd]] | pozivni_broj = +249 | komentar = }} '''Sudan''' ({{jez-ar|السودان}}; {{jez-en|Sudan}}), zvanično '''Republika Sudan''' ({{jez-ar|جمهورية السودان|linkovi=ne}}; {{jez-en|Republic of the Sudan|linkovi=ne}}), jest država u sjeveroistočnoj [[Afrika|Africi]] koja izlazi na [[Crveno more]]. Na sjeveru se graniči sa [[Egipat|Egiptom]], na istoku sa [[Eritreja|Eritrejom]], na jugoistoku sa [[Etiopija|Etiopijom]], na jugu sa [[Južni Sudan|Južnim Sudanom]], na jugozapadu sa [[Srednjoafrička Republika|Srednjoafričkom Republikom]], na zapadu sa [[Čad]]om i na sjeverozapadu sa [[Libija|Libijom]]. Sa površinom od preko 1,8 milion km<sup>2</sup>, Sudan je treća država po površini na afričkom kontinentu.<ref>Do proglašenja nezavisnosti Južnog Sudana 9. jula 2011, Sudan je bio najveća afrička država po površini.</ref> Republika Sudan je nezavisna od 1. januara 1956. od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]]. Od 9. jula 2011, [[Južni Sudan]] je nakon održanog referenduma o nezavisnosti odvojio se od Sudana kao nezavisna država. == Etimologija == Ime države je skraćeno ime srednjevjekovnog arapskog naziva ''Bilād as-Sūdān,'' (bos. ''zemlja crnaca''), čime je u konkretnom slučaju označavano kršćansko carstvo u [[Nubija|Nubiji]]. ''Sudan'' je također naziv i za [[Sudan (regija)|istoimenu regiju]], zbog čega može doći do određenih zabuna. == Geografija == {{Glavni|Geografija Sudana}} Nalazi se na sjeveroistoku Afrike. Sudan jednim dijelom pripada [[Sudan (regija)|istoimenoj regiji]] i zoni [[Sahel]]a. Njegov [[Reljef (geografija)|reljef]] određen je dolinom rijeke [[Nil]] i okolnim planinskim lancima. Tako se na sjeveroistoku uzdiže gorje [[Džibalul-Bahr]] al-Ahmar u [[Al-Bahrul-Ahmar (pokrajina)|istoimenoj saveznoj državi]] na obali [[Crveno more|Crvenog mora]], koje doseže nadmorsku visinu 2.259&nbsp;m. Jugozapadnu granicu doline Nila čine sjevernoekvatorski i srednjoafrički prag, koji su ujedno i [[vododijelnica|vododijelnicu]] između riječnih sistema Nila i [[Kongo (rijeka)|Konga]]. Na zapadu Sudana nalazi se [[bazalt]]no gorje na platou [[Marra]], čije je najviše uzvišenje ugašeni vulkan [[Marra (vulkan)|Marra]] s 3.042&nbsp;metra ujedno i najviši vrh Sudana te čini geografsku granicu prema dolini Čada. U centralnom dijelu zemlje uzdiže se gorje [[Nuba]], nadmorske visine između 500 i 1.325&nbsp;m. Na sjeveru krajolik s obje strane Nila prelazi u [[Sahara|Saharsku pustinju]], pri čemu se dio zapadno od Nila smatra dijelom [[Libijska pustinja|Libijske]], a dio istočno od Nila dijelom [[Nubijska pustinja|Nubijske pustinje]]. U području [[Kartum]]a, gdje spajanjem [[Bijeli Nil|Bijelog]] i [[Plavi Nil|Plavog Nila]] nastaje Nil, nalazi se široka ravnica, pretežno sastavljena od gline. === Klima === Visoke temperature i ljetne kiše, naročito na jugu zemlje obilježje su [[tropska klima|tropske klime]] Sudana. U kišnom periodu između aprila i novembra količina padavina iznosi od 1.500&nbsp;mm na jugu do manje od 100&nbsp;mm na sjeveru zemlje. Srednje mjesečne temperature iznose od 24 do 32&nbsp;°C.<ref name="brockhaus" /> Pritom zbog utjecaja pustinjske klime ponekad na sjeveru Sudana temperature dosežu i do 41&nbsp;°C po danu, dok se noću spuštaju na samo 4&nbsp;°C. === Flora i fauna === Vegetacija se kreće od najoskudnijih biljaka u sjevernim [[pustinja]]ma i polupustinjama preko [[savana]] prekivenih trnovitim žbunjem u zoni [[Sahel]]a, suhih savana sa visokom travom, do vlažnih savana. Površina pokrivena šumom je smanjena za 1,4% u periodu od 1990. do 2000. godine.<ref name="FWA2006" /> Raznolikost životinjskog svijeta ogleda se naročito u centralnom Sudanu gdje žive [[afrički slon]]ovi, [[afrički bivo]]li, [[žirafa]], [[antilopa]], [[hijena]], [[lav]], [[nilski konj]] i [[krokodili]] kao i mnogobrojne ptice grabljivice i vodene ptice. === Nacionalni parkovi === U Sudanu postoji tri nacionalna parka (stanje 2014) i tri zaštićena vodena područja. Pored njih, sistem zaštićenih područja obuhvata i prirodne rezervate i zašićene rezervate za ptice. Planina [[Barkal]] sa historijskim gradom [[Sanam]] stavljeni su na [[Spisak mjesta Svjetske baštine u Africi#Sudan|UNESCO-ov spisak svjetske baštine]] i zajedno čine [[Napata|Napatu]], antičku prijestolnicu [[Kraljevstvo Kuš|kraljevstva Kuš]]. == Historija == [[Datoteka:Statue, claimed to depict Natakamani found in Tabo on the isle of Argo.jpg|thumb|lijevo|Statua Natakamani, jednog nubijskog kralja]] {{Glavni|Historija Sudana}} Historija Sudana seže u prošlost do vremena [[faraon]]a. Za [[stari Egipat]], Nubija je bila važna kao izvor [[zlato|zlata]] i robova, a početkom 12. dinastije (od 1991. do 1785. p.n.e) spojena je sa Egiptom. Kao posljedica raspadanja novog Egipatskog carstva u 12. vijeku p.n.e., nastalo je u Nubiji u 9. vijeku p.n.e. [[kraljevstvo Kuš]] koje se održalo sve do 4. vijeka. U periodu od 712. do 664. p.n.e. kušitska dinastija vladala je cijelim Egiptom. Otprilike istovremeno sa pokrštavanjem ovog područja do 6. vijeka formirala su se tri nubijska kraljevstva Nobatija, Makurija i Alodija. Godine 651. Nubija potpisuje mirovne sporazume sa islamskim Egiptom, kojim u to vrijeme Arapi. Sve do 14. vijeka među među njima vladaju relativno stabilni odnosi. U centralnom Sudanu nastali su sultanati [[Darfur]] i [[Sultanat Sannar|Sannar]], koji su imali određeni značaj sve do 18. vijeka. Poslije pokrštavanja i nastanka kršćanskog kraljevstva, Sudan je u periodu od 14. do 16. vijeka, uz izuzetak juga, postao gotovo u potpunosti [[islam]]ski. Početkom 19. vijeka [[Osmanlijsko carstvo|osmanlijski]] namjesnik [[Egipat za vrijeme Osmanlijske vladavine|Egipta]] počeo je osvajanje Sudana. Protiv egipatske okupacije od 1881. do 1889. godine pod vodstvom islamsko-političkog vođe [[Muhammed Ahmed|Muhammeda Ahmeda]], samoprozvanog [[Mehdi]]ja, trajao je ustanak, poznat kao ''Mehdijev ustanak''. On je važio kao jedan od najuspješnijih ustanaka neke afričke zemlje protiv [[kolonijalizam|kolonijalizma]] te je krajem 19. vijeka doveo do stvaranja vlastite države. Takozvani ''Halifat Omdurman'' postojao je 15 godina a uništen je 1898. godine od strane anglo-egipatske vojske nakon bitke kod Omdurmana. Nakon ponovnog osvajanja Sudana 1899. osnovan je britansko-egipatski kondominij. [[De facto]], Sudan je postao britanska kolonija sve do 1953. godine. Nakon što je egipatski kralj Faruk I svrgnut tokom [[Revolucija u Egiptu 1952.|revolucije 1952.]] godine i određenog vakuuma u pripremi za promjenu vlasti u Egiptu, Sudan je iskoristio šansu za pripremu svoje nezavisnosti. Sporazumom sa Egiptom i Velikom Britanijom okončana je vlast Egipta nad Sudanom i proglašena nezavisnost Sudana 1. januara 1956. godine. Na prvim parlamentarnim izborima kao pobjednik izašla je nacionalna unijska stranka (''Umma'') a njen predsjednik Ismail al-Azhari postao je prvi premijer Sudana. Već iste godine zbog unutarstranačkih razlika na mjesto premijera došao je njegov rival Abudullah Halil. Došlo je političke nestabilnosti te je 1958. izvršen vojni udar. General Abud se suprotstavio nezadovoljstvima, zavjerama te građanskim ratom u Južnom Sudanu. I pored njegove ostavke 1964. i predaje vlasti civilnim vlastima pod premijerom Sir al-Hatim al-Halifom, nije došlo do političke stabilnosti ni u narednim godinama. Do 1969. na mjestu premijera bile su čak četiri osobe. [[Datoteka:Gaafar Nimeiry detail DF-SC-84-10022.jpg|mini|desno|200px|Džafar an-Numairi]] Situaciju je iskoristila vojska te je [[pukovnik]] [[Džafar Muhammed an-Numairi]] izvršio u maju 1969. novi vojni udar.<ref name="moseley" /> Numairijeva politika se orijentirala na njen egipatski uzor u liku [[Gamal Abdel Nasser|Nassera]] te su provedene neke socijalističke i panarapske reforme. Na vlast je dovedena Sudanska socijalistička unija (SSU) kao jedina stranka u državi. Kratkotrajno 1971. godine udarom je svrgnuta komunistička partija, da bi vrlo brzo ponovno došla na vlast. Numairi je izabran za premijera te je 1972. godine uspio okončati 17-togodišnji građanski rat između vlade i pobunjenika u Južnom Sudanu. Godine 1981. vlada preobražava državu u islamsku, te je 1983. godine proglašen [[šerijat]]ski zakon u cijeloj zemlji, kao i u, tada autonomnom, južnom Sudanu. Poništavanjem sporazuma iz Addis Abebe nasilno je ukinuta autonomna južnosudanska vlada. To je izazvalo novi građanski rat u junu 1983. godine.<ref name="melha" /> Politički nemiri u zemlji su ponovno doveli do vojnog udara 1985. pod zapovjedništvom generala Abdurrahmana Suvar ad-Dahaba. Međutim, šerijat je i dalje ostao na snazi. Na mjesto premijera 1986. ponovno je izabran Sadik al-Mehdi. Do novog vojnog udara došlo je 1989. zbog političke nestabilnosti u zemlji kada general-poručnik Omer Hasan Ahmed al-Bašir preuzima vlast i uvodi politiku po uzoru na Numairijevu. Iako je od tada suvereno vladao zemljom kao predsjedavajući ''Nacionalnog vijeća komande za spas nacije'', neuspješno je pokušavao povratiti vlast nad jugom zemlje. U periodu 1983. do 2005. u Sudanu se bez prestanka vodio [[građanski rat]]. Napokon 2005. godine dolazi do mirovnog sporazuma između vlade u Kartumu i pobunjenika na jugu. Njime je zagarantovana autonomija Južnog Sudana i predviđen referendum koji je održan od 9. do 15. januara 2011. godine. Nakon referenduma, [[Južni Sudan]] je proglasio nezavisnost u 9. jula 2011. godine. == Vlada == Zvanično, politika Sudana odvija se u okvirima federalne predsjedničke [[Demokratija|demokratske]] republike sa višestranačkim političkim sistemom, gdje je predsjednik Sudana istovremeno šef države, šef vlade i vrhovni komandant sudanskih narodnih oružanih snaga. Zakonodavna moć je podijeljena na vladu i dvodomni parlament sa donjim domom Nacionalnom skupštinom Sudana kojeg čini 450 zastupnika i gornjim Vijećem država Sudana sa 50 članova, svi izabrani na mandat od šest godina. Sudska vlast je nezavisna a na njenom čelu je Ustavni sud Sudana.<ref name="CIA-WFB" /> Međutim, nakon drugog sudanskog građanskog rata (1983-2005) i današnjeg rata u Darfuru, istina manjeg intenziteta, Sudan se u međunarodnoj politici uglavnom smatra kao autoritarna država u kojoj svu efektivnu političku moć ima predsjednik [[Omer al-Bašir]] i vladajuća Nacionalna kongresna stranka Sudana. Od 1993. godine Sudan je transformiran u islamsku jednostranačku državu kada je al-Bašir rasformirao revolucionarno komandno vijeće i osnovao Nacionalni islamski front (NIF) sa novim parlamentom i vladom sastavljenom isključivo od članova NIF-a. Istovremeno, struktura regionalnih uprava zamijenjena je stvaranjem 26 saveznih država sa guvernerima na čelu čime je Sudan postao federalna republika. Izvršne funkcije su podijeljene između NCP, SPLA, sudanskog Istočnog fronta i frakcija Umma stranke i Demokratske unionističke stranke (DUP). Omer al-Bašir je bio kandidat na predsjedničkim izborima 2010. godine, što su bili prvi slobodni izbori sa učešćem više političkih stranaka nakon 24 godine.<ref name="splmkiir" /><ref name="eastern" /> Njegov politički rival bio je potpredsjednik Salva Kiir Mayardit, vođa SPLA i trenutni predsjednik nezavisne države [[Južni Sudan]].<ref name="kiirpres" /> == Političke podjele == [[Datoteka:Map of Sudan (New).jpg|thumb|Politička podjela Sudana. Trougao [[Trougao Hala'ib|Hala'ib]] je pod administracijom Egipta od 2000.]] Sudan je podijeljen na 18 saveznih država (''vilajeta'', jedn. ''vilajet'', {{ArJ|ولایت}}). Oni se dalje dijele na 133 distrikta. {{Kolone |width=12em | col1 = * [[Al Džazirah (savezna država)|Al Džazirah]] * [[Al Kadarif (savezna država)|Al Kadarif]] * [[Plavi Nil (savezna država)|Plavi Nil]] * [[Centralni Darfur]] * [[Istočni Darfur]] * [[Kasala (savezna država)|Kasala]] | col2 = * [[Kartum (savezna država)|Kartum]] * [[Sjeverni Darfur]] * [[Sjeverni Kurdufan]] * [[Sjeverni Sudan|Sjever]] * [[Crveno more (savezna država)|Crveno more]] * [[Rijeka Nil (savezna država)|Rijeka Nil]] | col3 = * [[Senar (savezna država)|Senar]] * [[Južni Darfur]] * [[Južni Kurdufan]] * [[Zapadni Darfur]] * [[Zapadni Kurdufan]] * [[Bijeli Nil (Sudan)|Bijeli Nil]] }} == Stanovništvo == Svi podaci o stanovništvu prije 2011. godine odnose se na Sudan prije otcjepljenja Južnog Sudana 9. jula 2011. godine. Zbog toga navedeni su različiti podaci. Oni se kreću u zavisnosti od različitih izvora od 30,9 miliona stanovnika (procjena oktobar 2013, ministarstvo vanjskih poslova Njemačke<ref name="diplode" />), preko 36.163.778 (procjena 2013, PopulationData.net<ref name="wg" />) do 45.047.502 stanovnika. Posljednja cifra iz jula 2011. godine odnosi se na Sudan prije otcjepljenja Južnog Sudana. Za 2012. godine po publikaciji ''CIA World Fact Book'', broj stanovnika nekadašnjeg cjelokupnog Sudana iznosio je 34.204.710, dok se 8.260.490 stanovnika odnosilo samo na [[Južni Sudan]]. Po toj procjeni, na današnji (sjeverni) Sudan otpadalo je nakon otcjepljenja juga tek nešto manje od 26 miliona stanovnika.<ref name="CIA-WFB" /> Oko 38,9% Sudanaca 2003. godine živjelo je u gradovima;<ref name="CIA-WFB" /> sa centrom naseljenosti u Kartumu. Oko 39,5% stanovnika iste godine bilo je mlađe od 15 godina.<ref name="CIA-WFB" /> Stopa rasta stanovništva iznosila je 2,48% godišnje (stanje 2011).<ref name="CIA-WFB" /> Prosječna starost stanovništva iznosi 18,3 godine (stanje 2006).<ref name="CIA-WFB" /> Prosječna očekivana starost iznosi 62,57 godina, pri čemu se za muškarce iznosi 60,58 godina a za žene 64,67 godina (stanje 2012).<ref name="CIA-WFB" /> Stanovništvo brzo raste u širem području glavnog grada [[Kartum]]a (Kartum-Omdurman-Sjeverni Kartum) u kojem živi od 6–7 miliona ljudi, uključujući i 2 miliona izbjeglica iz područja na jugu zemlje i poljoprivrednih zona pogođenih sušom. [[Datoteka:Sudan woman with headcovering 1mar2005.jpg|mini|desno|160px|Žena iz Sudana]] Veći dio stanovništva koncentrisan je u dolini Nila i dolinama njegovih pritoka. Naročito je velika gustoća naseljenosti u glavnom [[pamuk|pamučnom]] području zemlje, sjevernom dijelu međuriječja Bijelog i Plavog Nila. Pustinjski predjeli na sjeveru i sjeverozapadu gotovo su nenaseljeni. Osim aglomeracije glavnog grada veličinom se ističe i [[Port Sudan]] na obali [[Crveno more|Crvenog mora]]. === Religija === [[Islam]] je državna religija Sudana. Do jula 2011. u Sudanu, koji je obuhvatao i današnji Južni Sudan, oko 70% stanovništva bili su [[Sunitski islam|sunitski muslimani]], oko 25% [[Animizam|animisti]] i oko 5% [[Kršćanstvo|kršćani]].<ref name="CIA-WFB" /> Nemuslimani žive uglavnom na jugu države i u glavnom gradu. [[Šerijat]]ski zakoni i danas su na snazi i dio su državnog projekta [[Islmaizacija|islamizacije]] zemlje. Pristalice nekadašnjeg samoprozvanog Mehdija ([[Muhammed Ahmed|Muhammeda Ahmeda]]) danas su u političkoj pozadini. Među muslimanskim stanovništvom rašireni su različiti [[Sufizam|sufijski redovi]] ([[tarikat]]i). Tu spadaju [[Kadirije]], te od 19. vijeka raširena bratstva [[Samanija]] i [[Katimija]]. Protivno zvaničnim islamskim stajalištima, u liberalnom sudanskom društvu rašireni su neki tradicionalni narodni rituali i kultovi kao što je ''kult cara''. Kršćani su većinski pripadnici [[Rimokatolička crkva|rimokatoličke crkve]] u Sudanu, koja se počela širiti na jugu oko 1900. godine u području [[Vau]] istovremeno sa britanskom [[Anglikanska crkva|anglikanskom crkvom]] i njenim misionarima oko južnosudanskog grada [[Bor (Južni Sudan)|Bor]]. Američka [[prezbiterijanska crkva]] dobila je kod [[Nuer]]a na području gornjeg Nila jedno groblje za svoje pripadnike. Od kraja građanskog rata na jugu se jako šire američko-evangelističke misije i grupe.<ref name="marina" /> Na sjeveru postoji i jedna [[Kopti|koptska zajednica]], koja uglavnom potiče iz Egipta. Na jugu Sudana zastupljene su i tradicionalne religije kao što je ''[[dinka]]''. [[Ateizam|Ateisti]] i nereligiozne osobe su vrlo rijetke. == Privreda == {{Glavni|Privreda Sudana}} [[Datoteka:Sudan Map Oelgas.png|thumb|lijevo|Koncesije nafte i [[zemni plin|prirodnog gasa]] u Sudanu 2004. godine]] Po procjenama iz 2010. godine, Sudan se smatrao 17. najbrže rastućom ekonomijom<ref name="gossorg" /> svijeta, a brzi razvoj države zasnovan uglavnom na visokim prihodima od [[nafta|nafte]], čak i pored međunarodnih sankcija, zapažen je i opisan u jednom članku ''The New York Timesa'' iz 2006. godine.<ref name="jeffrey" /> U periodu od četiri godine do 2014, budžet sudanske vlade iznosio je oko 140 miliona funti na godišnjem nivou, a britansko odjeljenje za međunarodni razvoj (UKaid) dalo je od 30 do 54 miliona funti pomoći.<ref name="govuk" /> Zbog otcjepljenja Južnog Sudana, gdje se nalazilo preko 80% naftnih polja Sudana, ekonomski razvoj Sudana nakon 2011. godine i dalje je vrlo neizvjesan. Međutim, i prije otcjepljenja juga, ekonomija zemlje se suočavala sa brojnim problemima, mada je rasla vrlo niskim stopama sa vrlo niske baze. U posljednjih deset godina, rast je bio vrlo spor i po podacima Svjetske banke ukupni rast BDP-a u 2010. godini iznosio je 5,2% u odnosu na rast u 2009. godine od 4,2%.<ref name="CIA-WFB" /> Iako je historijski [[poljoprivreda]] bila osnovni izvor prihoda, zapošljavajući preko 80% Sudanaca i sačinjavajući oko trećine privrednog sektora, ipak je naftna industrija nakon 2000. godine najviše uticala na razvoj Sudana. Danas, MMF zajedno sa vladom u Kartumu radi na implementaciji kvalitetnije [[Makroekonomija|makroekonomske]] politike. Ovo je uslijedilo nakon turbulentnog perioda 1980tih kada je dug Sudana prema MMF-u i Svjetskoj banci eksponencijalno narastao kulminirajući konačno suspenzijom države iz MMF-a.<ref name="brownpc" /> Program pomoći je na snazi od početka 1990tih, kao i kontrola deviznih kurseva i rezervi stranih valuta.<ref name="CIA-WFB" /> Stopa inflacije u Sudanu u 2013. godini iznosila je 32,1% (po indeksu potrošačkih cijena). Nezaposlenost je 2012. godini iznosila je 13,7% dok je oko 9% stanovništva je bilo ispod praga siromaštva. == Saobraćaj == === Cestovni === Do 1970. godine postojala je samo jedna [[asfalt]]irana cesta između Kartuma i [[Vad Madani]]ja. Do 1980. uz pomoć drugih država i u etapama asfalirani su drugi pravci preko [[Kasala|Kasale]] do Port Sudana (oko 1.200&nbsp;km). Oko 1990. od 20-25.000&nbsp;km ukupne mreže puteva u Sudanu bilo je tek 3.000-3.500&nbsp;km asfaltirano. Podaci iz 1996. godine navode 11.900&nbsp;km neasfaltiranih puteva i 4.320 asfaltiranih. Od 2000. godine zahvaljujući poboljšanju u privredi i velikim prihodima od izvoza nafte, ubrzana je izgradnja i modernizacija svih cesta u sjevernom Sudanu. Krajem 2008. putna mreža između gradova u području El-Obeida na zapadu preko Kasale i Port Sudana na istoku nanovo je asfaltirana. Asfaltirane su i poprečne ceste od Port Sudana preko Atbare i Merove do Dunkule. U Južnom Sudanu tek od 2005. je bilo moguće početi sa modernizacijom i izgradnjom puteva nakon što su okončana neprijateljstva i građanski rat. Prije izgradnje puteva, do tada makadamski putevi su prvo morali biti očišćeni od [[Kopnena mina|mina]]. Najvažniji putni pravci na jugu su prema Guluu u Ugandi, koji je do 2008. godine bio u vrlo lošem stanju, a objavljeni su planovi o završetku makadamskog puta od Džube (Južni Sudan) preko Vaua do Kartuma.<ref name="jubaroad" /> === Željeznički === [[Datoteka:Kosti locomotive.jpg|thumb|lijevo|Željeznička stanica [[Kusti]] na ušću Nila. Robe namijenjene za Južni Sudan ovdje se pretovaraju na riječne teglenice]] Željeznički saobraćaj u Sudanu do danas nije dovoljno razvijen i ne igra značajniju ulogu u saobraćaju u državi. Međutim do 1960tih on je imao gotovo potpuni transportni monopol u zemlji. Pored nacionalne mreže u Kapspuru postoji još i mreža uskotračnog kolosijeka od 610&nbsp;mm, takozvana Džazira željeznica, koja je nastala u sklopu Džazira projekta a ima samo regionalni značaj. === Aviosaobraćaj === U Sudanu postoji 16 asfaltiranih aerodroma (stanje 2013.<ref name="CIA-WFB" />) od čega su dva [[aerodrom]]a sa pistama preko 3.047m, 10 aerodroma sa pistama od 2.438m do 3.047m, i 4 aerodroma sa pistama kraćim od 2.437m. Osim ovih, u Sudanu postoji i 58 aerodroma bez asfaltiranih pista i 6 [[heliodrom]]a. == Kultura == Sudan je snažno obilježen prisutnošću dviju različitih kulturnih tradicija – arapske na sjeveru i afričke na jugu. Unutar svake od njih postoje stotine etničkih, plemenskih i jezičnih grupa što otežava efikasnu međusobnu saradnju. Veći dio zemlje zauzimaju sjeverne pokrajine u kojima se nalazi i većina urbanih središta. Stanovništvo je ondje uglavnom [[Islam|muslimansko]], a uz [[Arapski jezik|arapski]] govore se i mnogi domaći jezici. Kultura je ranije bila veoma razvijena. Na sjeveru postoje piramide koje su više strmaste nego egipatske. Također južni je dio imao određene veze s Bizantijom. Pjesništvo i književnost su se razvijali s nadolazećim uticajima arapske kulture. Kultura je također bila inspirisana ustancima i ratovima. Poslije [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] dolazi do razvoja moderne književnosti. Godine 1910. napisana je prva sudanska drama. === Sport === U Sudanu je dva puta održan [[Afrički kup nacija]] u [[nogomet]]u: [[Afrički kup nacija 1957.|1957.]] i [[Afrički kup nacija 1970.|1970.]] godine. Upravo 1970. kao domaćin, reprezentacija Sudana je po prvi i, do danas, jedini put postala šampion Afrike. == Filatelija == [[Datoteka:1951 stamps of Sudan.jpg|lijevo|thumb|[[Poštanska marka|Redovne marke]] Sudana iz 1951.]] [[Datoteka:Sudan Camel.jpg|desno|thumb|Marka anglo-egipatskog Sudana iz 1927. godine nominalne vrijednosti 10 pijastera sa likom poštara na devi]] Prve moderne pošte u Sudanu otvorene su 1867. godine u Suakinu i Vadi Halfi, te 1873. u Dongoli, Berberu i [[Kartum]]u, te 1877. godine u Senaru, Karkuku, Fazoglu, Elkedarefu, El Obejdu, Al-Fašeru i Fašodi (danas Kodok).<ref name="gisburn" /> Zbog Mehdijevog ustanka koji je započeo 1881. godine, sve egipatske poslovnice pošte su zatvorene do 1884. godine. Nakon što su se Egipćani i Britanci povukli iz Sudana, zemlja je ostala bez poštanske službe sve do ponovnog osvajanja Sudana 1896. godine. Kada je kampanja osvajanja započela u martu 1896. godine, poštanska služba je bila dostupna samo vojsci ali poštanske marke nisu korištene.<ref name="pastnote" /> Do izdavanja prvih sudanskih maraka 1897. godine, korištene su egipatske marke. Količina poštanskih pošiljki bila je mala pa je korišten vrlo mali broj maraka. Između marta i jula 1885. godine u Suakinu su se koristile britanske poštanske marke od 2½ i 5d. Indijske marke su se također koristile u istom području, sa oznakon Sawakin ili Suakin između 1884. i 1899. godine.<ref name="gisburn" /> Od 1. marta 1897. godine tadašnje egipatske marke sa preštampanim nazivom ''<small>SOUDAN</small>'' na francuskom i arapskom, postale su dostupne u poštama Sudana. Vrijednosti maraka bile su od 1, 2, 3 i 5 millieme i 1, 2, 5 i 10 pijastera. Preštampavanje naziva izvršila je štamparija ''Imprimerie Nationale, Boulaq'' iz [[Kairo|Kaira]].<ref name="gisburn" /> == Reference == {{refspisak|2|refs= <ref name="ustaveng">[https://web.archive.org/web/20070609150809/http://www.mpil.de/shared/data/pdf/inc_official_electronic_version.pdf 2005 constitution in English"]</ref> <ref name="mmfsud">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=10&sy=2011&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=732&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= "Sudan"]. Međunarodni monetarni fond.</ref> <ref name="brockhaus">''Brockhaus - die Enzyklopädie''. 21, STAM - THEL., izd. 1998, {{ISBN|9783765331008}}</ref> <ref name="FWA2006">''Fischer Weltalmanach 2006'', 1. izd., {{Simboli jezika|de|njemački}} {{ISBN|978-3596720064}}</ref> <ref name="moseley">Ann Mosely Lesch (1999): ''The Sudan: Contested National Identities'', James Currey Publishers, str. 45, {{ISBN|9780852558232}}</ref> <ref name="melha">Melha Rout Biel (2003): ''[http://www.socwork.net/sws/article/view/260/430 The Civil War in Southern Sudan and Its Effect on Youth and Children] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150409233947/http://www.socwork.net/sws/article/view/260/430 |date=9. 4. 2015 }}'', Thüringer Deutsch-Afrikanische Gesellschaft e.V.,</ref> <ref name="CIA-WFB">{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |title=CIA The World Fact Book |access-date=19. 7. 2014 |archive-date=5. 2. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190205154022/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |url-status=dead }}</ref> <ref name="splmkiir">{{Cite web |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 |title=SudanTribune article : SPLM Kiir to run for president in Sudan 2009 elections |access-date=23. 4. 2010 |archive-date=24. 4. 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210424154507/https://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 |url-status=dead }}</ref> <ref name="eastern">{{Cite web |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article28067 |title=SudanTribune article : Eastern Sudan Beja, SPLM discuss electoral alliance |access-date=23. 4. 2010 |archive-date=5. 5. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100505052330/http://www.sudantribune.com/spip.php?article28067 |url-status=dead }}</ref> <ref name="kiirpres">[http://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 ''SPLM Kiir to run for president in Sudan 2009 elections''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210424154507/https://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 |date=24. 4. 2021 }}, Sudan Tribune, 27. juli 2008</ref> <ref name="diplode">[http://www.diplo.de/Sudan Auswärtiges Amt zum Sudan]</ref> <ref name="wg">PopulationData.net: ''[http://www.populationdata.net/index2.php?option=pays&pid=202&nom=soudan Sudan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140724035613/http://www.populationdata.net/index2.php?option=pays&pid=202&nom=soudan |date=24. 7. 2014 }}''</ref> <ref name="marina">Marina Peters: ''Zur Rolle der Religionen.'' u: Bernhard Chiari (ur.): ''Wegweiser zur Geschichte. Sudan.'' Paderborn 2008, str. 157</ref> <ref name="gossorg">{{cite web |archive-url= https://web.archive.org/web/20110713221231/http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/about/economicalsummary.html |url= http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/about/economicalsummary.html |autor=Vlada Južnog Sudana |title=Economy |datum=20. 10. 2009 |archive-date=13. 7. 2011}}</ref> <ref name="jeffrey">{{Cite news |author=Gettleman, Jeffrey |url= http://www.nytimes.com/2006/10/24/world/africa/24sudan.html?_r=0 |work=The New York Times |title=War in Sudan? Not Where the Oil Wealth Flows |date=24. 10. 2006}}</ref> <ref name="govuk">[https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/209587/Sudan2.pdf DfID Sudan: "Operational Plan 2011-2015"]</ref> <ref name="brownpc">{{cite book|author=Richard P. C. Brown|title=Public Debt and Private Wealth: Debt, Capital Flight and the Imf in Sudan|year=1992|izdavač=Macmillan Press|isbn=978-0-333-57543-7}}</ref> <ref name="jubaroad">{{Cite web |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article29427 |title=''Khartoum and Juba connected by road after decades.'' Sudan Tribune, 30.11.2008 |access-date=20. 7. 2014 |archive-date=9. 7. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140709135533/http://www.sudantribune.com/spip.php?article29427 |url-status=dead }}</ref> <ref name="gisburn">Gisburn, Harold G. D. i Thompson, G. Seymour, ''Stamps and Posts of the Anglo-Egyptian Sudan'', Stanley Gibbons, 1947, str. 18-20.</ref> <ref name="pastnote">{{Cite web |url=http://www.stampnotes.com/Notes_from_the_Past/pastnote406.htm |title=Sudan's First Stamps |access-date=19. 7. 2014 |archive-date=21. 9. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160921165319/http://www.stampnotes.com/Notes_from_the_Past/pastnote406.htm |url-status=dead }}</ref> }} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{wikiatlas}} * {{službeni website|http://www.sudan.gov.sd/index.php/en}} Vijeća ministara Sudana] * [https://web.archive.org/web/20100611193953/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/sudan.htm Sudan] na stranici biblioteke University of Colorado–Boulder * {{CIA World Factbook link|su|Sudan}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14094995 Sudan] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Sudan|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1956.]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] sxol6rdzlrg6d47w7ztrh1g3uf217z3 3734272 3734202 2025-07-11T09:44:42Z Panasko 146730 3734272 wikitext text/x-wiki {{dobar članak}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Sudan | izvorno_ime = جمهورية السودان {{Simboli jezika|ar|arapski}}<br />Republic of the Sudan {{Simboli jezika|en|engleski}} | ime_genitiv = Sudana | zastava = Flag of Sudan.svg | zastava_širina = | grb = Emblem of Sudan.svg | grb_širina = | vrsta_simbola = | uzrečica = النصر لنا <br /><small>([[bosanski jezik|bs]]: ''Pobjeda je naša'')</small> | himna = نحن جند لله جند الوطن <br />[[Nahnu Jund Allah Jund Al-watan]]{{Center|[[Datoteka:Sudanese national anthem, performed by the U.S. Navy Band.oga]]}} | mapa = Sudan_(orthographic_projection)_highlighted.svg | glavni_grad = [[Kartum]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|15|38|N|32|32|E}} | najveći_grad = Kartum | službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]], [[engleski jezik|engleski]]<ref name="ustaveng"/> | etničke_grupe = | državno_uređenje = [[Federacija|Federalna]] predsjednička ustavna republika | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Abdel Fattah al-Burhan]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast = [[Abdalla Hamdok]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = od [[Velika Britanija|Velike Britanije]] i [[Egipat|Egipta]] | nezavisnost_priznato = [[1. januar]] [[1956.]] | površina = 1.886.068 | po_površini_na_svijetu = 16. | procenat_vode = - | stanovnika = 30.894.000 | stanovnika_godina = 2008. | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 40. | gustoća = 16,4 | po_broju_gustoće_na_svijetu = | bdp_ukupno = 93,760 milijardi US$<ref name="mmfsud" /> | bdp_godina = 2014. | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = 2.657,92 US$<ref name="mmfsud" /> | hdi = 0,408 | hdi_godina = 2014. | hdi_nivo = {{Gubitak}} nizak | po_broju_hdi_na_svijetu = 171. | gini = 35,3 | gini_godina = 2009. | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Sudanska funta]] (SDG) | vremenska_zona = [[UTC]] +3 | najveća_tačka_ime = [[Deriba Caldera]] | najveća_tačka_metara = 3.042 | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = [[Nil]] | najveća_rijeka_dužina = ? | nacionalni_dan = | internetski_nastavak = [[.sd]] | pozivni_broj = +249 | komentar = }} '''Sudan''' ({{jez-ar|السودان}}; {{jez-en|Sudan}}), zvanično '''Republika Sudan''' ({{jez-ar|جمهورية السودان|linkovi=ne}}; {{jez-en|Republic of the Sudan|linkovi=ne}}), jest država u sjeveroistočnoj [[Afrika|Africi]] koja izlazi na [[Crveno more]]. Na sjeveru se graniči sa [[Egipat|Egiptom]], na istoku sa [[Eritreja|Eritrejom]], na jugoistoku sa [[Etiopija|Etiopijom]], na jugu sa [[Južni Sudan|Južnim Sudanom]], na jugozapadu sa [[Srednjoafrička Republika|Srednjoafričkom Republikom]], na zapadu sa [[Čad]]om i na sjeverozapadu sa [[Libija|Libijom]]. Sa površinom od preko 1,8 milion km<sup>2</sup>, Sudan je treća država po površini na afričkom kontinentu.<ref>Do proglašenja nezavisnosti Južnog Sudana 9. jula 2011, Sudan je bio najveća afrička država po površini.</ref> Republika Sudan je nezavisna od 1. januara 1956. od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]]. Od 9. jula 2011, [[Južni Sudan]] je nakon održanog referenduma o nezavisnosti odvojio se od Sudana kao nezavisna država. == Etimologija == Ime države je skraćeno ime srednjevjekovnog arapskog naziva ''Bilād as-Sūdān,'' (bos. ''zemlja crnaca''), čime je u konkretnom slučaju označavano kršćansko carstvo u [[Nubija|Nubiji]]. ''Sudan'' je također naziv i za [[Sudan (regija)|istoimenu regiju]], zbog čega može doći do određenih zabuna. == Geografija == {{Glavni|Geografija Sudana}} Nalazi se na sjeveroistoku Afrike. Sudan jednim dijelom pripada [[Sudan (regija)|istoimenoj regiji]] i zoni [[Sahel]]a. Njegov [[Reljef (geografija)|reljef]] određen je dolinom rijeke [[Nil]] i okolnim planinskim lancima. Tako se na sjeveroistoku uzdiže gorje [[Džibalul-Bahr]] al-Ahmar u [[Al-Bahrul-Ahmar (pokrajina)|istoimenoj saveznoj državi]] na obali [[Crveno more|Crvenog mora]], koje doseže nadmorsku visinu 2.259&nbsp;m. Jugozapadnu granicu doline Nila čine sjevernoekvatorski i srednjoafrički prag, koji su ujedno i [[vododijelnica|vododijelnicu]] između riječnih sistema Nila i [[Kongo (rijeka)|Konga]]. Na zapadu Sudana nalazi se [[bazalt]]no gorje na platou [[Marra]], čije je najviše uzvišenje ugašeni vulkan [[Marra (vulkan)|Marra]] s 3.042&nbsp;metra ujedno i najviši vrh Sudana te čini geografsku granicu prema dolini Čada. U centralnom dijelu zemlje uzdiže se gorje [[Nuba]], nadmorske visine između 500 i 1.325&nbsp;m. Na sjeveru krajolik s obje strane Nila prelazi u [[Sahara|Saharsku pustinju]], pri čemu se dio zapadno od Nila smatra dijelom [[Libijska pustinja|Libijske]], a dio istočno od Nila dijelom [[Nubijska pustinja|Nubijske pustinje]]. U području [[Kartum]]a, gdje spajanjem [[Bijeli Nil|Bijelog]] i [[Plavi Nil|Plavog Nila]] nastaje Nil, nalazi se široka ravnica, pretežno sastavljena od gline. === Klima === Visoke temperature i ljetne kiše, naročito na jugu zemlje obilježje su [[tropska klima|tropske klime]] Sudana. U kišnom periodu između aprila i novembra količina padavina iznosi od 1.500&nbsp;mm na jugu do manje od 100&nbsp;mm na sjeveru zemlje. Srednje mjesečne temperature iznose od 24 do 32&nbsp;°C.<ref name="brockhaus" /> Pritom zbog utjecaja pustinjske klime ponekad na sjeveru Sudana temperature dosežu i do 41&nbsp;°C po danu, dok se noću spuštaju na samo 4&nbsp;°C. === Flora i fauna === Vegetacija se kreće od najoskudnijih biljaka u sjevernim [[pustinja]]ma i polupustinjama preko [[savana]] prekivenih trnovitim žbunjem u zoni [[Sahel]]a, suhih savana sa visokom travom, do vlažnih savana. Površina pokrivena šumom je smanjena za 1,4% u periodu od 1990. do 2000. godine.<ref name="FWA2006" /> Raznolikost životinjskog svijeta ogleda se naročito u centralnom Sudanu gdje žive [[afrički slon]]ovi, [[afrički bivo]]li, [[žirafa]], [[antilopa]], [[hijena]], [[lav]], [[nilski konj]] i [[krokodili]] kao i mnogobrojne ptice grabljivice i vodene ptice. === Nacionalni parkovi === U Sudanu postoji tri nacionalna parka (stanje 2014) i tri zaštićena vodena područja. Pored njih, sistem zaštićenih područja obuhvata i prirodne rezervate i zašićene rezervate za ptice. Planina [[Barkal]] sa historijskim gradom [[Sanam]] stavljeni su na [[Spisak mjesta Svjetske baštine u Africi#Sudan|UNESCO-ov spisak svjetske baštine]] i zajedno čine [[Napata|Napatu]], antičku prijestolnicu [[Kraljevstvo Kuš|kraljevstva Kuš]]. == Historija == [[Datoteka:Statue, claimed to depict Natakamani found in Tabo on the isle of Argo.jpg|thumb|lijevo|Statua Natakamani, jednog nubijskog kralja]] {{Glavni|Historija Sudana}} Historija Sudana seže u prošlost do vremena [[faraon]]a. Za [[stari Egipat]], Nubija je bila važna kao izvor [[zlato|zlata]] i robova, a početkom 12. dinastije (od 1991. do 1785. p.n.e) spojena je sa Egiptom. Kao posljedica raspadanja novog Egipatskog carstva u 12. vijeku p.n.e., nastalo je u Nubiji u 9. vijeku p.n.e. [[kraljevstvo Kuš]] koje se održalo sve do 4. vijeka. U periodu od 712. do 664. p.n.e. kušitska dinastija vladala je cijelim Egiptom. Otprilike istovremeno sa pokrštavanjem ovog područja do 6. vijeka formirala su se tri nubijska kraljevstva Nobatija, Makurija i Alodija. Godine 651. Nubija potpisuje mirovne sporazume sa islamskim Egiptom, kojim u to vrijeme Arapi. Sve do 14. vijeka među među njima vladaju relativno stabilni odnosi. U centralnom Sudanu nastali su sultanati [[Darfur]] i [[Sultanat Sannar|Sannar]], koji su imali određeni značaj sve do 18. vijeka. Poslije pokrštavanja i nastanka kršćanskog kraljevstva, Sudan je u periodu od 14. do 16. vijeka, uz izuzetak juga, postao gotovo u potpunosti [[islam]]ski. Početkom 19. vijeka [[Osmanlijsko carstvo|osmanlijski]] namjesnik [[Egipat za vrijeme Osmanlijske vladavine|Egipta]] počeo je osvajanje Sudana. Protiv egipatske okupacije od 1881. do 1889. godine pod vodstvom islamsko-političkog vođe [[Muhammed Ahmed|Muhammeda Ahmeda]], samoprozvanog [[Mehdi]]ja, trajao je ustanak, poznat kao ''Mehdijev ustanak''. On je važio kao jedan od najuspješnijih ustanaka neke afričke zemlje protiv [[kolonijalizam|kolonijalizma]] te je krajem 19. vijeka doveo do stvaranja vlastite države. Takozvani ''Halifat Omdurman'' postojao je 15 godina a uništen je 1898. godine od strane anglo-egipatske vojske nakon bitke kod Omdurmana. Nakon ponovnog osvajanja Sudana 1899. osnovan je britansko-egipatski kondominij. [[De facto]], Sudan je postao britanska kolonija sve do 1953. godine. Nakon što je egipatski kralj Faruk I svrgnut tokom [[Revolucija u Egiptu 1952.|revolucije 1952.]] godine i određenog vakuuma u pripremi za promjenu vlasti u Egiptu, Sudan je iskoristio šansu za pripremu svoje nezavisnosti. Sporazumom sa Egiptom i Velikom Britanijom okončana je vlast Egipta nad Sudanom i proglašena nezavisnost Sudana 1. januara 1956. godine. Na prvim parlamentarnim izborima kao pobjednik izašla je nacionalna unijska stranka (''Umma'') a njen predsjednik Ismail al-Azhari postao je prvi premijer Sudana. Već iste godine zbog unutarstranačkih razlika na mjesto premijera došao je njegov rival Abudullah Halil. Došlo je političke nestabilnosti te je 1958. izvršen vojni udar. General Abud se suprotstavio nezadovoljstvima, zavjerama te građanskim ratom u Južnom Sudanu. I pored njegove ostavke 1964. i predaje vlasti civilnim vlastima pod premijerom Sir al-Hatim al-Halifom, nije došlo do političke stabilnosti ni u narednim godinama. Do 1969. na mjestu premijera bile su čak četiri osobe. [[Datoteka:Gaafar Nimeiry detail DF-SC-84-10022.jpg|mini|desno|200px|Džafar an-Numairi]] Situaciju je iskoristila vojska te je [[pukovnik]] [[Džafar Muhammed an-Numairi]] izvršio u maju 1969. novi vojni udar.<ref name="moseley" /> Numairijeva politika se orijentirala na njen egipatski uzor u liku [[Gamal Abdel Nasser|Nassera]] te su provedene neke socijalističke i panarapske reforme. Na vlast je dovedena Sudanska socijalistička unija (SSU) kao jedina stranka u državi. Kratkotrajno 1971. godine udarom je svrgnuta komunistička partija, da bi vrlo brzo ponovno došla na vlast. Numairi je izabran za premijera te je 1972. godine uspio okončati 17-togodišnji građanski rat između vlade i pobunjenika u Južnom Sudanu. Godine 1981. vlada preobražava državu u islamsku, te je 1983. godine proglašen [[šerijat]]ski zakon u cijeloj zemlji, kao i u, tada autonomnom, južnom Sudanu. Poništavanjem sporazuma iz Addis Abebe nasilno je ukinuta autonomna južnosudanska vlada. To je izazvalo novi građanski rat u junu 1983. godine.<ref name="melha" /> Politički nemiri u zemlji su ponovno doveli do vojnog udara 1985. pod zapovjedništvom generala Abdurrahmana Suvar ad-Dahaba. Međutim, šerijat je i dalje ostao na snazi. Na mjesto premijera 1986. ponovno je izabran Sadik al-Mehdi. Do novog vojnog udara došlo je 1989. zbog političke nestabilnosti u zemlji kada general-poručnik Omer Hasan Ahmed al-Bašir preuzima vlast i uvodi politiku po uzoru na Numairijevu. Iako je od tada suvereno vladao zemljom kao predsjedavajući ''Nacionalnog vijeća komande za spas nacije'', neuspješno je pokušavao povratiti vlast nad jugom zemlje. U periodu 1983. do 2005. u Sudanu se bez prestanka vodio [[građanski rat]]. Napokon 2005. godine dolazi do mirovnog sporazuma između vlade u Kartumu i pobunjenika na jugu. Njime je zagarantovana autonomija Južnog Sudana i predviđen referendum koji je održan od 9. do 15. januara 2011. godine. Nakon referenduma, [[Južni Sudan]] je proglasio nezavisnost u 9. jula 2011. godine. == Vlada == Zvanično, politika Sudana odvija se u okvirima federalne predsjedničke [[Demokratija|demokratske]] republike sa višestranačkim političkim sistemom, gdje je predsjednik Sudana istovremeno šef države, šef vlade i vrhovni komandant sudanskih narodnih oružanih snaga. Zakonodavna moć je podijeljena na vladu i dvodomni parlament sa donjim domom Nacionalnom skupštinom Sudana kojeg čini 450 zastupnika i gornjim Vijećem država Sudana sa 50 članova, svi izabrani na mandat od šest godina. Sudska vlast je nezavisna a na njenom čelu je Ustavni sud Sudana.<ref name="CIA-WFB" /> Međutim, nakon drugog sudanskog građanskog rata (1983-2005) i današnjeg rata u Darfuru, istina manjeg intenziteta, Sudan se u međunarodnoj politici uglavnom smatra kao autoritarna država u kojoj svu efektivnu političku moć ima predsjednik [[Omer al-Bašir]] i vladajuća Nacionalna kongresna stranka Sudana. Od 1993. godine Sudan je transformiran u islamsku jednostranačku državu kada je al-Bašir rasformirao revolucionarno komandno vijeće i osnovao Nacionalni islamski front (NIF) sa novim parlamentom i vladom sastavljenom isključivo od članova NIF-a. Istovremeno, struktura regionalnih uprava zamijenjena je stvaranjem 26 saveznih država sa guvernerima na čelu čime je Sudan postao federalna republika. Izvršne funkcije su podijeljene između NCP, SPLA, sudanskog Istočnog fronta i frakcija Umma stranke i Demokratske unionističke stranke (DUP). Omer al-Bašir je bio kandidat na predsjedničkim izborima 2010. godine, što su bili prvi slobodni izbori sa učešćem više političkih stranaka nakon 24 godine.<ref name="splmkiir" /><ref name="eastern" /> Njegov politički rival bio je potpredsjednik Salva Kiir Mayardit, vođa SPLA i trenutni predsjednik nezavisne države [[Južni Sudan]].<ref name="kiirpres" /> == Političke podjele == [[Datoteka:Map of Sudan (New).jpg|thumb|Politička podjela Sudana. Trougao [[Trougao Hala'ib|Hala'ib]] je pod administracijom Egipta od 2000.]] Sudan je podijeljen na 18 saveznih država (''vilajeta'', jedn. ''vilajet'', {{ArJ|ولایت}}). Oni se dalje dijele na 133 distrikta. {{Kolone |width=12em | col1 = * [[Al Džazirah (savezna država)|Al Džazirah]] * [[Al Kadarif (savezna država)|Al Kadarif]] * [[Plavi Nil (savezna država)|Plavi Nil]] * [[Centralni Darfur]] * [[Istočni Darfur]] * [[Kasala (savezna država)|Kasala]] | col2 = * [[Kartum (savezna država)|Kartum]] * [[Sjeverni Darfur]] * [[Sjeverni Kurdufan]] * [[Sjeverni Sudan|Sjever]] * [[Crveno more (savezna država)|Crveno more]] * [[Rijeka Nil (savezna država)|Rijeka Nil]] | col3 = * [[Senar (savezna država)|Senar]] * [[Južni Darfur]] * [[Južni Kurdufan]] * [[Zapadni Darfur]] * [[Zapadni Kurdufan]] * [[Bijeli Nil (Sudan)|Bijeli Nil]] }} == Stanovništvo == Svi podaci o stanovništvu prije 2011. godine odnose se na Sudan prije otcjepljenja Južnog Sudana 9. jula 2011. godine. Zbog toga navedeni su različiti podaci. Oni se kreću u zavisnosti od različitih izvora od 30,9 miliona stanovnika (procjena oktobar 2013, ministarstvo vanjskih poslova Njemačke<ref name="diplode" />), preko 36.163.778 (procjena 2013, PopulationData.net<ref name="wg" />) do 45.047.502 stanovnika. Posljednja cifra iz jula 2011. godine odnosi se na Sudan prije otcjepljenja Južnog Sudana. Za 2012. godine po publikaciji ''CIA World Fact Book'', broj stanovnika nekadašnjeg cjelokupnog Sudana iznosio je 34.204.710, dok se 8.260.490 stanovnika odnosilo samo na [[Južni Sudan]]. Po toj procjeni, na današnji (sjeverni) Sudan otpadalo je nakon otcjepljenja juga tek nešto manje od 26 miliona stanovnika.<ref name="CIA-WFB" /> Oko 38,9% Sudanaca 2003. godine živjelo je u gradovima;<ref name="CIA-WFB" /> sa centrom naseljenosti u Kartumu. Oko 39,5% stanovnika iste godine bilo je mlađe od 15 godina.<ref name="CIA-WFB" /> Stopa rasta stanovništva iznosila je 2,48% godišnje (stanje 2011).<ref name="CIA-WFB" /> Prosječna starost stanovništva iznosi 18,3 godine (stanje 2006).<ref name="CIA-WFB" /> Prosječna očekivana starost iznosi 62,57 godina, pri čemu se za muškarce iznosi 60,58 godina a za žene 64,67 godina (stanje 2012).<ref name="CIA-WFB" /> Stanovništvo brzo raste u širem području glavnog grada [[Kartum]]a (Kartum-Omdurman-Sjeverni Kartum) u kojem živi od 6–7 miliona ljudi, uključujući i 2 miliona izbjeglica iz područja na jugu zemlje i poljoprivrednih zona pogođenih sušom. [[Datoteka:Sudan woman with headcovering 1mar2005.jpg|mini|desno|160px|Žena iz Sudana]] Veći dio stanovništva koncentrisan je u dolini Nila i dolinama njegovih pritoka. Naročito je velika gustoća naseljenosti u glavnom [[pamuk|pamučnom]] području zemlje, sjevernom dijelu međuriječja Bijelog i Plavog Nila. Pustinjski predjeli na sjeveru i sjeverozapadu gotovo su nenaseljeni. Osim aglomeracije glavnog grada veličinom se ističe i [[Port Sudan]] na obali [[Crveno more|Crvenog mora]]. === Religija === [[Islam]] je državna religija Sudana. Do jula 2011. u Sudanu, koji je obuhvatao i današnji Južni Sudan, oko 70% stanovništva bili su [[Sunitski islam|sunitski muslimani]], oko 25% [[Animizam|animisti]] i oko 5% [[Kršćanstvo|kršćani]].<ref name="CIA-WFB" /> Nemuslimani žive uglavnom na jugu države i u glavnom gradu. [[Šerijat]]ski zakoni i danas su na snazi i dio su državnog projekta [[Islmaizacija|islamizacije]] zemlje. Pristalice nekadašnjeg samoprozvanog Mehdija ([[Muhammed Ahmed|Muhammeda Ahmeda]]) danas su u političkoj pozadini. Među muslimanskim stanovništvom rašireni su različiti [[Sufizam|sufijski redovi]] ([[tarikat]]i). Tu spadaju [[Kadirije]], te od 19. vijeka raširena bratstva [[Samanija]] i [[Katimija]]. Protivno zvaničnim islamskim stajalištima, u liberalnom sudanskom društvu rašireni su neki tradicionalni narodni rituali i kultovi kao što je ''kult cara''. Kršćani su većinski pripadnici [[Rimokatolička crkva|rimokatoličke crkve]] u Sudanu, koja se počela širiti na jugu oko 1900. godine u području [[Vau]] istovremeno sa britanskom [[Anglikanska crkva|anglikanskom crkvom]] i njenim misionarima oko južnosudanskog grada [[Bor (Južni Sudan)|Bor]]. Američka [[prezbiterijanska crkva]] dobila je kod [[Nuer]]a na području gornjeg Nila jedno groblje za svoje pripadnike. Od kraja građanskog rata na jugu se jako šire američko-evangelističke misije i grupe.<ref name="marina" /> Na sjeveru postoji i jedna [[Kopti|koptska zajednica]], koja uglavnom potiče iz Egipta. Na jugu Sudana zastupljene su i tradicionalne religije kao što je ''[[dinka]]''. [[Ateizam|Ateisti]] i nereligiozne osobe su vrlo rijetke. == Privreda == {{Glavni|Privreda Sudana}} [[Datoteka:Sudan Map Oelgas.png|thumb|lijevo|Koncesije nafte i [[zemni plin|prirodnog gasa]] u Sudanu 2004. godine]] Po procjenama iz 2010. godine, Sudan se smatrao 17. najbrže rastućom ekonomijom<ref name="gossorg" /> svijeta, a brzi razvoj države zasnovan uglavnom na visokim prihodima od [[nafta|nafte]], čak i pored međunarodnih sankcija, zapažen je i opisan u jednom članku ''The New York Timesa'' iz 2006. godine.<ref name="jeffrey" /> U periodu od četiri godine do 2014, budžet sudanske vlade iznosio je oko 140 miliona funti na godišnjem nivou, a britansko odjeljenje za međunarodni razvoj (UKaid) dalo je od 30 do 54 miliona funti pomoći.<ref name="govuk" /> Zbog otcjepljenja Južnog Sudana, gdje se nalazilo preko 80% naftnih polja Sudana, ekonomski razvoj Sudana nakon 2011. godine i dalje je vrlo neizvjesan. Međutim, i prije otcjepljenja juga, ekonomija zemlje se suočavala sa brojnim problemima, mada je rasla vrlo niskim stopama sa vrlo niske baze. U posljednjih deset godina, rast je bio vrlo spor i po podacima Svjetske banke ukupni rast BDP-a u 2010. godini iznosio je 5,2% u odnosu na rast u 2009. godine od 4,2%.<ref name="CIA-WFB" /> Iako je historijski [[poljoprivreda]] bila osnovni izvor prihoda, zapošljavajući preko 80% Sudanaca i sačinjavajući oko trećine privrednog sektora, ipak je naftna industrija nakon 2000. godine najviše uticala na razvoj Sudana. Danas, MMF zajedno sa vladom u Kartumu radi na implementaciji kvalitetnije [[Makroekonomija|makroekonomske]] politike. Ovo je uslijedilo nakon turbulentnog perioda 1980tih kada je dug Sudana prema MMF-u i Svjetskoj banci eksponencijalno narastao kulminirajući konačno suspenzijom države iz MMF-a.<ref name="brownpc" /> Program pomoći je na snazi od početka 1990tih, kao i kontrola deviznih kurseva i rezervi stranih valuta.<ref name="CIA-WFB" /> Stopa inflacije u Sudanu u 2013. godini iznosila je 32,1% (po indeksu potrošačkih cijena). Nezaposlenost je 2012. godini iznosila je 13,7% dok je oko 9% stanovništva je bilo ispod praga siromaštva. == Saobraćaj == === Cestovni === Do 1970. godine postojala je samo jedna [[asfalt]]irana cesta između Kartuma i [[Vad Madani]]ja. Do 1980. uz pomoć drugih država i u etapama asfalirani su drugi pravci preko [[Kasala|Kasale]] do Port Sudana (oko 1.200&nbsp;km). Oko 1990. od 20-25.000&nbsp;km ukupne mreže puteva u Sudanu bilo je tek 3.000-3.500&nbsp;km asfaltirano. Podaci iz 1996. godine navode 11.900&nbsp;km neasfaltiranih puteva i 4.320 asfaltiranih. Od 2000. godine zahvaljujući poboljšanju u privredi i velikim prihodima od izvoza nafte, ubrzana je izgradnja i modernizacija svih cesta u sjevernom Sudanu. Krajem 2008. putna mreža između gradova u području El-Obeida na zapadu preko Kasale i Port Sudana na istoku nanovo je asfaltirana. Asfaltirane su i poprečne ceste od Port Sudana preko Atbare i Merove do Dunkule. U Južnom Sudanu tek od 2005. je bilo moguće početi sa modernizacijom i izgradnjom puteva nakon što su okončana neprijateljstva i građanski rat. Prije izgradnje puteva, do tada makadamski putevi su prvo morali biti očišćeni od [[Kopnena mina|mina]]. Najvažniji putni pravci na jugu su prema Guluu u Ugandi, koji je do 2008. godine bio u vrlo lošem stanju, a objavljeni su planovi o završetku makadamskog puta od Džube (Južni Sudan) preko Vaua do Kartuma.<ref name="jubaroad" /> === Željeznički === [[Datoteka:Kosti locomotive.jpg|thumb|lijevo|Željeznička stanica [[Kusti]] na ušću Nila. Robe namijenjene za Južni Sudan ovdje se pretovaraju na riječne teglenice]] Željeznički saobraćaj u Sudanu do danas nije dovoljno razvijen i ne igra značajniju ulogu u saobraćaju u državi. Međutim do 1960tih on je imao gotovo potpuni transportni monopol u zemlji. Pored nacionalne mreže u Kapspuru postoji još i mreža uskotračnog kolosijeka od 610&nbsp;mm, takozvana Džazira željeznica, koja je nastala u sklopu Džazira projekta a ima samo regionalni značaj. === Aviosaobraćaj === U Sudanu postoji 16 asfaltiranih aerodroma (stanje 2013.<ref name="CIA-WFB" />) od čega su dva [[aerodrom]]a sa pistama preko 3.047m, 10 aerodroma sa pistama od 2.438m do 3.047m, i 4 aerodroma sa pistama kraćim od 2.437m. Osim ovih, u Sudanu postoji i 58 aerodroma bez asfaltiranih pista i 6 [[heliodrom]]a. == Kultura == Sudan je snažno obilježen prisutnošću dviju različitih kulturnih tradicija – arapske na sjeveru i afričke na jugu. Unutar svake od njih postoje stotine etničkih, plemenskih i jezičnih grupa što otežava efikasnu međusobnu saradnju. Veći dio zemlje zauzimaju sjeverne pokrajine u kojima se nalazi i većina urbanih središta. Stanovništvo je ondje uglavnom [[Islam|muslimansko]], a uz [[Arapski jezik|arapski]] govore se i mnogi domaći jezici. Kultura je ranije bila veoma razvijena. Na sjeveru postoje piramide koje su više strmaste nego egipatske. Također južni je dio imao određene veze s Bizantijom. Pjesništvo i književnost su se razvijali s nadolazećim uticajima arapske kulture. Kultura je također bila inspirisana ustancima i ratovima. Poslije [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] dolazi do razvoja moderne književnosti. Godine 1910. napisana je prva sudanska drama. === Sport === U Sudanu je dva puta održan [[Afrički kup nacija]] u [[nogomet]]u: [[Afrički kup nacija 1957.|1957.]] i [[Afrički kup nacija 1970.|1970.]] godine. Upravo 1970. kao domaćin, reprezentacija Sudana je po prvi i, do danas, jedini put postala šampion Afrike. == Filatelija == [[Datoteka:1951 stamps of Sudan.jpg|lijevo|thumb|[[Poštanska marka|Redovne marke]] Sudana iz 1951.]] [[Datoteka:Sudan Camel.jpg|desno|thumb|Marka anglo-egipatskog Sudana iz 1927. godine nominalne vrijednosti 10 pijastera sa likom poštara na devi]] Prve moderne pošte u Sudanu otvorene su 1867. godine u Suakinu i Vadi Halfi, te 1873. u Dongoli, Berberu i [[Kartum]]u, te 1877. godine u Senaru, Karkuku, Fazoglu, Elkedarefu, El Obejdu, Al-Fašeru i Fašodi (danas Kodok).<ref name="gisburn" /> Zbog Mehdijevog ustanka koji je započeo 1881. godine, sve egipatske poslovnice pošte su zatvorene do 1884. godine. Nakon što su se Egipćani i Britanci povukli iz Sudana, zemlja je ostala bez poštanske službe sve do ponovnog osvajanja Sudana 1896. godine. Kada je kampanja osvajanja započela u martu 1896. godine, poštanska služba je bila dostupna samo vojsci ali poštanske marke nisu korištene.<ref name="pastnote" /> Do izdavanja prvih sudanskih maraka 1897. godine, korištene su egipatske marke. Količina poštanskih pošiljki bila je mala pa je korišten vrlo mali broj maraka. Između marta i jula 1885. godine u Suakinu su se koristile britanske poštanske marke od 2½ i 5d. Indijske marke su se također koristile u istom području, sa oznakon Sawakin ili Suakin između 1884. i 1899. godine.<ref name="gisburn" /> Od 1. marta 1897. godine tadašnje egipatske marke sa preštampanim nazivom ''<small>SOUDAN</small>'' na francuskom i arapskom, postale su dostupne u poštama Sudana. Vrijednosti maraka bile su od 1, 2, 3 i 5 millieme i 1, 2, 5 i 10 pijastera. Preštampavanje naziva izvršila je štamparija ''Imprimerie Nationale, Boulaq'' iz [[Kairo|Kaira]].<ref name="gisburn" /> == Reference == {{refspisak|2|refs= <ref name="ustaveng">[https://web.archive.org/web/20070609150809/http://www.mpil.de/shared/data/pdf/inc_official_electronic_version.pdf 2005 constitution in English"]</ref> <ref name="mmfsud">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=10&sy=2011&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=732&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= "Sudan"]. Međunarodni monetarni fond.</ref> <ref name="brockhaus">''Brockhaus - die Enzyklopädie''. 21, STAM - THEL., izd. 1998, {{ISBN|9783765331008}}</ref> <ref name="FWA2006">''Fischer Weltalmanach 2006'', 1. izd., {{Simboli jezika|de|njemački}} {{ISBN|978-3596720064}}</ref> <ref name="moseley">Ann Mosely Lesch (1999): ''The Sudan: Contested National Identities'', James Currey Publishers, str. 45, {{ISBN|9780852558232}}</ref> <ref name="melha">Melha Rout Biel (2003): ''[http://www.socwork.net/sws/article/view/260/430 The Civil War in Southern Sudan and Its Effect on Youth and Children] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150409233947/http://www.socwork.net/sws/article/view/260/430 |date=9. 4. 2015 }}'', Thüringer Deutsch-Afrikanische Gesellschaft e.V.,</ref> <ref name="CIA-WFB">{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |title=CIA The World Fact Book |access-date=19. 7. 2014 |archive-date=5. 2. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190205154022/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |url-status=dead }}</ref> <ref name="splmkiir">{{Cite web |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 |title=SudanTribune article : SPLM Kiir to run for president in Sudan 2009 elections |access-date=23. 4. 2010 |archive-date=24. 4. 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210424154507/https://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 |url-status=dead }}</ref> <ref name="eastern">{{Cite web |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article28067 |title=SudanTribune article : Eastern Sudan Beja, SPLM discuss electoral alliance |access-date=23. 4. 2010 |archive-date=5. 5. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100505052330/http://www.sudantribune.com/spip.php?article28067 |url-status=dead }}</ref> <ref name="kiirpres">[http://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 ''SPLM Kiir to run for president in Sudan 2009 elections''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210424154507/https://www.sudantribune.com/spip.php?article28034 |date=24. 4. 2021 }}, Sudan Tribune, 27. juli 2008</ref> <ref name="diplode">[http://www.diplo.de/Sudan Auswärtiges Amt zum Sudan]</ref> <ref name="wg">PopulationData.net: ''[http://www.populationdata.net/index2.php?option=pays&pid=202&nom=soudan Sudan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140724035613/http://www.populationdata.net/index2.php?option=pays&pid=202&nom=soudan |date=24. 7. 2014 }}''</ref> <ref name="marina">Marina Peters: ''Zur Rolle der Religionen.'' u: Bernhard Chiari (ur.): ''Wegweiser zur Geschichte. Sudan.'' Paderborn 2008, str. 157</ref> <ref name="gossorg">{{cite web |archive-url= https://web.archive.org/web/20110713221231/http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/about/economicalsummary.html |url= http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/about/economicalsummary.html |autor=Vlada Južnog Sudana |title=Economy |datum=20. 10. 2009 |archive-date=13. 7. 2011}}</ref> <ref name="jeffrey">{{Cite news |author=Gettleman, Jeffrey |url= http://www.nytimes.com/2006/10/24/world/africa/24sudan.html?_r=0 |work=The New York Times |title=War in Sudan? Not Where the Oil Wealth Flows |date=24. 10. 2006}}</ref> <ref name="govuk">[https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/209587/Sudan2.pdf DfID Sudan: "Operational Plan 2011-2015"]</ref> <ref name="brownpc">{{cite book|author=Richard P. C. Brown|title=Public Debt and Private Wealth: Debt, Capital Flight and the Imf in Sudan|year=1992|izdavač=Macmillan Press|isbn=978-0-333-57543-7}}</ref> <ref name="jubaroad">{{Cite web |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article29427 |title=''Khartoum and Juba connected by road after decades.'' Sudan Tribune, 30.11.2008 |access-date=20. 7. 2014 |archive-date=9. 7. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140709135533/http://www.sudantribune.com/spip.php?article29427 |url-status=dead }}</ref> <ref name="gisburn">Gisburn, Harold G. D. i Thompson, G. Seymour, ''Stamps and Posts of the Anglo-Egyptian Sudan'', Stanley Gibbons, 1947, str. 18-20.</ref> <ref name="pastnote">{{Cite web |url=http://www.stampnotes.com/Notes_from_the_Past/pastnote406.htm |title=Sudan's First Stamps |access-date=19. 7. 2014 |archive-date=21. 9. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160921165319/http://www.stampnotes.com/Notes_from_the_Past/pastnote406.htm |url-status=dead }}</ref> }} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{wikiatlas}} * {{službeni website|http://www.sudan.gov.sd/index.php/en}} Vijeća ministara Sudana] * [https://web.archive.org/web/20100611193953/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/sudan.htm Sudan] na stranici biblioteke University of Colorado–Boulder * {{CIA World Factbook link|su|Sudan}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14094995 Sudan] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Sudan|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1956.]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] cipiwltjtvxwt3c8n6pnbvfj9nr0fdp Togo 0 13004 3734238 3644684 2025-07-11T09:09:56Z Panasko 146730 3734238 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =République Togolaise| zvanično_ime =Republika Togo| zastava =Flag of Togo (3-2).svg| grb =Emblem of Togo.svg| mapa =LocationTogo.png| službeni_jezik =[[Francuski jezik|francuski]]| glavni_grad =[[Lomé]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Faure Gnassingbé]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast = [[Victoire Tomegah Dogbé]]| po_površini_na_svijetu =122.| površina =56.785| procenat_vode =5| po_broju_stanovnika_na_svijetu =124.| stanovnika =5.556.812| gustoća =98| nezavisnost =Od [[Francuska|Francuske]] [[27. april]]a [[1960]].| valuta =[[CFA franak]] (100 centima)| vremenska_zona =[[UTC]]| himna ="[[Salut à toi, pays de nos aïeux]]"| internetski_nastavak =[[.tg]]| pozivni_broj =228| |}} '''Togo''', službeno '''Togoanska republika''' (francuski: '''République togolaise''') je država u [[Zapadna Afrika|zapadnoj Africi]] koja graniči sa [[Gana|Ganom]] na zapadu, [[Benin]]om na istoku i [[Burkina Faso|Burkinom Faso]] na sjeveru. Zemlja se proteže južno do [[Gvinejski zaliv|Gvinejskog zaliva]] gdje se nalazi glavni grad [[Lomé]]. Togo obuhvata 57.000&nbsp;km², što ga čini jednom od najmanjih zemalja u Africi sa otprilike 7,9 miliona stanovnika kao i jednom od najužih zemalja na svijetu sa širinom manjom od 115&nbsp;km između Gane i Benina. == Etimologija == Zemlja je svoje ime dobila po gradu [[Togoville]], kada je [[Gustav Nachtigal]] 5. jula 1884. sa šefom grada [[Mlapom III]] potpisao ugovor od kojeg je [[Njemačko Carstvo]] preuzelo vlasništvo nad onim zemljom. Tada je nastala njemačka kolonija [[Togoland]].<ref>{{Cite web|url=https://afrolegends.com/2019/04/17/why-the-name-togo/|title=Why the Name: Togo?|last=Y|first=Dr|date=17. 4. 2019|website=African Heritage|language=en|access-date=26. 6. 2021}}</ref> Ime Togo prevedeno je s [[Evejski jezik|evejskog jezika]] što znači "iza rijeke". Od 16. do 18. vijeka, priobalno područje bilo je glavno trgovačko središte za [[Evropa|Evropljane]] koji su kupovali robove, čime su Togo i okolne regije stekli naziv "[[Obala robova]]". == Historija == Ne zna se tačno historija Toga prije dolaska [[Portugal]]aca krajem 15. vijeka. [[Danska]] je tražila pravo nad Togom u 18. vijeku, ali je [[Njemačka]] 1884. potpisala dogovor sa lokalnim kraljem Mlapom III. i tako je Togo postao njemačka kolonija. Kolonija je nazvana po gradu Togo (sada Togoville) gdje je sporazum potpisan. Nijemci su doprinijeli unaprijeđivanju kultiviranja glavnih izvoznih sirovina ([[kakao]], [[kahva]] i [[pamuk]]), i razvitku infrastrukture. 1914. je Togo okupiran i podijeljen od strane [[Francuska|Francuske]] i [[Velika Britanija|Velike Britanije]], da bi nakon [[Prvi svjetski rat|Prvog svjetskog rata]] postao engleska kolonija. Togo je stekao nezavisnost 27. aprila 1960. == Vlada == [[Datoteka:Faure_Gnassingbé_2014.png|mini|Predsjednik od 2005. [[Faure Gnassingbé]]]] [[Datoteka:Gnassingbé_Eyadema,_1972.jpg|mini|[[Gnassingbé Eyadéma]] je vladao od 1967. do svoje smrti 2005.]] Predsjednik od 2005. je [[Faure Gnassingbé]]. == Političke podjele == Togo je podijeljen na 5 regija koje su podijeljene na 30 [[prefektura]]. Od sjevera prema jugu regije su [[Savanes Region, Togo|Savanes]], [[Kara Region|Kara]], [[Centrale Region, Togo|Centrale]], [[Plato Region, Togo|Plateaux]] i [[Maritime Region|Maritime]]. <div class="stack stack-right"><div><imagemap> File:TG-Regions.png|150px|left|A clickable map of Togo exhibiting its five regions. rect 9 23 102 62 [[Savanes Region, Togo]] rect 69 325 181 370 [[Plateaux Region, Togo]] rect 75 140 130 172 [[Kara Region]] rect 82 230 167 264 [[Centrale Region, Togo]] rect 94 439 188 476 [[Maritime Region]] desc bottom-left </imagemap></div></div> == Geografija == Nalazi se na zapadu Afrike i izlazi na [[Gvinejski zaliv]]. Reljef zemlje je nizijski u primorju, a na drugim djelovima visoravni. Klima spada pod ekvatorijalnu. Biljna bogatstva su drvo, savane te polupustinje. Kolebanja temperature od 20 do 26 stepeni. Najviši vrh je 985 metara. == Privreda == Togo je slabo razvijena zemlja. Veliki učesnici kapitala u zemlji su Francuska i Njemačka. Za vrijeme 1981-1985 najveće investicije su bile uložene u industriju i poljoprivredu. Najviše je zaposleno u poljoprivredi, te u industriji i rudarstvu. Poljoprivreda je uglavnom primitivna obrada. Uzgaja se kukuruz, maniok, pamuk, uljna palma, [[krompir]], banane i agrumi. Rude: fosfat, željezo, boksit. Togo je [[Tropi|tropska]], [[Supsaharska Afrika|subsaharska]] država<ref name="Republic of Togo">{{Cite web|url=https://www.isdb.org/togo|title=Republic of Togo|website=[[Islamic Development Bank]]|language=en|access-date=26. 1. 2021}}</ref> čija ekonomija najviše zavisi od poljoprivrede.<ref name="icye.org2">{{Cite web|url=https://www.icye.org/icye-in-the-world/togo/|title=Togo (Partner) – International Cultural Youth Exchange|website=International cultural youth exchange|access-date=27. 1. 2021}}</ref> Službeni jezik je francuski,<ref name="icye.org2"/> ali se govore i drugi jezici, posebno oni iz [[Gbe jezici|porodice Gbe]]. 47,8% stanovništva se pridržava kršćanstva, što ga čini najvećom religijom u zemlji.<ref>{{Citation|title=Togo|date=11. 1. 2023|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/togo/#people-and-society|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|language=en|access-date=13. 1. 2023}}</ref> Togo je član [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]], [[Afrička unija|Afričke unije]], [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske saradnje]], [[Južnoatlantska zona mira i saradnje|Južnoatlantske zone mira i saradnje]], [[Internationale de la Francophonie|Frankofonije]], [[Commonwealth nacija|Commonwealtha]] i [[Ekonomska zajednica zapadnoafričkih država|Ekonomske zajednice zapadnoafričkih država]]. Zemlja posjeduje nalazišta [[fosfat]]a <ref name="icye.org2"/> i izvozni sektor zasnovan na poljoprivrednim proizvodima kao što su [[Kahva|kafa]], [[kakao zrno]] i [[kikiriki]], koji zajedno ostvaruju otprilike 30% prihoda od izvoza.<ref name="icye.org2" /> Pamuk je profitabilna kultura.<ref>{{Cite web|url=http://thefactfile.org/togo-facts/|title=The Fact File|date=19. 1. 2017|website=factfile.org|access-date=6. 8. 2018}}</ref> Plodna zemlja zauzima 11,3% zemlje, od čega je većina razvijena. Neki usjevi su [[Cassava|manioka]], [[jasmin pirinač]], [[kukuruz]] i [[proso]]. Neki drugi sektori su [[Pivara|pivarstvo]] i [[tekstil]]na industrija. "Niske tržišne cijene" za "glavne izvozne robe" Togoa zajedno sa "nestabilnom političkom situacijom" iz 1990-ih i 2000-tih imale su "negativan efekat" na ekonomiju.<ref>{{Cite web|url=https://britannica.com/place/Togo#toc55354|title=Britannica|website=Britannica.org|access-date=26. 8. 2017}}</ref> == Stanovništvo == Ima oko 4,3 miliona stanovnika. Grupe: Eve, Kabre, Gurma i Volti. Jezici: francuski, kabra i dr. == Kultura == Kultura odražava uticaje etničkih grupa, od kojih su najveće [[Ewe ljudi|Ewe]], [[Mina narod|Mina]], Tem, Tchamba i [[Kabre]]. Neki ljudi slijede domaće [[Animizam|animističke]] običaje i vjerovanja. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Togo}} {{wikiatlas|Togo}} * {{službeni sajt|http://www.republicoftogo.com}} * {{službeni sajt|http://www.assemblee-nationale.tg}} Parlamenta Togoa * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/africa/country_profiles/1064470.stm Togo] na [[BBC|BBC News]] * [https://www.britannica.com/place/Togo Togo] na [[Encyclopædia Britannica]] * {{CIA World Factbook link|to|Togo}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=TG Togo] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Togo|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 818h2zeyg83s2bcnings075ibf4ol9r Rum (historija) 0 13009 3734081 3562013 2025-07-10T13:55:21Z Panasko 146730 3734081 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} '''Rum''' (na [[arapski jezik|arapskom]], الرُّومُ ''ar-Rūm''; [[turski jezik|turski]] i [[Perzijski jezik|perzijski]], ''Rûm'' ili ''Rüm'') je neodređen izraz koji je u različita vremena imao više značenja. U [[islam]]skom svijetu se najčešće koristio kao opći izraz za [[Evropa|Evropljane]], ponekada kao naziv za [[Bizantijsko Carstvo]], no isto tako se upotrebljavao kao ime za [[Seldžučki sultanat]] u [[Anadolija|Anadoliji]], te za [[Grci|grčko]] stanovništvo unutar [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]]. Kad su ih prvi put sreli, [[Arapi]] su saznali da se bizantijski Grci međusobno nazivaju ''Rhomaioi'', odnosno "Rimljani" (''Romeo'' je [[italija]]nska verzija), tako da su ih Arapi počeli zvati "Rum" (tj. "Rimljani" ili "Rumi"), time misleći na etničku pripadnost, te su prema tome njihovu zemlju isto tako nazvali "rumska zemlja", dok je [[Sredozemno more]] postalo "Rumsko more." U staro doba, Arapi su [[Grci|Grke]] zvali "Junanima," tj. "Joncima" (''Yunan'' je, na [[turski jezik|turskom]], zvanični oblik za Grka, dok je tursko ime za [[Grčka|Grčku]] ''Yunanistan''), a [[Rimljani|Rimljane]] "Rumljanima" ili ''Latinyun'' ("Latinci"). Kasnije, zbog činjenice da su se [[musliman]]i, kako Arapi tako i rani [[Turci]], sretali sa starim Rimljanima na prostoru [[Anadolija|Male Azije]], izraz Rum je postao oznaka za tu geografsku oblast, ostajući u upotrebi i poslije [[Seldžuci|seldžučkih]] osvajanja u Anadoliji. Iz tih razloga je Seldžučki sultanat poznat i kao [[Rumski sultanat]]. [[Osmanlije]] su nakon osvajanja [[Balkan]]a, veći dio ovog poluotoka nazvali [[Rumelija]] što vuče korijene od iste riječi. Kao administrativna jedinica koja je okupljala veći dio regije formiran je [[Rumelijski pašaluk|Rumelijski ejalet]]. Ime ili nadimak '''Rumi''' je označavao osobu koja je iz Ruma. [[Islam]]ski [[mistik]], Mevlana Dželaludin je poznat pod imenom [[Mevlana Dželaludin Rumi|Rumi]] jer se naselio na područje na kojem su prethodno živjeli Bizantinci. Izraz ''Rumi'' je ostao uvriježen i još uvijek se može sresti u [[Magrib|MagrIbu]] ([[Sjeverna Afrika]]), gdje domaće stanovništvo u unutrašnjosti zemlje zapadnjake zove tim imenom. Muslimani koji su živjeli izvan granica Osmanskog Carstva su Osmanlije zvali Rumi. ==Poznate osobe== * [[Dželaludin Rumi|Dzelaludin Rumi]], sufijski šejh i mistik * [[Suhejb Al-Rumi]], [[Ashabi|ashab]] Poslanika [[Muhammed]]a == Također pogledajte == * [[Rumski sultanat]] * [[Vilajet Rum]] {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Historija islama]] [[Kategorija:Seldžučki sultanat]] [[Kategorija:Bizantijsko carstvo]] 2j8lmekrcgi9rwn9d1juf1ncdopbxfp Sijera Leone 0 13010 3734212 3676503 2025-07-11T07:37:53Z Panasko 146730 3734212 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Preuređivanje}} {{Čišćenje}} {{Standardi}} {{Infokutija država| izvorno_ime =Republic of Sierra Leone| zvanično_ime =Republika Sijera Leone| zastava =Flag of Sierra Leone.svg| grb =Coat of arms of Sierra Leone.svg| mapa =LocationSierraLeone.png| službeni_jezik =[[Engleski jezik|engleski]]| glavni_grad =[[Freetown]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Julius Maada Bio]]| vrsta_druge_vlasti =Potpredsjednik| vladar_druga_vlast =[[Mohamed Juldeh Jalloh]]| po_površini_na_svijetu =116.| površina =71.740| procenat_vode =0,2| po_broju_stanovnika_na_svijetu =103.| stanovnika =7.075.641<ref>http://www.statistics.sl/2004_pop._&_hou._census_analytical_reports/2004_population_and_housing_census_report_on_projection_for_sierra_leone.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130730173852/http://www.statistics.sl/2004_pop._%26_hou._census_analytical_reports/2004_population_and_housing_census_report_on_projection_for_sierra_leone.pdf |date=30. 7. 2013 }} Popis stanovništva u Sijera Leoneu (2013)</ref>| gustoća =76| nezavisnost =Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[27. april]]a [[1961]].| valuta =[[Leone]] (100 centa, <small>izvan upotrebe</small>)| vremenska_zona =[[UTC]]| himna ="[[High We Exalt Thee, Realm of the Free]]"<center></center>| internetski_nastavak =[[.sl]]| pozivni_broj =232| |}} '''Sijera Leone''' je država u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]]. Zauzima površinu 71.740 km<sup>2</sup>, a prema popisu iz 2015, populacija iznosi 7.075.641 stanovnika. Graniči sa [[Gvineja|Gvinejom]] na sjeveru, [[Liberija|Liberijom]] na jugoistoku, dok na jugozapadu izlazi na [[Atlantski okean]]. Pretežno je zastupljena tropska klima, od savana do kišnih šuma. Po uređenju je ustavna republika sa direktno izabranim predsjednikom i jednodomnim parlamentom. Sama država je administrativno podijeljena na četiri pokrajine: Sjevernu, Istočnu, Južnu i Zapadnu, a koje se dalje dijele na 16 distrikta. Svaki distrikt ima lokalnu samoupravu. [[Freetown]] je glavni i najveći grad sa populacijom od 1.050.301 stanovnika. Država ima izuzetno nizak životni vijek u odnosu na druge zemlje, sa prosječnim trajanjem ljudskog života od 57,8 godina. Sijera Leone je postala nezavisna od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] 27. aprila 1961, na čelu s [[Milton Margai|Miltonom Margaijem]]. Sadašnji ustav Sijera Leonea usvojen je 1991. iako je nekoliko puta bio promijenjen. Od stjecanja nezavisnosti do danas političkom scenom dominiraju dvije glavne političke partije: ''Narodna stranka Sijera Leonea'' (SLPP) i ''Svenarodni kongres'' (APC). Od sticanja nezavisnosti, vojska Sijera Leonea je šest puta preuzimala vlast putem državnog udara. Posljednji takav slučaj desio se 1997. i trajao je do 1998. == Etimologija == Ime je država preuzela po [[Lavlje planine|Lavljim planinama]] u blizini [[Freetown|Freetowna]]. Izvorno nazvano ''Serra Leoa'' (na [[Portugalski jezik|portugalskom]] „planine lavice“) od portugalskog istraživača [[Pedro de Sintra|Pedra de Sintra]] 1462, moderno ime izvedeno je iz [[Italijanski jezik|italijanskog]] pravopisa, koji je uveo [[Venecija|venecijanski]] istraživač [[Alvise Cadamosto]], a potom kopirali drugi [[Evropa|evropski]] [[Kartografija|kartografi]].<ref>{{Cite web|url=https://reignministries.org/5-things-know-sierra-leone/|title=5 stavi o Sijera Leoni|access-date=27. 6. 2021|archive-date=26. 3. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200326125346/https://reignministries.org/5-things-know-sierra-leone/|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/sierra%20leone|title=sierra leone {{!}} Origin and meaning of the name sierra leone by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=2021-06-27}}</ref> == Historija == Stanovnici su Bulon Šeme. Otkrivena je od strane Evropljana 1462. Od 1788. je engleska kolonija. Nezavisna od aprila 1961. U periodu između 1991. i 2002. desio se građanski rat koji je uništio poredak zemlje. Posljedice su se ogledale u 50.000 žrtava, uništenoj infrastrukturi, te izbjeglištvu naroda u druge države. U januaru 2002, tadašnji predsjednik [[Ahmad Tejan Kabbah]], uz pomoć britanske vlade, ECOWAS-a i [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] ispunio je predizborno obećanje vezano za okončanje građanskog rata.<ref>{{Cite web|url=https://www.sierra-leone.org/|title=Sierra Leone Web|website=www.sierra-leone.org|access-date=2025-01-05}}</ref> U novije vrijeme, epidemija [[Ebola (bolest)|ebole]] iz 2014. preopteretila je slab zdravstveni sistem, što je dovelo do brojnijih smrtnih slučajeva. Nastala je humanitarna kriza koja je snažno uticala na ekonomski rast. == Geografija == {{Glavni|Geografija Sijera Leonea}} Sijera Leone se nalazi u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]], uglavnom između 7° i 10° sjeverne [[Geografska širina|geografske širine]] i 10° i 14° zapadne [[Geografska dužina|geografske dužine]]. Na sjeveru graniči sa Gvinejom, na jugoistoku sa Liberijom. Na zapadu izlazi na obalu Atlantskog okeana. Prostire se na površini od 71.740 km<sup>2</sup> od čega je 71.620 km<sup>2</sup> kopna i 120 km<sup>2</sup> površine pod vodom. Podijeljena je na 4 geografska područja. Istočnim dijelom Sijera Leone se prostire plato sa visokim planinama, gdje dominira planina Bintumani sa 1.948 m visine i predstavlja najvišu tačku u državi. Gornji dio sliva rijeke [[Moa]] nalazi se na jugu ovog dijela Sijera Leonea. Centar zemlje je ravničarsko područje, sa šumama, niskim rastinjem i poljoprivrednim zemljištem i zauzima oko 43% površine ove države. U sjevernom dijelu ovog područja nalazi se gvinejski šuma-savana mozaični ekoregion kategorizovan od strane [[Svjetska fondacija za prirodu|Svjetske fondacije za prirodu]]. == Vlada == Jedina partija Svenarodni kongres. == Privreda == Slabo razvijena. [[Rudarstvo]] veoma razvijeno. U poljoprivredi zaposleno 65%stanovništva u rudarstvu i [[Industrija|industriji]] 17%. Dolazi do jačanja državnog sektora.Poljoprivreda; [[Kahva|kafa]], [[kakao]], [[kukurukuz]], slatki [[krompir]], [[kikiriki]], sogrum, agrumi. Industrija: prehrambena, hemijska, građevinska, [[dijamant]]. Rude: dijamant, [[boksit]], [[hrom]], [[zlato]]. == Izvori == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Sierra Leone}} {{Commonscat|Sierra Leone}} {{wikiatlas|Sierra Leone}} * {{službeni sajt|http://www.statehouse.gov.sl}} Predsjednika Sijera Leonea * [http://www.bbc.com/news/world-africa-14094194 Sijera Leone] na [[BBC|BBC News]] * {{CIA World Factbook link|sl|Sijera Leone}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=SL Sijera Leone] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Commonwealth}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Sijera Leone|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1961.]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 1vtfb2swjgsvqu0i7linz1iasvlj63d Nigerija 0 13023 3734196 3655665 2025-07-11T07:04:29Z Panasko 146730 3734196 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =Federal Republic of Nigeria| zvanično_ime =Savezna Republika Nigerija| zastava =Flag of Nigeria.svg| grb =Coat of arms of Nigeria.svg| mapa =LocationNigeria.png| službeni_jezik =[[Engleski jezik|engleski]]| glavni_grad =[[Abuja]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Muhammadu Buhari]] | vrsta_druge_vlasti =Potpredsjednik| vladar_druga_vlast = [[Yemi Osinbajo]] | po_površini_na_svijetu =31.| površina =923.768| procenat_vode =1,4| po_broju_stanovnika_na_svijetu =7.| stanovnika =166.629.000| gustoća =174| nezavisnost =Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[1. oktobar|1. oktobra]] [[1960]].| valuta =[[Naira]] (100 koboa)| vremenska_zona =[[UTC]] +1| himna ="[[Arise O Compatriots, Nigeria's Call Obey]]"| internetski_nastavak =[[.ng]]| pozivni_broj =234| |}} '''Nigerija''', službeno '''Federalna Republika Nigerija''' je država u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]]. Sastoji se od 36 federalnih država i glavnog grada [[Abuja|Abuje]]. Nalazi se na zapadu Afrike. Nezavisna je od 1960 godine. Graniči sa [[Niger]]om, [[Kamerun]]om, [[Čad]]om, [[Benin]]om. Pozicionirana je na [[Gvinejski zaliv|Gvinejskom zalivu]]. Ime je dobila po rijeci [[Niger (rijeka)|Niger]]. Stanovništvo Nigerije čine dvije velike vjerske grupe koje se često sukobljavaju: [[Musliman|muslimani]] na sjeveru i kršćani na jugu države. Zemlja je sa daleko najbrojnijim stanovništvom u Africi, dvostruko više od [[Egipat|Egipta]]. Smatra se najperspektivnijom ekonomijom Afrike, a svoj brzi rast može zahvaliti eksploataciji nafte i svojim rudnim bogatstvima. Također je članica [[Commonwealth nacija|Commonwealtha]]. == Etimologija == Ime Nigerija preuzeto je od [[Niger (rijeka)|rijeke Niger]] koja prolazi kroz ovu zemlju. Ovo ime izmislila je 8. januara 1897. [[Ujedinjeno Kraljevstvo|britanska]] novinarka [[Flora Shaw]], koja se kasnije udala za lorda Lugarda, britanskog kolonijalnog administratora. Susjedni Niger ime je dobio po istoj rijeci. Podrijetlo imena Niger, koje se prvobitno odnosilo samo na srednji tok rijeke Niger, nije sigurno. Ta je riječ vjerovatno nastala od tuareškog imena ''egerew n-igerewen'' koje su stanovnici koristili u srednjem toku rijeke, oko [[Timbuktu]]a, prije evropskog [[Kolonijalizam|kolonijalizma]] u 19. vijeku.<ref>[[Arapski jezik|Arapska]] riječ ''nahr al-anhur'' jest direktan prevod Tuarega.</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/nigeria|title=nigeria {{!}} Origin and meaning of the name nigeria by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Historija == Bila je engleska kolonija. Nezavisna od 1960, a republika od 1963. Građanski rat je trajao do 1970, a počeo je kada se južni dio Nigerije ([[Biafra]]) pokušao otcjepiti od ostatka države. == Politika == === Vlada === [[Datoteka:Coat_of_arms_of_Nigeria.svg|mini| [[Grb Nigerije]] u trenutnoj upotrebi]] [[Datoteka:The_Senate_of_Nigeria.jpg|mini| [[Kompleks Narodne skupštine]] u glavnom gradu Abudži, sa [[Senat Nigerije|Senatom]] koji se nalazi na lijevoj strani i u pozadini [[Aso Rock]]a]] Nigerija je [[savezna republika]] po uzoru na [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjene Države]],<ref>Charles Mwalimu.</ref> sa 36 država i glavnim gradom Abudžom kao nezavisnom jedinicom. Izvršnu vlast vrši [[Predsjednik Nigerije|predsjednik]]. Predsjednik je i [[šef države]] i [[Šef vlade|šef savezne vlade]]; predsjednik se [[Direktni izbori|bira narodnim glasanjem]] na najviše dva četverogodišnja mandata.<ref name="factbook3">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/nigeria/|title=Nigeria|date=14. 2. 2022|website=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]] (United States)}}</ref> [[State governors in nigeria|Guverneri država]], poput predsjednika, biraju se na četiri godine i mogu služiti najviše dva mandata. Vlast predsjednika provjeravaju [[Senat Nigerije|Senat]] i [[Predstavnički dom (Nigerija)|Predstavnički dom]], koji su objedinjeni u [[Dvodomni sistem|dvodomno tijelo]], [[Nacionalna skupština (Nigerija)|Narodnu skupštinu]]. Senat je tijelo sa 109 mjesta sa po tri člana iz svake države i jednim iz glavnog grada Abuja; članovi se biraju narodnim glasanjem na četvorogodišnji mandat. Dom ima 360 mjesta, s tim da je broj mjesta po državi određen prema broju stanovnika.<ref name="factbook3" /> == Stanovništvo == Najbrojnija vjerska zajednica u zemlji su muslimani (50.4%), potom slijede kršćani (48.2%) od toga 12% Katolici, 26% Protestanti, 9% Afrički kršćani i 2% Kopti, dok su ostatak pripadnici domaćih vjera. GDP(PPP) 2400 USD, a nominalni GDP 1600 USD<ref>[http://Procjena%20Svjetske%20Banke(redovno%20ažurirana) http://data.worldbank.org/data-catalog/GDP-ranking-table]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. <br /> === Obrazovanje === [[Datoteka:Abisogun_Leigh_Science_Building,_Faculty_of_Science,_Lagos_State_University.jpg|mini| Abisogun Leigh Science Building, za Prirodno-matematički fakultet [[Državni univerzitet u Lagosu|Državnog univerziteta u Lagosu]]]] Obrazovanje u Nigeriji nadgleda [[Federalno ministarstvo obrazovanja (Nigerija)|Ministarstvo obrazovanja]]. [[Područja lokalne samouprave Nigerije|Lokalne vlasti]] preuzimaju odgovornost za sprovođenje politike javnog obrazovanja koje kontroliše država i državne škole na regionalnom nivou. Obrazovni sistem je podijeljen na [[Kindergarten|vrtić]], [[osnovno obrazovanje]], [[Srednja škola|srednje obrazovanje]] i [[Tercijarno obrazovanje|visoko obrazovanje]]. Nakon naftnog buma 1970-ih, tercijarno obrazovanje je poboljšano kako bi doseglo sve podregije Nigerije. 68% stanovništva Nigerije je pismeno, a stopa za muškarce (75,7%) je viša nego za žene (60,6%).<ref name="CP2006">{{Cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Nigeria.pdf|title=Country Profile – Nigeria|date=juli 2008|publisher=[[United States Library of Congress]] – Federal Research Division|access-date=28. 5. 2011}}</ref> '''Pismenost''' (2003.): muškarci 74%, žene 59% <br />'''Udio gradskog stanovništva''': 51% Gotovo polovina stanovnika je zaposlena u sekundarnim djelatnostima ([[građevinarstvo]], [[rudarstvo]]...) == Geografija == Izlazi na Atlantski okean. Reljef uz okean čine nizije te u unutrašnjosti a na sjeveru planine (najviši vrh Chappal Waddi 2419 m). Planine se nalaze i na istoku (Adamove planine).Nigerija je najnaseljenija afrička država. Stanovništvo čini više od 250 etničkih grupa. Među njima su najbrojniji Hausa 29% na sjeveru te Fulani 11% i Kanuri 4%. Na jugozapadu Iruba 20 %, a na jugoistoku Igbo 18% te Idžo, Tvi i drugi. Polovina stanovnika su muslimani koji su u većini na sjeveru i zapadu. Oko 40% su kršćani, među kojima su dominantni katolici i anglikanci su u većini na jugu zemlje. Graniči s [[Kamerun]]om (1690&nbsp;km), [[Niger]]om (1497&nbsp;km), [[Benin]]om (773&nbsp;km), [[Čad]]om (87&nbsp;km). Dužina obale je 853&nbsp;km. Najveće rijeke su [[Niger (rijeka)|Niger]] i Benue koje tvore deltu Nigera, jednu od najvećih riječnih [[Riječna delta|delti]] na svijetu. Gradovi s više od milion stanovnika su: *[[Lagos]] 11.547.000 *[[Kano]] 3.466.000 *[[Ibadan]] 3.028.000 *[[Abuja]] 2.245.000 *[[Port Harcourt]] 1.947.000 *[[Kaduna]] 1.566.000 *[[Benin City]] 1.398.000 *[[Zaria]] 1.075.000 == Privreda == Nigerija je dvanaesti najveći proizvođač nafte na svijetu, 8. izvoznik i 10. po rezervama. Nafta čini približno polovinu nigerijskog [[Bruto domaći proizvod|GDP-a]]. Nigerija je čak preko drugih zemalja, poput Rusije i Kine poslala četiri satelita u svemir, od kojih je jedan još uvijek operativan. Posjeduje i izrazita rudna bogatstva koja se slabo koriste. Poljoprivreda sve više gubi na značaju. Poljoprivredni resursi: kikiriki, palmino ulje, kahva, proso, kukuruz, kakao, agrumi. Industrija: mašinska, obojena metalurgija, rafinerija nafte, hemijska, drvna, obuće, tekstilna. Rude: nafta, boksit, azbest, kameni ugalj, olovo, zlato. Država pokazuje sve veći interes za upravljanje svojim prirodnim resursima i zaštitu od pretjeranog uticaja stranog kapitala. [[Datoteka:Nigeria_Product_Exports_(2019).svg|mini|300x300piksel| Proporcionalna zastupljenost izvoza Nigerije, 2019]] Nigerijska ekonomija je [[Lista afričkih zemalja prema BDP-u (nominalno)|najveća u Africi]], [[Lista zemalja prema BDP-u (nominalno)|31. po veličini u svijetu]] po nominalnom BDP-u i [[Lista zemalja prema BDP-u (PPP)|30.]] po [[Paritet kupovne moći|PPP-]] u. [[Lista zemalja prema BDP-u (PPP)|BDP (PPP)]] po glavi stanovnika je 9 148 USD <ref>{{Cite web|url=https://www.worldeconomics.com/Wealth/default.aspx|title=GDP Per Capita {{!}} By Country {{!}} 2022 {{!}} Data|website=World Economics|access-date=24. 10. 2022}}</ref> (podatak iz 2022.), što je manje od [[Južnoafrička Republika|Južne Afrike]], Egipta ili Maroka, ali nešto više od Gane ili Obale Slonovače. Nigerija je lider u Africi kao energetska sila, [[finansijsko tržište]], u [[Lijek|farmaceutskoj industriji]] i [[Zabava|industriji zabave]]. Pored nafte, drugi najveći izvor deviznih prihoda za Nigeriju su [[Doznaka|doznake]] koje Nigerijci koji žive u inostranstvu šalju kući.<ref name="tribune.com.ng2">{{Cite news|last=Gbola Subair- Abuja|date=8. 9. 2014|title=Remittances from diaspora Nigerians as lubricant for the economy|work=[[Nigerian Tribune]]|url=http://www.tribune.com.ng/business/tribune-business/item/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy|access-date=17. 4. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317150032/http://www.tribune.com.ng/business/tribune-business/item/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy|archive-date=17. 3. 2015}}</ref> Nigerija ima [[Bankarstvo u Nigeriji|visoko razvijen sektor finansijskih usluga]], sa mješavinom domaćih i međunarodnih banaka, kompanija za upravljanje imovinom, brokerskih kuća, osiguravajućih društava i brokera, privatnih kapitalnih fondova i investicionih banaka.<ref>{{Cite book|last=Lewis|first=Peter|url=https://books.google.com/books?id=T4-rlVeb1n0C&pg=PA168|title=Growing Apart: Oil, Politics, and Economic Change in Indonesia and Nigeria|publisher=University of Michigan Press|year=2007|isbn=978-0-472-06980-4|page=168|access-date=26. 12. 2008}}</ref> Nigerija ima privredu nižeg srednjeg dohotka,<ref>{{Cite web|url=http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/CLASS.XLS|title=World Bank list of economies|date=januar 2011|publisher=http: www.worldbank.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20110522153925/http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/CLASS.XLS|archive-date=22. 5. 2011|url-status=dead|access-date=27. 5. 2011}}</ref> sa obiljem prirodnih resursa. Njegov širok spektar nedovoljno eksploatisanih mineralnih resursa uključuje ugalj, [[boksit]], [[Tantalite|tantalit]], zlato, [[kalaj]], željeznu rudu, [[krečnjak]], [[niobij]], olovo i [[cink]].<ref>{{Cite web|url=https://www.makemoney.ng/natural-resources-in-nigeria-and-their-locations-full-list/|title=Natural resources in Nigeria and their locations|last=Ekene|first=Mfon Abel|date=12. 3. 2020|website=MakeMoney.ng|language=en-GB|access-date=11. 12. 2022}}</ref> Uprkos ogromnim nalazištima ovih prirodnih resursa, rudarska industrija u Nigeriji je još uvijek u povojima. [[Datoteka:ASC_Leiden_-_Rietveld_Collection_-_Nigeria_1970_-_1973_-_01_-_083_Kainji_Dam._The_water_flows_from_four_openings.jpg|mini|297x297piksel| [[Kainji Dam|Brana Kainji]] na [[Niger (rijeka)|rijeci Niger]], izgrađena 60-ih godina]] [[Datoteka:Nigeria_EduSat-1.jpg|mini| [[Nigerija EduSat-1]], prvi satelit koji je Nigerija izgradila od strane [[Savezni tehnološki univerzitet Akure|Federalnog tehnološkog univerziteta Akure]]]] {{galerija |title=Nigerija |width=120 |height=100 |align=center |Datoteka:Olusegun_Obasanjo_DD-SC-07-14396-cropped.jpg| [[Olesegun Obasanjo|Olusegun Obasanjo]] je bio predsjednik Nigerije od 1999. do 2007. godine. |Datoteka:Incoming_and_Outgoing_Nigerian_Presidents_Wave_to_Crowd_Amid_Peaceful_Inaugural_in_Abuja.jpg| [[Srećno Jonathan|Goodluck Jonathan]] u rukovanju sa svojim nasljednikom Buharijem na inauguraciji 2015. |Datoteka:Muhammadu_Buhari,_President_of_the_Federal_Republic_of_Nigeria_(cropped).jpg| [[Muhammadu Buhari]] je bio predsjednik Nigerije, od 2015. do 2023. godine. |Datoteka:Bola_Tinubu_portrait.jpg| [[Bola Tinubu]], trenutno služi kao predsjednik Nigerije od 29. maja 2023. |Datoteka:Nigeria_Topography.png| Topografija Nigerije |Datoteka:Koppen-Geiger_Map_NGA_present.svg|Klimatska karta Nigerije }} == Također pogledajte == * [[Biafra]] * [[Abon jezik]] * [[Republika Benin (1967)]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Nigeria}} {{Commonscat|Nigeria}} {{wikiatlas|Nigeria}} * {{službeni sajt|http://www.nigeria.gov.ng}} Vlade Nigerije * {{CIA World Factbook link|ni|Nigerija}} * [http://www.bbc.com/news/world-africa-13949550 Nigerija] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Commonwealth}} {{OPEC}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Nigerija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države u Africi]] r17b6lqvywap9ytc2nddb1ovosqv6ma 3734228 3734196 2025-07-11T08:44:46Z Panasko 146730 3734228 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =Federal Republic of Nigeria| zvanično_ime =Savezna Republika Nigerija| zastava =Flag of Nigeria.svg| grb =Coat of arms of Nigeria.svg| mapa =LocationNigeria.png| službeni_jezik =[[Engleski jezik|engleski]]| glavni_grad =[[Abuja]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Muhammadu Buhari]] | vrsta_druge_vlasti =Potpredsjednik| vladar_druga_vlast = [[Yemi Osinbajo]] | po_površini_na_svijetu =31.| površina =923.768| procenat_vode =1,4| po_broju_stanovnika_na_svijetu =7.| stanovnika =166.629.000| gustoća =174| nezavisnost =Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[1. oktobar|1. oktobra]] [[1960]].| valuta =[[Naira]] (100 koboa)| vremenska_zona =[[UTC]] +1| himna ="[[Arise O Compatriots, Nigeria's Call Obey]]"| internetski_nastavak =[[.ng]]| pozivni_broj =234| |}} '''Nigerija''', službeno '''Federalna Republika Nigerija''' je država u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]]. Sastoji se od 36 federalnih država i glavnog grada [[Abuja|Abuje]]. Nalazi se na zapadu Afrike. Nezavisna je od 1960 godine. Graniči sa [[Niger]]om, [[Kamerun]]om, [[Čad]]om, [[Benin]]om. Pozicionirana je na [[Gvinejski zaliv|Gvinejskom zalivu]]. Ime je dobila po rijeci [[Niger (rijeka)|Niger]]. Stanovništvo Nigerije čine dvije velike vjerske grupe koje se često sukobljavaju: [[Musliman|muslimani]] na sjeveru i kršćani na jugu države. Zemlja je sa daleko najbrojnijim stanovništvom u Africi, dvostruko više od [[Egipat|Egipta]]. Smatra se najperspektivnijom ekonomijom Afrike, a svoj brzi rast može zahvaliti eksploataciji nafte i svojim rudnim bogatstvima. Također je članica [[Commonwealth nacija|Commonwealtha]]. == Etimologija == Ime Nigerija preuzeto je od [[Niger (rijeka)|rijeke Niger]] koja prolazi kroz ovu zemlju. Ovo ime izmislila je 8. januara 1897. [[Ujedinjeno Kraljevstvo|britanska]] novinarka [[Flora Shaw]], koja se kasnije udala za lorda Lugarda, britanskog kolonijalnog administratora. Susjedni Niger ime je dobio po istoj rijeci. Podrijetlo imena Niger, koje se prvobitno odnosilo samo na srednji tok rijeke Niger, nije sigurno. Ta je riječ vjerovatno nastala od tuareškog imena ''egerew n-igerewen'' koje su stanovnici koristili u srednjem toku rijeke, oko [[Timbuktu]]a, prije evropskog [[Kolonijalizam|kolonijalizma]] u 19. vijeku.<ref>[[Arapski jezik|Arapska]] riječ ''nahr al-anhur'' jest direktan prevod Tuarega.</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/nigeria|title=nigeria {{!}} Origin and meaning of the name nigeria by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Historija == Bila je engleska kolonija. Nezavisna od 1960, a republika od 1963. Građanski rat je trajao do 1970, a počeo je kada se južni dio Nigerije ([[Biafra]]) pokušao otcjepiti od ostatka države. == Politika == === Vlada === [[Datoteka:Coat_of_arms_of_Nigeria.svg|mini| [[Grb Nigerije]] u trenutnoj upotrebi]] [[Datoteka:The_Senate_of_Nigeria.jpg|mini| [[Kompleks Narodne skupštine]] u glavnom gradu Abudži, sa [[Senat Nigerije|Senatom]] koji se nalazi na lijevoj strani i u pozadini [[Aso Rock]]a]] Nigerija je [[savezna republika]] po uzoru na [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjene Države]],<ref>Charles Mwalimu.</ref> sa 36 država i glavnim gradom Abudžom kao nezavisnom jedinicom. Izvršnu vlast vrši [[Predsjednik Nigerije|predsjednik]]. Predsjednik je i [[šef države]] i [[Šef vlade|šef savezne vlade]]; predsjednik se [[Direktni izbori|bira narodnim glasanjem]] na najviše dva četverogodišnja mandata.<ref name="factbook3">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/nigeria/|title=Nigeria|date=14. 2. 2022|website=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]] (United States)}}</ref> [[State governors in nigeria|Guverneri država]], poput predsjednika, biraju se na četiri godine i mogu služiti najviše dva mandata. Vlast predsjednika provjeravaju [[Senat Nigerije|Senat]] i [[Predstavnički dom (Nigerija)|Predstavnički dom]], koji su objedinjeni u [[Dvodomni sistem|dvodomno tijelo]], [[Nacionalna skupština (Nigerija)|Narodnu skupštinu]]. Senat je tijelo sa 109 mjesta sa po tri člana iz svake države i jednim iz glavnog grada Abuja; članovi se biraju narodnim glasanjem na četvorogodišnji mandat. Dom ima 360 mjesta, s tim da je broj mjesta po državi određen prema broju stanovnika.<ref name="factbook3" /> == Stanovništvo == Najbrojnija vjerska zajednica u zemlji su muslimani (50.4%), potom slijede kršćani (48.2%) od toga 12% Katolici, 26% Protestanti, 9% Afrički kršćani i 2% Kopti, dok su ostatak pripadnici domaćih vjera. GDP(PPP) 2400 USD, a nominalni GDP 1600 USD<ref>[http://Procjena%20Svjetske%20Banke(redovno%20ažurirana) http://data.worldbank.org/data-catalog/GDP-ranking-table]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. === Obrazovanje === [[Datoteka:Abisogun_Leigh_Science_Building,_Faculty_of_Science,_Lagos_State_University.jpg|mini| Abisogun Leigh Science Building, za Prirodno-matematički fakultet [[Državni univerzitet u Lagosu|Državnog univerziteta u Lagosu]]]] Obrazovanje u Nigeriji nadgleda [[Federalno ministarstvo obrazovanja (Nigerija)|Ministarstvo obrazovanja]]. [[Područja lokalne samouprave Nigerije|Lokalne vlasti]] preuzimaju odgovornost za sprovođenje politike javnog obrazovanja koje kontroliše država i državne škole na regionalnom nivou. Obrazovni sistem je podijeljen na [[Kindergarten|vrtić]], [[osnovno obrazovanje]], [[Srednja škola|srednje obrazovanje]] i [[Tercijarno obrazovanje|visoko obrazovanje]]. Nakon naftnog buma 1970-ih, tercijarno obrazovanje je poboljšano kako bi doseglo sve podregije Nigerije. 68% stanovništva Nigerije je pismeno, a stopa za muškarce (75,7%) je viša nego za žene (60,6%).<ref name="CP2006">{{Cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Nigeria.pdf|title=Country Profile – Nigeria|date=juli 2008|publisher=[[United States Library of Congress]] – Federal Research Division|access-date=28. 5. 2011}}</ref> '''Pismenost''' (2003): muškarci 74%, žene 59%<br />'''Udio gradskog stanovništva''': 51% Gotovo polovina stanovnika je zaposlena u sekundarnim djelatnostima ([[građevinarstvo]], [[rudarstvo]]) == Geografija == Izlazi na Atlantski okean. Reljef uz okean čine nizije te u unutrašnjosti a na sjeveru planine (najviši vrh Chappal Waddi 2419 m). Planine se nalaze i na istoku (Adamove planine).Nigerija je najnaseljenija afrička država. Stanovništvo čini više od 250 etničkih grupa. Među njima su najbrojniji Hausa 29% na sjeveru te Fulani 11% i Kanuri 4%. Na jugozapadu Iruba 20 %, a na jugoistoku Igbo 18% te Idžo, Tvi i drugi. Polovina stanovnika su muslimani koji su u većini na sjeveru i zapadu. Oko 40% su kršćani, među kojima su dominantni katolici i anglikanci su u većini na jugu zemlje. Graniči s [[Kamerun]]om (1690&nbsp;km), [[Niger]]om (1497&nbsp;km), [[Benin]]om (773&nbsp;km), [[Čad]]om (87&nbsp;km). Dužina obale je 853&nbsp;km. Najveće rijeke su [[Niger (rijeka)|Niger]] i Benue koje tvore deltu Nigera, jednu od najvećih riječnih [[Riječna delta|delti]] na svijetu. Gradovi s više od milion stanovnika su: *[[Lagos]] 11.547.000 *[[Kano]] 3.466.000 *[[Ibadan]] 3.028.000 *[[Abuja]] 2.245.000 *[[Port Harcourt]] 1.947.000 *[[Kaduna]] 1.566.000 *[[Benin City]] 1.398.000 *[[Zaria]] 1.075.000 == Privreda == Nigerija je dvanaesti najveći proizvođač nafte na svijetu, 8. izvoznik i 10. po rezervama. Nafta čini približno polovinu nigerijskog [[Bruto domaći proizvod|GDP-a]]. Nigerija je čak preko drugih zemalja, poput Rusije i Kine poslala četiri satelita u svemir, od kojih je jedan još uvijek operativan. Posjeduje i izrazita rudna bogatstva koja se slabo koriste. Poljoprivreda sve više gubi na značaju. Poljoprivredni resursi: kikiriki, palmino ulje, kahva, proso, kukuruz, kakao, agrumi. Industrija: mašinska, obojena metalurgija, rafinerija nafte, hemijska, drvna, obuće, tekstilna. Rude: nafta, boksit, azbest, kameni ugalj, olovo, zlato. Država pokazuje sve veći interes za upravljanje svojim prirodnim resursima i zaštitu od pretjeranog uticaja stranog kapitala. [[Datoteka:Nigeria_Product_Exports_(2019).svg|mini|300x300piksel| Proporcionalna zastupljenost izvoza Nigerije, 2019]] Nigerijska ekonomija je [[Lista afričkih zemalja prema BDP-u (nominalno)|najveća u Africi]], [[Lista zemalja prema BDP-u (nominalno)|31. po veličini u svijetu]] po nominalnom BDP-u i [[Lista zemalja prema BDP-u (PPP)|30.]] po [[Paritet kupovne moći|PPP-]] u. [[Lista zemalja prema BDP-u (PPP)|BDP (PPP)]] po glavi stanovnika je 9 148 USD <ref>{{Cite web|url=https://www.worldeconomics.com/Wealth/default.aspx|title=GDP Per Capita {{!}} By Country {{!}} 2022 {{!}} Data|website=World Economics|access-date=24. 10. 2022}}</ref> (podatak iz 2022), što je manje od [[Južnoafrička Republika|Južne Afrike]], Egipta ili Maroka, ali nešto više od Gane ili Obale Slonovače. Nigerija je lider u Africi kao energetska sila, [[finansijsko tržište]], u [[Lijek|farmaceutskoj industriji]] i [[Zabava|industriji zabave]]. Pored nafte, drugi najveći izvor deviznih prihoda za Nigeriju su [[Doznaka|doznake]] koje Nigerijci koji žive u inostranstvu šalju kući.<ref name="tribune.com.ng2">{{Cite news|last=Gbola Subair- Abuja|date=8. 9. 2014|title=Remittances from diaspora Nigerians as lubricant for the economy|work=[[Nigerian Tribune]]|url=http://www.tribune.com.ng/business/tribune-business/item/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy|access-date=17. 4. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317150032/http://www.tribune.com.ng/business/tribune-business/item/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy|archive-date=17. 3. 2015}}</ref> Nigerija ima [[Bankarstvo u Nigeriji|visoko razvijen sektor finansijskih usluga]], sa mješavinom domaćih i međunarodnih banaka, kompanija za upravljanje imovinom, brokerskih kuća, osiguravajućih društava i brokera, privatnih kapitalnih fondova i investicionih banaka.<ref>{{Cite book|last=Lewis|first=Peter|url=https://books.google.com/books?id=T4-rlVeb1n0C&pg=PA168|title=Growing Apart: Oil, Politics, and Economic Change in Indonesia and Nigeria|publisher=University of Michigan Press|year=2007|isbn=978-0-472-06980-4|page=168|access-date=26. 12. 2008}}</ref> Nigerija ima privredu nižeg srednjeg dohotka,<ref>{{Cite web|url=http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/CLASS.XLS|title=World Bank list of economies|date=januar 2011|publisher=http: www.worldbank.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20110522153925/http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/CLASS.XLS|archive-date=22. 5. 2011|url-status=dead|access-date=27. 5. 2011}}</ref> sa obiljem prirodnih resursa. Njegov širok spektar nedovoljno eksploatisanih mineralnih resursa uključuje ugalj, [[boksit]], [[Tantalite|tantalit]], zlato, [[kalaj]], željeznu rudu, [[krečnjak]], [[niobij]], olovo i [[cink]].<ref>{{Cite web|url=https://www.makemoney.ng/natural-resources-in-nigeria-and-their-locations-full-list/|title=Natural resources in Nigeria and their locations|last=Ekene|first=Mfon Abel|date=12. 3. 2020|website=MakeMoney.ng|language=en-GB|access-date=11. 12. 2022}}</ref> Uprkos ogromnim nalazištima ovih prirodnih resursa, rudarska industrija u Nigeriji je još uvijek u povojima. [[Datoteka:ASC_Leiden_-_Rietveld_Collection_-_Nigeria_1970_-_1973_-_01_-_083_Kainji_Dam._The_water_flows_from_four_openings.jpg|mini|297x297piksel| [[Kainji Dam|Brana Kainji]] na [[Niger (rijeka)|rijeci Niger]], izgrađena 60-ih godina]] [[Datoteka:Nigeria_EduSat-1.jpg|mini| [[Nigerija EduSat-1]], prvi satelit koji je Nigerija izgradila od strane [[Savezni tehnološki univerzitet Akure|Federalnog tehnološkog univerziteta Akure]]]] {{galerija |title=Nigerija |width=120 |height=100 |align=center |Datoteka:Olusegun_Obasanjo_DD-SC-07-14396-cropped.jpg| [[Olesegun Obasanjo|Olusegun Obasanjo]] je bio predsjednik Nigerije od 1999. do 2007. godine. |Datoteka:Incoming_and_Outgoing_Nigerian_Presidents_Wave_to_Crowd_Amid_Peaceful_Inaugural_in_Abuja.jpg| [[Srećno Jonathan|Goodluck Jonathan]] u rukovanju sa svojim nasljednikom Buharijem na inauguraciji 2015. |Datoteka:Muhammadu_Buhari,_President_of_the_Federal_Republic_of_Nigeria_(cropped).jpg| [[Muhammadu Buhari]] je bio predsjednik Nigerije, od 2015. do 2023. godine. |Datoteka:Bola_Tinubu_portrait.jpg| [[Bola Tinubu]], trenutno služi kao predsjednik Nigerije od 29. maja 2023. |Datoteka:Nigeria_Topography.png| Topografija Nigerije |Datoteka:Koppen-Geiger_Map_NGA_present.svg|Klimatska karta Nigerije }} == Također pogledajte == * [[Biafra]] * [[Abon jezik]] * [[Republika Benin (1967)]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Nigeria}} {{wikiatlas|Nigeria}} * {{službeni sajt|http://www.nigeria.gov.ng}} Vlade Nigerije * {{CIA World Factbook link|ni|Nigerija}} * [http://www.bbc.com/news/world-africa-13949550 Nigerija] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Commonwealth}} {{OPEC}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Nigerija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države u Africi]] h7yte3v00hst5zknk0yc5ey7e0fahcg 3734231 3734228 2025-07-11T09:04:13Z Panasko 146730 3734231 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =Federal Republic of Nigeria| zvanično_ime =Savezna Republika Nigerija| zastava =Flag of Nigeria.svg| grb =Coat of arms of Nigeria.svg| mapa =LocationNigeria.png| službeni_jezik =[[Engleski jezik|engleski]]| glavni_grad =[[Abuja]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Muhammadu Buhari]] | vrsta_druge_vlasti =Potpredsjednik| vladar_druga_vlast = [[Yemi Osinbajo]] | po_površini_na_svijetu =31.| površina =923.768| procenat_vode =1,4| po_broju_stanovnika_na_svijetu =7.| stanovnika =166.629.000| gustoća =174| nezavisnost =Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[1. oktobar|1. oktobra]] [[1960]].| valuta =[[Naira]] (100 koboa)| vremenska_zona =[[UTC]] +1| himna ="[[Arise O Compatriots, Nigeria's Call Obey]]"| internetski_nastavak =[[.ng]]| pozivni_broj =234| |}} '''Nigerija''', službeno '''Federalna Republika Nigerija''' je država u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]]. Sastoji se od 36 federalnih država i glavnog grada [[Abuja|Abuje]]. Nalazi se na zapadu Afrike. Nezavisna je od 1960. Graniči sa [[Niger]]om, [[Kamerun]]om, [[Čad]]om, [[Benin]]om. Pozicionirana je na [[Gvinejski zaliv|Gvinejskom zalivu]]. Ime je dobila po rijeci [[Niger (rijeka)|Niger]]. Stanovništvo Nigerije čine dvije velike vjerske grupe koje se često sukobljavaju: [[Musliman|muslimani]] na sjeveru i kršćani na jugu države. Zemlja je sa daleko najbrojnijim stanovništvom u Africi, dvostruko više od [[Egipat|Egipta]]. Smatra se najperspektivnijom ekonomijom Afrike, a svoj brzi rast može zahvaliti eksploataciji nafte i svojim rudnim bogatstvima. Također je članica [[Commonwealth nacija|Commonwealtha]]. == Etimologija == Ime Nigerija preuzeto je od [[Niger (rijeka)|rijeke Niger]] koja prolazi kroz ovu zemlju. Ovo ime izmislila je 8. januara 1897. [[Ujedinjeno Kraljevstvo|britanska]] novinarka [[Flora Shaw]], koja se kasnije udala za lorda Lugarda, britanskog kolonijalnog administratora. Susjedni Niger ime je dobio po istoj rijeci. Podrijetlo imena Niger, koje se prvobitno odnosilo samo na srednji tok rijeke Niger, nije sigurno. Ta je riječ vjerovatno nastala od tuareškog imena ''egerew n-igerewen'' koje su stanovnici koristili u srednjem toku rijeke, oko [[Timbuktu]]a, prije evropskog [[Kolonijalizam|kolonijalizma]] u 19. vijeku.<ref>[[Arapski jezik|Arapska]] riječ ''nahr al-anhur'' jest direktan prevod Tuarega.</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/nigeria|title=nigeria {{!}} Origin and meaning of the name nigeria by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Historija == Bila je engleska kolonija. Nezavisna od 1960, a republika od 1963. Građanski rat je trajao do 1970, a počeo je kada se južni dio Nigerije ([[Biafra]]) pokušao otcjepiti od ostatka države. == Politika == === Vlada === [[Datoteka:Coat_of_arms_of_Nigeria.svg|mini| [[Grb Nigerije]] u trenutnoj upotrebi]] [[Datoteka:The_Senate_of_Nigeria.jpg|mini| [[Kompleks Narodne skupštine]] u glavnom gradu Abudži, sa [[Senat Nigerije|Senatom]] koji se nalazi na lijevoj strani i u pozadini [[Aso Rock]]a]] Nigerija je [[savezna republika]] po uzoru na [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjene Države]],<ref>Charles Mwalimu.</ref> sa 36 država i glavnim gradom Abudžom kao nezavisnom jedinicom. Izvršnu vlast vrši [[Predsjednik Nigerije|predsjednik]]. Predsjednik je i [[šef države]] i [[Šef vlade|šef savezne vlade]]; predsjednik se [[Direktni izbori|bira narodnim glasanjem]] na najviše dva četverogodišnja mandata.<ref name="factbook3">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/nigeria/|title=Nigeria|date=14. 2. 2022|website=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]] (United States)}}</ref> [[State governors in nigeria|Guverneri država]], poput predsjednika, biraju se na četiri godine i mogu služiti najviše dva mandata. Vlast predsjednika provjeravaju [[Senat Nigerije|Senat]] i [[Predstavnički dom (Nigerija)|Predstavnički dom]], koji su objedinjeni u [[Dvodomni sistem|dvodomno tijelo]], [[Nacionalna skupština (Nigerija)|Narodnu skupštinu]]. Senat je tijelo sa 109 mjesta sa po tri člana iz svake države i jednim iz glavnog grada Abuja; članovi se biraju narodnim glasanjem na četvorogodišnji mandat. Dom ima 360 mjesta, s tim da je broj mjesta po državi određen prema broju stanovnika.<ref name="factbook3" /> == Stanovništvo == Najbrojnija vjerska zajednica u zemlji su muslimani (50.4%), potom slijede kršćani (48.2%) od toga 12% Katolici, 26% Protestanti, 9% Afrički kršćani i 2% Kopti, dok su ostatak pripadnici domaćih vjera. GDP(PPP) 2400 USD, a nominalni GDP 1600 USD<ref>[http://Procjena%20Svjetske%20Banke(redovno%20ažurirana) http://data.worldbank.org/data-catalog/GDP-ranking-table]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. === Obrazovanje === [[Datoteka:Abisogun_Leigh_Science_Building,_Faculty_of_Science,_Lagos_State_University.jpg|mini| Abisogun Leigh Science Building, za Prirodno-matematički fakultet [[Državni univerzitet u Lagosu|Državnog univerziteta u Lagosu]]]] Obrazovanje u Nigeriji nadgleda [[Federalno ministarstvo obrazovanja (Nigerija)|Ministarstvo obrazovanja]]. [[Područja lokalne samouprave Nigerije|Lokalne vlasti]] preuzimaju odgovornost za sprovođenje politike javnog obrazovanja koje kontroliše država i državne škole na regionalnom nivou. Obrazovni sistem je podijeljen na [[Kindergarten|vrtić]], [[osnovno obrazovanje]], [[Srednja škola|srednje obrazovanje]] i [[Tercijarno obrazovanje|visoko obrazovanje]]. Nakon naftnog buma 1970-ih, tercijarno obrazovanje je poboljšano kako bi doseglo sve podregije Nigerije. 68% stanovništva Nigerije je pismeno, a stopa za muškarce (75,7%) je viša nego za žene (60,6%).<ref name="CP2006">{{Cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Nigeria.pdf|title=Country Profile – Nigeria|date=juli 2008|publisher=[[United States Library of Congress]] – Federal Research Division|access-date=28. 5. 2011}}</ref> '''Pismenost''' (2003): muškarci 74%, žene 59%<br />'''Udio gradskog stanovništva''': 51% Gotovo polovina stanovnika je zaposlena u sekundarnim djelatnostima ([[građevinarstvo]], [[rudarstvo]]) == Geografija == Izlazi na Atlantski okean. Reljef uz okean čine nizije te u unutrašnjosti a na sjeveru planine (najviši vrh Chappal Waddi 2419 m). Planine se nalaze i na istoku (Adamove planine).Nigerija je najnaseljenija afrička država. Stanovništvo čini više od 250 etničkih grupa. Među njima su najbrojniji Hausa 29% na sjeveru te Fulani 11% i Kanuri 4%. Na jugozapadu Iruba 20 %, a na jugoistoku Igbo 18% te Idžo, Tvi i drugi. Polovina stanovnika su muslimani koji su u većini na sjeveru i zapadu. Oko 40% su kršćani, među kojima su dominantni katolici i anglikanci su u većini na jugu zemlje. Graniči s [[Kamerun]]om (1690&nbsp;km), [[Niger]]om (1497&nbsp;km), [[Benin]]om (773&nbsp;km), [[Čad]]om (87&nbsp;km). Dužina obale je 853&nbsp;km. Najveće rijeke su [[Niger (rijeka)|Niger]] i Benue koje tvore deltu Nigera, jednu od najvećih riječnih [[Riječna delta|delti]] na svijetu. Gradovi s više od milion stanovnika su: *[[Lagos]] 11.547.000 *[[Kano]] 3.466.000 *[[Ibadan]] 3.028.000 *[[Abuja]] 2.245.000 *[[Port Harcourt]] 1.947.000 *[[Kaduna]] 1.566.000 *[[Benin City]] 1.398.000 *[[Zaria]] 1.075.000 == Privreda == Nigerija je dvanaesti najveći proizvođač nafte na svijetu, 8. izvoznik i 10. po rezervama. Nafta čini približno polovinu nigerijskog [[Bruto domaći proizvod|GDP-a]]. Nigerija je čak preko drugih zemalja, poput Rusije i Kine poslala četiri satelita u svemir, od kojih je jedan još uvijek operativan. Posjeduje i izrazita rudna bogatstva koja se slabo koriste. Poljoprivreda sve više gubi na značaju. Poljoprivredni resursi: kikiriki, palmino ulje, kahva, proso, kukuruz, kakao, agrumi. Industrija: mašinska, obojena metalurgija, rafinerija nafte, hemijska, drvna, obuće, tekstilna. Rude: nafta, boksit, azbest, kameni ugalj, olovo, zlato. Država pokazuje sve veći interes za upravljanje svojim prirodnim resursima i zaštitu od pretjeranog uticaja stranog kapitala. [[Datoteka:Nigeria_Product_Exports_(2019).svg|mini|300x300piksel| Proporcionalna zastupljenost izvoza Nigerije, 2019]] Nigerijska ekonomija je [[Lista afričkih zemalja prema BDP-u (nominalno)|najveća u Africi]], [[Lista zemalja prema BDP-u (nominalno)|31. po veličini u svijetu]] po nominalnom BDP-u i [[Lista zemalja prema BDP-u (PPP)|30.]] po [[Paritet kupovne moći|PPP-]] u. [[Lista zemalja prema BDP-u (PPP)|BDP (PPP)]] po glavi stanovnika je 9 148 USD <ref>{{Cite web|url=https://www.worldeconomics.com/Wealth/default.aspx|title=GDP Per Capita {{!}} By Country {{!}} 2022 {{!}} Data|website=World Economics|access-date=24. 10. 2022}}</ref> (podatak iz 2022), što je manje od [[Južnoafrička Republika|Južne Afrike]], Egipta ili Maroka, ali nešto više od Gane ili Obale Slonovače. Nigerija je lider u Africi kao energetska sila, [[finansijsko tržište]], u [[Lijek|farmaceutskoj industriji]] i [[Zabava|industriji zabave]]. Pored nafte, drugi najveći izvor deviznih prihoda za Nigeriju su [[Doznaka|doznake]] koje Nigerijci koji žive u inostranstvu šalju kući.<ref name="tribune.com.ng2">{{Cite news|last=Gbola Subair- Abuja|date=8. 9. 2014|title=Remittances from diaspora Nigerians as lubricant for the economy|work=[[Nigerian Tribune]]|url=http://www.tribune.com.ng/business/tribune-business/item/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy|access-date=17. 4. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317150032/http://www.tribune.com.ng/business/tribune-business/item/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy/15469-remittances-from-diaspora-nigerians-as-lubricant-for-the-economy|archive-date=17. 3. 2015}}</ref> Nigerija ima [[Bankarstvo u Nigeriji|visoko razvijen sektor finansijskih usluga]], sa mješavinom domaćih i međunarodnih banaka, kompanija za upravljanje imovinom, brokerskih kuća, osiguravajućih društava i brokera, privatnih kapitalnih fondova i investicionih banaka.<ref>{{Cite book|last=Lewis|first=Peter|url=https://books.google.com/books?id=T4-rlVeb1n0C&pg=PA168|title=Growing Apart: Oil, Politics, and Economic Change in Indonesia and Nigeria|publisher=University of Michigan Press|year=2007|isbn=978-0-472-06980-4|page=168|access-date=26. 12. 2008}}</ref> Nigerija ima privredu nižeg srednjeg dohotka,<ref>{{Cite web|url=http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/CLASS.XLS|title=World Bank list of economies|date=januar 2011|publisher=http: www.worldbank.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20110522153925/http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/CLASS.XLS|archive-date=22. 5. 2011|url-status=dead|access-date=27. 5. 2011}}</ref> sa obiljem prirodnih resursa. Njegov širok spektar nedovoljno eksploatisanih mineralnih resursa uključuje ugalj, [[boksit]], [[Tantalite|tantalit]], zlato, [[kalaj]], željeznu rudu, [[krečnjak]], [[niobij]], olovo i [[cink]].<ref>{{Cite web|url=https://www.makemoney.ng/natural-resources-in-nigeria-and-their-locations-full-list/|title=Natural resources in Nigeria and their locations|last=Ekene|first=Mfon Abel|date=12. 3. 2020|website=MakeMoney.ng|language=en-GB|access-date=11. 12. 2022}}</ref> Uprkos ogromnim nalazištima ovih prirodnih resursa, rudarska industrija u Nigeriji je još uvijek u povojima. [[Datoteka:ASC_Leiden_-_Rietveld_Collection_-_Nigeria_1970_-_1973_-_01_-_083_Kainji_Dam._The_water_flows_from_four_openings.jpg|mini|297x297piksel| [[Kainji Dam|Brana Kainji]] na [[Niger (rijeka)|rijeci Niger]], izgrađena 60-ih godina]] [[Datoteka:Nigeria_EduSat-1.jpg|mini| [[Nigerija EduSat-1]], prvi satelit koji je Nigerija izgradila od strane [[Savezni tehnološki univerzitet Akure|Federalnog tehnološkog univerziteta Akure]]]] {{galerija |title=Nigerija |width=120 |height=100 |align=center |Datoteka:Olusegun_Obasanjo_DD-SC-07-14396-cropped.jpg| [[Olesegun Obasanjo|Olusegun Obasanjo]] je bio predsjednik Nigerije od 1999. do 2007. godine. |Datoteka:Incoming_and_Outgoing_Nigerian_Presidents_Wave_to_Crowd_Amid_Peaceful_Inaugural_in_Abuja.jpg| [[Srećno Jonathan|Goodluck Jonathan]] u rukovanju sa svojim nasljednikom Buharijem na inauguraciji 2015. |Datoteka:Muhammadu_Buhari,_President_of_the_Federal_Republic_of_Nigeria_(cropped).jpg| [[Muhammadu Buhari]] je bio predsjednik Nigerije, od 2015. do 2023. godine. |Datoteka:Bola_Tinubu_portrait.jpg| [[Bola Tinubu]], trenutno služi kao predsjednik Nigerije od 29. maja 2023. |Datoteka:Nigeria_Topography.png| Topografija Nigerije |Datoteka:Koppen-Geiger_Map_NGA_present.svg|Klimatska karta Nigerije }} == Također pogledajte == * [[Biafra]] * [[Abon jezik]] * [[Republika Benin (1967)]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Nigeria}} {{wikiatlas|Nigeria}} * {{službeni sajt|http://www.nigeria.gov.ng}} Vlade Nigerije * {{CIA World Factbook link|ni|Nigerija}} * [http://www.bbc.com/news/world-africa-13949550 Nigerija] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Commonwealth}} {{OPEC}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Nigerija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države u Africi]] f1bmhqxwr1uuta4gkatphhfdwp5kjna Maroko 0 13066 3734195 3693583 2025-07-11T07:02:51Z Panasko 146730 3734195 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Kraljevina Maroko | izvorno_ime = المملكة المغربية<br />(Al-Mamlakâ l-Maġribīyâ)<br /> | ime_genitiv = Maroka | zastava = Flag of Morocco.svg | grb = Coat of arms of Morocco.svg | uzrečica = "الله، الوطن، الملك"<br />"Allāh, al Waṭan, al Malik"<br /><small>([[Bosanski|bs]]: Allah - domovina - kralj) | himna = [[Himna Maroka]]{{Center|[[Datoteka:National Anthem of Morocco.ogg]]}} | karta = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg | opis_karte = Tamno zelena: Međunarodno priznata teritorija Maroka. <br> Svjetlija zelena: [[Zapadna Sahara]], ne dekolonizovana teritorija za koju Maroko tvrdi da je [[Južne provincije|Južna provincija]]. | glavni_grad = [[Rabat]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|34|02|N|06|50|W|region:BiH_type:city|title=Rabat}} | najveći_grad = [[Casablanca]] | službeni_jezik = [[arapski jezik|arapski]], [[tamazight|berberski]] | etničke_grupe = 68% [[Arapi]] <br/> 25,6% [[Berberi]] <br/> 3,6% [[Saharci]] <br/> 2,7% ostali | državno_uređenje = [[Ustavna monarhija]] | vrsta_prve_vlasti = Kralj | vladar_prva_vlast = [[Muhamed VI, kralj Maroka|Muhamed VI]] (محمد السادس, ⵎⵓⵃⵎⵎⴷ ⵡⵉⵙⵙ ⵚⴹⵉⵚ) | vrsta_druge_vlasti = [[Premijer Maroka|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Aziz Akhannouch]] (عزيز أخنوش, ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ) | nezavisnost = | nezavisnost_priznato = Od [[Francuska|Francuske]] 2. marta 1956.<br />Od [[Španija|Španije]] 7. aprila 1956. | površina = 446.300 | po_površini_na_svijetu = 57 | procenat_vode = 0,056 | stanovnika = 33.848.242 | stanovnika_godina = 2014 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 39 | gustoća = 73,1 | bdp_ukupno = 359,6 miljardi $ | bdp_godina = 2022 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = 9.808 $ | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 0,683 | hdi_godina = 2021 | hdi_nivo = {{color|orange|srednji}} | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = 40,3 | gini_godina = 2015 | po_broju_gini_na_svijetu = {{color|orange|srednji}} | valuta = [[Marokanski dirham|dirham]] ([[ISO 4217|MAD]]) | najveća_tačka_ime = [[Jbel Toubkal]] | najveća_tačka_metara = 4.165 | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | vremenska_zona = [[UTC]]+1 | internetski_nastavak = [[.ma]] | pozivni_broj = [[+212]] }} '''Maroko''' (المغرب), '''Kraljevina Maroko''' (na [[arapski jezik|arapskom]], '''المملكة المغربية''', ''al-mamlakâ l-maġribīyâ'') jest [[kraljevina]] u sjeverozapadnoj [[Afrika|Africi]]. Izlazi na [[Atlantski okean]] i [[Sredozemno more]], a od [[Evropa|Evrope]] je odvojena [[Gibraltarski moreuz|Gibraltarskim moreuzom]]. Graniči na istoku s [[Alžir]]om i na sjeveru sa [[Španija|španskim]] [[enklava]]ma [[Plaza de soberanía]]. Južna granica Maroka, zbog sukoba u [[Zapadna Sahara|Zapadnoj Sahari]], do održavanja referenduma o pripadnosti [[Demokratska Arapska Republika Sahara|Demokratske Arapske Republike Sahare]] nije međunarodno potvrđena. [[Glavni grad]] je [[Rabat]], dok je najveći grad [[Casablanca]]. == Etimologija == Puno arapsko ime ''al-mamlakâ l-maġribīyâ'' (المملكة المغربية) najbolje se može prevesti kao „Kraljevstvo Zapada“, iako je „Zapad“ na arapskom jeziku الغرب ''al-Gharb''. Ime se također može prevesti kao "kraljevstvo večeri". Srednjovjekovni arapski povjesničari i geografi ponekad su Maroko nazivali ''al-Maghrib al-Aqṣá'' (المغرب الأقصى - što znači 'najudaljeniji zapad') kako bi ga razlikovali od susjednih regija koje su se tada zvale ''al-Maghrib al-Awsaṭ'' (المغرب الأوسط - što znači 'bliski zapad') i ''al-Maghrib al-Adná'' (المغرب الأدنى, što znači - 'najbliži zapad').<ref>{{Cite book|last=Dahiru|first=Yahya|title=Morocco in the Sixteenth Century|publisher=Longman|year=1981|pages=18}}</ref> Riječ Maroko izvedena je iz imena grada [[Marrakech]] (Marakeš), koji je bio njegova prijestolnica pod [[Almoravidi|dinastijom Almoravida]] i [[Almohadski kalifat|Almohadskim kalifatom]].<ref>{{Cite web|url=http://www.statoids.com/uma.html|title=Morocco Regions|website=www.statoids.com|access-date=25. 6. 2021}}</ref> Porijeklo imena Marakeš osporava se,<ref>{{Cite book|last=Shillington|first=Kevin|title=Encyclopedia of African history|url=https://archive.org/details/encyclopediaafri13shil|publisher=Fitzroy Dearborn|year=2005|location=London/New York|pages=[https://archive.org/details/encyclopediaafri13shil/page/n986 948]}}</ref> ali najvjerojatnije dolazi od [[Berberi|berberskih]] riječi ''amur (n) akush'' (ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ), što znači „Božija zemlja“.<ref>{{Cite book|last=Nanjira|first=Daniel Don|title=African Foreign Policy and Diplomacy From Antiquity to the 21st Century|publisher=ABC-CLIO|year=2010|pages=208}}</ref> Moderno berbersko ime za Marakeš je ''Mṛṛakc'' (na berberskom latiničnom pismu). Na [[Turski jezik|turskom jeziku]] Maroko je poznat kao ''Fas'', ime izvedeno iz njegove drevne prijestolnice [[Fes (grad)|Fes]]. Međutim, u drugim dijelovima islamskog svijeta, na primjer u egipatskoj i bliskoistočnoj arapskoj literaturi prije sredine 20. vijeka, naziv koji se često koristio za označavanje Maroka bio je Marakeš (مراكش).<ref>{{Cite book|last=Gershovich|first=Moshe|url=https://www.worldcat.org/oclc/816038842|title=French military rule in Morocco : colonialism and its consequences|date=2000|publisher=F. Cass|isbn=978-1-136-32580-9|location=London|oclc=816038842}}</ref> To se ime i danas koristi za naciju na nekim jezicima, uključujući [[Perzijski jezik|perzijski]], [[urdu]] i [[Pandžapski jezik|pandžapski]]. Engleski naziv ''Morocco'' predstavlja [[Anglizam|anglicizaciju]] [[Španski jezik|španskog]] naziva države, ''Marruecos''. To špansko ime bilo je i osnova za staru [[Toskanski red|toskansku]] riječ za zemlju, ''Morrocco'', odakle je izvedena moderna [[Italijanski jezik|italijanska]] riječ za zemlju, ''Marocco''. == Historija == {{Glavni|Historija Maroka}} === Antičko doba === [[Berberi|Berberski]] narodi su već između 8000. i 2000. p. n. e. naseljavali Sjevernu Afriku. Od 1100. p. n. e. nastaju prva [[Feničani|fenička]] trgovačka naselja, koja od sedmog stoljeća p. n. e. bivaju preuzeta od [[Kartaga|Kartage]], koja je oformila svoja sjedišta na teritoriji današnjeg Maroka. U četvrtom stoljeću u unutrašnjosti zemlje stvara se [[Kraljevstvo Mauritanija]], nastalo spajanjem više berberskih plemena.<ref name=Harenberg>'''Harenberg Länderlexikon''', ''Harenberg Länderlexikon Verlag'', 1998. {{ISBN|3-611-00681-5}} {{Simboli jezika|de|njemački}}</ref> Nakon pada Kartage 146. p. n. e. u [[Punski ratovi|trećem punskom ratu]], konačnu vlast na obali, kao i u unutrašnjosti nad Mauritanijom, preuzima [[Rimsko carstvo]], a 33. godine p. n. e., ovo područje pada pod rimski protektorat. 42. godine postaju rimske provincije kao ''Mauretania Tingitana'' sa glavnim gradom [[Tingis]]om (danas [[Tanger]]) i ''Mauretania Caesariensis'' sa glavnim gradom [[Caesarea]] (danas [[Cherchell]] u [[Alžir]]u). Kao zaštitu od berberskih plemena iz Sahare, rimski vladari grade zid [[Limes (zid)|Limes]] na jugu provincije. === Srednji vijek === [[Datoteka:Aït Benhaddou1 (js).jpg|mini|240px]] Godine 429. prodiru [[Vandali]] u Sjevernu Afriku i ostaju do 477. u [[Tanger]]u i [[Ceuta|Ceuti]]. Pod carem [[Justinijan I|Justinijanom I]] trupe [[Bizantijsko Carstvo|Istočnog Rimskog Carstva]] dolaze do [[Gibraltarski moreuz|Gibraltarskog moreuza]]. Oko 700. godine [[Arapi]] prodiru prema zapadu i islamiziraju berbersko stanovništvo, koje i dalje ostaje autonomno. Iz tog vremena potiče ime regije [[Magrib]] od arapske riječi za zapad ili zalazak sunca, što je današnje zvanično ime Maroka (''Al-Maghrib''). Godine 711. islamizirani berber [[Tarik ibn Zijad]], sa svojim konjanicima, osvaja dijelove [[Goti|Gotskog carstva]] područja današnje [[Španija|Španije]]. Po njemu mjesto prelaza moreuza nosi ime Gibraltar ([[arapski jezik|ar.]]:''Jabal Tariq''). Arapi nisu mogli slomiti otpor stanovništva u Sjevernoj Africi, pa se protiv [[Halifa|kalifove]] vlasti dižu oko 750. česti ustanci. 789. osniva Mulay Idris kao [[Idris I.]] iz [[dinastija|dinastije]] [[Dinastija Idris|Idrisa]] osniva arapsko-islamsku dinastiju Maroka sa glavnim gradom [[Fes (Maroko)|Fesom]] koja je bila do 10. stoljeća centar islama u Sjevernoj Africi. Dinastija Idrisa vlada do 902, kada vlast preuzima dinastija [[Emevije|Omajada]]. Od 1062. do 1147. vladaju [[Almoravidi]], pripadnici jedne berberske sekte, premještajući glavni grad u [[Marrakech]]. Sljedeća dinastija su [[Almohadi]] od 1147. do 1269., kojima je Maroko centar njihovog carstva, koje se proteže od [[Sicilija|Sicilije]] na istoku, preko [[Atlas (gorje)|Atlasa]] sve do Španije. Od 1269 do 1465. vladaju [[Merinidi]]. Za njihove vlasti Fes biva centrom nauke i umjetnosti. Nakon dinastije Merinida, vlast osvaja dinastija [[Beni Ouatas]], sve do 1548., kada na vlast dolaze [[Saadieri]] do 1669.<ref name=Harenberg/> === Novi vijek === Početkom 16. stoljeća Portugalci i Španci počinju graditi uporišta na marokanskoj obali ([[Rekonkvista]]). Španci su zauzeli [[Sidi Ifni|Sidi Ifnu]] i [[Melilla|Melillu]], a oko 1520. [[Portugal]] konrolira sve važnije luke u Maroku. Za vrijeme vladavine dinastije Saadira, razvijaju se trgovinske veze sa evropskim državama, a [[Francuska]] otvara svoje konzulate u većim lučkim gradovima. Pod dinastijom [[Alidi|Alida]] oslobađa se većina lučkih gradova od španske i portugalske vlasti, osim [[Ceuta|Ceute]], Melille i Sidi Ifne, koji ostaju španski. 1777, Maroko je prva država koja je priznala [[Sjedinjene Američke Države]]. Od 1783. kada je potpisan ''Moroccan-American Treaty of Friendship'' od strane američkih predsjednika [[John Adams|Johna Adamsa]] i [[Thomas Jefferson|Thomasa Jeffersona]] datiraju najduži neprekinuti prijateljski odnosi SAD-a sa nekom drugom državom. Nakon osvajanja [[Alžir]]a 1830, Francuska pokušava proširiti svoje uticaje u Maroku. 1843-44. dolazi do rata, u kom su marokanske trupe poražene.<ref name=Harenberg/> Preko [[Alžir]]a 1904, Francuska širi svoj privredni i politički uticaj u Maroku. Kroz planirani protektorat Francuske, [[Njemačko Carstvo|Njemačka]] smatra svoje kolonijalne interese ugroženima, što je uzrok [[Prva marokanska kriza|Prve marokanske krize]]. 1905. car [[Vilim II, car Njemačke|Wilhelm II]] posjetio je demonstrativno marokanskog sultana u [[Tanger]]u. Mogući rat je spriječen na mirovnoj [[Konferencija u Algecirasu|Konferenciji u Algecirasu]] 1906. Imperijalni motivi Francuske i Njemačkog carstva su centralni problem [[Druga marokanska kriza|Druge marokanske krize]] 1911. godine. Kao prijetnju Njemačka šalje [[topovnjača|topovnjaču]] [[Panther]] u [[Agadir]]. Konflikt je riješen sa [[Dogovor Maroko-Kongo|Dogovorom Maroko-Kongo]], kojim je priznat francuski protektorat nad Marokom. 1912. Francuska i Španija dijele Maroko u dvije interesne sfere. Pod špansku upravu dolaze sjeverni dijelovi i područja Ifni i [[Tarfaya]]. Formalno sultan zadržava vlast. Tanger je 1923. dobio međunarodni status. Od 1930 godine, pod sultanom [[Muhamed V|Muhamedom V]] raste otpor protiv kolonijalnih vlasti i formira se arapski nacionalni nezavisni pokret. Partija za nezavisnost (''Al-hizb al-istiqlal'') osniva se 1944. Godine 1953, zbog svoje nacionalističke politike, sultan je protjeran na [[Madagaskar]] i francuska uprava postavlja njegovog strica [[Muhamed VI, kralj Maroka|Muhameda VI]]. za [[sultan]]a. Ustanci naroda i međunarodni protesti prisiljavaju Francuze 1955. na odricanje kolonijalne vlasti. Muhamed V se vraća u zemlju. 1956. Francuska i Španija priznaju nezavisnost zemlje pod Muhamedom V. Od 1957. Maroko je kraljevina. Nakon kraljeve smrti 1961, na prijestolje dolazi njegov sin [[Hasan II, kralj Maroka|Hasan II]] 1975, nakon otkrića zaliha fosfata u [[Zapadna Sahara|Zapadnoj Sahari]], on započinje napad sa 350.000 vojnika na španski dio Sahare, tzv. [[Zeleni marš|Zelenim maršom]], te najprije pripaja jedan dio, a onda cijelu oblast. Ovaj akt međunarodna zajednica proglašava [[aneksija|aneksijom]]. Do 1991. dolazi do oružanih sukoba sa [[POLISARIO]]-m, oslobodilačkom armijom Zapadne Sahare. Nakon protesta naroda protiv autoriterne vlasti, početkom devedestih godina, državne vlasti započinju demokratizaciju zemlje. == Geografija == {{Glavni|Geografija Maroka}} [[Datoteka:N9 Haute Atlas Taddert.JPG|mini|240px]] Obala Maroka se proteže duž Atlantskog okeana, zatim preko Gibraltara prelazi na Sredozemno more. Maroko graniči sa Španijom na sjeveru (vodena granica duž moreuza i kopnena granica s tri male španske enklave, [[Ceuta]], [[Melilla]] i [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), Alžirom na istoku, i [[Zapadna Sahara|Zapadnom Saharom]] na jugu. Reljef je uglavnom planinski. Dominira planina [[Atlas (gorje)|Atlas]], s najvišim vrhom [[Tubkal]], visine 4170 m. Nizije se nalaze u priobalju. Atlas gorje je smješteno uglavnom u centralnom i južnom dijelu zemlje. [[Rif]] gorje je smješteno sjeverno. Oba planinska laanca su naseljena uglavnom [[Berberi]]ma. Sa 446.519&nbsp;km<sup>2</sup> Maroko je 57. zemlja po površini u svijetu (odmah poslije [[Uzbekistan]]a). Klima je pustinjska na jugu, u području pustinje [[Sahara]], a sredozemna na sjeveru i umjerena na planinama. Količina padavina varira od 200&nbsp;mm<sup>−1</sup> do 5050mm<sup>−1</sup>. Rijeke: [[Sus]], [[Tensfit]], [[Sebu]]. Glavni grad Maroka je [[Rabat]], dok je najveći grad u zemlji ujedno i najveća luka, [[Casablanca]]. === Klima === Klima Maroka pokazuje na sjeverozapadu uticaje [[mediteran]]ske i [[Sahara|saharsko]]-kontinentalne na jugu i jugoistoku. Visovi [[Atlas]]a, koji imaju vlastitu klimu, utiču na klimatsku sliku. Sjeverozapadni dio zemlje ima suha i topla ljeta sa srednjom augustovskom temperaturom od 23&nbsp;°C ( 26&nbsp;°C [[Casablanca]] und 29&nbsp;°C ([[Tanger]]). Zime su blage (januar 12&nbsp;°C) i kišne, gdje se količina padavina idući prema jugu smanjuje. U unutrašnjosti opada blagi uticaj mora, tako da u centralnim dijelovima vlada kontinentalna klima, sa ljetnim temperaturama od 29&nbsp;°C do 45&nbsp;°C, a zimi se spuštaju do 0&nbsp;°C. Padavine su ispod 250mm. Zapadni planinski obronci prime i više od 1.000mm godišnje, a iznad 1.000m nadmorske visine u zimskim mjesecima pada i snijeg. Južno od Atlasa, na rubovima Sahare vlada suha i topla klima. Padavine su neravnomjerne i rijetko dostignu 200mm godišnje, pa se zemljoradnja zadržava u području [[oaza]]. Tokom ljetnih mjeseci puše [[široko]], topli vjetar pun pustinjskog pjeska iz Sahare. === Flora i fauna === {{Proširiti sekciju}} == Politika == {{Glavni|Politički sistem Maroka}} [[Datoteka:Abbas El fassi 08.jpg|mini|Abbas al-Fassi]] Po Ustavu iz 1992, koji je 1996. izmjenjen, Maroko je [[Ustavna monarhija|konstitutivna monarhija]], na čelu sa kraljem [[Muhamed VI, kralj Maroka|Muhamedom VI]], koji pripada dinastiji [[Alidi|Alida]]. Kralj je ujedno i duhovni vođa marokanskog naroda, kao i vrhovni zapovjednik oružanih snaga. Kralj proglašava predsjednika vlade, kog predlaže najjača politička partija u parlamentu, kao i pojedine ministre i članove vlade. Kralj ima pravo raspuštanja parlamenta i pravo proglašavanja vanrednog stanja. U usporedbi sa monarhijama evropskog tipa, kralj ima veće ovlasti, mada u praksi te ovlasti izvršava predsjednik vlade. Predsjednik vlade od septembra 2007. je [[Abbas al-Fassi]], potomak bogate porodice iz grada [[Fes (Maroko)|Fes]], te predsjednik partije [[Istiqlal]]. Vlada je izabrana u koaliciji partija Istiqlal, [[Union Nationale des Forces Populaires|UNFP]], [[PPS]], [[RNI]], i [[MP]] === Skupština i senat === Po Ustavnoj reformi iz 1996. Maroko ima skupštinski sistem koji se sastoji od dva doma: [[Nacionalna skupština Maroka|Nacionalne skupštine]] i [[Senat Maroka|Senata]]. Skupština se sastoji od 325 predstavnika koji se svakih pet godina direktno biraju, a od toga je 30 mjesta predviđeno za žene. Nepovjerenje predsjedniku vlade je moguće izglasati sa dvotrećinskom većinom. Pravo glasa imaju svi državljani Maroka stariji od 20 godina. Senat se sastoji od 270 predstavnika, koji se biraju indirektno svakih devet godina. Zakon predloženi od skupštine, moraju se potvrditi odlukom kralja, koji može zakone predložiti na usvajanje izjašnjavanjem naroda, [[referendum]]om ili nekim drugim oblikom izjašnjavanja. Zadnji [[Skupštinski izbori u Maroku 2007.|skupštinski izbori]] 7. septembra 2007, pokazali su se kao relativno slobodni, ali zbog niskog učešća od samo 37% od upisanih glasača, te ukupno 19 % nevažećih glasova smatraju se prilično neuspjelim. Najjača partija postala je Istiqlal, [[PJD]], MP, RNI i [[Union Nationale des Forces Populaires|UNFP]]. Islamski orijentirana partija [[PJD]], je duga najjača partija u skupštini i najjača opoziciona partija u državi. === Pravni sistem === Ustav Maroka garantuje nezavisnu [[Sudska vlast|judikaturu]]. Pravo se zasniva na osnovama francuskog prava. U porodičnom i naslijednom pravu vrijedi [[Šerijat|šerijatsko pravo]], koja se u izmjenjenom modusu primjenjuje za pripadnike ostalih vjera. Za pripadnike [[židovi|židovske]] vjere vrijedi [[talmud]]sko pravo. Najviša sudska vlast je Vrhovni sud u Rabatu. Sudije ovog suda postavlja kralj. === Vanjska politika === {{Prijevod sekcija}} Maroko je član [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]], [[Arapska liga|Arapske lige]] i [[Svjetska trgovinska organizacija|Svjetske trgovinske organizacija]] i [[Afrička unija|Afričke unije]], Maroko je svoje članstvo u ovoj organizaciji povukao. Maroko je također član sljedećih međunarodnih organizacija: [[ABEDA]], [[Agence de Coopération Culturelle et Technique|ACCT]] (pridruženi član), [[African Development Bank|AfDB]], [[Arab Fund for Economic and Social Development|AFESD]], [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Arab Monetary Fund|AMF]], [[Arab Maghreb Union|AMU]], [[European Bank for Reconstruction and Development|EBRD]], [[United Nations Economic Commission for Africa|ECA]], [[FAO]], [[Group of 77|G-77]], [[Međunarodna agencija za atomsku energiju|IAEA]], [[International Bank for Reconstruction and Development|IBRD]], [[Organizacija za međunarodnu civilnu avijaciju|ICAO]], [[International Criminal Court|ICCt]], [[International Confederation of Free Trade Unions|ICFTU]], [[ICRM]], [[International Development Association|IDA]], [[Islamic Development Bank|IDB]], [[Međunarodni fond za poljoprivredni razvoj|IFAD]], [[International Finance Corporation|IFC]], IFRCS, [[Međunarodna hidrografska organizacija|IHO]], [[Međunarodna organizacija rada|ILO]], [[Međunarodni monetarni fond|IMF]], [[Međunarodna pomorska organizacija|IMO]], [[Intelsat]], [[Interpol]], [[Međunarodni olimpijski komitet|IOC]], [[International Organization for Migration|IOM]], [[Međunarodna organizacija za standardizaciju|ISO]], [[Međunarodna telekomunikacijska unija|ITU]], [[Non-Aligned Movement|NAM]], [[Organizacija američkih država|OAS]] (posmatrač), [[Organizacija islamske saradnje|OIC]], [[Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons|OPCW]], [[Organizacija za evropsku sigurnost i saradnju|OSCE]] (partner), [[United Nations Conference on Trade and Development|UNCTAD]], [[UNESCO]], [[United Nations High Commissioner for Refugees|UNHCR]], [[UNIDO]], [[Svjetska poštanska unija|UPU]], [[World Customs Organization|WCO]], [[Svjetska zdravstvena organizacija|WHO]], [[Svjetska organizacija za intelektualno vlasništvo|WIPO]], [[Svjetska meteorološka organizacija|WMO]], [[Svjetska trgovinska organizacija|WTO]], [[Svjetska trgovinska organizacija|WTO]] === Ljudska prava === Po mišljenju [[Amnesty International]] su prava na slobodu mišljenja, okupljanja i ujedinjavanja vezano s državnom sigurnošću, jako ograničena. Vlada reagira netolerantno na mišljenje i informacije, koje se procjenjuju kao napad na monarhiju. Tako branioci ljudskih prava, novinari ili drugi bivaju zakonom gonjeni, ako kritiziraju korupciju ili državne vlasti.<ref name="AMNESTY REPORT 2010">[http://www.amnesty.de/jahresbericht/2010/marokko-und-westsahara#rechtauffreiemeinungsuerung AMNESTY REPORT 2010] MAROKKO UND WESTSAHARA</ref> Marokanskim kaznenim zakonom homoseksualci bivaju kažnjavani kaznom zatvora od 6 mjeseci do 3 godine. Zakon se rijetko primjenjuje, ali su racije i hapšenja česti.<ref name="AMNESTY REPORT 2010"/> == Vojska == {{Proširiti sekciju}} == Administrativna podjela Maroka == {{Glavni|Administrativna podjela Maroka}} Političkom reformom 1997, marokanska administracija je decentralizirana, te je teritorija Maroka podijeljena u 16 administrativnih regija. Svaka administrativna regija se sastoji od određenog broja provincija (ukupno 45) i okruga (26), dok su na najnižem nivou vlasti općine kojih u Maroku ima 1547. === Regije === Na čelu svake administrativne regije se nalazi [[wali]], guverner kog imenuje kralj, te regionalno vijeće. Maroko je podijeljen u sljedeće administrativne regije: {| |- ! style="text-align:left;width:100px" | Broj ! style="text-align:left;width:200px" | Regija ! style="text-align:left;width:200px" | Glavni grad {{!!}} &nbsp; |- | 1 {{!!}} [[Chaouia-Ouardigha]] {{!!}} [[Settat]] | rowspan="16" align="center" | [[Datoteka:Regions of Morocco.svg|mini|250px|Regije Maroka]] |- |2 {{!!}} [[Doukkala-Abda]] {{!!}} [[Safi (grad)|Safi]] |- |3 {{!!}} [[Fès-Boulemane]] {{!!}} [[Fès (grad)|Fes]] |- |4 {{!!}} [[Gharb-Chrarda-Béni Hssen]] {{!!}} [[Kénitra]] |- |5 {{!!}} [[Grand Casablanca]] {{!!}} [[Casablanca]] |- |6 {{!!}} [[Guelmim-Es Semara]] {{!!}} [[Guelmim]] |- |7 {{!!}} [[Laâyoune-Boujdour-Sakia El Hamra]] {{!!}} [[El Aaiún|Laâyoune]] |- |8{{!!}} [[Marrakech-Tensift-El Haouz]] {{!!}} [[Marrakech]] |- |9 {{!!}} [[Meknès-Tafilalet]] {{!!}} [[Meknès]] |- |10 {{!!}} [[Oriental]] {{!!}} [[Oujda]] |- |11 {{!!}} [[Oued Ed-Dahab-Lagouira]] {{!!}} [[Dakhla, Western Sahara|Dakhla]] |- |12 {{!!}} [[Rabat-Salé-Zemmour-Zaer]] {{!!}} [[Rabat]] |- |13 {{!!}} [[Souss-Massa-Draâ]] {{!!}} [[Agadir]] |- |14 {{!!}} [[Tadla-Azilal]] {{!!}} [[Béni Mellal]] |- |15 {{!!}} [[Tangier-Tétouan]] {{!!}} [[Tangier]] |- |16 {{!!}} [[Taza-Al Hoceima-Taounate]] {{!!}} [[Al Hoceima]] |} === Gradovi === {{Najveći gradovi | ime = Najveći gradovi u Maroku | ime_države_u_lokativu = Maroku | drž_ref = | list_by_pop = Spisak gradova u Maroku | class = | int_ime = Regija | int_link = | grad_1 = Casablanca | int_1 = Grand Casablanca | stan_1 = 5.399.428 | img_1 = Casablanca - Morocco 008.jpg | grad_2 = Rabat | int_2 = Rabat-Salé-Zemmour-Zaer | stan_2 = 1.183.822 | img_2 = Pont routier entre Rabat et Salé P1060408.JPG | grad_3 = Fes (grad){{!}}Fes | int_3 = Fès-Boulemane | stan_3 = 1.088.782 | img_3 = City of Fez.jpg | grad_4 = Marrakech | int_4 = Marrakech-Tensift-El Haouz | stan_4 = 1.070.838 | img_4 = MoroccoMarrakech townfromhill.jpg | grad_5 = Tangier | int_5 = Tangier-Tétouan | stan_5 = 709.685 | grad_6 = Agadir | int_6 = Souss-Massa-Draâ | stan_6 = 678.596 | grad_7 = Salé | int_7 = Rabat-Salé-Zemmour-Zaer | stan_7 = 603.485 | grad_8 = Meknès | int_8 = Meknès-Tafilalet | stan_8 = 536.232 | grad_9 = Oujda | int_9 = Oriental | stan_9 = 400.738 | grad_10 = Kenitra | int_10 = Gharb-Chrarda-Béni Hssen | stan_10 = 359.142 | grad_11 = Tétouan | int_11 = Tangier-Tétouan | stan_11 = 207.987 | grad_12 = Safi (grad){{!}}Safi | int_12 = Doukkala-Abda | stan_12 = 284.750 | grad_13 = Mohammédia | int_13 = Grand Casablanca | stan_13 = 188.619 | grad_14 = Khouribga | int_14 = Chaouia-Ouardigha | stan_14 = 172.000 | grad_15 = Beni Mellal | int_15 = Tadla-Azilal | stan_15 = 163.286 | grad_16 = Nador | int_16 = Oriental | stan_16 = 150.000 | grad_17 = El Jadida | int_17 = Doukkala-Abda | stan_17 = 144.440 | grad_18 = Taza | int_18 = Taza-Al Hoceima-Taounate | stan_18 = 139.686 | grad_19 = Larache | int_19 = Tangier-Tétouan | stan_19 = 117.000 | grad_20 = Settat | int_20 = Chaouia-Ouardigha | stan_20 = 116.570 }} == Ekonomija == {{Glavni|Ekonomija Maroka}} [[Ekonomija]] Maroka je relativno liberalna ekonomija, zasnovana na principima ponude i potražnje. Od 1993. u zemlji se počela provoditi privatizacija određenih sektora privrede koji su, do tada, bili pod kontrolom vlade <ref>{{cite book |last=Leonard |first=Thomas M. |authorlink= |coauthors= |editor= |others= |title=Encyclopedia of the Developing World |origdate= |origyear= |origmonth= |url= |access-date= |edition= |series= |year= |month= |publisher= Taylor & Francis |location= |language=engleski |isbn=0-4159-7663-4 |oclc= |doi= |id= |page=1085 |chapter= |chapterurl= |quote= }}</ref>. Maroko je najveći svjetski izvoznik (i treći po proizvodnji) [[fosfor]]a. Kolebanje cijena fosfata na svjetskom tržištu jako utiče i na samu ekonomiju ove afričke države. Sektor usluga stvara nešto preko polovine [[Bruto domaći proizvod|bruto domaćeg proizvoda]] (GDP); dok [[industrija]] (pretežno [[rudarstvo]], građevinarstvo i proizvodnja) stvara dodatnih 25% GDP-a. Sektori koji imaju najbrži rast su [[turizam]], telekomunikacije, [[Informatika|informatičke]] tehnologije i proizvodnja [[tekstil]]a. Bitan doprinos ekonomiji Maroka daje i [[poljoprivreda]], koja dosta zavisi od vremenskih prilika u zemlji, naročito padavina. Maroko ima drugi najveći GDP u kategoriji arapskih zemalja koje nisu izvoznice [[Nafta|nafte]]. Najveći pojedinačni doprinos marokanskoj ekonomiji daju poljoprivreda, turizam, fosfati, kao i [[ribolov]]. S druge strane problem za zemlju predstavljaju visoke cijene uvoznih dobara, naročito cijene nafte, kao i nestabilnost kišnih padavina, koje dovode ili do suša ili do poplava što pogađa poljoprivredu. Glavni trgovinski partner, ujedno i najveći investitor, Maroka je [[Francuska]]. Službena valuta Maroka je [[marokanski dirham]]. Dirham izdaje Al-Magrib banka, centralna banka Maroka. Ova valuta se također koristi i u Zapadnoj Sahari. === Prirodna bogatstva i energija === {{Proširiti sekciju}} === Poljoprivreda === {{Proširiti sekciju}} === Industrija === {{Proširiti sekciju}} === Ribarstvo === {{Proširiti sekciju}} === Uslužne djelatnosti === {{Proširiti sekciju}} === Vanjska trgovina === {{Proširiti sekciju}} === Državni budžet === {{Proširiti sekciju}} == Demografija == [[Datoteka:Morocco ethno 1973 all.svg|mini|240px]] Velika većina Marokanaca (oko 80%) je berberskog porijekla, iako danas broj stanovnika koji govori berberski jezik čini manjinu koja se procjenjuje na 30-40%. Arapska beduinska plemena su počela naseljavati marokansku ravnicu od sredine 10. vijeka, a naveći priliv arapskog stanovništva je nastupio u 17. vijeku nakon protjerivanja [[Arapi|Arapa]] iz [[Španija|Španije]] i etničkog čišćenja iberijskog poluostrva. Iako malobrojniji, [[Arapi]] su s vremenom uspjeli nametnuti svoj jezik i većinskom berberskom stanovništvu. Tako samo oko 20% stanovnika Maroka ima arapsko porijeklo, ali se danas [[arapski jezik|arapskim jezikom]] kao maternjim služi njih između 60 i 70%. Na sjeveru Maroka (i u staroj prijestolnici [[Fes (Maroko)|Fes]]) žive većinom [[Arapi]] i arabizirani [[Berberi]] (34% Arapi, 25% arabizirani Berberi), dok je na jugu (kao i u staroj prestonici [[Marrakech]]u) uticaj Berbera mnogo značajniji. Osim starosjedioca, u Maroku živi i oko 60,000 stranaca, najviše Francuza, Španaca, Tunižana i Alžiraca. Teritorijalna raspodjela stanovništva u Maroku je veoma neravnomjerna. Oko dvije trećine ukupnog broja stanovnika živi na sjeverozapadu i zapadu zemlje, na prostoru koji obuhvata samo jednu desetinu teritorije. Samo nešto više od jedne polovine stanovnika (57,4% po popisu 2003. ) živi u gradovima. 32,9% stanovnika je mlađe od 15 godina, dok je udio starijih od 65 godina samo 4,4%. Prirodni prirast stanovništva je 2003. iznosio 1,6%. == Kultura == {{Glavni|Kultura Maroka}} Zbog bogate kulturno-historijske tradicije, osam mjesta u Maroku proglašeno je [[Spisak mjesta Svjetske baštine u Africi#Maroko|svjetskom baštinom]]. Neke od najpoznatijih su Medine u gradovima [[Marrakech]]u i [[Fes (grad)|Fesu]] === Praznici u Maroku === Nacionalni praznik je [[18. novembar]], Dan nezavisnosti (''Eid Al Istiqulal''). == Infrastruktura Maroka == === Ceste === {{Glavni|Spisak autoputeva u Maroku}} Infrastruktura na sjeverozapadu Maroka je prilično dobra, za razliku od istočnog dijela u predjelima [[Atlas (gorje)|Atlasa]], gdje ceste nisu asfaltirane. Mreža cesta je oko 62.000&nbsp;km, a polovina od tog je asfaltirana. Preko 500&nbsp;km su od toga autoputevi. Na područjima većih gradova dolazi do većih gužvi na cestama. === Željeznica === [[Datoteka:Interior Marrakech Railway Station.jpg|mini|240px]] Željeznički promet je pod upravom državne kompanije ''Organisation National des Chemins de Fer ([[ONCF]])''. Dužina mreže je oko 1907. km<ref name="ONCF_Laenge">{{cite web|url=http://www.oncf.ma/En/index.aspx?md=155&rb=219|title=web stranica marokanske željeznice ONCF Siehe, "Major Line trains"|access-date=11. 1. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110927202021/http://www.oncf.ma/En/index.aspx?md=155&rb=219|archive-date=27. 9. 2011|url-status=dead}}</ref>. Željeznica povezuje gradove [[Oujda]] na granici s Alžirom te preko [[Fes (Maroko)|Fesa]] i [[Casablanca|Casablance]] ide prema [[Marrakech]]u. Preko 1.000&nbsp;km je elektrificirano, a planirane dvije linije francuskog [[TGV]] voza će povezivati [[Tanger]] i [[Agadir]], te Casablancu i [[Oujda|Oujdu]], trebale bi biti završene 2030.<ref>[http://www.oujdacity.net/oujda-article-8699-fr.html "L'ONCF à l'heure du TGV"] {{Simboli jezika|fr|francuski}}</ref> U željezničkom prometu je transport fosfata prema lukama na [[Atlantski okean|Atlantskom okeanu]] veoma važan i iznosi oko 27 miliona tona .<ref>[http://www.oncf.ma/En/Index.aspx?md=161&rb=632 webstranica marokanske željeznice ONCF] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120123204224/http://www.oncf.ma/En/Index.aspx?md=161&rb=632 |date=23. 1. 2012 }} {{Simboli jezika|fr|francuski}}</ref> === Zračni promet === {{Glavni|Spisak aerodroma u Maroku|Spisak avionskih kompanija u Maroku}} Najveći međunarodni aerodrom je aerodrom u [[Aerodrom Casablanca|Casablanci]]. Osim njega postoje aerodromi u [[Aerodrom Tanger-Boukhalef|Tangeru]], [[Aerodrom Rabat|Rabatu]], [[Aerodrom Tétouan|Tétouanu]], [[Aerodrom Al Hoceima|Al Hoceïma]], [[Aerodrom Fès|Fès]], [[Aerodrom Oujda|Oujda]], [[Aerodrom Marrakech|Marrakech]], [[Flughafen Aerodrom|Ouarzazate]], [[Aerodrom Essaouira]] i [[Aerodrom Nador|Nador]]. Turistički najvažniji aerodrom je [[Aerodrom Agadir|Agadir]]. Maroko ima šest avionskih kompanija od kojih je najveća [[Royal Air Maroc]] === Brodski promet === U Tangeru je 2006-07. započet veliki lučki projekat [[Tanger-Med]] u [[Sredozemno more|Sredozemlju]], sa kontejnerskim terminalom. == Obrazovanje u Maroku == Za djecu od 7 do 13 godina postoji školska obaveza. Usprkos tome, samo 55% djece pohađa školu. Školskoj obavezi se ne odgovara redovito u unutrašnjosti zemlje, među polunomadskim plemenima. Nivo obrazovanja se zato bitno razlikuje u gradu i na selu. 37% muškaraca i 62% žena su nepismeni (podaci iz 2002). Školski sistem je trostepen: na petogodišnju osnovnu školu, nadovezuje se sekundarno obrazovanje - četverogodišnja, a zatim trogodišnja srednja škola. Iako su škole drugog stepena obrazovanja uglavnom u gradovima, stalno se povećava broj đaka. Slijedi visokoškolsko obrazovanje. Primjetan je i rast broja studenata na jedanaest univerziteta u zemlji. Veći univerzitetski centri su: [[Rabat]], [[Casablanca]], [[Oujda]], [[Marrakech]], [[Ifrane]] i [[Fes (Maroko)|Fes]], u kom je i najstariji islamski [[univerzitet Al-Qarawiyin]], osnovan 859.<ref name=Harenberg/> {{Također pogledajte|Spisak marokanskih univerziteta}} == Filatelija Maroka == [[Datoteka:Maroko postanska marka 1.jpg|mini|desno|Flora i fauna na seriji poštanskih maraka iz 1997. godine]] [[Datoteka:Briefmarke.Marokko.Reichspost.jpg|desno|80px|mini|Marka Njemačke pošte sa žigom Maroko, korištena u vrijeme od 1899-1919. godine]] {{Glavni|Filatelija u Maroku}} Prva poštanska marka Maroka izašla je 1. augusta 1914. Korištene su izdanja francuske pošte u Maroku od 1911-17, s utisnutim dvorednim žigom na francuskom jeziku: <small>PROTECTORAT <br /> FRANCAIS </small> Marke su s [[Nominalna vrijednost|nominalnom vrijednošću]] od 1 centa do 5 peseta. U seriji je ukupno 17 maraka. Nominalna vrijednost je već 1911, sa [[Francuski franak|francuskih franaka]] promijenjena u [[Španske pezeta|španske pezete]], a naknadni žig utisnut je 1914. na arapskom, u plavoj ili crvenoj boji. Neke od markica iz te serije su djelomično bez žiga na arapskom, dok je na nekima <small>PROTECTORAT FRANCAIS </small> utisnuto jednoredno. Do ovog izdanja na području Maroka su korištene poštanske marke privatnih izdanja, kao i ekspoziture britanskih, francuskih i njemačkih pošta, koje filatelistički, mada na njima stoji oznaka Maroka, pripadaju tim zemljama. Sljedeća izdanja su u francuskim francima, a 1. septembra 1917. izlazi serija od 17 maraka, u nominalnim vrijednostima od 1 centa do 10 franaka. Motivi su gradovi [[Rabat]], [[Fes]], [[Šelah]], [[Meknes]], [[Marrakech]] i [[Volubilis]]. Marke su s oznakom <small> MAROC </small> i oznakom u arapskom pismu. Sve do 1956, vrijednost je u francuskim francima, a podjelom na južnu zonu, pod francuskim uticajem, i sjevernu zonu, pod španskim uticajem, gdje izlazi u isto vrijeme 29 izdanja s nominalnim vrijednostima u španskim pezetama. Od februara 1958. pa do 4. januara 1962, poštanske marke su s vrijednostima u francuskim francima. Proglašavanjem nezavisnosti i uvođenjem dirhama, marke Maroka izlaze s nominalnim vrijednostima u marokanskom dirhamu.<ref>MICHEL Afrika Katalog 1993 (M-Z), Übersee Band 3:'' Schwanberg Verlag GmbH - München, Njemačka {{ISBN|3-87858-740-6}}</ref> == Sport u Maroku == {{Glavni|Sport u Maroku}} [[Sport]]ovi u Maroku bili su tradicionalno vezani za takmičenja u jahanju [[konj]]a i varijetete tih takmičenja. [[Evropa|Evropski]] sportovi, poput [[nogomet]]a, [[polo|polo-a]], plivanja i [[tenis]]a, došli su do Maroka krajem 19. stoljeća. Nogomet je najpopularniji sport u državi. Na [[Olimpijske igre|Olimpijskim igrama]] 1984. dva marokanska takmičara osvojila su zlatne medalje u [[atletika|atletici]], od kojih je jedna, [[Nawal El Moutawakel]], pobijedila u finalnoj utrci na 400 metara s preponama, čime je postala prva žena iz jedne arapske ili [[islam]]ske zemlje, koja je osvojila zlatnu olimpijsku medalju. [[Saïd Aouita]] bio je drugi osvajač zlatne medalje, i to na 5.000 m. Ipak, najbolji i najpoznatiji marokanski atletičar jeste [[Hicham El Guerrouj]]. On je za svoju zemlju osvojio dvije zlatne medalje na [[Olimpijske igre 2004.|Ljetnim olimpijskim igrama]] 2004, te je, pored ostalih uspjeha, i nosioc svjetskog rekorda na jednu milju (1.609 m). Također, [[kickboxing|kikboks]] je veoma popularan sport u Maroku. Jedan od uspjeha marokanskog sporta je osvajanje kontinentalnog prvenstva u [[košarka|košarci]] 1965. == Također pogledajte == * [[Ibn-Batuta]] * [[Alidi]] * [[Prva marokanska kriza]] * [[Velika nagrada Maroka]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Morocco}} {{Commonscat|Morocco}} {{wikiatlas|Morocco}} * {{službeni website|http://www.maroc.ma}} Vlade Maroka * {{službeni website|http://www.parlement.ma}} Parlamenta Maroka * {{CIA World Factbook link|mo|Maroko}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14121438 Maroko] na [[BBC|BBC News]] *[http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=MA Maroko] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{Regije u Maroku}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Maroko|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1956.]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Mediteranske unije]] r6976qjgrum2kyhf4f8iivdqx7vtdao 3734278 3734195 2025-07-11T09:45:42Z Panasko 146730 3734278 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Kraljevina Maroko | izvorno_ime = المملكة المغربية<br />(Al-Mamlakâ l-Maġribīyâ)<br /> | ime_genitiv = Maroka | zastava = Flag of Morocco.svg | grb = Coat of arms of Morocco.svg | uzrečica = "الله، الوطن، الملك"<br />"Allāh, al Waṭan, al Malik"<br /><small>([[Bosanski|bs]]: Allah - domovina - kralj) | himna = [[Himna Maroka]]{{Center|[[Datoteka:National Anthem of Morocco.ogg]]}} | karta = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg | opis_karte = Tamno zelena: Međunarodno priznata teritorija Maroka. <br> Svjetlija zelena: [[Zapadna Sahara]], ne dekolonizovana teritorija za koju Maroko tvrdi da je [[Južne provincije|Južna provincija]]. | glavni_grad = [[Rabat]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|34|02|N|06|50|W|region:BiH_type:city|title=Rabat}} | najveći_grad = [[Casablanca]] | službeni_jezik = [[arapski jezik|arapski]], [[tamazight|berberski]] | etničke_grupe = 68% [[Arapi]] <br/> 25,6% [[Berberi]] <br/> 3,6% [[Saharci]] <br/> 2,7% ostali | državno_uređenje = [[Ustavna monarhija]] | vrsta_prve_vlasti = Kralj | vladar_prva_vlast = [[Muhamed VI, kralj Maroka|Muhamed VI]] (محمد السادس, ⵎⵓⵃⵎⵎⴷ ⵡⵉⵙⵙ ⵚⴹⵉⵚ) | vrsta_druge_vlasti = [[Premijer Maroka|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Aziz Akhannouch]] (عزيز أخنوش, ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ) | nezavisnost = | nezavisnost_priznato = Od [[Francuska|Francuske]] 2. marta 1956.<br />Od [[Španija|Španije]] 7. aprila 1956. | površina = 446.300 | po_površini_na_svijetu = 57 | procenat_vode = 0,056 | stanovnika = 33.848.242 | stanovnika_godina = 2014 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 39 | gustoća = 73,1 | bdp_ukupno = 359,6 miljardi $ | bdp_godina = 2022 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = 9.808 $ | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 0,683 | hdi_godina = 2021 | hdi_nivo = {{color|orange|srednji}} | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = 40,3 | gini_godina = 2015 | po_broju_gini_na_svijetu = {{color|orange|srednji}} | valuta = [[Marokanski dirham|dirham]] ([[ISO 4217|MAD]]) | najveća_tačka_ime = [[Jbel Toubkal]] | najveća_tačka_metara = 4.165 | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | vremenska_zona = [[UTC]]+1 | internetski_nastavak = [[.ma]] | pozivni_broj = [[+212]] }} '''Maroko''' (المغرب), '''Kraljevina Maroko''' (na [[arapski jezik|arapskom]], '''المملكة المغربية''', ''al-mamlakâ l-maġribīyâ'') jest [[kraljevina]] u sjeverozapadnoj [[Afrika|Africi]]. Izlazi na [[Atlantski okean]] i [[Sredozemno more]], a od [[Evropa|Evrope]] je odvojena [[Gibraltarski moreuz|Gibraltarskim moreuzom]]. Graniči na istoku s [[Alžir]]om i na sjeveru sa [[Španija|španskim]] [[enklava]]ma [[Plaza de soberanía]]. Južna granica Maroka, zbog sukoba u [[Zapadna Sahara|Zapadnoj Sahari]], do održavanja referenduma o pripadnosti [[Demokratska Arapska Republika Sahara|Demokratske Arapske Republike Sahare]] nije međunarodno potvrđena. [[Glavni grad]] je [[Rabat]], dok je najveći grad [[Casablanca]]. == Etimologija == Puno arapsko ime ''al-mamlakâ l-maġribīyâ'' (المملكة المغربية) najbolje se može prevesti kao „Kraljevstvo Zapada“, iako je „Zapad“ na arapskom jeziku الغرب ''al-Gharb''. Ime se također može prevesti kao "kraljevstvo večeri". Srednjovjekovni arapski povjesničari i geografi ponekad su Maroko nazivali ''al-Maghrib al-Aqṣá'' (المغرب الأقصى - što znači 'najudaljeniji zapad') kako bi ga razlikovali od susjednih regija koje su se tada zvale ''al-Maghrib al-Awsaṭ'' (المغرب الأوسط - što znači 'bliski zapad') i ''al-Maghrib al-Adná'' (المغرب الأدنى, što znači - 'najbliži zapad').<ref>{{Cite book|last=Dahiru|first=Yahya|title=Morocco in the Sixteenth Century|publisher=Longman|year=1981|pages=18}}</ref> Riječ Maroko izvedena je iz imena grada [[Marrakech]] (Marakeš), koji je bio njegova prijestolnica pod [[Almoravidi|dinastijom Almoravida]] i [[Almohadski kalifat|Almohadskim kalifatom]].<ref>{{Cite web|url=http://www.statoids.com/uma.html|title=Morocco Regions|website=www.statoids.com|access-date=25. 6. 2021}}</ref> Porijeklo imena Marakeš osporava se,<ref>{{Cite book|last=Shillington|first=Kevin|title=Encyclopedia of African history|url=https://archive.org/details/encyclopediaafri13shil|publisher=Fitzroy Dearborn|year=2005|location=London/New York|pages=[https://archive.org/details/encyclopediaafri13shil/page/n986 948]}}</ref> ali najvjerojatnije dolazi od [[Berberi|berberskih]] riječi ''amur (n) akush'' (ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ), što znači „Božija zemlja“.<ref>{{Cite book|last=Nanjira|first=Daniel Don|title=African Foreign Policy and Diplomacy From Antiquity to the 21st Century|publisher=ABC-CLIO|year=2010|pages=208}}</ref> Moderno berbersko ime za Marakeš je ''Mṛṛakc'' (na berberskom latiničnom pismu). Na [[Turski jezik|turskom jeziku]] Maroko je poznat kao ''Fas'', ime izvedeno iz njegove drevne prijestolnice [[Fes (grad)|Fes]]. Međutim, u drugim dijelovima islamskog svijeta, na primjer u egipatskoj i bliskoistočnoj arapskoj literaturi prije sredine 20. vijeka, naziv koji se često koristio za označavanje Maroka bio je Marakeš (مراكش).<ref>{{Cite book|last=Gershovich|first=Moshe|url=https://www.worldcat.org/oclc/816038842|title=French military rule in Morocco : colonialism and its consequences|date=2000|publisher=F. Cass|isbn=978-1-136-32580-9|location=London|oclc=816038842}}</ref> To se ime i danas koristi za naciju na nekim jezicima, uključujući [[Perzijski jezik|perzijski]], [[urdu]] i [[Pandžapski jezik|pandžapski]]. Engleski naziv ''Morocco'' predstavlja [[Anglizam|anglicizaciju]] [[Španski jezik|španskog]] naziva države, ''Marruecos''. To špansko ime bilo je i osnova za staru [[Toskanski red|toskansku]] riječ za zemlju, ''Morrocco'', odakle je izvedena moderna [[Italijanski jezik|italijanska]] riječ za zemlju, ''Marocco''. == Historija == {{Glavni|Historija Maroka}} === Antičko doba === [[Berberi|Berberski]] narodi su već između 8000. i 2000. p. n. e. naseljavali Sjevernu Afriku. Od 1100. p. n. e. nastaju prva [[Feničani|fenička]] trgovačka naselja, koja od sedmog stoljeća p. n. e. bivaju preuzeta od [[Kartaga|Kartage]], koja je oformila svoja sjedišta na teritoriji današnjeg Maroka. U četvrtom stoljeću u unutrašnjosti zemlje stvara se [[Kraljevstvo Mauritanija]], nastalo spajanjem više berberskih plemena.<ref name=Harenberg>'''Harenberg Länderlexikon''', ''Harenberg Länderlexikon Verlag'', 1998. {{ISBN|3-611-00681-5}} {{Simboli jezika|de|njemački}}</ref> Nakon pada Kartage 146. p. n. e. u [[Punski ratovi|trećem punskom ratu]], konačnu vlast na obali, kao i u unutrašnjosti nad Mauritanijom, preuzima [[Rimsko carstvo]], a 33. godine p. n. e., ovo područje pada pod rimski protektorat. 42. godine postaju rimske provincije kao ''Mauretania Tingitana'' sa glavnim gradom [[Tingis]]om (danas [[Tanger]]) i ''Mauretania Caesariensis'' sa glavnim gradom [[Caesarea]] (danas [[Cherchell]] u [[Alžir]]u). Kao zaštitu od berberskih plemena iz Sahare, rimski vladari grade zid [[Limes (zid)|Limes]] na jugu provincije. === Srednji vijek === [[Datoteka:Aït Benhaddou1 (js).jpg|mini|240px]] Godine 429. prodiru [[Vandali]] u Sjevernu Afriku i ostaju do 477. u [[Tanger]]u i [[Ceuta|Ceuti]]. Pod carem [[Justinijan I|Justinijanom I]] trupe [[Bizantijsko Carstvo|Istočnog Rimskog Carstva]] dolaze do [[Gibraltarski moreuz|Gibraltarskog moreuza]]. Oko 700. godine [[Arapi]] prodiru prema zapadu i islamiziraju berbersko stanovništvo, koje i dalje ostaje autonomno. Iz tog vremena potiče ime regije [[Magrib]] od arapske riječi za zapad ili zalazak sunca, što je današnje zvanično ime Maroka (''Al-Maghrib''). Godine 711. islamizirani berber [[Tarik ibn Zijad]], sa svojim konjanicima, osvaja dijelove [[Goti|Gotskog carstva]] područja današnje [[Španija|Španije]]. Po njemu mjesto prelaza moreuza nosi ime Gibraltar ([[arapski jezik|ar.]]:''Jabal Tariq''). Arapi nisu mogli slomiti otpor stanovništva u Sjevernoj Africi, pa se protiv [[Halifa|kalifove]] vlasti dižu oko 750. česti ustanci. 789. osniva Mulay Idris kao [[Idris I.]] iz [[dinastija|dinastije]] [[Dinastija Idris|Idrisa]] osniva arapsko-islamsku dinastiju Maroka sa glavnim gradom [[Fes (Maroko)|Fesom]] koja je bila do 10. stoljeća centar islama u Sjevernoj Africi. Dinastija Idrisa vlada do 902, kada vlast preuzima dinastija [[Emevije|Omajada]]. Od 1062. do 1147. vladaju [[Almoravidi]], pripadnici jedne berberske sekte, premještajući glavni grad u [[Marrakech]]. Sljedeća dinastija su [[Almohadi]] od 1147. do 1269., kojima je Maroko centar njihovog carstva, koje se proteže od [[Sicilija|Sicilije]] na istoku, preko [[Atlas (gorje)|Atlasa]] sve do Španije. Od 1269 do 1465. vladaju [[Merinidi]]. Za njihove vlasti Fes biva centrom nauke i umjetnosti. Nakon dinastije Merinida, vlast osvaja dinastija [[Beni Ouatas]], sve do 1548., kada na vlast dolaze [[Saadieri]] do 1669.<ref name=Harenberg/> === Novi vijek === Početkom 16. stoljeća Portugalci i Španci počinju graditi uporišta na marokanskoj obali ([[Rekonkvista]]). Španci su zauzeli [[Sidi Ifni|Sidi Ifnu]] i [[Melilla|Melillu]], a oko 1520. [[Portugal]] konrolira sve važnije luke u Maroku. Za vrijeme vladavine dinastije Saadira, razvijaju se trgovinske veze sa evropskim državama, a [[Francuska]] otvara svoje konzulate u većim lučkim gradovima. Pod dinastijom [[Alidi|Alida]] oslobađa se većina lučkih gradova od španske i portugalske vlasti, osim [[Ceuta|Ceute]], Melille i Sidi Ifne, koji ostaju španski. 1777, Maroko je prva država koja je priznala [[Sjedinjene Američke Države]]. Od 1783. kada je potpisan ''Moroccan-American Treaty of Friendship'' od strane američkih predsjednika [[John Adams|Johna Adamsa]] i [[Thomas Jefferson|Thomasa Jeffersona]] datiraju najduži neprekinuti prijateljski odnosi SAD-a sa nekom drugom državom. Nakon osvajanja [[Alžir]]a 1830, Francuska pokušava proširiti svoje uticaje u Maroku. 1843-44. dolazi do rata, u kom su marokanske trupe poražene.<ref name=Harenberg/> Preko [[Alžir]]a 1904, Francuska širi svoj privredni i politički uticaj u Maroku. Kroz planirani protektorat Francuske, [[Njemačko Carstvo|Njemačka]] smatra svoje kolonijalne interese ugroženima, što je uzrok [[Prva marokanska kriza|Prve marokanske krize]]. 1905. car [[Vilim II, car Njemačke|Wilhelm II]] posjetio je demonstrativno marokanskog sultana u [[Tanger]]u. Mogući rat je spriječen na mirovnoj [[Konferencija u Algecirasu|Konferenciji u Algecirasu]] 1906. Imperijalni motivi Francuske i Njemačkog carstva su centralni problem [[Druga marokanska kriza|Druge marokanske krize]] 1911. godine. Kao prijetnju Njemačka šalje [[topovnjača|topovnjaču]] [[Panther]] u [[Agadir]]. Konflikt je riješen sa [[Dogovor Maroko-Kongo|Dogovorom Maroko-Kongo]], kojim je priznat francuski protektorat nad Marokom. 1912. Francuska i Španija dijele Maroko u dvije interesne sfere. Pod špansku upravu dolaze sjeverni dijelovi i područja Ifni i [[Tarfaya]]. Formalno sultan zadržava vlast. Tanger je 1923. dobio međunarodni status. Od 1930 godine, pod sultanom [[Muhamed V|Muhamedom V]] raste otpor protiv kolonijalnih vlasti i formira se arapski nacionalni nezavisni pokret. Partija za nezavisnost (''Al-hizb al-istiqlal'') osniva se 1944. Godine 1953, zbog svoje nacionalističke politike, sultan je protjeran na [[Madagaskar]] i francuska uprava postavlja njegovog strica [[Muhamed VI, kralj Maroka|Muhameda VI]]. za [[sultan]]a. Ustanci naroda i međunarodni protesti prisiljavaju Francuze 1955. na odricanje kolonijalne vlasti. Muhamed V se vraća u zemlju. 1956. Francuska i Španija priznaju nezavisnost zemlje pod Muhamedom V. Od 1957. Maroko je kraljevina. Nakon kraljeve smrti 1961, na prijestolje dolazi njegov sin [[Hasan II, kralj Maroka|Hasan II]] 1975, nakon otkrića zaliha fosfata u [[Zapadna Sahara|Zapadnoj Sahari]], on započinje napad sa 350.000 vojnika na španski dio Sahare, tzv. [[Zeleni marš|Zelenim maršom]], te najprije pripaja jedan dio, a onda cijelu oblast. Ovaj akt međunarodna zajednica proglašava [[aneksija|aneksijom]]. Do 1991. dolazi do oružanih sukoba sa [[POLISARIO]]-m, oslobodilačkom armijom Zapadne Sahare. Nakon protesta naroda protiv autoriterne vlasti, početkom devedestih godina, državne vlasti započinju demokratizaciju zemlje. == Geografija == {{Glavni|Geografija Maroka}} [[Datoteka:N9 Haute Atlas Taddert.JPG|mini|240px]] Obala Maroka se proteže duž Atlantskog okeana, zatim preko Gibraltara prelazi na Sredozemno more. Maroko graniči sa Španijom na sjeveru (vodena granica duž moreuza i kopnena granica s tri male španske enklave, [[Ceuta]], [[Melilla]] i [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), Alžirom na istoku, i [[Zapadna Sahara|Zapadnom Saharom]] na jugu. Reljef je uglavnom planinski. Dominira planina [[Atlas (gorje)|Atlas]], s najvišim vrhom [[Tubkal]], visine 4170 m. Nizije se nalaze u priobalju. Atlas gorje je smješteno uglavnom u centralnom i južnom dijelu zemlje. [[Rif]] gorje je smješteno sjeverno. Oba planinska laanca su naseljena uglavnom [[Berberi]]ma. Sa 446.519&nbsp;km<sup>2</sup> Maroko je 57. zemlja po površini u svijetu (odmah poslije [[Uzbekistan]]a). Klima je pustinjska na jugu, u području pustinje [[Sahara]], a sredozemna na sjeveru i umjerena na planinama. Količina padavina varira od 200&nbsp;mm<sup>−1</sup> do 5050mm<sup>−1</sup>. Rijeke: [[Sus]], [[Tensfit]], [[Sebu]]. Glavni grad Maroka je [[Rabat]], dok je najveći grad u zemlji ujedno i najveća luka, [[Casablanca]]. === Klima === Klima Maroka pokazuje na sjeverozapadu uticaje [[mediteran]]ske i [[Sahara|saharsko]]-kontinentalne na jugu i jugoistoku. Visovi [[Atlas]]a, koji imaju vlastitu klimu, utiču na klimatsku sliku. Sjeverozapadni dio zemlje ima suha i topla ljeta sa srednjom augustovskom temperaturom od 23&nbsp;°C ( 26&nbsp;°C [[Casablanca]] und 29&nbsp;°C ([[Tanger]]). Zime su blage (januar 12&nbsp;°C) i kišne, gdje se količina padavina idući prema jugu smanjuje. U unutrašnjosti opada blagi uticaj mora, tako da u centralnim dijelovima vlada kontinentalna klima, sa ljetnim temperaturama od 29&nbsp;°C do 45&nbsp;°C, a zimi se spuštaju do 0&nbsp;°C. Padavine su ispod 250mm. Zapadni planinski obronci prime i više od 1.000mm godišnje, a iznad 1.000m nadmorske visine u zimskim mjesecima pada i snijeg. Južno od Atlasa, na rubovima Sahare vlada suha i topla klima. Padavine su neravnomjerne i rijetko dostignu 200mm godišnje, pa se zemljoradnja zadržava u području [[oaza]]. Tokom ljetnih mjeseci puše [[široko]], topli vjetar pun pustinjskog pjeska iz Sahare. === Flora i fauna === {{Proširiti sekciju}} == Politika == {{Glavni|Politički sistem Maroka}} [[Datoteka:Abbas El fassi 08.jpg|mini|Abbas al-Fassi]] Po Ustavu iz 1992, koji je 1996. izmjenjen, Maroko je [[Ustavna monarhija|konstitutivna monarhija]], na čelu sa kraljem [[Muhamed VI, kralj Maroka|Muhamedom VI]], koji pripada dinastiji [[Alidi|Alida]]. Kralj je ujedno i duhovni vođa marokanskog naroda, kao i vrhovni zapovjednik oružanih snaga. Kralj proglašava predsjednika vlade, kog predlaže najjača politička partija u parlamentu, kao i pojedine ministre i članove vlade. Kralj ima pravo raspuštanja parlamenta i pravo proglašavanja vanrednog stanja. U usporedbi sa monarhijama evropskog tipa, kralj ima veće ovlasti, mada u praksi te ovlasti izvršava predsjednik vlade. Predsjednik vlade od septembra 2007. je [[Abbas al-Fassi]], potomak bogate porodice iz grada [[Fes (Maroko)|Fes]], te predsjednik partije [[Istiqlal]]. Vlada je izabrana u koaliciji partija Istiqlal, [[Union Nationale des Forces Populaires|UNFP]], [[PPS]], [[RNI]], i [[MP]] === Skupština i senat === Po Ustavnoj reformi iz 1996. Maroko ima skupštinski sistem koji se sastoji od dva doma: [[Nacionalna skupština Maroka|Nacionalne skupštine]] i [[Senat Maroka|Senata]]. Skupština se sastoji od 325 predstavnika koji se svakih pet godina direktno biraju, a od toga je 30 mjesta predviđeno za žene. Nepovjerenje predsjedniku vlade je moguće izglasati sa dvotrećinskom većinom. Pravo glasa imaju svi državljani Maroka stariji od 20 godina. Senat se sastoji od 270 predstavnika, koji se biraju indirektno svakih devet godina. Zakon predloženi od skupštine, moraju se potvrditi odlukom kralja, koji može zakone predložiti na usvajanje izjašnjavanjem naroda, [[referendum]]om ili nekim drugim oblikom izjašnjavanja. Zadnji [[Skupštinski izbori u Maroku 2007.|skupštinski izbori]] 7. septembra 2007, pokazali su se kao relativno slobodni, ali zbog niskog učešća od samo 37% od upisanih glasača, te ukupno 19 % nevažećih glasova smatraju se prilično neuspjelim. Najjača partija postala je Istiqlal, [[PJD]], MP, RNI i [[Union Nationale des Forces Populaires|UNFP]]. Islamski orijentirana partija [[PJD]], je duga najjača partija u skupštini i najjača opoziciona partija u državi. === Pravni sistem === Ustav Maroka garantuje nezavisnu [[Sudska vlast|judikaturu]]. Pravo se zasniva na osnovama francuskog prava. U porodičnom i naslijednom pravu vrijedi [[Šerijat|šerijatsko pravo]], koja se u izmjenjenom modusu primjenjuje za pripadnike ostalih vjera. Za pripadnike [[židovi|židovske]] vjere vrijedi [[talmud]]sko pravo. Najviša sudska vlast je Vrhovni sud u Rabatu. Sudije ovog suda postavlja kralj. === Vanjska politika === {{Prijevod sekcija}} Maroko je član [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]], [[Arapska liga|Arapske lige]] i [[Svjetska trgovinska organizacija|Svjetske trgovinske organizacija]] i [[Afrička unija|Afričke unije]], Maroko je svoje članstvo u ovoj organizaciji povukao. Maroko je također član sljedećih međunarodnih organizacija: [[ABEDA]], [[Agence de Coopération Culturelle et Technique|ACCT]] (pridruženi član), [[African Development Bank|AfDB]], [[Arab Fund for Economic and Social Development|AFESD]], [[Arapska liga|Arapske lige]], [[Arab Monetary Fund|AMF]], [[Arab Maghreb Union|AMU]], [[European Bank for Reconstruction and Development|EBRD]], [[United Nations Economic Commission for Africa|ECA]], [[FAO]], [[Group of 77|G-77]], [[Međunarodna agencija za atomsku energiju|IAEA]], [[International Bank for Reconstruction and Development|IBRD]], [[Organizacija za međunarodnu civilnu avijaciju|ICAO]], [[International Criminal Court|ICCt]], [[International Confederation of Free Trade Unions|ICFTU]], [[ICRM]], [[International Development Association|IDA]], [[Islamic Development Bank|IDB]], [[Međunarodni fond za poljoprivredni razvoj|IFAD]], [[International Finance Corporation|IFC]], IFRCS, [[Međunarodna hidrografska organizacija|IHO]], [[Međunarodna organizacija rada|ILO]], [[Međunarodni monetarni fond|IMF]], [[Međunarodna pomorska organizacija|IMO]], [[Intelsat]], [[Interpol]], [[Međunarodni olimpijski komitet|IOC]], [[International Organization for Migration|IOM]], [[Međunarodna organizacija za standardizaciju|ISO]], [[Međunarodna telekomunikacijska unija|ITU]], [[Non-Aligned Movement|NAM]], [[Organizacija američkih država|OAS]] (posmatrač), [[Organizacija islamske saradnje|OIC]], [[Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons|OPCW]], [[Organizacija za evropsku sigurnost i saradnju|OSCE]] (partner), [[United Nations Conference on Trade and Development|UNCTAD]], [[UNESCO]], [[United Nations High Commissioner for Refugees|UNHCR]], [[UNIDO]], [[Svjetska poštanska unija|UPU]], [[World Customs Organization|WCO]], [[Svjetska zdravstvena organizacija|WHO]], [[Svjetska organizacija za intelektualno vlasništvo|WIPO]], [[Svjetska meteorološka organizacija|WMO]], [[Svjetska trgovinska organizacija|WTO]], [[Svjetska trgovinska organizacija|WTO]] === Ljudska prava === Po mišljenju [[Amnesty International]] su prava na slobodu mišljenja, okupljanja i ujedinjavanja vezano s državnom sigurnošću, jako ograničena. Vlada reagira netolerantno na mišljenje i informacije, koje se procjenjuju kao napad na monarhiju. Tako branioci ljudskih prava, novinari ili drugi bivaju zakonom gonjeni, ako kritiziraju korupciju ili državne vlasti.<ref name="AMNESTY REPORT 2010">[http://www.amnesty.de/jahresbericht/2010/marokko-und-westsahara#rechtauffreiemeinungsuerung AMNESTY REPORT 2010] MAROKKO UND WESTSAHARA</ref> Marokanskim kaznenim zakonom homoseksualci bivaju kažnjavani kaznom zatvora od 6 mjeseci do 3 godine. Zakon se rijetko primjenjuje, ali su racije i hapšenja česti.<ref name="AMNESTY REPORT 2010"/> == Vojska == {{Proširiti sekciju}} == Administrativna podjela Maroka == {{Glavni|Administrativna podjela Maroka}} Političkom reformom 1997, marokanska administracija je decentralizirana, te je teritorija Maroka podijeljena u 16 administrativnih regija. Svaka administrativna regija se sastoji od određenog broja provincija (ukupno 45) i okruga (26), dok su na najnižem nivou vlasti općine kojih u Maroku ima 1547. === Regije === Na čelu svake administrativne regije se nalazi [[wali]], guverner kog imenuje kralj, te regionalno vijeće. Maroko je podijeljen u sljedeće administrativne regije: {| |- ! style="text-align:left;width:100px" | Broj ! style="text-align:left;width:200px" | Regija ! style="text-align:left;width:200px" | Glavni grad {{!!}} &nbsp; |- | 1 {{!!}} [[Chaouia-Ouardigha]] {{!!}} [[Settat]] | rowspan="16" align="center" | [[Datoteka:Regions of Morocco.svg|mini|250px|Regije Maroka]] |- |2 {{!!}} [[Doukkala-Abda]] {{!!}} [[Safi (grad)|Safi]] |- |3 {{!!}} [[Fès-Boulemane]] {{!!}} [[Fès (grad)|Fes]] |- |4 {{!!}} [[Gharb-Chrarda-Béni Hssen]] {{!!}} [[Kénitra]] |- |5 {{!!}} [[Grand Casablanca]] {{!!}} [[Casablanca]] |- |6 {{!!}} [[Guelmim-Es Semara]] {{!!}} [[Guelmim]] |- |7 {{!!}} [[Laâyoune-Boujdour-Sakia El Hamra]] {{!!}} [[El Aaiún|Laâyoune]] |- |8{{!!}} [[Marrakech-Tensift-El Haouz]] {{!!}} [[Marrakech]] |- |9 {{!!}} [[Meknès-Tafilalet]] {{!!}} [[Meknès]] |- |10 {{!!}} [[Oriental]] {{!!}} [[Oujda]] |- |11 {{!!}} [[Oued Ed-Dahab-Lagouira]] {{!!}} [[Dakhla, Western Sahara|Dakhla]] |- |12 {{!!}} [[Rabat-Salé-Zemmour-Zaer]] {{!!}} [[Rabat]] |- |13 {{!!}} [[Souss-Massa-Draâ]] {{!!}} [[Agadir]] |- |14 {{!!}} [[Tadla-Azilal]] {{!!}} [[Béni Mellal]] |- |15 {{!!}} [[Tangier-Tétouan]] {{!!}} [[Tangier]] |- |16 {{!!}} [[Taza-Al Hoceima-Taounate]] {{!!}} [[Al Hoceima]] |} === Gradovi === {{Najveći gradovi | ime = Najveći gradovi u Maroku | ime_države_u_lokativu = Maroku | drž_ref = | list_by_pop = Spisak gradova u Maroku | class = | int_ime = Regija | int_link = | grad_1 = Casablanca | int_1 = Grand Casablanca | stan_1 = 5.399.428 | img_1 = Casablanca - Morocco 008.jpg | grad_2 = Rabat | int_2 = Rabat-Salé-Zemmour-Zaer | stan_2 = 1.183.822 | img_2 = Pont routier entre Rabat et Salé P1060408.JPG | grad_3 = Fes (grad){{!}}Fes | int_3 = Fès-Boulemane | stan_3 = 1.088.782 | img_3 = City of Fez.jpg | grad_4 = Marrakech | int_4 = Marrakech-Tensift-El Haouz | stan_4 = 1.070.838 | img_4 = MoroccoMarrakech townfromhill.jpg | grad_5 = Tangier | int_5 = Tangier-Tétouan | stan_5 = 709.685 | grad_6 = Agadir | int_6 = Souss-Massa-Draâ | stan_6 = 678.596 | grad_7 = Salé | int_7 = Rabat-Salé-Zemmour-Zaer | stan_7 = 603.485 | grad_8 = Meknès | int_8 = Meknès-Tafilalet | stan_8 = 536.232 | grad_9 = Oujda | int_9 = Oriental | stan_9 = 400.738 | grad_10 = Kenitra | int_10 = Gharb-Chrarda-Béni Hssen | stan_10 = 359.142 | grad_11 = Tétouan | int_11 = Tangier-Tétouan | stan_11 = 207.987 | grad_12 = Safi (grad){{!}}Safi | int_12 = Doukkala-Abda | stan_12 = 284.750 | grad_13 = Mohammédia | int_13 = Grand Casablanca | stan_13 = 188.619 | grad_14 = Khouribga | int_14 = Chaouia-Ouardigha | stan_14 = 172.000 | grad_15 = Beni Mellal | int_15 = Tadla-Azilal | stan_15 = 163.286 | grad_16 = Nador | int_16 = Oriental | stan_16 = 150.000 | grad_17 = El Jadida | int_17 = Doukkala-Abda | stan_17 = 144.440 | grad_18 = Taza | int_18 = Taza-Al Hoceima-Taounate | stan_18 = 139.686 | grad_19 = Larache | int_19 = Tangier-Tétouan | stan_19 = 117.000 | grad_20 = Settat | int_20 = Chaouia-Ouardigha | stan_20 = 116.570 }} == Ekonomija == {{Glavni|Ekonomija Maroka}} [[Ekonomija]] Maroka je relativno liberalna ekonomija, zasnovana na principima ponude i potražnje. Od 1993. u zemlji se počela provoditi privatizacija određenih sektora privrede koji su, do tada, bili pod kontrolom vlade <ref>{{cite book |last=Leonard |first=Thomas M. |authorlink= |coauthors= |editor= |others= |title=Encyclopedia of the Developing World |origdate= |origyear= |origmonth= |url= |access-date= |edition= |series= |year= |month= |publisher= Taylor & Francis |location= |language=engleski |isbn=0-4159-7663-4 |oclc= |doi= |id= |page=1085 |chapter= |chapterurl= |quote= }}</ref>. Maroko je najveći svjetski izvoznik (i treći po proizvodnji) [[fosfor]]a. Kolebanje cijena fosfata na svjetskom tržištu jako utiče i na samu ekonomiju ove afričke države. Sektor usluga stvara nešto preko polovine [[Bruto domaći proizvod|bruto domaćeg proizvoda]] (GDP); dok [[industrija]] (pretežno [[rudarstvo]], građevinarstvo i proizvodnja) stvara dodatnih 25% GDP-a. Sektori koji imaju najbrži rast su [[turizam]], telekomunikacije, [[Informatika|informatičke]] tehnologije i proizvodnja [[tekstil]]a. Bitan doprinos ekonomiji Maroka daje i [[poljoprivreda]], koja dosta zavisi od vremenskih prilika u zemlji, naročito padavina. Maroko ima drugi najveći GDP u kategoriji arapskih zemalja koje nisu izvoznice [[Nafta|nafte]]. Najveći pojedinačni doprinos marokanskoj ekonomiji daju poljoprivreda, turizam, fosfati, kao i [[ribolov]]. S druge strane problem za zemlju predstavljaju visoke cijene uvoznih dobara, naročito cijene nafte, kao i nestabilnost kišnih padavina, koje dovode ili do suša ili do poplava što pogađa poljoprivredu. Glavni trgovinski partner, ujedno i najveći investitor, Maroka je [[Francuska]]. Službena valuta Maroka je [[marokanski dirham]]. Dirham izdaje Al-Magrib banka, centralna banka Maroka. Ova valuta se također koristi i u Zapadnoj Sahari. === Prirodna bogatstva i energija === {{Proširiti sekciju}} === Poljoprivreda === {{Proširiti sekciju}} === Industrija === {{Proširiti sekciju}} === Ribarstvo === {{Proširiti sekciju}} === Uslužne djelatnosti === {{Proširiti sekciju}} === Vanjska trgovina === {{Proširiti sekciju}} === Državni budžet === {{Proširiti sekciju}} == Demografija == [[Datoteka:Morocco ethno 1973 all.svg|mini|240px]] Velika većina Marokanaca (oko 80%) je berberskog porijekla, iako danas broj stanovnika koji govori berberski jezik čini manjinu koja se procjenjuje na 30-40%. Arapska beduinska plemena su počela naseljavati marokansku ravnicu od sredine 10. vijeka, a naveći priliv arapskog stanovništva je nastupio u 17. vijeku nakon protjerivanja [[Arapi|Arapa]] iz [[Španija|Španije]] i etničkog čišćenja iberijskog poluostrva. Iako malobrojniji, [[Arapi]] su s vremenom uspjeli nametnuti svoj jezik i većinskom berberskom stanovništvu. Tako samo oko 20% stanovnika Maroka ima arapsko porijeklo, ali se danas [[arapski jezik|arapskim jezikom]] kao maternjim služi njih između 60 i 70%. Na sjeveru Maroka (i u staroj prijestolnici [[Fes (Maroko)|Fes]]) žive većinom [[Arapi]] i arabizirani [[Berberi]] (34% Arapi, 25% arabizirani Berberi), dok je na jugu (kao i u staroj prestonici [[Marrakech]]u) uticaj Berbera mnogo značajniji. Osim starosjedioca, u Maroku živi i oko 60,000 stranaca, najviše Francuza, Španaca, Tunižana i Alžiraca. Teritorijalna raspodjela stanovništva u Maroku je veoma neravnomjerna. Oko dvije trećine ukupnog broja stanovnika živi na sjeverozapadu i zapadu zemlje, na prostoru koji obuhvata samo jednu desetinu teritorije. Samo nešto više od jedne polovine stanovnika (57,4% po popisu 2003. ) živi u gradovima. 32,9% stanovnika je mlađe od 15 godina, dok je udio starijih od 65 godina samo 4,4%. Prirodni prirast stanovništva je 2003. iznosio 1,6%. == Kultura == {{Glavni|Kultura Maroka}} Zbog bogate kulturno-historijske tradicije, osam mjesta u Maroku proglašeno je [[Spisak mjesta Svjetske baštine u Africi#Maroko|svjetskom baštinom]]. Neke od najpoznatijih su Medine u gradovima [[Marrakech]]u i [[Fes (grad)|Fesu]] === Praznici u Maroku === Nacionalni praznik je [[18. novembar]], Dan nezavisnosti (''Eid Al Istiqulal''). == Infrastruktura Maroka == === Ceste === {{Glavni|Spisak autoputeva u Maroku}} Infrastruktura na sjeverozapadu Maroka je prilično dobra, za razliku od istočnog dijela u predjelima [[Atlas (gorje)|Atlasa]], gdje ceste nisu asfaltirane. Mreža cesta je oko 62.000&nbsp;km, a polovina od tog je asfaltirana. Preko 500&nbsp;km su od toga autoputevi. Na područjima većih gradova dolazi do većih gužvi na cestama. === Željeznica === [[Datoteka:Interior Marrakech Railway Station.jpg|mini|240px]] Željeznički promet je pod upravom državne kompanije ''Organisation National des Chemins de Fer ([[ONCF]])''. Dužina mreže je oko 1907. km<ref name="ONCF_Laenge">{{cite web|url=http://www.oncf.ma/En/index.aspx?md=155&rb=219|title=web stranica marokanske željeznice ONCF Siehe, "Major Line trains"|access-date=11. 1. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110927202021/http://www.oncf.ma/En/index.aspx?md=155&rb=219|archive-date=27. 9. 2011|url-status=dead}}</ref>. Željeznica povezuje gradove [[Oujda]] na granici s Alžirom te preko [[Fes (Maroko)|Fesa]] i [[Casablanca|Casablance]] ide prema [[Marrakech]]u. Preko 1.000&nbsp;km je elektrificirano, a planirane dvije linije francuskog [[TGV]] voza će povezivati [[Tanger]] i [[Agadir]], te Casablancu i [[Oujda|Oujdu]], trebale bi biti završene 2030.<ref>[http://www.oujdacity.net/oujda-article-8699-fr.html "L'ONCF à l'heure du TGV"] {{Simboli jezika|fr|francuski}}</ref> U željezničkom prometu je transport fosfata prema lukama na [[Atlantski okean|Atlantskom okeanu]] veoma važan i iznosi oko 27 miliona tona .<ref>[http://www.oncf.ma/En/Index.aspx?md=161&rb=632 webstranica marokanske željeznice ONCF] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120123204224/http://www.oncf.ma/En/Index.aspx?md=161&rb=632 |date=23. 1. 2012 }} {{Simboli jezika|fr|francuski}}</ref> === Zračni promet === {{Glavni|Spisak aerodroma u Maroku|Spisak avionskih kompanija u Maroku}} Najveći međunarodni aerodrom je aerodrom u [[Aerodrom Casablanca|Casablanci]]. Osim njega postoje aerodromi u [[Aerodrom Tanger-Boukhalef|Tangeru]], [[Aerodrom Rabat|Rabatu]], [[Aerodrom Tétouan|Tétouanu]], [[Aerodrom Al Hoceima|Al Hoceïma]], [[Aerodrom Fès|Fès]], [[Aerodrom Oujda|Oujda]], [[Aerodrom Marrakech|Marrakech]], [[Flughafen Aerodrom|Ouarzazate]], [[Aerodrom Essaouira]] i [[Aerodrom Nador|Nador]]. Turistički najvažniji aerodrom je [[Aerodrom Agadir|Agadir]]. Maroko ima šest avionskih kompanija od kojih je najveća [[Royal Air Maroc]] === Brodski promet === U Tangeru je 2006-07. započet veliki lučki projekat [[Tanger-Med]] u [[Sredozemno more|Sredozemlju]], sa kontejnerskim terminalom. == Obrazovanje u Maroku == Za djecu od 7 do 13 godina postoji školska obaveza. Usprkos tome, samo 55% djece pohađa školu. Školskoj obavezi se ne odgovara redovito u unutrašnjosti zemlje, među polunomadskim plemenima. Nivo obrazovanja se zato bitno razlikuje u gradu i na selu. 37% muškaraca i 62% žena su nepismeni (podaci iz 2002). Školski sistem je trostepen: na petogodišnju osnovnu školu, nadovezuje se sekundarno obrazovanje - četverogodišnja, a zatim trogodišnja srednja škola. Iako su škole drugog stepena obrazovanja uglavnom u gradovima, stalno se povećava broj đaka. Slijedi visokoškolsko obrazovanje. Primjetan je i rast broja studenata na jedanaest univerziteta u zemlji. Veći univerzitetski centri su: [[Rabat]], [[Casablanca]], [[Oujda]], [[Marrakech]], [[Ifrane]] i [[Fes (Maroko)|Fes]], u kom je i najstariji islamski [[univerzitet Al-Qarawiyin]], osnovan 859.<ref name=Harenberg/> {{Također pogledajte|Spisak marokanskih univerziteta}} == Filatelija Maroka == [[Datoteka:Maroko postanska marka 1.jpg|mini|desno|Flora i fauna na seriji poštanskih maraka iz 1997. godine]] [[Datoteka:Briefmarke.Marokko.Reichspost.jpg|desno|80px|mini|Marka Njemačke pošte sa žigom Maroko, korištena u vrijeme od 1899-1919. godine]] {{Glavni|Filatelija u Maroku}} Prva poštanska marka Maroka izašla je 1. augusta 1914. Korištene su izdanja francuske pošte u Maroku od 1911-17, s utisnutim dvorednim žigom na francuskom jeziku: <small>PROTECTORAT <br /> FRANCAIS </small> Marke su s [[Nominalna vrijednost|nominalnom vrijednošću]] od 1 centa do 5 peseta. U seriji je ukupno 17 maraka. Nominalna vrijednost je već 1911, sa [[Francuski franak|francuskih franaka]] promijenjena u [[Španske pezeta|španske pezete]], a naknadni žig utisnut je 1914. na arapskom, u plavoj ili crvenoj boji. Neke od markica iz te serije su djelomično bez žiga na arapskom, dok je na nekima <small>PROTECTORAT FRANCAIS </small> utisnuto jednoredno. Do ovog izdanja na području Maroka su korištene poštanske marke privatnih izdanja, kao i ekspoziture britanskih, francuskih i njemačkih pošta, koje filatelistički, mada na njima stoji oznaka Maroka, pripadaju tim zemljama. Sljedeća izdanja su u francuskim francima, a 1. septembra 1917. izlazi serija od 17 maraka, u nominalnim vrijednostima od 1 centa do 10 franaka. Motivi su gradovi [[Rabat]], [[Fes]], [[Šelah]], [[Meknes]], [[Marrakech]] i [[Volubilis]]. Marke su s oznakom <small> MAROC </small> i oznakom u arapskom pismu. Sve do 1956, vrijednost je u francuskim francima, a podjelom na južnu zonu, pod francuskim uticajem, i sjevernu zonu, pod španskim uticajem, gdje izlazi u isto vrijeme 29 izdanja s nominalnim vrijednostima u španskim pezetama. Od februara 1958. pa do 4. januara 1962, poštanske marke su s vrijednostima u francuskim francima. Proglašavanjem nezavisnosti i uvođenjem dirhama, marke Maroka izlaze s nominalnim vrijednostima u marokanskom dirhamu.<ref>MICHEL Afrika Katalog 1993 (M-Z), Übersee Band 3:'' Schwanberg Verlag GmbH - München, Njemačka {{ISBN|3-87858-740-6}}</ref> == Sport u Maroku == {{Glavni|Sport u Maroku}} [[Sport]]ovi u Maroku bili su tradicionalno vezani za takmičenja u jahanju [[konj]]a i varijetete tih takmičenja. [[Evropa|Evropski]] sportovi, poput [[nogomet]]a, [[polo|polo-a]], plivanja i [[tenis]]a, došli su do Maroka krajem 19. stoljeća. Nogomet je najpopularniji sport u državi. Na [[Olimpijske igre|Olimpijskim igrama]] 1984. dva marokanska takmičara osvojila su zlatne medalje u [[atletika|atletici]], od kojih je jedna, [[Nawal El Moutawakel]], pobijedila u finalnoj utrci na 400 metara s preponama, čime je postala prva žena iz jedne arapske ili [[islam]]ske zemlje, koja je osvojila zlatnu olimpijsku medalju. [[Saïd Aouita]] bio je drugi osvajač zlatne medalje, i to na 5.000 m. Ipak, najbolji i najpoznatiji marokanski atletičar jeste [[Hicham El Guerrouj]]. On je za svoju zemlju osvojio dvije zlatne medalje na [[Olimpijske igre 2004.|Ljetnim olimpijskim igrama]] 2004, te je, pored ostalih uspjeha, i nosioc svjetskog rekorda na jednu milju (1.609 m). Također, [[kickboxing|kikboks]] je veoma popularan sport u Maroku. Jedan od uspjeha marokanskog sporta je osvajanje kontinentalnog prvenstva u [[košarka|košarci]] 1965. == Također pogledajte == * [[Ibn-Batuta]] * [[Alidi]] * [[Prva marokanska kriza]] * [[Velika nagrada Maroka]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Morocco}} {{wikiatlas|Morocco}} * {{službeni website|http://www.maroc.ma}} Vlade Maroka * {{službeni website|http://www.parlement.ma}} Parlamenta Maroka * {{CIA World Factbook link|mo|Maroko}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14121438 Maroko] na [[BBC|BBC News]] *[http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=MA Maroko] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{Regije u Maroku}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Maroko|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1956.]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Mediteranske unije]] lj9hbgjb4fvbd7i2c00wwotyv7u3nij Libija 0 13166 3734192 3636159 2025-07-11T06:55:03Z Panasko 146730 3734192 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime = {{Arapsko pismo|‏ليبيا}}<br />(Lībyā) | zvanično_ime = Libija | ime_genitiv = Libije | zastava = Flag of Libya.svg | grb = The_emblem_on_the_passport_of_Libya.svg | vrsta_simbola = [[Nacionalno prijelazno vijeće (Libija)|Amblem]] | himna = ''[[Ya Beladi]] (Libija, Libija, Libija)'' | mapa = Libya in its region.svg | službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]] | glavni_grad = [[Tripoli]] | državno_uređenje = [[Nacionalno prijelazno vijeće (Libija)|Prijelazna vlada]] ([[republika]]) | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik Vijeća Izaslanika | vladar_prva_vlast = [[Mohamed al-Menfi]] | vrsta_druge_vlasti = | vladar_druga_vlast = | vrsta_treće_vlasti = Premijer | vladar_treća_vlast = [[Abdul Hamid Dbeibeh]] | po_površini_na_svijetu = 16. | površina = 1.759.540 | procenat_vode = - | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 103. | stanovnika = 5.765.563 | gustoća = 3,3 | nezavisnost = Od [[Italija|Italije]] | nezavisnost_priznato = [[24. decembar|24. decembra]] [[1951]]. | bdp_ukupno = $90,841 milijardi | bdp_godina = 2010 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $13 846 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span>0,755 | hdi_godina = 2010 | hdi_nivo = {{color|#009900|visok}} | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = | gini_godina = | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[libijski dinar|libijski]] [[dinar]] (100 dirhama) | vremenska_zona = [[UTC+1]] | najveća_tačka_ime = [[Bikku Bitti]] | najveća_tačka_metara = 2 267 | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | internetski_nastavak = [[.ly]] | pozivni_broj = 218 }} '''Libija''' (puni naziv '''Libijska Republika'''), je država u sjevernoj [[Afrika|Africi]] na obali [[Sredozemno more|Sredozemnog mora]]. Graniči na istoku s [[Egipat|Egiptom]], na jugoistoku sa [[Sudan]]om, na jugu s [[Čad]]om i [[Niger]]om, na zapadu s [[Alžir]]om i na sjeverozapadu s [[Tunis]]om. Do početka 20. vijeka područje današnje Libije bilo je pokrajina [[Osmanlijsko carstvo|Osmanlijskog carstva]]. Godine [[1912]]. Libija je postala [[italija]]nska kolonija. Za vrijeme [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] bila je poprište žestokih pustinjskih borbi, a nakon rata Libija je dobila nezavisnost kao nagradu za saradnju domaćih plemena sa saveznicima. Kao rezultat [[Građanski rat u Libiji 2011.|Građanskog rata u Libiji 2011]], na vlasti je Nacionalno prelazno vijeće, na čelu sa [[Mustafa Abdul Jalil|Mustafom Abdul Jalilom]]. Nakon nastavljenih sukoba, podijeljene grupe ne priznaju zvaničnu vlast.<ref name="bbc.co.uk">http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-28916417</ref> == Etimologija == Naziv "Libija" je drevno ime za sjeverni dio Afrike zapadno od [[Egipat|Egipta]], potvrđeno [[hijeroglifi]]ma od prije [[2000. p.n.e.|2000. godina p.n.e.]], nepoznatog porijekla. U [[Grčka|grčkoj]] upotrebi, ponekad znači cijela Afrika. Moderna nacija to je ime stekla 1934. godine, kada je [[Kraljevina Italija]], koja je Libiju tada držala kao koloniju, oživjela naziv kao kolonija, koja je formalno postala nezavisna 1951. godine.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/libya|title=libya {{!}} Origin and meaning of the name libya by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Historija == Ime Libije potiče iz egipatskog pojma "Libu", koji se odnosio na berbersko pleme koje je živjelo zapadno od [[Nil]]a. "Libu" je u grčkom jeziku prešlo u Libiju, iako je u antičkoj Grčkoj ovaj pojam imao šire značenje, obuhvatajući cijelu sjevernu Afriku zapadno od Egipta i ponekad se odnosio na cijeli kontinent, tj. Afriku. === Arheologija === Arheološki nalazi upućuju da je već u 8. milenijumu p. n. e. libijska obala bila naseljena neolitskim ljudima koji su poznavali stočarstvo i gajili kultivirane biljke. Ova kultura je cvjetala hiljadama godina u regionu, dok ih nisu potisli ili apsorbovali [[Berberi]]. U starom vijeku, Libija je okupirana od strane raznih naroda: [[Feničani|Feničana]], [[Kartaga|Kartaginjana]], [[Grci|Grka]], [[Rimljani|Rimljana]], [[Vandali|Vandala]] i [[Bizantijci|Bizantijaca]], koji su vladali dijelom ili čitavom regijom. Iako su Grci i Rimljani ostavili ruševine Kirene, Leptis Magne i Sabrata, malo je drugih ostataka ovih drevnih civilizacija. === Feničani === Feničani su bili prvi koji su uspostavili trgovinsku razmjenu u Libiji, kada su pomorci iz Tira (danas teritorija [[Liban]]a) razvili trgovinske veze sa berberskim plemenima i napravili sporazum sa njima da osiguraju saradnju u eksplotaciji sirovih materijala. Do 5. vijeka p. n. e., [[Kartago]], najveća od feničanskih kolonija, proširila je svoju hegemoniju u većem dijelu sjeverne Afrike, gdje se karakteristična civilizacija, znana kao Puni, polako formirala. Punska staništa na libijskoj obali uključivala su Oa ([[Tripoli]]), Labdah (Leptis Magna) i Sabrata. Svi oni su se nalazili u oblasti koja će se kasnije nazvati Tripolis, ili "Tri Grada". Ime sadašnjeg glavnog grada Libije, Tripoli, vuče korijen iz ovog termina. === Grci === Grci su pokorili istočnu Libiju kada su, prema predanju, emigranti sa prenaseljenog ostrva Tera, slušajući proročanstvo sa Delfa, pošli tražiti novi dom u sjevernoj Africi. 631. p. n. e. osnovali su Kirenu. U sljedećih 200 godina, još četiri važna grčka grada osnovana su u toj regiji: Barke (Al Mardž), Eufesperida (kasnije Berenike, danas [[Bengazi]]), Teučira (kasnije Arsiona, danas Tukrah) i Apolonija (Susah), luka Kirene. Zajedno sa Kirenom, bili su poznati kao Pentapolis (Pet gradova). === Rimljani === Rimljani su ujedinili obje libijske regije i više od 400 godina Tripolitanija i Kirenaika bile su napredne rimske provincije. Rimske ruševine, kao što su one Leptis Magne, svjedoče o vitalnosti regije, gdje su gusto naseljeni gradovi pa čak i manja naselja, uživali ugodnost urbanog života. Pomorci i zanatlije iz mnogih djelova rimskog svijeta naselili su se u sjevernoj Africi, ali je karakter gradova Tripolitanije ostao uprkos tome punski i Kirenaike grčki. Arapi su pokorili Libiju u 7. vijeku. U vijekovima koji slijede, mnogi starosjedilački narodi su prihvatili islam i također arapski jezik i kulturu. Osmanlijski Turci pokorili su državu sredinom 16. vijeka i Libija je bila dio njihove imperije, mada je povremeno imala autonomiju, sve do italijanske invazije i pretvorila Libiju u koloniju. === Italijanska vlast === 1934. godine, [[Italija]] je prihvatila ime "Libija" (koje su koristili Grci za čitavu sjevernu Afriku, osim za Egipat) kao zvanično ime kolonije, koja se sastojala od provincija: Kirenaika, Tripolitanija i Fezan. Kralj Idris I, emir Kirenaike, bio je vođa pokreta protiv italijanske okupacije između dva svjetska rata. Od 1943. do 1951., Tripolitanija i Kirenaika bile su pod britanskom upravom, dok su Francuzi kontrolirali Fezan. 1944. godine, Idris se vraća iz egzila u Kairu, ali je odbio da obnovi stalnu rezidenciju u Kirenaiki dok se nisu uklonili neki aspekti strane kontrole 1947. Pod uslovima mirovnog sporazuma iz 1947, Italija se odrekla svih prava na Libiju. === Nezavisnost === 21. novembra 1949, generalna skupština [[UN]] donijela je rezoluciju koja kaže da Libija treba da postane nezavisna prije 1. januara 1952. Idris je predstavljao Libiju u predstojećim pregovorima. Kada je Libija proglasila nezavisnost 24. decembra 1951, bila je prva država koja je postigla nezavisnost kroz UN i jedan od prvih bivših evropskih posjeda u Africi koji je dobio nezavisnost. Libija je proglašena ustavnom i naslijednom monarhijom pod kraljem Idrisom. Pronalaženje značajnih naftnih rezervi 1959. i prihodi koji su uslijedili od prodaje petroleuma, omogućili su jednoj od najsiromašnijih nacija da uspostavi veoma bogatu državu. Iako je [[nafta]] drastično unaprijedila finansije vlade, nezadovoljstvo je nastalo zbog pretjerane koncentracije nacionalnog blaga u rukama kralja Idrisa i nacionalne elite. Nezadovoljstvo je raslo zajedno sa pojavom naserizma i arapskog nacionalizma u sjevernoj Africi i Bliskom istoku. === Dolazak Gaddafija na vlast === 1. septembra 1969, mala grupa oficira predvođena 28-godišnjim vojnim oficirom, [[Muammar el-Gaddafi|Muammarom Abu el-Gaddafijem]], pokrenula državni udar protiv kralja Idrisa. U to vrijeme Idris je bio u Turskoj na medicinskom tretmanu. Njegov sestrić Sajid Hasan ar-Rida as-Sanusi, postao je kralj. Bilo je jasno da revolucionarni oficiri koji su objavili zbacivanje kralja Idrisa nisu htjeli da Sajida imenuju za kralja, i da mu prepuste upravljanje državom. Sajid je ubrzo shvatio da ima znatno manju moć kao novi kralj, nego ranije kada je bio samo princ. Prije isteka 1. septembra, Sajid Hasan ar-Rida je formalno zbačen od strane revolucionara i stavljen u kućni pritvor. U međuvremenu, revolucionari su ukinuli monarhiju i proglasili novu Libijsku Arapsku Republiku. U izvještajima vlade i u medijima je [[Muammar al-Gaddafi|Gaddafi]] postao, "bratski lider i vođa revolucije." === Građanski rat === U martu 2011. godine je izbila [[Ustanak u Libiji 2011.|pobuna]] širokih razmjera. Savjet bezbjednosti UN je odobrio [[Zona zabrane letenja nad Libijom|vojnu intervenciju]] protiv Gaddafijevih snaga. Poslije višemjesečnih borbi pobunjenici predvođeni Nacionalnim prelaznim vijećem, potpomognuti [[NATO]] snagama su zauzeli cijelu Libiju. U međuvremenu, [[Muammar al-Gaddafi|Gaddafi]] je uhvaćen živ 20. oktobra 2011., nakon što je njegov konvoj, koji je bio u bijegu, napadnut od strane NATO avijacije, nakon što je Sirt pao 20. oktobra 2011. U vrijeme svoje smrti Gaddafi je imao 69 godina. Pretukli su ga i ubili pripadnici NTC snaga. == Vlada == Nacionalno prelazno vijeće je političko tijelo osnovano da predstavlja Libiju u ime anti-Gadaffijevih snaga, tokom građanskog rata u Libiji, 2011. godine. Na dan 5. marta 2011., Vijeće je proglasilo sebe "jedinim predstavnikom cijele Libije". U oktobru 2011. priznalo ga je preko 100 država. == Političke podjele == Država je podijeljena na 46 regija. Nakon sticanja nezavisnosti, Libija je podijeljena na tri pokrajine (''[[muhafaza]]t''),<ref>[http://memory.loc.gov/frd/cs/lytoc.htm Zeidan, Shawky S. (1988) "Chapter 4 - Government and Politics: Internal Politics: Subnational Government and Administration" ''A Country Study: Libya''] from Federal Research Division, Library of Congress.</ref> a [[1963]]. na 10 pokrajina.<ref>[http://www.zum.de/whkmla/histatlas/northafrica/libyaadm1976.gif "Map of Libya 1976"] WHKMLA: Historical Atlas, Libya</ref><ref>Nyrop, Richard F. (1973) "Table 10: Governorates and Districts of Libya 1972" "Area Handbook for Libya" (2nd ed.) United States Department of the Army, Washington, DC, p. 159 [http://www.worldcat.org/oclc/713653 OCLC 713653]</ref> U februaru 1975. pravno su ukinute pokrajine, a uvedeni su kontrolni uredi za svaku od uravnih područja pod vlastitim ministarstvom.<ref name="Zeidan-2">[http://memory.loc.gov/frd/cs/lytoc.htm Zeidan, Shawky S. (1988) "Chapter 4 - Government and Politics: Internal Politics: Subnational Government and Administration: The Cultural Revolution and People's Committees" ''A Country Study: Libya''] from Federal Research Division, Library of Congress</ref> Ipak, sudovi i neki drugi državni aparati nastavili su koristiti staru upravno-prostornu podjelu.<ref name="Zeidan-2"/> Godine 1983, Libija je podijeljena na 46 okruga (''baladiyat''), a četiri godine kasnije na 25 okruga.<ref>[http://www.lib.utexas.edu/maps/africa/libya_pol93.jpg 1993 CIA Political Map of Libya] from Perry-Castañeda Library, University of Texas at Austin.</ref><ref>Lahmeyer, Jan, [https://web.archive.org/web/20030627134835/http://www.library.uu.nl/wesp/populstat/Africa/libyap.htm "Historical demographical data of the administrative division"], University Library, ''Universiteit Utrecht''</ref> Godine [[1995]], zemlja je podijeljena na 13 okruga (''shabiyah''),<ref name="statoids">{{cite web|url=http://statoids.com/uly.html |title="Municipalities of Libya" |publisher=Statoids.com |date=}}</ref> pa 1998. na 26 okruga, te 2001. na 32 okruga.<ref>Jamahiriya News Agency, (19. 7. 2004), [http://mathaba.net/news/?x=60889 "Masses of the Basic People's Congresses select their Secretariats and People's Committees"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131021050233/http://mathaba.net/news/?x=60889 |date=21. 10. 2013 }} ''Mathaba News''.</ref> Prema zadnjoj teritorijalnoj podjeli iz [[2007]], Libija se dijeli na 22 okruga: [[Datoteka:Lybian Shabiat 2007 with numbers.svg|mini|300px|Trenutna upravna podjela na 22 okruga (od 2007)]] [[Datoteka:Ly--map.png|mini|Karta Libije]] {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- ! Arapski naziv ! Transliteracija ! Stan. (2006.)<ref>[http://www.gai.gov.ly/shabiat Libyan General Information Authority] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110224023241/http://www.gai.gov.ly/shabiat |date=24 Februar 2011 }}.</ref> ! Br.<br />(na karti) |- | style="text-align:center;"| البطنان || style="text-align:center;"| [[Al Butnan (okrug)|Al Butnan]] ||align="right"| 159.536 || 1 |- | style="text-align:center;"| درنة || style="text-align:center;"| [[Darnah (okrug)|Darnah]] ||align="right"| 163.351 || 2 |- | style="text-align:center;"| الجبل الاخضر || style="text-align:center;"| [[Al Džabal al Akhdar (okrug)|Al Džabal al Akhdar]] ||align="right"| 206.180 || 3 |- | style="text-align:center;"| المرج || style="text-align:center;"| [[Al Mardž (okrug)|Al Mardž]] ||align="right"| 185.848 || 4 |- | style="text-align:center;"| بنغازي || style="text-align:center;"| [[Bengazi]] ||align="right"| 670.797 || 5 |- | style="text-align:center;"| الواحات || style="text-align:center;"| [[Al Vahat (okrug)|Al Vahat]] ||align="right"| 177.047 || 6 |- | style="text-align:center;"| الكفرة || style="text-align:center;"| [[Al Kufrah (okrug)|Al Kufrah]] ||align="right"| 50.104 || 7 |- | style="text-align:center;"| سرت || style="text-align:center;"| [[Surt (okrug)|Surt]] ||align="right"| 141.378 || 8 |- | style="text-align:center;"| مرزق || style="text-align:center;"| [[Murzuk (okrug)|Murzuk]] ||align="right"| 78.621 || 22 |- | style="text-align:center;"| سبها || style="text-align:center;"| [[Sabha (okrug)|Sabha]] ||align="right"| 134.162 || 19 |- | style="text-align:center;"| وادي الحياة || style="text-align:center;"| [[Vadi Al Haja (okrug)|Vadi Al Haja]] ||align="right"| 76.858 || 20 |- | style="text-align:center;"| مصراتة || style="text-align:center;"| [[Misratah (okrug)|Misratah]] ||align="right"| 550.938 || 9 |- | style="text-align:center;"| المرقب || style="text-align:center;"| [[Al Murgub (okrug)|Al Murgub]] ||align="right"| 432.202 || 10 |- | style="text-align:center;"| طرابلس || style="text-align:center;"| [[Tarabulus (okrug)|Tarabulus]] ||align="right"| 1.065,405 || 11 |- | style="text-align:center;"| الجفارة || style="text-align:center;"| [[Al Džfara (okrug)|Al Džfara]] ||align="right"| 453.198 || 12 |- | style="text-align:center;"| الزاوية || style="text-align:center;"| [[Az Zavijah (okrug)|Az Zavijah]] ||align="right"| 290.993 || 13 |- | style="text-align:center;"| النقاط الخمس || style="text-align:center;"| [[An Nukat al Hams (okrug)|An Nukat al Hams]] ||align="right"| 287.662 ||14 |- | style="text-align:center;"|الجبل الغربي || style="text-align:center;"| [[Al Džabal al Garbi (okrug)|Al Džabal al Garbi]] ||align="right"| 304.159 || 15 |- | style="text-align:center;"| نالوت || style="text-align:center;"| [[Nalut (okrug)|Nalut]] ||align="right"| 93.224 || 16 |- | style="text-align:center;"| غات || style="text-align:center;"| [[Gat (okrug)|Gat]] ||align="right"| 23.518 || 21 |- | style="text-align:center;"| الجفرة || style="text-align:center;"| [[Al Džufrah (okrug)|Al Džufrah]] ||align="right"| 52.342 || 17 |- | style="text-align:center;"| وادي الشاطئ || style="text-align:center;"| [[Vadi Al Šati (okrug)|Vadi Al Šati]] ||align="right"| 78.532 || 18 |} Okruzi se dalje djele na Osnovne narodne kongrese (مؤتمر شعبي أساسي‎) koji su najniži nivo teritorijalne podjele. == Geografija == Sa površinom od 1,759.540&nbsp;km<sup>2</sup> Libija je 17. po veličini država na svijetu. Zemlja se obično dijeli na tri historijske regije od kojih Cirenaika čini 51% površine, Fezan 33%, a Tripolitanija 16%. Razlike između ovih regija nisu samo geografske i političke, nego i kulturne i društvene. Cirenaika je arabizirana prije nego Tripolitanija, gdje još postoje berberski domoroci. Fezan je pustinjsko zaleđe u čijim oazama žive većinom pripadnici etničkih manjina. Prije sticanja nezavisnosti Libije, stanovnici su se većino identificirali prema regijama u kojima su živjeli. Godine 1969., revolucionarna vlast promijenila je historijske nazive regija iz Tripolitanije u Zapadnu Libiju, iz Cirenaike u Istočnu Libiju, te iz Fezana u Južnu Libiju. Ubrzo su se stari nazivi počeli ponovno koristiti. == Privreda == Privredom dominira naftni sektor koji ostvaruje gotovo cijelu vrijednost izvoza i četvrtinu [[BDP]]-a, za 2004. procijenjenog na 6.700 [[američki dolar|USD]] po stanovniku (mjereno po PPP-u), među najvišim u [[Afrika|Africi]]. == Stanovništvo == Libija ima oko 6,9 miliona stanovnika, a najveću grupu čine [[Arapi]], te [[Berberi]] i [[Tuarezi]]. == Kultura == [[Datoteka:Sabratha - Museum mit Funden aus der Römerzeit, Mosaik 05.jpg|thumb|300px|desno|Antički rimski mozaik u gradu [[Sabrata]].]] Mnogi [[Libijci]] koji govore [[arapski jezik]] smatraju se dijelom šire [[Arapi|arapske]] zajednice. To je ojačano širenjem [[Panarabizam|panarabizma]] sredinom 20. vijeka i njihovim preuzimanjem vlasti u Libiji, gdje su proglasili arapski jezik kao jedini službeni jezik države. Za vrijeme njihove vladavine bilo je strogo zabranjeno učenje, pa čak i upotreba autohtonog [[Berberski jezik|berberskog jezika]].<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-16289543|title=After Gaddafi, Libya's Amazigh demand recognition|date=23. 12. 2011|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161220232407/http://www.bbc.com/news/world-africa-16289543|archive-date=20. 12. 2016|publisher=BBC News|last1=Lane|first1=Edwin}}</ref> Tu je još i zabrana izučavanja stranih jezika koje su prethodno učili u akademskim institucijama, ostavljajući čitavim generacijama Libijaca ograničenja u njihovom razumijevanju [[Engleski jezik|engleskog jezika]]. Arapski dijalekti na arapskom i berberskom još uvijek zadržavaju italijanske riječi koje su bile u upotrebi prije i za vrijeme [[Italijanska Libija|Italijanske Libije]]. Libijci imaju baštinu u tradicijama od prijašnjih nomadskih govornika arapskog jezika [[Beduini|Beduina]] i sjedilačkih [[Berberi|berberskih]] plemena. Većina Libijaca povezuje se s određenim prezimenom koji potječe iz plemenskih ili osvajačkih mjesta. Oslikavajući "prirodu davanja" (arapski: الاحسان Ihsan, berberski jezici: ⴰⵏⴰⴽⴽⴰⴼ Anakkaf), među libijskim narodom kao i osjećaj gostoprimstva, država Libija bila je među prvih 20 zemalja na svijetu prema indeksu iz 2013. godine.<ref>{{cite web|url=http://www.cafamerica.org/wgi-2013/ |title=CAF America- a global grantmaking organization |access-date=7. 7. 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140715111213/http://www.cafamerica.org/wgi-2013/ |archive-date=15. 7. 2014 }}</ref> Prema podacima CAF-a, svakog mjeseca, gotovo tri četvrtine (72%) svih Libijaca pomoglo je nekome koga nisu poznavali - treći najviši nivo u svih 135 anketiranih zemalja. Dugi niz godina nije bilo javnih pozorišta, a vrlo je malo kina koji prikazuju strane filmove. Tradicija narodne kulture i dalje je sačuvana, gdje narodni ansambli i plesne grupe izvode muziku i plešu na čestim festivalima, kako u Libiji tako i izvan nje.<ref>{{cite web|url=http://www.bangkokcompanies.com/Dance/libya_dance_schools.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20070515193437/http://www.bangkokcompanies.com/Dance/libya_dance_schools.htm|archive-date=15. 5. 2007 |title=Libyan Dance Schools in Libya, Dancewear Suppliers, Dancing Organizations, Libyan National Commission for UNESCO, M. A. Oraieth |publisher=Bangkokcompanies.com |access-date=8. 7. 2012}}</ref> Veliki broj libijskih televizijskih kuća posvećen je političkom preispitivanju, [[islam]]skim temama i kulturnim pojavama. Brojne TV stanice emitiraju raznovrsne programe tradicionalne libijske muzike. [[Tuarezi|Tuareška]] muzika i ples su popularni u [[Gadames]]u i na jugu zemlje. Libijska televizija emitira televizijske programe uglavnom na arapskom jeziku, a povremeno se prikazuju programi na engleskom i francuskom jeziku. Mnogi Libijci često posjećuju domaće plaže kao i libijska [[Arheologija|arheološka]] nalazišta - posebno [[Leptis Magna]], za koje se smatra da je jedno od najbolje sačuvanih [[Rimsko Carstvo|rimskih]] arheoloških nalazišta na svijetu. [247] Najčešći oblik javnog prijevoza između gradova je autobusima, iako mnogi ljudi putuju i automobilima. U Libiji ne postoje željezničke usluge, ali one su planirane za izgradnju u bliskoj budućnosti.<ref>{{Cite web|url=https://www.libyanexpress.com/libya-and-russia-viewing-resumption-of-railway-projects/|title=Libya and Russia viewing resumption of railway projects|date=1. 10. 2018|website=|access-date=1. 11. 2019}}</ref> Glavni grad Libije, [[Tripoli]], ima mnogo muzeja i arhiva, a tu se nalaze i vladina biblioteka, [[Etnografija|etnografski]] muzej, arheološki muzej, nacionalna arhiva, muzej [[Epigrafija|epigrafije]] i islamski muzej. [[Arheološki muzej u Tripoliju]] smješten je u središtu glavnog grada blizu morske obale, a izgrađen je u dogovoru sa [[UNESCO]]-om i jedan je od najpoznatijih muzeja u zemlji.<ref>{{cite web |url=http://unesdoc.unesco.org/images/0008/000857/085703eo.pdf#85688 |title=Museum Architecture: beyond the <> and ... beyond |author=Bouchenaki, Mounir |publisher=UNESCO |access-date=5. 2. 2013 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130502230451/http://unesdoc.unesco.org/images/0008/000857/085703eo.pdf#85688 |archive-date=2. 5. 2013 }}</ref> == Također pogledajte == * [[Al Bayda]] * [[Arapska liga]] * [[Omer Muhtar]] * [[Koalicijska intervencija u Libiji]] * [[Nacionalno prijelazno vijeće (Libija)]] * [[Sulejman al Biruni]] == Bilješke i reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Libya}} {{Commonscat|Libya}} {{wikiatlas|Libya}} * {{CIA World Factbook link|ly|Libija}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13754897 Libija] na [[BBC|BBC News]] * [http://news.nationalgeographic.com/news/2010/05/100505-fossil-water-radioactive-science-environment/ Underground "Fossil Water" Running Out] Brian Handwerk, National Geographic, 6. maj 2010. (engl). * [http://members.tripod.com/%7eamerican_almanac/libya.htm Libya turns on the Great Man-Made River], by Marcia Merry, Printed in the Executive Intelligence Review, septembar 1991 (engl). {{Države Afrike}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OPEC}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Libija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1951.]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 9m1inw260uki6w7ztp9byd80lgskm18 3734281 3734192 2025-07-11T09:46:08Z Panasko 146730 3734281 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime = {{Arapsko pismo|‏ليبيا}}<br />(Lībyā) | zvanično_ime = Libija | ime_genitiv = Libije | zastava = Flag of Libya.svg | grb = The_emblem_on_the_passport_of_Libya.svg | vrsta_simbola = [[Nacionalno prijelazno vijeće (Libija)|Amblem]] | himna = ''[[Ya Beladi]] (Libija, Libija, Libija)'' | mapa = Libya in its region.svg | službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]] | glavni_grad = [[Tripoli]] | državno_uređenje = [[Nacionalno prijelazno vijeće (Libija)|Prijelazna vlada]] ([[republika]]) | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik Vijeća Izaslanika | vladar_prva_vlast = [[Mohamed al-Menfi]] | vrsta_druge_vlasti = | vladar_druga_vlast = | vrsta_treće_vlasti = Premijer | vladar_treća_vlast = [[Abdul Hamid Dbeibeh]] | po_površini_na_svijetu = 16. | površina = 1.759.540 | procenat_vode = - | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 103. | stanovnika = 5.765.563 | gustoća = 3,3 | nezavisnost = Od [[Italija|Italije]] | nezavisnost_priznato = [[24. decembar|24. decembra]] [[1951]]. | bdp_ukupno = $90,841 milijardi | bdp_godina = 2010 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $13 846 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span>0,755 | hdi_godina = 2010 | hdi_nivo = {{color|#009900|visok}} | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = | gini_godina = | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[libijski dinar|libijski]] [[dinar]] (100 dirhama) | vremenska_zona = [[UTC+1]] | najveća_tačka_ime = [[Bikku Bitti]] | najveća_tačka_metara = 2 267 | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | internetski_nastavak = [[.ly]] | pozivni_broj = 218 }} '''Libija''' (puni naziv '''Libijska Republika'''), je država u sjevernoj [[Afrika|Africi]] na obali [[Sredozemno more|Sredozemnog mora]]. Graniči na istoku s [[Egipat|Egiptom]], na jugoistoku sa [[Sudan]]om, na jugu s [[Čad]]om i [[Niger]]om, na zapadu s [[Alžir]]om i na sjeverozapadu s [[Tunis]]om. Do početka 20. vijeka područje današnje Libije bilo je pokrajina [[Osmanlijsko carstvo|Osmanlijskog carstva]]. Godine [[1912]]. Libija je postala [[italija]]nska kolonija. Za vrijeme [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] bila je poprište žestokih pustinjskih borbi, a nakon rata Libija je dobila nezavisnost kao nagradu za saradnju domaćih plemena sa saveznicima. Kao rezultat [[Građanski rat u Libiji 2011.|Građanskog rata u Libiji 2011]], na vlasti je Nacionalno prelazno vijeće, na čelu sa [[Mustafa Abdul Jalil|Mustafom Abdul Jalilom]]. Nakon nastavljenih sukoba, podijeljene grupe ne priznaju zvaničnu vlast.<ref name="bbc.co.uk">http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-28916417</ref> == Etimologija == Naziv "Libija" je drevno ime za sjeverni dio Afrike zapadno od [[Egipat|Egipta]], potvrđeno [[hijeroglifi]]ma od prije [[2000. p.n.e.|2000. godina p.n.e.]], nepoznatog porijekla. U [[Grčka|grčkoj]] upotrebi, ponekad znači cijela Afrika. Moderna nacija to je ime stekla 1934. godine, kada je [[Kraljevina Italija]], koja je Libiju tada držala kao koloniju, oživjela naziv kao kolonija, koja je formalno postala nezavisna 1951. godine.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/libya|title=libya {{!}} Origin and meaning of the name libya by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=27. 6. 2021}}</ref> == Historija == Ime Libije potiče iz egipatskog pojma "Libu", koji se odnosio na berbersko pleme koje je živjelo zapadno od [[Nil]]a. "Libu" je u grčkom jeziku prešlo u Libiju, iako je u antičkoj Grčkoj ovaj pojam imao šire značenje, obuhvatajući cijelu sjevernu Afriku zapadno od Egipta i ponekad se odnosio na cijeli kontinent, tj. Afriku. === Arheologija === Arheološki nalazi upućuju da je već u 8. milenijumu p. n. e. libijska obala bila naseljena neolitskim ljudima koji su poznavali stočarstvo i gajili kultivirane biljke. Ova kultura je cvjetala hiljadama godina u regionu, dok ih nisu potisli ili apsorbovali [[Berberi]]. U starom vijeku, Libija je okupirana od strane raznih naroda: [[Feničani|Feničana]], [[Kartaga|Kartaginjana]], [[Grci|Grka]], [[Rimljani|Rimljana]], [[Vandali|Vandala]] i [[Bizantijci|Bizantijaca]], koji su vladali dijelom ili čitavom regijom. Iako su Grci i Rimljani ostavili ruševine Kirene, Leptis Magne i Sabrata, malo je drugih ostataka ovih drevnih civilizacija. === Feničani === Feničani su bili prvi koji su uspostavili trgovinsku razmjenu u Libiji, kada su pomorci iz Tira (danas teritorija [[Liban]]a) razvili trgovinske veze sa berberskim plemenima i napravili sporazum sa njima da osiguraju saradnju u eksplotaciji sirovih materijala. Do 5. vijeka p. n. e., [[Kartago]], najveća od feničanskih kolonija, proširila je svoju hegemoniju u većem dijelu sjeverne Afrike, gdje se karakteristična civilizacija, znana kao Puni, polako formirala. Punska staništa na libijskoj obali uključivala su Oa ([[Tripoli]]), Labdah (Leptis Magna) i Sabrata. Svi oni su se nalazili u oblasti koja će se kasnije nazvati Tripolis, ili "Tri Grada". Ime sadašnjeg glavnog grada Libije, Tripoli, vuče korijen iz ovog termina. === Grci === Grci su pokorili istočnu Libiju kada su, prema predanju, emigranti sa prenaseljenog ostrva Tera, slušajući proročanstvo sa Delfa, pošli tražiti novi dom u sjevernoj Africi. 631. p. n. e. osnovali su Kirenu. U sljedećih 200 godina, još četiri važna grčka grada osnovana su u toj regiji: Barke (Al Mardž), Eufesperida (kasnije Berenike, danas [[Bengazi]]), Teučira (kasnije Arsiona, danas Tukrah) i Apolonija (Susah), luka Kirene. Zajedno sa Kirenom, bili su poznati kao Pentapolis (Pet gradova). === Rimljani === Rimljani su ujedinili obje libijske regije i više od 400 godina Tripolitanija i Kirenaika bile su napredne rimske provincije. Rimske ruševine, kao što su one Leptis Magne, svjedoče o vitalnosti regije, gdje su gusto naseljeni gradovi pa čak i manja naselja, uživali ugodnost urbanog života. Pomorci i zanatlije iz mnogih djelova rimskog svijeta naselili su se u sjevernoj Africi, ali je karakter gradova Tripolitanije ostao uprkos tome punski i Kirenaike grčki. Arapi su pokorili Libiju u 7. vijeku. U vijekovima koji slijede, mnogi starosjedilački narodi su prihvatili islam i također arapski jezik i kulturu. Osmanlijski Turci pokorili su državu sredinom 16. vijeka i Libija je bila dio njihove imperije, mada je povremeno imala autonomiju, sve do italijanske invazije i pretvorila Libiju u koloniju. === Italijanska vlast === 1934. godine, [[Italija]] je prihvatila ime "Libija" (koje su koristili Grci za čitavu sjevernu Afriku, osim za Egipat) kao zvanično ime kolonije, koja se sastojala od provincija: Kirenaika, Tripolitanija i Fezan. Kralj Idris I, emir Kirenaike, bio je vođa pokreta protiv italijanske okupacije između dva svjetska rata. Od 1943. do 1951., Tripolitanija i Kirenaika bile su pod britanskom upravom, dok su Francuzi kontrolirali Fezan. 1944. godine, Idris se vraća iz egzila u Kairu, ali je odbio da obnovi stalnu rezidenciju u Kirenaiki dok se nisu uklonili neki aspekti strane kontrole 1947. Pod uslovima mirovnog sporazuma iz 1947, Italija se odrekla svih prava na Libiju. === Nezavisnost === 21. novembra 1949, generalna skupština [[UN]] donijela je rezoluciju koja kaže da Libija treba da postane nezavisna prije 1. januara 1952. Idris je predstavljao Libiju u predstojećim pregovorima. Kada je Libija proglasila nezavisnost 24. decembra 1951, bila je prva država koja je postigla nezavisnost kroz UN i jedan od prvih bivših evropskih posjeda u Africi koji je dobio nezavisnost. Libija je proglašena ustavnom i naslijednom monarhijom pod kraljem Idrisom. Pronalaženje značajnih naftnih rezervi 1959. i prihodi koji su uslijedili od prodaje petroleuma, omogućili su jednoj od najsiromašnijih nacija da uspostavi veoma bogatu državu. Iako je [[nafta]] drastično unaprijedila finansije vlade, nezadovoljstvo je nastalo zbog pretjerane koncentracije nacionalnog blaga u rukama kralja Idrisa i nacionalne elite. Nezadovoljstvo je raslo zajedno sa pojavom naserizma i arapskog nacionalizma u sjevernoj Africi i Bliskom istoku. === Dolazak Gaddafija na vlast === 1. septembra 1969, mala grupa oficira predvođena 28-godišnjim vojnim oficirom, [[Muammar el-Gaddafi|Muammarom Abu el-Gaddafijem]], pokrenula državni udar protiv kralja Idrisa. U to vrijeme Idris je bio u Turskoj na medicinskom tretmanu. Njegov sestrić Sajid Hasan ar-Rida as-Sanusi, postao je kralj. Bilo je jasno da revolucionarni oficiri koji su objavili zbacivanje kralja Idrisa nisu htjeli da Sajida imenuju za kralja, i da mu prepuste upravljanje državom. Sajid je ubrzo shvatio da ima znatno manju moć kao novi kralj, nego ranije kada je bio samo princ. Prije isteka 1. septembra, Sajid Hasan ar-Rida je formalno zbačen od strane revolucionara i stavljen u kućni pritvor. U međuvremenu, revolucionari su ukinuli monarhiju i proglasili novu Libijsku Arapsku Republiku. U izvještajima vlade i u medijima je [[Muammar al-Gaddafi|Gaddafi]] postao, "bratski lider i vođa revolucije." === Građanski rat === U martu 2011. godine je izbila [[Ustanak u Libiji 2011.|pobuna]] širokih razmjera. Savjet bezbjednosti UN je odobrio [[Zona zabrane letenja nad Libijom|vojnu intervenciju]] protiv Gaddafijevih snaga. Poslije višemjesečnih borbi pobunjenici predvođeni Nacionalnim prelaznim vijećem, potpomognuti [[NATO]] snagama su zauzeli cijelu Libiju. U međuvremenu, [[Muammar al-Gaddafi|Gaddafi]] je uhvaćen živ 20. oktobra 2011., nakon što je njegov konvoj, koji je bio u bijegu, napadnut od strane NATO avijacije, nakon što je Sirt pao 20. oktobra 2011. U vrijeme svoje smrti Gaddafi je imao 69 godina. Pretukli su ga i ubili pripadnici NTC snaga. == Vlada == Nacionalno prelazno vijeće je političko tijelo osnovano da predstavlja Libiju u ime anti-Gadaffijevih snaga, tokom građanskog rata u Libiji, 2011. godine. Na dan 5. marta 2011., Vijeće je proglasilo sebe "jedinim predstavnikom cijele Libije". U oktobru 2011. priznalo ga je preko 100 država. == Političke podjele == Država je podijeljena na 46 regija. Nakon sticanja nezavisnosti, Libija je podijeljena na tri pokrajine (''[[muhafaza]]t''),<ref>[http://memory.loc.gov/frd/cs/lytoc.htm Zeidan, Shawky S. (1988) "Chapter 4 - Government and Politics: Internal Politics: Subnational Government and Administration" ''A Country Study: Libya''] from Federal Research Division, Library of Congress.</ref> a [[1963]]. na 10 pokrajina.<ref>[http://www.zum.de/whkmla/histatlas/northafrica/libyaadm1976.gif "Map of Libya 1976"] WHKMLA: Historical Atlas, Libya</ref><ref>Nyrop, Richard F. (1973) "Table 10: Governorates and Districts of Libya 1972" "Area Handbook for Libya" (2nd ed.) United States Department of the Army, Washington, DC, p. 159 [http://www.worldcat.org/oclc/713653 OCLC 713653]</ref> U februaru 1975. pravno su ukinute pokrajine, a uvedeni su kontrolni uredi za svaku od uravnih područja pod vlastitim ministarstvom.<ref name="Zeidan-2">[http://memory.loc.gov/frd/cs/lytoc.htm Zeidan, Shawky S. (1988) "Chapter 4 - Government and Politics: Internal Politics: Subnational Government and Administration: The Cultural Revolution and People's Committees" ''A Country Study: Libya''] from Federal Research Division, Library of Congress</ref> Ipak, sudovi i neki drugi državni aparati nastavili su koristiti staru upravno-prostornu podjelu.<ref name="Zeidan-2"/> Godine 1983, Libija je podijeljena na 46 okruga (''baladiyat''), a četiri godine kasnije na 25 okruga.<ref>[http://www.lib.utexas.edu/maps/africa/libya_pol93.jpg 1993 CIA Political Map of Libya] from Perry-Castañeda Library, University of Texas at Austin.</ref><ref>Lahmeyer, Jan, [https://web.archive.org/web/20030627134835/http://www.library.uu.nl/wesp/populstat/Africa/libyap.htm "Historical demographical data of the administrative division"], University Library, ''Universiteit Utrecht''</ref> Godine [[1995]], zemlja je podijeljena na 13 okruga (''shabiyah''),<ref name="statoids">{{cite web|url=http://statoids.com/uly.html |title="Municipalities of Libya" |publisher=Statoids.com |date=}}</ref> pa 1998. na 26 okruga, te 2001. na 32 okruga.<ref>Jamahiriya News Agency, (19. 7. 2004), [http://mathaba.net/news/?x=60889 "Masses of the Basic People's Congresses select their Secretariats and People's Committees"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131021050233/http://mathaba.net/news/?x=60889 |date=21. 10. 2013 }} ''Mathaba News''.</ref> Prema zadnjoj teritorijalnoj podjeli iz [[2007]], Libija se dijeli na 22 okruga: [[Datoteka:Lybian Shabiat 2007 with numbers.svg|mini|300px|Trenutna upravna podjela na 22 okruga (od 2007)]] [[Datoteka:Ly--map.png|mini|Karta Libije]] {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- ! Arapski naziv ! Transliteracija ! Stan. (2006.)<ref>[http://www.gai.gov.ly/shabiat Libyan General Information Authority] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110224023241/http://www.gai.gov.ly/shabiat |date=24 Februar 2011 }}.</ref> ! Br.<br />(na karti) |- | style="text-align:center;"| البطنان || style="text-align:center;"| [[Al Butnan (okrug)|Al Butnan]] ||align="right"| 159.536 || 1 |- | style="text-align:center;"| درنة || style="text-align:center;"| [[Darnah (okrug)|Darnah]] ||align="right"| 163.351 || 2 |- | style="text-align:center;"| الجبل الاخضر || style="text-align:center;"| [[Al Džabal al Akhdar (okrug)|Al Džabal al Akhdar]] ||align="right"| 206.180 || 3 |- | style="text-align:center;"| المرج || style="text-align:center;"| [[Al Mardž (okrug)|Al Mardž]] ||align="right"| 185.848 || 4 |- | style="text-align:center;"| بنغازي || style="text-align:center;"| [[Bengazi]] ||align="right"| 670.797 || 5 |- | style="text-align:center;"| الواحات || style="text-align:center;"| [[Al Vahat (okrug)|Al Vahat]] ||align="right"| 177.047 || 6 |- | style="text-align:center;"| الكفرة || style="text-align:center;"| [[Al Kufrah (okrug)|Al Kufrah]] ||align="right"| 50.104 || 7 |- | style="text-align:center;"| سرت || style="text-align:center;"| [[Surt (okrug)|Surt]] ||align="right"| 141.378 || 8 |- | style="text-align:center;"| مرزق || style="text-align:center;"| [[Murzuk (okrug)|Murzuk]] ||align="right"| 78.621 || 22 |- | style="text-align:center;"| سبها || style="text-align:center;"| [[Sabha (okrug)|Sabha]] ||align="right"| 134.162 || 19 |- | style="text-align:center;"| وادي الحياة || style="text-align:center;"| [[Vadi Al Haja (okrug)|Vadi Al Haja]] ||align="right"| 76.858 || 20 |- | style="text-align:center;"| مصراتة || style="text-align:center;"| [[Misratah (okrug)|Misratah]] ||align="right"| 550.938 || 9 |- | style="text-align:center;"| المرقب || style="text-align:center;"| [[Al Murgub (okrug)|Al Murgub]] ||align="right"| 432.202 || 10 |- | style="text-align:center;"| طرابلس || style="text-align:center;"| [[Tarabulus (okrug)|Tarabulus]] ||align="right"| 1.065,405 || 11 |- | style="text-align:center;"| الجفارة || style="text-align:center;"| [[Al Džfara (okrug)|Al Džfara]] ||align="right"| 453.198 || 12 |- | style="text-align:center;"| الزاوية || style="text-align:center;"| [[Az Zavijah (okrug)|Az Zavijah]] ||align="right"| 290.993 || 13 |- | style="text-align:center;"| النقاط الخمس || style="text-align:center;"| [[An Nukat al Hams (okrug)|An Nukat al Hams]] ||align="right"| 287.662 ||14 |- | style="text-align:center;"|الجبل الغربي || style="text-align:center;"| [[Al Džabal al Garbi (okrug)|Al Džabal al Garbi]] ||align="right"| 304.159 || 15 |- | style="text-align:center;"| نالوت || style="text-align:center;"| [[Nalut (okrug)|Nalut]] ||align="right"| 93.224 || 16 |- | style="text-align:center;"| غات || style="text-align:center;"| [[Gat (okrug)|Gat]] ||align="right"| 23.518 || 21 |- | style="text-align:center;"| الجفرة || style="text-align:center;"| [[Al Džufrah (okrug)|Al Džufrah]] ||align="right"| 52.342 || 17 |- | style="text-align:center;"| وادي الشاطئ || style="text-align:center;"| [[Vadi Al Šati (okrug)|Vadi Al Šati]] ||align="right"| 78.532 || 18 |} Okruzi se dalje djele na Osnovne narodne kongrese (مؤتمر شعبي أساسي‎) koji su najniži nivo teritorijalne podjele. == Geografija == Sa površinom od 1,759.540&nbsp;km<sup>2</sup> Libija je 17. po veličini država na svijetu. Zemlja se obično dijeli na tri historijske regije od kojih Cirenaika čini 51% površine, Fezan 33%, a Tripolitanija 16%. Razlike između ovih regija nisu samo geografske i političke, nego i kulturne i društvene. Cirenaika je arabizirana prije nego Tripolitanija, gdje još postoje berberski domoroci. Fezan je pustinjsko zaleđe u čijim oazama žive većinom pripadnici etničkih manjina. Prije sticanja nezavisnosti Libije, stanovnici su se većino identificirali prema regijama u kojima su živjeli. Godine 1969., revolucionarna vlast promijenila je historijske nazive regija iz Tripolitanije u Zapadnu Libiju, iz Cirenaike u Istočnu Libiju, te iz Fezana u Južnu Libiju. Ubrzo su se stari nazivi počeli ponovno koristiti. == Privreda == Privredom dominira naftni sektor koji ostvaruje gotovo cijelu vrijednost izvoza i četvrtinu [[BDP]]-a, za 2004. procijenjenog na 6.700 [[američki dolar|USD]] po stanovniku (mjereno po PPP-u), među najvišim u [[Afrika|Africi]]. == Stanovništvo == Libija ima oko 6,9 miliona stanovnika, a najveću grupu čine [[Arapi]], te [[Berberi]] i [[Tuarezi]]. == Kultura == [[Datoteka:Sabratha - Museum mit Funden aus der Römerzeit, Mosaik 05.jpg|thumb|300px|desno|Antički rimski mozaik u gradu [[Sabrata]].]] Mnogi [[Libijci]] koji govore [[arapski jezik]] smatraju se dijelom šire [[Arapi|arapske]] zajednice. To je ojačano širenjem [[Panarabizam|panarabizma]] sredinom 20. vijeka i njihovim preuzimanjem vlasti u Libiji, gdje su proglasili arapski jezik kao jedini službeni jezik države. Za vrijeme njihove vladavine bilo je strogo zabranjeno učenje, pa čak i upotreba autohtonog [[Berberski jezik|berberskog jezika]].<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-16289543|title=After Gaddafi, Libya's Amazigh demand recognition|date=23. 12. 2011|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161220232407/http://www.bbc.com/news/world-africa-16289543|archive-date=20. 12. 2016|publisher=BBC News|last1=Lane|first1=Edwin}}</ref> Tu je još i zabrana izučavanja stranih jezika koje su prethodno učili u akademskim institucijama, ostavljajući čitavim generacijama Libijaca ograničenja u njihovom razumijevanju [[Engleski jezik|engleskog jezika]]. Arapski dijalekti na arapskom i berberskom još uvijek zadržavaju italijanske riječi koje su bile u upotrebi prije i za vrijeme [[Italijanska Libija|Italijanske Libije]]. Libijci imaju baštinu u tradicijama od prijašnjih nomadskih govornika arapskog jezika [[Beduini|Beduina]] i sjedilačkih [[Berberi|berberskih]] plemena. Većina Libijaca povezuje se s određenim prezimenom koji potječe iz plemenskih ili osvajačkih mjesta. Oslikavajući "prirodu davanja" (arapski: الاحسان Ihsan, berberski jezici: ⴰⵏⴰⴽⴽⴰⴼ Anakkaf), među libijskim narodom kao i osjećaj gostoprimstva, država Libija bila je među prvih 20 zemalja na svijetu prema indeksu iz 2013. godine.<ref>{{cite web|url=http://www.cafamerica.org/wgi-2013/ |title=CAF America- a global grantmaking organization |access-date=7. 7. 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140715111213/http://www.cafamerica.org/wgi-2013/ |archive-date=15. 7. 2014 }}</ref> Prema podacima CAF-a, svakog mjeseca, gotovo tri četvrtine (72%) svih Libijaca pomoglo je nekome koga nisu poznavali - treći najviši nivo u svih 135 anketiranih zemalja. Dugi niz godina nije bilo javnih pozorišta, a vrlo je malo kina koji prikazuju strane filmove. Tradicija narodne kulture i dalje je sačuvana, gdje narodni ansambli i plesne grupe izvode muziku i plešu na čestim festivalima, kako u Libiji tako i izvan nje.<ref>{{cite web|url=http://www.bangkokcompanies.com/Dance/libya_dance_schools.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20070515193437/http://www.bangkokcompanies.com/Dance/libya_dance_schools.htm|archive-date=15. 5. 2007 |title=Libyan Dance Schools in Libya, Dancewear Suppliers, Dancing Organizations, Libyan National Commission for UNESCO, M. A. Oraieth |publisher=Bangkokcompanies.com |access-date=8. 7. 2012}}</ref> Veliki broj libijskih televizijskih kuća posvećen je političkom preispitivanju, [[islam]]skim temama i kulturnim pojavama. Brojne TV stanice emitiraju raznovrsne programe tradicionalne libijske muzike. [[Tuarezi|Tuareška]] muzika i ples su popularni u [[Gadames]]u i na jugu zemlje. Libijska televizija emitira televizijske programe uglavnom na arapskom jeziku, a povremeno se prikazuju programi na engleskom i francuskom jeziku. Mnogi Libijci često posjećuju domaće plaže kao i libijska [[Arheologija|arheološka]] nalazišta - posebno [[Leptis Magna]], za koje se smatra da je jedno od najbolje sačuvanih [[Rimsko Carstvo|rimskih]] arheoloških nalazišta na svijetu. [247] Najčešći oblik javnog prijevoza između gradova je autobusima, iako mnogi ljudi putuju i automobilima. U Libiji ne postoje željezničke usluge, ali one su planirane za izgradnju u bliskoj budućnosti.<ref>{{Cite web|url=https://www.libyanexpress.com/libya-and-russia-viewing-resumption-of-railway-projects/|title=Libya and Russia viewing resumption of railway projects|date=1. 10. 2018|website=|access-date=1. 11. 2019}}</ref> Glavni grad Libije, [[Tripoli]], ima mnogo muzeja i arhiva, a tu se nalaze i vladina biblioteka, [[Etnografija|etnografski]] muzej, arheološki muzej, nacionalna arhiva, muzej [[Epigrafija|epigrafije]] i islamski muzej. [[Arheološki muzej u Tripoliju]] smješten je u središtu glavnog grada blizu morske obale, a izgrađen je u dogovoru sa [[UNESCO]]-om i jedan je od najpoznatijih muzeja u zemlji.<ref>{{cite web |url=http://unesdoc.unesco.org/images/0008/000857/085703eo.pdf#85688 |title=Museum Architecture: beyond the <> and ... beyond |author=Bouchenaki, Mounir |publisher=UNESCO |access-date=5. 2. 2013 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130502230451/http://unesdoc.unesco.org/images/0008/000857/085703eo.pdf#85688 |archive-date=2. 5. 2013 }}</ref> == Također pogledajte == * [[Al Bayda]] * [[Arapska liga]] * [[Omer Muhtar]] * [[Koalicijska intervencija u Libiji]] * [[Nacionalno prijelazno vijeće (Libija)]] * [[Sulejman al Biruni]] == Bilješke i reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Libya}} {{wikiatlas|Libya}} * {{CIA World Factbook link|ly|Libija}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13754897 Libija] na [[BBC|BBC News]] * [http://news.nationalgeographic.com/news/2010/05/100505-fossil-water-radioactive-science-environment/ Underground "Fossil Water" Running Out] Brian Handwerk, National Geographic, 6. maj 2010. (engl). * [http://members.tripod.com/%7eamerican_almanac/libya.htm Libya turns on the Great Man-Made River], by Marcia Merry, Printed in the Executive Intelligence Review, septembar 1991 (engl). {{Države Afrike}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OPEC}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Libija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1951.]] [[Kategorija:Mediteranske države]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 10qk4ovzorfbv3edzu4hcvx0wpvpswy Pakistan 0 13249 3734197 3692974 2025-07-11T07:07:20Z Panasko 146730 3734197 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime = اسلامی جمہوریۂ پاکستان<br />Islāmī Jumhūrīyah-e-Pākistān | ime_genitiv = Pakistana | zvanično_ime = Islamska Republika Pakistan | zastava = Flag of Pakistan.svg{{!}}border | grb = Coat of arms of Pakistan.svg | mapa = Pakistan in its region (claimed and disputed hatched).svg | službeni_jezik = [[Urdu jezik|Urdu]] i [[Engleski jezik|engleski]] | glavni_grad = [[Islamabad]] | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak predsjednika Pakistana|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Asif Ali Zardari]] (آصف علی زرداری) || vrsta_druge_vlasti = [[Spisak predsjednika vlade Pakistana|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Shehbaz Sharif]] (شہباز شریف) | | po_površini_na_svijetu = 34. | površina = 796.095 | procenat_vode = 3,1 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 5. | stanovnika = 212.742.631 <ref name=census>{{cite web |url=http://www.pbscensus.gov.pk |title=Pakistan Bureau of Statistics - 6th Population and Housing Census |website=www.pbscensus.gov.pk |access-date=16. 10. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171015113737/http://www.pbscensus.gov.pk/ |archive-date=15. 10. 2017 |url-status=dead }}</ref> | gustoća = 234,4 | nezavisnost = [[14. august]] [[1947]]. od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] | valuta = [[Pakistanska rupija]] | vremenska_zona = [[UTC]] +5, ljeti [[UTC]] +6 | himna = "[[Pak sarzamin shad bad]]"(Blagoslovljena budi sveta zemljo){{Center|[[Datoteka:Pakistan anthem - United States Navy Band.ogg]]}} | internetski_nastavak = [[.pk]] | pozivni_broj = +92 | |}} '''Pakistan''' ([[Urdu]]: پاكستان‎ ), zvanično '''Islamska Republika Pakistan''' je [[suverena država]] u [[Južna Azija|Južnoj Aziji]]. Sa 212.742.631 stanovnikom (popis iz 2017) [[Spisak država po stanovništvu|peta je najmnogoljudnija]] država na svijetu. Prostire se na površinu od 796.096 kvadratnih kilometara, što je čini [[Spisak država po površini|33. najvećom državom]] na svijetu. Pakistan se prostire 1.046 kilometara duž obala [[Arapsko more|Arapskog mora]] i [[Omanski zaliv|Omanskog zaliva]] na jugu. Graniči sa [[Indija|Indijom]] na istoku, [[Afganistan]]om na zapadu, [[Iran]]om na jugozapadu, te sa [[Kina|Kinom]] na jugozapadu i krajnjem sjeveroistoku. Područje koje danas zauzima država Pakistan je bilo dom velikog broja drevnih naroda i kultura, uključujući [[Mehrgarh]] u [[neolit]]u i [[bronzano doba|bronzanom dobu]], te kasnije Hindusa, Indo-grka, Muslimana, Mongola i Sika. Područjem je vladao veliki broj carstava i dinastija, kao što su: Indijsko Mauryan carstvo, Perzijsko, Durrani i Siki carstvo. Kao rezultat borbe za nezavisnost Pakistanskog pokreta na čelu sa [[Muhammad Ali Jinnah|Muhammadom Ali Jinnahom]], Pakistan je 1947. postao samostalna država. Godine 1956, Pakistan je proglašen prvom islamskom republikom na svijetu. Građanski rat 1971. rezultirao je secesiju istočnog dijela Pakistana, danas poznatog kao nezavisna država [[Bangladeš]]. ==Historija== Na ovom području su oko 2600. p. n. e. nastale prve visoke kulture, propale devetsto godina kasnije. Noviju pakistansku historiju su obilježili kolonijalno razdoblje (do 1906. u sklopu Britanske Indije) te tri rata s [[Indija|Indijom]] (1947, 1965. i 1971). ==Geografija== [[Datoteka:Paktopo de.jpg|mini|desno|250px|Topografska karta Pakistana]] [[Datoteka:K2 8611.jpg|mini|desno|250px|Vrh [[K2]] (8611 m), najviša tačka Pakistana]] Pakistan se nalazi u južnom dijelu [[Azija|Azije]]. Prostire se između 24. i 37. sjeverne geografske širine, te između 61. i 77. istočne geografske dužine na površini od 796.095&nbsp;km<sup>2</sup> čime je deveta po veličini država u [[Azija|Aziji]]. Podijeljen u tri velike geografske cjeline: pojas visokih planina na sjeveru, visoravan Balokistan i ravnica oko rijeke [[Ind]] koja formira dvije subregije - [[Pandžab]] i [[Sindh]]. ===Reljef=== Sjeverni pojas visokih planina u Pakistanu čine planine [[Hindukuš]], [[Karakoram]] i dijelovi planinskog lanca [[Himalaji|Himalaja]]. Ove planine ujedno predstavljaju i prirodne granice Pakistana na sjeveru, jer se Himalaje prostiru u pravcu sjeveroistoka i razdvajaju teritoriju Pakistana i [[Kina|Kine]], dok se planina Hindukuš prostire prema sjeverozapadu od planine Karakorum, prodire duboko u teritoriju [[Afganistan]]a i prirodno formira nekoliko prolaza između dvije zemlje. U ovom planinskom području ima preko 35 planinskih vrhova koji su viši od 7.000 metara. Od 50 najviših svjetskih planinskih vrhova, njih 40 se nalazi u Pakistanu. Najviši od njih je vrh [[K2]], od kojeg je viši jedino [[Mount Everest]]. Ako se izuzmu Sjeverni i Južni pol, planinska oblast Pakistana je i područje sa najvećim brojem [[lednik]]a. Visoravan [[Balokistan]] se nalazi na istočnom dijelu Iranskog platoa i preko nje prelaze putevi koji spajaju Jugozapadnu, Centralnu i Južnu Aziju. Ova oblast je uglavnom pustinjska i u njoj dominira pustinja [[Kharan (pustinja)|Kharan]]. Sa druge strane, oblast je bogata prirodnim resursima: naftom, gasom, [[bakar|bakrom]] i [[zlato]]m. Oblast oko rijeke Ind je plodno ravničarsko zemljište koje se koristi za poljoprivredu. Sve veće rijeke u zemlji se ulivaju u rijeku Ind, koja protiče cijelim Pakistanom. Za vrijeme britanske kolonijalne vlasti u Pakistanu izgrađene su dvije brane na rijeci Ind i irigacioni sistem, jedan od najvećih takvih sistema na svijetu. Danas ove brane imaju značajnu ulogu u sprječavanju poplava, a irigacioni sistem obezbjeđuje navodnjavanje poljoprivrednim kulturama. ===Klima=== Klima Pakistana je umjerena, a u nekim dijelovima zemlje varira od tropske do umjerene. Iako se Pakistan nalazi u regiji [[monsun]]a, klima je pretežno suha sa malo padavina. Zime su obično hladne i suhe, a traju od decembra do februara. Proljeća su topla i suha, te traju od marta do maja nakon čega počinje ljetno monsunsko razdoblje koje traje do septembra. Drugo monsunsko razdoblje traje od oktobra do novembra. Značajnije padavine (preko 1.000&nbsp;mm godišnje) se događaju u sjevernom Pandžabu. [[Lahore]] godišnje prima oko 500&nbsp;mm, dok u južnom Pandžabu i Sindhu je taj prosjek manji od 200&nbsp;mm. Izuzetno sušno područje je [[Beludžistan]], gdje u zapadnim područjima godišnje padne manje od 100&nbsp;mm padavina. Najveći broj padavina ovdje padne zimi. Najviša zabilježena temperatura u Pakistanu je izmjerena u [[Multan]]u u junu 1993, kad je temperatura narasla do 54&nbsp;°C. ==Politika== [[Datoteka:Nawabzada Liaquat Ali Khan President Truman.jpg|mini|lijevo|250px|[[Liaquat Ali Khan]], prvi premijer Pakistana]] Prema Ustavu, Pakistan je unitarna, nezavisna i nedjeljiva republika. Ustav države definira Pakistan kao islamsku republiku. Od 1973. do danas, osnovni tekst Ustava nije značajno mijenjan, ali je do sada usvojeno devetnaest amandmana, kojima se dodatno uređuje političko-pravni sistem zemlje. Oblik vladavine u Pakistanu je parlamentarni sistem u kojem postoji snažna povezanost između Vlade i Parlamenta, dok predsjednik predstavlja dio izvršne vlasti, ali s ograničenim ovlaštenjima. U Pakistanu postoje tri grane vlasti: izvršnu granu vlasti čine predsjednik države i Vlada na čelu sa predsjednikom Vlade, zakonodavnu vlast vrši dvodomi Parlament, dok treću granu vlasti čini nezavisno sudstvo. [[Izvršna vlast]] u Pakistanu je podijeljena između predsjednika i Vlade. Predsjednik se smatra šefom države, on predstavlja jedinstvo države i bira se na svakih 5 godina od strane izbornog tijela koje je sastavljeno od članova dvodomnog parlamenta i članova pokrajinskih skupština. S obzirom na to da je islam proglašen državnom religijom Pakistana, predsjednik mora biti musliman i imati najmanje 45 godina. Predsjednik Pakistana nema široka ovlaštenja, on predlaže predsjednika Vlade u dogovoru sa parlamentarnom većinom. Na prijedlog predsjednika Vlade, ili na osnovu svoje procjene „''da Vlada ne može da nastavi dalji rad u skladu sa Ustavom''", on može da raspusti Parlament i raspiše parlamentarne izbore. U svim ostalim slučajevima, predsjednik postupa prema savjetima predsjednika Vlade. Trenutni predsjednik je [[Mamnoon Hussain]]. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] ima parlament (''medžlis''). On se sastoji od dva doma, nacionalne skupštine (gornji dom) i senata (donji dom). Nacionalna skupština sastoji se od 342 zastupnika, od kojih se 272 bira direktno na izborima na petogodišnji mandat. ===Administrativna podjela=== {{Glavni|Administrativna podjela Pakistana}} Pakistan je [[federacija]] od 7 administrativnih jedinica različito ranga pri čemu je 4 pokrajina, dvije autonomne teritorije i teritorije glavnog grada Islamabada. Pakistan vrši faktičku vlast nad dijelom sporne regije Kašmir, za koji vodi spor s [[Indija|Indijom]]. Ova regija je organizirana u dva posebna politička entiteta: Azad [[Kašmir]] i Sjeverna područja. Pokrajine se dalje dijele na distrikte. {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Beludžistan]] # [[Hajber-Pahtunva]] # [[Pandžab]] # [[Sindh]] || <ol start="5"> <li>[[Teritorija glavnog grada Islamabada|Islamabad]] <li>[[Gilgit-Baltistan]] <li>[[Azad Kašmir]] ||[[Datoteka:Sub Pakistan.png|200px|right|Numbered map of Governorates of Iraq]] |} == Privreda == [[Datoteka:2005Pakistani exports.PNG|mini|desno|300px|Izvoz u 2005.]] Pakistan je u brzorastućem razvoju<ref name="gulfmedia">{{cite web|author=Faryal Leghari|url=http://www.grc.ae/?frm_module=contents&frm_action=detail_book&sec=Contents&override=Articles%20%3E%20GCC%20Investments%20in%20Pakistan%20and%20Future%20Trends&book_id=25458&op_lang=en|title=GCC investicije u Pakistanu i budući trendovi|publisher=Gulf Research Center|date=3. januar 2007|access-date=12. februar 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20120111131042/http://www.grc.ae/?frm_module=contents&frm_action=detail_book&sec=Contents&override=Articles%20%3E%20GCC%20Investments%20in%20Pakistan%20and%20Future%20Trends&book_id=25458&op_lang=en|archive-date=11. 1. 2012|url-status=dead}}</ref><ref name="mcb">{{cite web|url=http://www.mcb.com.pk/quick_links/pdf/Quid%20Pro%20Quo%2045%20Tales%20of%20Success.pdf|title=Quid Pro Quo 45&nbsp;– Tales of Success|publisher=Muslim Commercial Bank of Pakistan|format=PDF|year=2007|page=2|access-date=12. 2. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080216025016/http://www.mcb.com.pk/quick_links/pdf/Quid%20Pro%20Quo%2045%20Tales%20of%20Success.pdf|archive-date=16. 2. 2008|url-status=dead}}</ref><ref name="bbcbusiness">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5007680.stm|title=Pakistan steels itself for sell-offs|publisher=BBC News |date=1. juni 2006|access-date=12. februar 2008|author=Malcolm Borthwick}}</ref> i jedna od '[[Sljedećih jedanaest]]' zemalja, zajedno sa zemljama [[BRICS|BRICSa]], koje imaju potencijal da postanu najveće svjetske ekonomije u [[21. vijek|21. stoljeću]].<ref>{{cite news|author=Tavia Grant|title=On 10th birthday, BRICs poised for more growth|url=http://www.theglobeandmail.com/report-on-business/economy/economy-lab/daily-mix/on-10th-birthday-brics-poised-for-more-growth/article2264208/|access-date=4. januar 2012|newspaper=The Globe and Mail|date=8. decembar 2011}}</ref> Pakistan ima razvijenu [[poljoprivreda|poljoprivredu]]. Glavna poljoprivredna područja su u [[Pendžab|Pandžab]]u duž rijeke [[Ind]] i u Pešavarskoj kotlini. S obzirom na klimatske prilike, poljoprivreda zavisi od natapanja koje ima dugu tradiciju, a intenziviranje proizvodnje nije moguće zbog već raširene salinizacije tla. Usprkos reformama, još uvijek su nepovoljne vlasničke strukture. Glavne poljoprivredne kulture, po kojima je Pakistan veliki proizvođač u svjetskim razmjerima, jesu [[pšenica]], [[riža]], [[pamuk]] i [[šećerna trska]]. Još se proizvode konoplja, [[Duhan (proizvod)|duhan]], mahunarke, slanutak, uljarice, [[krompir]] i drugo povrće, te [[voće]]. Stočarstvo je manje značajno, bivoli se uzgajaju i za rad, a u brdovitim područjima najviše se uzgajaju ovce i koze. Stočarstvo je izvor sirovina za tekstilnu i kožarsku indudstriju. Iako raspolaže raznolikim rudama, one su uglavnom slabije kvalitete i iskorištavanje je skromno. Najdužu tradiciju ima iskorištavanje [[ugalj|uglja]]. Od ostalih prirodnih izvora iskorištavaju se [[cement]], [[barit]], [[antimon]], [[gips]], [[kamena so]], željezna i bakrena ruda. Otkrivena su skromna nalazišta [[Nafta|nafte]], a najvažnije bogatstvo je [[Plin|gas]], koji uglavnom zadovoljava domaće potrebe. Hidroelektrane daju oko trećinu proizvodnje elektične energije, ostalo se većinom dobija u termoelektranama. Industrija je slabo razvijena, iako posljednjih godina brzo napreduje. Izvoz još zaostaje za uvozom. Dvije trećine vrijednosti izvoza daju [[tekstil]]ni proizvodi ([[Pamuk|pamučne]] tkanine, vunena roba, posteljina, odjeća), a izvoze se poljoprivredni proizvodi (riža), sportska oprema (lopte, oprema za jahanje), kožarski proizvodi i dr. Uvoze se [[nafta]] i derivati, mašine, različita industrijska oprema, roba široke potrošnje, prehrambeni proizvodi. Najvažnji su partneri [[Sjedinjene Američke Države|SAD]], [[Saudijska Arabija]], [[Kina]], [[Njemačka]] i [[Malezija]]. Slabo razvijena saobraćajna infrastruktura jedan je od otežavajućih faktora razvoja privrede.<ref>{{Cite web |url=http://proleksis.lzmk.hr/40306/ |title=Arhivirana kopija |access-date=20. 9. 2014 |archive-date=26. 11. 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201126131727/https://proleksis.lzmk.hr/40306/ |url-status=dead }}</ref> ==Stanovništvo== [[Datoteka:Pakistan population density.png|mini|lijevo|200px|Demografija Pakistana]] Stanovnici Pakistana pripadaju indoevropskoj grupi. Prema procjenama iz jula 2012, ukupan broj stanovnika Pakistana iznosi oko 190 miliona. Pakistan je država sa velikim procentom mladog stanovništva, jer čak 35% stanovništva pripada populaciji mlađoj od 14 godina. Etnički sastav stanovništva Pakistana je veoma raznovrstan. Najbrojniji su [[Pandžabi]] 55%, [[Paštuni]] 11%, [[Saraiki]] 11% i [[Urdi]] 8%. Pandžabi žive u regionu Punjab na istoku Pakistana. Paštuni čine naseljavaju oblast zapadno od rijeke [[Ind]], ali također naseljavaju i veće pakistanske gradove između ostalog i [[Karachi]], a pripadnici etničke grupe [[Sindi]] žive u pokrajini Sindh na jugoistoku Pakistana. Pripadnici drugih etničkih grupa čine 6% od ukupnog broja stanovnika u Paksitanu, i oni uglavnom naseljavaju sjever zemlje. Gustoća naseljenosti varira, ali je uočljivo da je stanovništvo većinskim dijelom smješteno u istočnom dijelu zemlje, te tako u pokrajinama Pandžab i Sind živi čak 78 % od ukupnog broja stanovnika. ===Religija=== [[Datoteka:Faisalmoschee.jpg|mini|desno|250px|Džamija Fasail, izgrađena 1986.]] Prema odredbama pakistanskog Ustava [[islam]] je proglašen za državnu religiju i svi zakoni u Pakistanu moraju biti u skladu sa propisima i vjerovanjima islama. Od ukupnog broja stanovnika Pakistana, 95% čine pripadnici islamske vjeroispovijesti, od kojih su 75% [[Sunitski islam|suniti]], a 25 % [[Šiizam|šiiti]]. Ostalih 5% nemuslimanskog stanovništva čine [[Kršćanstvo|kršćani]], [[Hinduizam|hindusi]], [[ahmadi]] i [[Sikizam|siki]]. Pripadnici ahmadi zajednice (ahmadi su muslimanska vjerska grupa osnovana 1889. Pakistanski muslimani je smatraju [[Heretici|heretičkom]] grupom, jer ahmadi propovjedaju da su postojali poslanici i poslije [[Muhammed|Muhammeda]]) su članovi Islamskog reformističkog pokreta, frakcije unutar islama, ali im je prema Krivičnom zakonu Pakistana zabranjeno da se izjašnjavaju kao muslimani, kao i da ispovjedaju islam. ===Jezik=== Zvanični jezici su [[urdu]] i [[Engleski jezik|engleski]]. Urdu kao prvi jezik, zajedno sa engleskim govori 8% od ukupnog broja stanovništva. Urdu je, osim toga što je zvanični jezik, i jezik štampanih medija. Urdu jezik je u širokoj upotrebi u regiji Punjab, na jugoistoku Pakistana, i njime kao primarnim jezikom govore pripadnici etničke grupe [[Mohadžir]], koji se takođe nazivaju i ljudi koji govore urdu jezikom. Iako samo 8% pakistanskog stanovništva govori jezikom urdu kao svojim primarnim jezikom, on je 1947. proglašen za nacionalni jezik sa ciljem promoviranja nacionalnog jedinstva. Naime, urdu jezik se piše modificiranim perzijsko-arapskim pismom, njegova osnova je [[Hindski jezik|hindu]] jezik, a obogaćen je riječima iz [[Arapski jezik|arapskog]], [[Turski jezik|turskog]], [[Perzijski jezik|perzijskog]] i [[Engleski jezik|engleskog]] jezika. [[Engleski jezik]] se u Pakistanu smatra jezikom pakistanske elite i Vladinih institucija. Od ostalih jezika koji se govore u Pakistanu, najrasprostranjeniji je pandžabi jezik, koji upotrebljava oko 48% ljudi, većinom u regiji Punjab na istoku Pakistana. Jezikom sindi govori 12% stanovništva Pakistana, većinom u oblasti FATA (koja se nalazi na zapadu zemlje) i oblasti Khyber Pakhtunkhwa koja se nalazi na sjeverozapadu zemlje. Jezikom [[sariaki jezik|siraiki]] govori oko 10 % pakistanskog stanovništva, dok [[paštu jezik|paštu]] jezik govori 8% stanovništva. ==Kultura== [[Datoteka:Bedouin man with Fez.jpg|left|thumb|200px|Fes]] Demografska slika Pakistana je odraz viševjekovnog miješanja kultura, religija i etničkih grupa. Kuhinja, [[arhitektura]], odjeća i [[literatura]] je rezultat velikog utjecaja muslimanskih vladara koji su ili vladali Pakistanom ili bili u prolazu. Dubok trag u kulturi Pakistana su ostavili [[Moguli]] i [[Afgani]], koji su između ostalog donijeli novi materijal za pravljenje odjeće i novu modu odijevanja, koje se može danas vidjeti u nacionalnoj nošnji Pakistana. Nacionalna nošnja se sastoji od širokih pantalona (svijetlih i raznolikih boja za žene i jednobojnih za muškarce) koje se zovu šalvare (na [[Urdu]]'''شلوار قمیض'''). Gornji dio nošnje se sastoji od dugačke majice ili tunike koja se zove šervan (na Urdu '''شیروانی'''). Muškarac pored šalvara i šervana nosi i pravougaonu kapu na glavi (bijele, crvene ili zelene), koja se zove [[fes]]. ===Muzika=== Muzika Pakistana varira od regije do regije. Narodna muzika sa tradicionalnim prizvukom se naziva kavali ('''قوٌالی,'''). Usmena poezija se naziva [[Gazel|gazal]] ('''غزل‎''') i arapskog je porijekla. U modernoj muzici često dolazi do spajanja elemenata narodne muzike sa elementima zapadne muzike. Poznati pakistanski izvođači narodne muzike su [[Nusrat Fateh Ali Kan]], [[Mehdi Hasan]], [[Gulan Ali]], [[Farida Kanum]], [[Tahira Sid]] i [[Ikbal Bano]]. Po dolasku afganskih izbjeglica, pašto i perzijska narodna muzika je postala popularna u zapadnim provincijama. ===Književnost=== U kulturnom, jezičnom i književnom pogledu današnji Pakistan dijeli zajedničko naslijeđe sa širim prostorom Indijskog potkontinenta, posebno s [[Indija|Indijom]]. Od novoindoarijskih jezika u njemu se, osim službenog [[urdu]] jezika, govore još [[bengalski]], [[pandžapski]], [[lahndski]], [[belučki]] i [[paštu jezik]]. Znatna književnost nastajala je na urdu jeziku, koja je također dio zajedničkoga naslijeđa, a i dio savremene indijske književnosti. Nakon propasti britanske Indije i podjele zemlje na [[Indija|Indiju]] i Pakistan, kada su u augustu 1947. milioni muslimana iz Indije bježali u Pakistan, a milioni hindusa s prostora novonastalog Pakistana u Indiju, dogodila se humanitarna katastrofa velikih razmjera, koja je svojom tragičnošću zaokupila pisce. Podjela i njom izazvana stradanja su glavna tema cjelokupne [[Književnost|književnosti]] u prvim decenijama nakon sticanja nezavisnosti. Najpoznatiji pakistanski pisci su: [[Saadat Hassan Manto]], [[Qurratulain Hyder]], [[Faiz Ahmad Faiz]], [[Aziz Ahmad]], [[Muhammad Hasan ’Askari]], [[Nasir Kazmi]] i [[Intizar Husain]]. Velik broj pakistanskih pisaca piše i na engleskom jeziku te živi u zemljama [[Perzijski zaliv|Perzijskoga zaliva]] ili na Zapadu.<ref>http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=46154</ref> ===Mediji=== Do 1990, državna televizija PTV je dominirala medijskim prostorom, ali nakon privatizacije, pojavile su se mnoge privatne TV stanice ([http://www.geo.tv GeoTV], [https://web.archive.org/web/20090204064625/http://indus.tv/ Indus TV], [http://www.hum.tv Xum], [http://ptv.com.pk/webptv/index.asp Državna Televizija Pakistana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161007104358/http://ptv.com.pk/webptv/index.asp |date=7. 10. 2016 }}). Mnoge američke, evropske i azijske TV stanice su dostupne većini stanovništva Pakistana putem kablovske pretplate ili satelita. Postoji i mala filmska industrija u [[Lahore|Lahoru]] i Pešavaru (lokalno se zove Lolivud i Polivud). Iako su filmovi iz Bolivuda zabranjeni, indijske filmske zvijezde su veoma popularne. Najvećim dijelom, stanovništvo Pakistana su poliglote, znajući najmanje dva jezika. Porodica i tradicionalne vrijednosti se visoko kotiraju. U posljednjih nekoliko godina došlo je do stvaranja srednje klase u gradovima kao što su [[Karači]], [[Lahore|Lahor]], Hajderabad, [[Fajsalabad]] i [[Pešavar]]. Ti gradovi se kreću više ka slobodnoj [[Ekonomija|ekonomiji]] i liberalizmu <ref name="secular_middle">Beinart, Peter. "Understate". <u>The New Republic Online</u>. 1. juli 2002.</ref> , dok je sjever zemlje veoma konzervativan. Globalizacija i zapadna kultura je imala ogroman utjecaj na Pakistan. Prema Kernijevom/FP indeksu globalizacije, Pakistan je na 46. mjestu<ref name="globalization">{{Cite web |url=http://www.foreignpolicy.com/issue_marapr_2004/countrydetail.php?country=Pakistan |title=Kearney Foreign Policy Globalization Index |access-date=16. 7. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090405221818/http://www.foreignpolicy.com/issue_marapr_2004/countrydetail.php?country=Pakistan |archive-date=5. 4. 2009 |url-status=dead }}</ref>. Oko četiri miliona Pakistanaca živi van zemlje <ref name="expats">http://www.pakistaneconomist.com/database1/cover/c2000-50.asp {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071011083701/http://pakistaneconomist.com/database1/cover/c2000-50.asp |date=11. 10. 2007 }} Pristupljeno URL-u 17. mart 2006</ref> (pola miliona u SAD-u<ref name="expats_us">Ahmed, Fasih. "U.S. Rules Give Pakistan a Windfall". Wall Street Journal. New York, New York. 22. oktobar 2003. str. A18.</ref>, oko milion u [[Saudijska Arabija|Saudijskoj Arabiji]]<ref name="expats_saudi">Hussain, Shaiq. [http://www.nation.com.pk/daily/june-2005/25/index11.php Musharraf to focus on Palestine in Saudia visit from today] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080323111854/http://www.nation.com.pk/daily/june-2005/25/index11.php |date=23. 3. 2008 }}. <u>The Nation</u>. 25. juni 2005. Pristupljeno URL-u 17. mart 2006</ref> , i oko milion u [[Velika Britanija|Velikoj Britaniji]].<ref name="expats_uk">Howells, Kim. [http://www.gnn.gov.uk/Content/Detail.asp?ReleaseID=225131&NewsAreaID=2 Kim Howells arrives in Pakistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080314114911/http://www.gnn.gov.uk/Content/Detail.asp?ReleaseID=225131&NewsAreaID=2 |date=14. 3. 2008 }}. <u>Foreign and Commonwealth Office (National)</u>. 6. septembar 2006. Pristupljeno URL-u 22. oktobar 2006</ref>. ===Gastronomija=== [[Datoteka:Kebab.jpg|200px|thumb|Šiš kebab]] Kuhinja Pakistana je slična kuhinji sjeverne Indije. Geografska lokacija Pakistana također određuje kuhinju koja varira od regije do regije. Naprimjer, kuhinja zapadnog dijela zemlje ima elemente kuhinje [[Bliski istok|Bliskog Istoka]], dok istočni dio zemlje ima elemente kuhinje [[Daleki Istok|Dalekog istoka]]. Stanovništvo na sjevernom dijelu zemlje ne jede začinjenu hranu, ali jedu puno domaćeg [[hljeb]]a. Nakon svakog obroka, slijedi šolja [[Čaj|čaja]]. Kako je Pakistan pretežno muslimanska zemlja, svinjetina i svinjski proizvodi se ne konzumiraju. Najpopularnija jela se sastoje od piletine i janjetine sa roštilja. Na istoku zemlje riža je osnovni sastojak svakog ručka. Veoma popularan obrok je piletina, kuhana u sosu sa isjeckanim povrćem. Sos se kuha dok ne proključa i ne postane gust. Komadići [[Piletina|piletine]] prethodno potope u [[jogurt]], a zatim kuhaju zajedno sa sosom. [[Riža]] se služi odvojeno. Ovakav obrok se zove na engleskom ''Chicken Tikka Jalfrezi''. == Sport == Nacionalni sport Pakistana je [[hokej na travi]], u kojim su Pakistanci osvojili tri zlatne olimpijske medalje: 1960, 1968. i 1984.<ref name="Mallon">{{cite book|title=Historical Dictionary of the Olympic Movement|url=https://archive.org/details/historicaldictio0000mall_o6v2|publisher=Scarecrow|year=2011|edition=4. izd.|pages=str. 291|author=Bill Mallon, Jeroen Heijmans}} {{ISBN|978-0-8108-7249-3}}</ref> Pakistan je također osvojio i četiri titule svjetskih prvenstava u [[Hokej na travi|hokeju na travi]]: 1971, 1978, 1982. i 1994.<ref name="Suburaj: Hockey World Champion">{{cite book|url=http://books.google.com/?id=Z0mjae1kdYUC&pg=PA771&dq=Hockey+World+Cup+Pakistan#v=onepage&q=Hockey%20World%20Cup%20Pakistan&f=false|title=Basic Facts of General Knowledge|date=30. august 2004|publisher=Sura College of Competition|pages=str. 771|author=V.V.K.Subburaj|access-date=22. april 2012}} {{ISBN|978-81-7254-234-4}}</ref> Međutim, [[kriket]] je ubjedljivo najpopularniji sport širom zemlje.<ref>{{cite news|url=http://www.huffingtonpost.com/saad-khan/the-death-of-sports-in-pa_b_498758.html|title=The Death of Sports in Pakistan|author=Saad Khan|date=15. mart 2010|publisher=The Huffington Post|access-date=8. juli 2010}}</ref> Nacionalna reprezentacija Pakistana osvojila je i Svjetsko prvenstvo u kriketu 1992, dok su 1999. bili viceprvaci. Dva puta Pakistan je bio i domaćin svjetskog prvenstva u kriketu: 1987. i 1996. Nakon što su na prvom ICC World Twenty20 turniru u kriketu 2007. u [[Južnoafrička Republika|Južnoafričkoj Republici]] bili viceprvaci, te dvije godine kasnije u [[Engleska|Engleskoj]] i osvojili to takmičenje, kasnije je pakistanski kriket doživio pad, jer je nekoliko timova odbilo doći u Pakistan iz straha od terorizma. Od marta 2009. nijedan tim nije gostovao u Pakistanu, od kako je [[kriket]] tim [[Šri Lanka|Šri Lanke]] napadnut od strane militanata.<ref>{{cite news|title=Pakistan cricket future in doubt|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/low/cricket/7921384.stm|publisher=BBC|date=4. mart 2009|access-date=1. januar 2012}}</ref> == Također pogledati == * [[Burusho]] ==Reference== {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == * [https://web.archive.org/web/20140920111210/http://www.pakistan.gov.pk/gop/index.php?q=aHR0cDovLzE5Mi4xNjguNzAuMTM2L2dvcC8%3D Vlada Pakistana] * [http://www.presidentofpakistan.gov.pk/ Ured Predsjednika] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080705114608/http://www.presidentofpakistan.gov.pk/PresidentialSpeeches.aspx |date=5. 7. 2008 }} {{Administrativna podjela Pakistana}} {{Commonwealth}} {{Države Azije}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Južna Azija]] [[Kategorija:Pakistan]] [[Kategorija:Islamske republike]] hzt2hivbady57fhb2mhgvg8lt9me135 3734277 3734197 2025-07-11T09:45:24Z Panasko 146730 3734277 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime = اسلامی جمہوریۂ پاکستان<br />Islāmī Jumhūrīyah-e-Pākistān | ime_genitiv = Pakistana | zvanično_ime = Islamska Republika Pakistan | zastava = Flag of Pakistan.svg{{!}}border | grb = Coat of arms of Pakistan.svg | mapa = Pakistan in its region (claimed and disputed hatched).svg | službeni_jezik = [[Urdu jezik|Urdu]] i [[Engleski jezik|engleski]] | glavni_grad = [[Islamabad]] | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak predsjednika Pakistana|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Asif Ali Zardari]] (آصف علی زرداری) || vrsta_druge_vlasti = [[Spisak predsjednika vlade Pakistana|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Shehbaz Sharif]] (شہباز شریف) | | po_površini_na_svijetu = 34. | površina = 796.095 | procenat_vode = 3,1 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 5. | stanovnika = 212.742.631 <ref name=census>{{cite web |url=http://www.pbscensus.gov.pk |title=Pakistan Bureau of Statistics - 6th Population and Housing Census |website=www.pbscensus.gov.pk |access-date=16. 10. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171015113737/http://www.pbscensus.gov.pk/ |archive-date=15. 10. 2017 |url-status=dead }}</ref> | gustoća = 234,4 | nezavisnost = [[14. august]] [[1947]]. od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] | valuta = [[Pakistanska rupija]] | vremenska_zona = [[UTC]] +5, ljeti [[UTC]] +6 | himna = "[[Pak sarzamin shad bad]]"(Blagoslovljena budi sveta zemljo){{Center|[[Datoteka:Pakistan anthem - United States Navy Band.ogg]]}} | internetski_nastavak = [[.pk]] | pozivni_broj = +92 | |}} '''Pakistan''' ([[Urdu]]: پاكستان‎ ), zvanično '''Islamska Republika Pakistan''' je [[suverena država]] u [[Južna Azija|Južnoj Aziji]]. Sa 212.742.631 stanovnikom (popis iz 2017) [[Spisak država po stanovništvu|peta je najmnogoljudnija]] država na svijetu. Prostire se na površinu od 796.096 kvadratnih kilometara, što je čini [[Spisak država po površini|33. najvećom državom]] na svijetu. Pakistan se prostire 1.046 kilometara duž obala [[Arapsko more|Arapskog mora]] i [[Omanski zaliv|Omanskog zaliva]] na jugu. Graniči sa [[Indija|Indijom]] na istoku, [[Afganistan]]om na zapadu, [[Iran]]om na jugozapadu, te sa [[Kina|Kinom]] na jugozapadu i krajnjem sjeveroistoku. Područje koje danas zauzima država Pakistan je bilo dom velikog broja drevnih naroda i kultura, uključujući [[Mehrgarh]] u [[neolit]]u i [[bronzano doba|bronzanom dobu]], te kasnije Hindusa, Indo-grka, Muslimana, Mongola i Sika. Područjem je vladao veliki broj carstava i dinastija, kao što su: Indijsko Mauryan carstvo, Perzijsko, Durrani i Siki carstvo. Kao rezultat borbe za nezavisnost Pakistanskog pokreta na čelu sa [[Muhammad Ali Jinnah|Muhammadom Ali Jinnahom]], Pakistan je 1947. postao samostalna država. Godine 1956, Pakistan je proglašen prvom islamskom republikom na svijetu. Građanski rat 1971. rezultirao je secesiju istočnog dijela Pakistana, danas poznatog kao nezavisna država [[Bangladeš]]. ==Historija== Na ovom području su oko 2600. p. n. e. nastale prve visoke kulture, propale devetsto godina kasnije. Noviju pakistansku historiju su obilježili kolonijalno razdoblje (do 1906. u sklopu Britanske Indije) te tri rata s [[Indija|Indijom]] (1947, 1965. i 1971). ==Geografija== [[Datoteka:Paktopo de.jpg|mini|desno|250px|Topografska karta Pakistana]] [[Datoteka:K2 8611.jpg|mini|desno|250px|Vrh [[K2]] (8611 m), najviša tačka Pakistana]] Pakistan se nalazi u južnom dijelu [[Azija|Azije]]. Prostire se između 24. i 37. sjeverne geografske širine, te između 61. i 77. istočne geografske dužine na površini od 796.095&nbsp;km<sup>2</sup> čime je deveta po veličini država u [[Azija|Aziji]]. Podijeljen u tri velike geografske cjeline: pojas visokih planina na sjeveru, visoravan Balokistan i ravnica oko rijeke [[Ind]] koja formira dvije subregije - [[Pandžab]] i [[Sindh]]. ===Reljef=== Sjeverni pojas visokih planina u Pakistanu čine planine [[Hindukuš]], [[Karakoram]] i dijelovi planinskog lanca [[Himalaji|Himalaja]]. Ove planine ujedno predstavljaju i prirodne granice Pakistana na sjeveru, jer se Himalaje prostiru u pravcu sjeveroistoka i razdvajaju teritoriju Pakistana i [[Kina|Kine]], dok se planina Hindukuš prostire prema sjeverozapadu od planine Karakorum, prodire duboko u teritoriju [[Afganistan]]a i prirodno formira nekoliko prolaza između dvije zemlje. U ovom planinskom području ima preko 35 planinskih vrhova koji su viši od 7.000 metara. Od 50 najviših svjetskih planinskih vrhova, njih 40 se nalazi u Pakistanu. Najviši od njih je vrh [[K2]], od kojeg je viši jedino [[Mount Everest]]. Ako se izuzmu Sjeverni i Južni pol, planinska oblast Pakistana je i područje sa najvećim brojem [[lednik]]a. Visoravan [[Balokistan]] se nalazi na istočnom dijelu Iranskog platoa i preko nje prelaze putevi koji spajaju Jugozapadnu, Centralnu i Južnu Aziju. Ova oblast je uglavnom pustinjska i u njoj dominira pustinja [[Kharan (pustinja)|Kharan]]. Sa druge strane, oblast je bogata prirodnim resursima: naftom, gasom, [[bakar|bakrom]] i [[zlato]]m. Oblast oko rijeke Ind je plodno ravničarsko zemljište koje se koristi za poljoprivredu. Sve veće rijeke u zemlji se ulivaju u rijeku Ind, koja protiče cijelim Pakistanom. Za vrijeme britanske kolonijalne vlasti u Pakistanu izgrađene su dvije brane na rijeci Ind i irigacioni sistem, jedan od najvećih takvih sistema na svijetu. Danas ove brane imaju značajnu ulogu u sprječavanju poplava, a irigacioni sistem obezbjeđuje navodnjavanje poljoprivrednim kulturama. ===Klima=== Klima Pakistana je umjerena, a u nekim dijelovima zemlje varira od tropske do umjerene. Iako se Pakistan nalazi u regiji [[monsun]]a, klima je pretežno suha sa malo padavina. Zime su obično hladne i suhe, a traju od decembra do februara. Proljeća su topla i suha, te traju od marta do maja nakon čega počinje ljetno monsunsko razdoblje koje traje do septembra. Drugo monsunsko razdoblje traje od oktobra do novembra. Značajnije padavine (preko 1.000&nbsp;mm godišnje) se događaju u sjevernom Pandžabu. [[Lahore]] godišnje prima oko 500&nbsp;mm, dok u južnom Pandžabu i Sindhu je taj prosjek manji od 200&nbsp;mm. Izuzetno sušno područje je [[Beludžistan]], gdje u zapadnim područjima godišnje padne manje od 100&nbsp;mm padavina. Najveći broj padavina ovdje padne zimi. Najviša zabilježena temperatura u Pakistanu je izmjerena u [[Multan]]u u junu 1993, kad je temperatura narasla do 54&nbsp;°C. ==Politika== [[Datoteka:Nawabzada Liaquat Ali Khan President Truman.jpg|mini|lijevo|250px|[[Liaquat Ali Khan]], prvi premijer Pakistana]] Prema Ustavu, Pakistan je unitarna, nezavisna i nedjeljiva republika. Ustav države definira Pakistan kao islamsku republiku. Od 1973. do danas, osnovni tekst Ustava nije značajno mijenjan, ali je do sada usvojeno devetnaest amandmana, kojima se dodatno uređuje političko-pravni sistem zemlje. Oblik vladavine u Pakistanu je parlamentarni sistem u kojem postoji snažna povezanost između Vlade i Parlamenta, dok predsjednik predstavlja dio izvršne vlasti, ali s ograničenim ovlaštenjima. U Pakistanu postoje tri grane vlasti: izvršnu granu vlasti čine predsjednik države i Vlada na čelu sa predsjednikom Vlade, zakonodavnu vlast vrši dvodomi Parlament, dok treću granu vlasti čini nezavisno sudstvo. [[Izvršna vlast]] u Pakistanu je podijeljena između predsjednika i Vlade. Predsjednik se smatra šefom države, on predstavlja jedinstvo države i bira se na svakih 5 godina od strane izbornog tijela koje je sastavljeno od članova dvodomnog parlamenta i članova pokrajinskih skupština. S obzirom na to da je islam proglašen državnom religijom Pakistana, predsjednik mora biti musliman i imati najmanje 45 godina. Predsjednik Pakistana nema široka ovlaštenja, on predlaže predsjednika Vlade u dogovoru sa parlamentarnom većinom. Na prijedlog predsjednika Vlade, ili na osnovu svoje procjene „''da Vlada ne može da nastavi dalji rad u skladu sa Ustavom''", on može da raspusti Parlament i raspiše parlamentarne izbore. U svim ostalim slučajevima, predsjednik postupa prema savjetima predsjednika Vlade. Trenutni predsjednik je [[Mamnoon Hussain]]. [[Zakonodavna vlast|Zakonodavnu vlast]] ima parlament (''medžlis''). On se sastoji od dva doma, nacionalne skupštine (gornji dom) i senata (donji dom). Nacionalna skupština sastoji se od 342 zastupnika, od kojih se 272 bira direktno na izborima na petogodišnji mandat. ===Administrativna podjela=== {{Glavni|Administrativna podjela Pakistana}} Pakistan je [[federacija]] od 7 administrativnih jedinica različito ranga pri čemu je 4 pokrajina, dvije autonomne teritorije i teritorije glavnog grada Islamabada. Pakistan vrši faktičku vlast nad dijelom sporne regije Kašmir, za koji vodi spor s [[Indija|Indijom]]. Ova regija je organizirana u dva posebna politička entiteta: Azad [[Kašmir]] i Sjeverna područja. Pokrajine se dalje dijele na distrikte. {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Beludžistan]] # [[Hajber-Pahtunva]] # [[Pandžab]] # [[Sindh]] || <ol start="5"> <li>[[Teritorija glavnog grada Islamabada|Islamabad]] <li>[[Gilgit-Baltistan]] <li>[[Azad Kašmir]] ||[[Datoteka:Sub Pakistan.png|200px|right|Numbered map of Governorates of Iraq]] |} == Privreda == [[Datoteka:2005Pakistani exports.PNG|mini|desno|300px|Izvoz u 2005.]] Pakistan je u brzorastućem razvoju<ref name="gulfmedia">{{cite web|author=Faryal Leghari|url=http://www.grc.ae/?frm_module=contents&frm_action=detail_book&sec=Contents&override=Articles%20%3E%20GCC%20Investments%20in%20Pakistan%20and%20Future%20Trends&book_id=25458&op_lang=en|title=GCC investicije u Pakistanu i budući trendovi|publisher=Gulf Research Center|date=3. januar 2007|access-date=12. februar 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20120111131042/http://www.grc.ae/?frm_module=contents&frm_action=detail_book&sec=Contents&override=Articles%20%3E%20GCC%20Investments%20in%20Pakistan%20and%20Future%20Trends&book_id=25458&op_lang=en|archive-date=11. 1. 2012|url-status=dead}}</ref><ref name="mcb">{{cite web|url=http://www.mcb.com.pk/quick_links/pdf/Quid%20Pro%20Quo%2045%20Tales%20of%20Success.pdf|title=Quid Pro Quo 45&nbsp;– Tales of Success|publisher=Muslim Commercial Bank of Pakistan|format=PDF|year=2007|page=2|access-date=12. 2. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080216025016/http://www.mcb.com.pk/quick_links/pdf/Quid%20Pro%20Quo%2045%20Tales%20of%20Success.pdf|archive-date=16. 2. 2008|url-status=dead}}</ref><ref name="bbcbusiness">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5007680.stm|title=Pakistan steels itself for sell-offs|publisher=BBC News |date=1. juni 2006|access-date=12. februar 2008|author=Malcolm Borthwick}}</ref> i jedna od '[[Sljedećih jedanaest]]' zemalja, zajedno sa zemljama [[BRICS|BRICSa]], koje imaju potencijal da postanu najveće svjetske ekonomije u [[21. vijek|21. stoljeću]].<ref>{{cite news|author=Tavia Grant|title=On 10th birthday, BRICs poised for more growth|url=http://www.theglobeandmail.com/report-on-business/economy/economy-lab/daily-mix/on-10th-birthday-brics-poised-for-more-growth/article2264208/|access-date=4. januar 2012|newspaper=The Globe and Mail|date=8. decembar 2011}}</ref> Pakistan ima razvijenu [[poljoprivreda|poljoprivredu]]. Glavna poljoprivredna područja su u [[Pendžab|Pandžab]]u duž rijeke [[Ind]] i u Pešavarskoj kotlini. S obzirom na klimatske prilike, poljoprivreda zavisi od natapanja koje ima dugu tradiciju, a intenziviranje proizvodnje nije moguće zbog već raširene salinizacije tla. Usprkos reformama, još uvijek su nepovoljne vlasničke strukture. Glavne poljoprivredne kulture, po kojima je Pakistan veliki proizvođač u svjetskim razmjerima, jesu [[pšenica]], [[riža]], [[pamuk]] i [[šećerna trska]]. Još se proizvode konoplja, [[Duhan (proizvod)|duhan]], mahunarke, slanutak, uljarice, [[krompir]] i drugo povrće, te [[voće]]. Stočarstvo je manje značajno, bivoli se uzgajaju i za rad, a u brdovitim područjima najviše se uzgajaju ovce i koze. Stočarstvo je izvor sirovina za tekstilnu i kožarsku indudstriju. Iako raspolaže raznolikim rudama, one su uglavnom slabije kvalitete i iskorištavanje je skromno. Najdužu tradiciju ima iskorištavanje [[ugalj|uglja]]. Od ostalih prirodnih izvora iskorištavaju se [[cement]], [[barit]], [[antimon]], [[gips]], [[kamena so]], željezna i bakrena ruda. Otkrivena su skromna nalazišta [[Nafta|nafte]], a najvažnije bogatstvo je [[Plin|gas]], koji uglavnom zadovoljava domaće potrebe. Hidroelektrane daju oko trećinu proizvodnje elektične energije, ostalo se većinom dobija u termoelektranama. Industrija je slabo razvijena, iako posljednjih godina brzo napreduje. Izvoz još zaostaje za uvozom. Dvije trećine vrijednosti izvoza daju [[tekstil]]ni proizvodi ([[Pamuk|pamučne]] tkanine, vunena roba, posteljina, odjeća), a izvoze se poljoprivredni proizvodi (riža), sportska oprema (lopte, oprema za jahanje), kožarski proizvodi i dr. Uvoze se [[nafta]] i derivati, mašine, različita industrijska oprema, roba široke potrošnje, prehrambeni proizvodi. Najvažnji su partneri [[Sjedinjene Američke Države|SAD]], [[Saudijska Arabija]], [[Kina]], [[Njemačka]] i [[Malezija]]. Slabo razvijena saobraćajna infrastruktura jedan je od otežavajućih faktora razvoja privrede.<ref>{{Cite web |url=http://proleksis.lzmk.hr/40306/ |title=Arhivirana kopija |access-date=20. 9. 2014 |archive-date=26. 11. 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201126131727/https://proleksis.lzmk.hr/40306/ |url-status=dead }}</ref> ==Stanovništvo== [[Datoteka:Pakistan population density.png|mini|lijevo|200px|Demografija Pakistana]] Stanovnici Pakistana pripadaju indoevropskoj grupi. Prema procjenama iz jula 2012, ukupan broj stanovnika Pakistana iznosi oko 190 miliona. Pakistan je država sa velikim procentom mladog stanovništva, jer čak 35% stanovništva pripada populaciji mlađoj od 14 godina. Etnički sastav stanovništva Pakistana je veoma raznovrstan. Najbrojniji su [[Pandžabi]] 55%, [[Paštuni]] 11%, [[Saraiki]] 11% i [[Urdi]] 8%. Pandžabi žive u regionu Punjab na istoku Pakistana. Paštuni čine naseljavaju oblast zapadno od rijeke [[Ind]], ali također naseljavaju i veće pakistanske gradove između ostalog i [[Karachi]], a pripadnici etničke grupe [[Sindi]] žive u pokrajini Sindh na jugoistoku Pakistana. Pripadnici drugih etničkih grupa čine 6% od ukupnog broja stanovnika u Paksitanu, i oni uglavnom naseljavaju sjever zemlje. Gustoća naseljenosti varira, ali je uočljivo da je stanovništvo većinskim dijelom smješteno u istočnom dijelu zemlje, te tako u pokrajinama Pandžab i Sind živi čak 78 % od ukupnog broja stanovnika. ===Religija=== [[Datoteka:Faisalmoschee.jpg|mini|desno|250px|Džamija Fasail, izgrađena 1986.]] Prema odredbama pakistanskog Ustava [[islam]] je proglašen za državnu religiju i svi zakoni u Pakistanu moraju biti u skladu sa propisima i vjerovanjima islama. Od ukupnog broja stanovnika Pakistana, 95% čine pripadnici islamske vjeroispovijesti, od kojih su 75% [[Sunitski islam|suniti]], a 25 % [[Šiizam|šiiti]]. Ostalih 5% nemuslimanskog stanovništva čine [[Kršćanstvo|kršćani]], [[Hinduizam|hindusi]], [[ahmadi]] i [[Sikizam|siki]]. Pripadnici ahmadi zajednice (ahmadi su muslimanska vjerska grupa osnovana 1889. Pakistanski muslimani je smatraju [[Heretici|heretičkom]] grupom, jer ahmadi propovjedaju da su postojali poslanici i poslije [[Muhammed|Muhammeda]]) su članovi Islamskog reformističkog pokreta, frakcije unutar islama, ali im je prema Krivičnom zakonu Pakistana zabranjeno da se izjašnjavaju kao muslimani, kao i da ispovjedaju islam. ===Jezik=== Zvanični jezici su [[urdu]] i [[Engleski jezik|engleski]]. Urdu kao prvi jezik, zajedno sa engleskim govori 8% od ukupnog broja stanovništva. Urdu je, osim toga što je zvanični jezik, i jezik štampanih medija. Urdu jezik je u širokoj upotrebi u regiji Punjab, na jugoistoku Pakistana, i njime kao primarnim jezikom govore pripadnici etničke grupe [[Mohadžir]], koji se takođe nazivaju i ljudi koji govore urdu jezikom. Iako samo 8% pakistanskog stanovništva govori jezikom urdu kao svojim primarnim jezikom, on je 1947. proglašen za nacionalni jezik sa ciljem promoviranja nacionalnog jedinstva. Naime, urdu jezik se piše modificiranim perzijsko-arapskim pismom, njegova osnova je [[Hindski jezik|hindu]] jezik, a obogaćen je riječima iz [[Arapski jezik|arapskog]], [[Turski jezik|turskog]], [[Perzijski jezik|perzijskog]] i [[Engleski jezik|engleskog]] jezika. [[Engleski jezik]] se u Pakistanu smatra jezikom pakistanske elite i Vladinih institucija. Od ostalih jezika koji se govore u Pakistanu, najrasprostranjeniji je pandžabi jezik, koji upotrebljava oko 48% ljudi, većinom u regiji Punjab na istoku Pakistana. Jezikom sindi govori 12% stanovništva Pakistana, većinom u oblasti FATA (koja se nalazi na zapadu zemlje) i oblasti Khyber Pakhtunkhwa koja se nalazi na sjeverozapadu zemlje. Jezikom [[sariaki jezik|siraiki]] govori oko 10 % pakistanskog stanovništva, dok [[paštu jezik|paštu]] jezik govori 8% stanovništva. ==Kultura== [[Datoteka:Bedouin man with Fez.jpg|left|thumb|200px|Fes]] Demografska slika Pakistana je odraz viševjekovnog miješanja kultura, religija i etničkih grupa. Kuhinja, [[arhitektura]], odjeća i [[literatura]] je rezultat velikog utjecaja muslimanskih vladara koji su ili vladali Pakistanom ili bili u prolazu. Dubok trag u kulturi Pakistana su ostavili [[Moguli]] i [[Afgani]], koji su između ostalog donijeli novi materijal za pravljenje odjeće i novu modu odijevanja, koje se može danas vidjeti u nacionalnoj nošnji Pakistana. Nacionalna nošnja se sastoji od širokih pantalona (svijetlih i raznolikih boja za žene i jednobojnih za muškarce) koje se zovu šalvare (na [[Urdu]]'''شلوار قمیض'''). Gornji dio nošnje se sastoji od dugačke majice ili tunike koja se zove šervan (na Urdu '''شیروانی'''). Muškarac pored šalvara i šervana nosi i pravougaonu kapu na glavi (bijele, crvene ili zelene), koja se zove [[fes]]. ===Muzika=== Muzika Pakistana varira od regije do regije. Narodna muzika sa tradicionalnim prizvukom se naziva kavali ('''قوٌالی,'''). Usmena poezija se naziva [[Gazel|gazal]] ('''غزل‎''') i arapskog je porijekla. U modernoj muzici često dolazi do spajanja elemenata narodne muzike sa elementima zapadne muzike. Poznati pakistanski izvođači narodne muzike su [[Nusrat Fateh Ali Kan]], [[Mehdi Hasan]], [[Gulan Ali]], [[Farida Kanum]], [[Tahira Sid]] i [[Ikbal Bano]]. Po dolasku afganskih izbjeglica, pašto i perzijska narodna muzika je postala popularna u zapadnim provincijama. ===Književnost=== U kulturnom, jezičnom i književnom pogledu današnji Pakistan dijeli zajedničko naslijeđe sa širim prostorom Indijskog potkontinenta, posebno s [[Indija|Indijom]]. Od novoindoarijskih jezika u njemu se, osim službenog [[urdu]] jezika, govore još [[bengalski]], [[pandžapski]], [[lahndski]], [[belučki]] i [[paštu jezik]]. Znatna književnost nastajala je na urdu jeziku, koja je također dio zajedničkoga naslijeđa, a i dio savremene indijske književnosti. Nakon propasti britanske Indije i podjele zemlje na [[Indija|Indiju]] i Pakistan, kada su u augustu 1947. milioni muslimana iz Indije bježali u Pakistan, a milioni hindusa s prostora novonastalog Pakistana u Indiju, dogodila se humanitarna katastrofa velikih razmjera, koja je svojom tragičnošću zaokupila pisce. Podjela i njom izazvana stradanja su glavna tema cjelokupne [[Književnost|književnosti]] u prvim decenijama nakon sticanja nezavisnosti. Najpoznatiji pakistanski pisci su: [[Saadat Hassan Manto]], [[Qurratulain Hyder]], [[Faiz Ahmad Faiz]], [[Aziz Ahmad]], [[Muhammad Hasan ’Askari]], [[Nasir Kazmi]] i [[Intizar Husain]]. Velik broj pakistanskih pisaca piše i na engleskom jeziku te živi u zemljama [[Perzijski zaliv|Perzijskoga zaliva]] ili na Zapadu.<ref>http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=46154</ref> ===Mediji=== Do 1990, državna televizija PTV je dominirala medijskim prostorom, ali nakon privatizacije, pojavile su se mnoge privatne TV stanice ([http://www.geo.tv GeoTV], [https://web.archive.org/web/20090204064625/http://indus.tv/ Indus TV], [http://www.hum.tv Xum], [http://ptv.com.pk/webptv/index.asp Državna Televizija Pakistana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161007104358/http://ptv.com.pk/webptv/index.asp |date=7. 10. 2016 }}). Mnoge američke, evropske i azijske TV stanice su dostupne većini stanovništva Pakistana putem kablovske pretplate ili satelita. Postoji i mala filmska industrija u [[Lahore|Lahoru]] i Pešavaru (lokalno se zove Lolivud i Polivud). Iako su filmovi iz Bolivuda zabranjeni, indijske filmske zvijezde su veoma popularne. Najvećim dijelom, stanovništvo Pakistana su poliglote, znajući najmanje dva jezika. Porodica i tradicionalne vrijednosti se visoko kotiraju. U posljednjih nekoliko godina došlo je do stvaranja srednje klase u gradovima kao što su [[Karači]], [[Lahore|Lahor]], Hajderabad, [[Fajsalabad]] i [[Pešavar]]. Ti gradovi se kreću više ka slobodnoj [[Ekonomija|ekonomiji]] i liberalizmu <ref name="secular_middle">Beinart, Peter. "Understate". <u>The New Republic Online</u>. 1. juli 2002.</ref> , dok je sjever zemlje veoma konzervativan. Globalizacija i zapadna kultura je imala ogroman utjecaj na Pakistan. Prema Kernijevom/FP indeksu globalizacije, Pakistan je na 46. mjestu<ref name="globalization">{{Cite web |url=http://www.foreignpolicy.com/issue_marapr_2004/countrydetail.php?country=Pakistan |title=Kearney Foreign Policy Globalization Index |access-date=16. 7. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090405221818/http://www.foreignpolicy.com/issue_marapr_2004/countrydetail.php?country=Pakistan |archive-date=5. 4. 2009 |url-status=dead }}</ref>. Oko četiri miliona Pakistanaca živi van zemlje <ref name="expats">http://www.pakistaneconomist.com/database1/cover/c2000-50.asp {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071011083701/http://pakistaneconomist.com/database1/cover/c2000-50.asp |date=11. 10. 2007 }} Pristupljeno URL-u 17. mart 2006</ref> (pola miliona u SAD-u<ref name="expats_us">Ahmed, Fasih. "U.S. Rules Give Pakistan a Windfall". Wall Street Journal. New York, New York. 22. oktobar 2003. str. A18.</ref>, oko milion u [[Saudijska Arabija|Saudijskoj Arabiji]]<ref name="expats_saudi">Hussain, Shaiq. [http://www.nation.com.pk/daily/june-2005/25/index11.php Musharraf to focus on Palestine in Saudia visit from today] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080323111854/http://www.nation.com.pk/daily/june-2005/25/index11.php |date=23. 3. 2008 }}. <u>The Nation</u>. 25. juni 2005. Pristupljeno URL-u 17. mart 2006</ref> , i oko milion u [[Velika Britanija|Velikoj Britaniji]].<ref name="expats_uk">Howells, Kim. [http://www.gnn.gov.uk/Content/Detail.asp?ReleaseID=225131&NewsAreaID=2 Kim Howells arrives in Pakistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080314114911/http://www.gnn.gov.uk/Content/Detail.asp?ReleaseID=225131&NewsAreaID=2 |date=14. 3. 2008 }}. <u>Foreign and Commonwealth Office (National)</u>. 6. septembar 2006. Pristupljeno URL-u 22. oktobar 2006</ref>. ===Gastronomija=== [[Datoteka:Kebab.jpg|200px|thumb|Šiš kebab]] Kuhinja Pakistana je slična kuhinji sjeverne Indije. Geografska lokacija Pakistana također određuje kuhinju koja varira od regije do regije. Naprimjer, kuhinja zapadnog dijela zemlje ima elemente kuhinje [[Bliski istok|Bliskog Istoka]], dok istočni dio zemlje ima elemente kuhinje [[Daleki Istok|Dalekog istoka]]. Stanovništvo na sjevernom dijelu zemlje ne jede začinjenu hranu, ali jedu puno domaćeg [[hljeb]]a. Nakon svakog obroka, slijedi šolja [[Čaj|čaja]]. Kako je Pakistan pretežno muslimanska zemlja, svinjetina i svinjski proizvodi se ne konzumiraju. Najpopularnija jela se sastoje od piletine i janjetine sa roštilja. Na istoku zemlje riža je osnovni sastojak svakog ručka. Veoma popularan obrok je piletina, kuhana u sosu sa isjeckanim povrćem. Sos se kuha dok ne proključa i ne postane gust. Komadići [[Piletina|piletine]] prethodno potope u [[jogurt]], a zatim kuhaju zajedno sa sosom. [[Riža]] se služi odvojeno. Ovakav obrok se zove na engleskom ''Chicken Tikka Jalfrezi''. == Sport == Nacionalni sport Pakistana je [[hokej na travi]], u kojim su Pakistanci osvojili tri zlatne olimpijske medalje: 1960, 1968. i 1984.<ref name="Mallon">{{cite book|title=Historical Dictionary of the Olympic Movement|url=https://archive.org/details/historicaldictio0000mall_o6v2|publisher=Scarecrow|year=2011|edition=4. izd.|pages=str. 291|author=Bill Mallon, Jeroen Heijmans}} {{ISBN|978-0-8108-7249-3}}</ref> Pakistan je također osvojio i četiri titule svjetskih prvenstava u [[Hokej na travi|hokeju na travi]]: 1971, 1978, 1982. i 1994.<ref name="Suburaj: Hockey World Champion">{{cite book|url=http://books.google.com/?id=Z0mjae1kdYUC&pg=PA771&dq=Hockey+World+Cup+Pakistan#v=onepage&q=Hockey%20World%20Cup%20Pakistan&f=false|title=Basic Facts of General Knowledge|date=30. august 2004|publisher=Sura College of Competition|pages=str. 771|author=V.V.K.Subburaj|access-date=22. april 2012}} {{ISBN|978-81-7254-234-4}}</ref> Međutim, [[kriket]] je ubjedljivo najpopularniji sport širom zemlje.<ref>{{cite news|url=http://www.huffingtonpost.com/saad-khan/the-death-of-sports-in-pa_b_498758.html|title=The Death of Sports in Pakistan|author=Saad Khan|date=15. mart 2010|publisher=The Huffington Post|access-date=8. juli 2010}}</ref> Nacionalna reprezentacija Pakistana osvojila je i Svjetsko prvenstvo u kriketu 1992, dok su 1999. bili viceprvaci. Dva puta Pakistan je bio i domaćin svjetskog prvenstva u kriketu: 1987. i 1996. Nakon što su na prvom ICC World Twenty20 turniru u kriketu 2007. u [[Južnoafrička Republika|Južnoafričkoj Republici]] bili viceprvaci, te dvije godine kasnije u [[Engleska|Engleskoj]] i osvojili to takmičenje, kasnije je pakistanski kriket doživio pad, jer je nekoliko timova odbilo doći u Pakistan iz straha od terorizma. Od marta 2009. nijedan tim nije gostovao u Pakistanu, od kako je [[kriket]] tim [[Šri Lanka|Šri Lanke]] napadnut od strane militanata.<ref>{{cite news|title=Pakistan cricket future in doubt|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/low/cricket/7921384.stm|publisher=BBC|date=4. mart 2009|access-date=1. januar 2012}}</ref> == Također pogledati == * [[Burusho]] ==Reference== {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == * [https://web.archive.org/web/20140920111210/http://www.pakistan.gov.pk/gop/index.php?q=aHR0cDovLzE5Mi4xNjguNzAuMTM2L2dvcC8%3D Vlada Pakistana] * [http://www.presidentofpakistan.gov.pk/ Ured Predsjednika] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080705114608/http://www.presidentofpakistan.gov.pk/PresidentialSpeeches.aspx |date=5. 7. 2008 }} {{Administrativna podjela Pakistana}} {{Commonwealth}} {{Države Azije}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Južna Azija]] [[Kategorija:Pakistan]] [[Kategorija:Islamske republike]] c3p8z5jsvqspbglr21ez649qk7tfyj0 Brunej 0 13252 3734233 3666965 2025-07-11T09:06:06Z Panasko 146730 3734233 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime = Brunej | zvanično_ime = Sultanat Brunej | zastava = Flag of Brunei.svg | grb = Coat of arms of Brunei.svg | mapa = LocationBrunei.png | službeni_jezik = [[Malajski jezik|malajski]] | glavni_grad = [[Bandar Seri Begawan]] | vrsta_prve_vlasti = [[Spisak sultana Bruneja|Sultan]] | vladar_prva_vlast = [[Hassanal Bolkiah]] | vrsta_druge_vlasti = [[Spisak predsjednika Vlade Bruneja|Predsjednik vlade]] | vladar_druga_vlast = | po_površini_na_svijetu = 162. | površina = 5.765 | procenat_vode = 8,6 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 162. | stanovnika = 343.653 | gustoća = 61 | nezavisnost. = 1984. | valuta = [[Brunejski dolar]] | vremenska_zona = [[UTC]] +8, ljeti +8 | himna = "[[Allah Peliharakan Sultan]]"<center>[[Datoteka:United States Navy Band - Allah Peliharakan Sultan.oga]]</center> | internetski_nastavak = [[.bn]] | pozivni_broj = +673 |}} '''Brunej''' ({{jez-ms|Negara Brunei Darussalam}}, {{jez-jv|ن j ارا بروني دارالسلا م دارالسلا م‎}}),<ref>{{Cite web|title=Home – gov.bn|url=https://www.gov.bn/SitePages/Home.aspx|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180904002258/https://www.gov.bn/SitePages/Home.aspx |archive-date=4. 9. 2018}}</ref><ref>{{Cite web|title=Embassy of Brunei Darussalam to the United States of America|url=http://www.bruneiembassy.org/|url-status=live|website=Brunei Embassy|archive-url=https://web.archive.org/web/20001206220600/http://www.bruneiembassy.org:80/ |archive-date=6. 12. 2000 }}</ref> jest država u [[Jugoistočna Azija|jugoistočnoj Aziji]], smještena na sjevernoj obali ostrva [[Borneo]]. Osim svoje obale na [[Južnokinesko more|Južnom kineskom moru]], potpuno je okružena [[Malezija|malezijskom]] državom [[Sarawak (Malezija)|Sarawak]], sa svojom teritorijom razdvojenom okrugom Sarawak u Limbangu. Brunej je jedina suverena država koja se u potpunosti nalazi na Borneu; ostatak ostrva je podeljen između Malezije i [[Indonezija|Indonezije]]. Od 2020. zemlja je imala 460.345 stanovnika,<ref name="depd.gov.bn">{{Cite web|url=http://www.depd.gov.bn/SitePages/Population.aspx|title=Department of Economic Planning and Development – Population|website=www.depd.gov.bn|language=en-US|access-date=12. 12. 2017|archive-date=20. 3. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170320011146/http://www.depd.gov.bn/SitePages/Population.aspx|url-status=dead}}</ref> od kojih je otprilike 100.000 živjelo u glavnom i najvećem gradu [[Bandar Seri Begawan]]. Vlada Bruneja je [[apsolutna monarhija]] kojom vlada sultan Bruneja, i ona implementira fuziju engleskog običajnog prava i jurisprudencije inspirisane [[islam]]om, uključujući [[šerijat]]. Na vrhuncu [[Brunejsko carstvo|Brunejskog carstva]] za vrijeme vladavine sultana [[Bolkiah]]a (1485–1528), država je navodno imala kontrolu nad najvećim dijelom Bornea, uključujući današnji [[Sarawak]] i [[Sabah]], kao i arhipelag [[Sulu (arhipelag)|Sulu]] i ostrva u blizini sjeverozapadni vrh Bornea. Postoje i tvrdnje o njegovoj historijskoj kontroli nad Seludongom, mjestom moderne filipinske prijestonice [[Manila|Manile]], ali naučnici jugoistočne Azije vjeruju da se naziv dotične lokacije zapravo odnosi na planinu [[Selurong (planina)|Selurong]], u Indoneziji.<ref name="“Abinales2005“">Abinales, Patricio N. And Donna J. Amoroso, State and Society in the Philippines. Maryland: Rowman and Littlefield, 2005.</ref> Pomorsku državu Bruneji posjetila je preživjela posada Magellanove ekspedicije 1521, a 1578. se borila protiv Španije u [[Kastilski rat|Kastilskom ratu]]. Tokom 19. vijeka, Brunejsko carstvo je počelo da propada. Sultanat je ustupio Sarawak (Kuching) [[James Brook|Jamesu Brookeu]] i postavio ga kao bijelog radžu, a Sabah je ustupio britanskoj kompaniji ''North Borneo Chartered Company''. Godine 1888. Brunej je postao britanski protektorat i 1906. dobio je britanskog rezidenta kao kolonijalnog upravitelja. Nakon japanske okupacije tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]], 1959. je napisan novi ustav. 1962. okončana je mala oružana pobuna protiv monarhije uz britansku pomoć. Zemlja je stekla punu nezavisnost od Britanije 1. januara 1984. Bruneje od 1967. vodi [[sultan Hasanal Bolkiah]]. Bogatstvo zemlje proizlazi iz njenih velikih naftnih i polja prirodnog gasa. Ekonomski rast tokom 1990-ih i 2000-ih transformisao je Bruneje u industrijalizovanu zemlju, sa povećanjem [[Bruto domaći proizvod|BDP]]-a od 56% između 1999. i 2008. Bruneji imaju drugi najveći indeks ljudskog razvoja među državama jugoistočne Azije, iza [[Singapur]]a. Prema [[Međunarodni monetarni fond|Međunarodnom monetarnom fondu]] (MMF), Bruneji su peti u svijetu po bruto domaćem proizvodu po glavi stanovnika po paritetu kupovne moći. MMF je 2011. procijenio da su Bruneji jedna od dvije zemlje (druga je [[Libija]]) sa odnosom javnog duga prema nacionalnom BDP-u od 0%.<ref>{{Cite web |last=AHA Centre |title=Profile of Brunei Darussalam |url=https://ahacentre.org/wp-content/uploads/2016/12/Brunei.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://ahacentre.org/wp-content/uploads/2016/12/Brunei.pdf |archive-date=9. 10. 2022 |url-status=live}}</ref> Prema lokalnoj historiografiji, Brunej je osnovao Awang Alak Betatar, kasnije [[Muhamed Šah od Bruneja|sultan Muhammad Shah]], koji je vladao oko 1400. Preselio se iz Garanga u okrugu [[Temburong]]{{Sfn|History for Brunei Darussalam|2009}} na ušće [[Brunej River|rijeke Brunej]], otkrivši Brunej. Prema legendi, po iskrcavanju je uzviknuo, ''Baru nah'' (u slobodnom prijevodu "to je to!" ili "tamo"), od čega je izvedeno ime "Brunej".{{Sfn|de Vienne|2016}} Bio je prvi muslimanski vladar Bruneja.<ref>{{Cite web|url=http://www.southeastasianarchaeology.com/2007/03/08/treasuring-bruneis-past/|title=Treasuring Brunei's past|date=8. 3. 2007|publisher=Southeast Asian Archaeology|archive-url=https://web.archive.org/web/20111001142659/http://www.southeastasianarchaeology.com/2007/03/08/treasuring-bruneis-past/|archive-date=1. 10. 2011|url-status=live|access-date=19. 9. 2011}}</ref> Prije uspona [[Brunejsko carstvo|Brunejskog carstva]] pod muslimanskom dinastijom Bolkiah, vjeruje se da je Brunej bio pod budističkim vladarima.<ref name="Nicholl1980">{{Cite book|last=Robert Nicholl|url=https://books.google.com/books?id=EN-hXwAACAAJ|title=Notes on Some Controversial Issues in Brunei History|date=1980|pages=32–37}}</ref> == Historija == Državom Bruneji, koja je zahvatala veliki dio otoka Bornea i otoka Sulu, vladali su u XV vijeku domorodacki vladari, koji su u XVI vijeku primili Islam. Krajem XVIII vijeka i u XIX vijeku strada od pirata, koji su tu podigli svoje baze i trgovali robovima. Sultan Bruneja sklopio je 1847. ugovor s Britancima o trgovini i zajedničkoj borbi protiv pirata, a 1888. Bruneji priznaju britanski protektorat. U drugom svjetskom ratu Bruneji su pod okupacijom Japanaca. Prvi ustav u okviru Komonvelta Bruneji dobijaju 1959. Sultan ima unutrašnju neograničenu vlast, sa savjetodavnim organima: Privatno vijeće, Izvršno vijeće (15 članova) i Zakonodavni savjet (33 člana). Od 1956. dozvoljen je rad političkim partijama. Najjača Narodna partija (Rajat) na izborima 1962. za lokalne savjete, od 55 mjesta dobila je 49, a za Narodnu skupštinu svih 16 izbornih mandata (17 imenuje sultan). Britanski protektorati na Borneu po sporazumu Velike Britanije I Malajske Federacije od 1962, trebalo je da pristupe federaciji Maleziji. Tome se suprostavila Narodna partija i 1962. digla ustanak koji su ugušile britanske trupe. Cilj ustanka bio je oslobođenje od Velike Britanije i stvaranje nezavisne države Kalimantan Utara u koju bi ušli do tada britanski protektorati Saravak i Sabah. Poslije ugušenja ustanka 1962. Skupština je raspuštena. == Vlada == Brunejski sultan je na čelu države i vlade. Sadašnji sultan i vladar države je Sultan Hadži Hasanal Bolkiah. [[Datoteka:Sultan_Hassanal_Bolkiah_-_53810840215.jpg|mini|167x167piksel|[[Hassanal Bolkiah|Hasanal Bolkiah]], [[sultan od Bruneja]]]] == Političke podjele == Brunej je podijeljen na četiri distrikta: * Belait * Brunej i Muara * Temburong * Tutong == Geografija == {{Proširiti sekciju}} Brunej je država jugoistočne Azije koja se sastoji od dva nepovezana dijela ukupne površine 5 765 kvadratnih kilometara na ostrvu Borneo. Ima 161 kilometar obale pored [[Južnokinesko more|Južnog kineskog mora]], i dijeli 381 kilometar [[Granica između Bruneja i Malezije|granice sa Malezijom]]. Ima 500 kvadratnih kilometara teritorijalnih voda i 200 nautičkih milja [[Ekskluzivna ekonomska zona|isključive ekonomske zone]].<ref name="cia">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/brunei/|title=Brunei|year=2011|publisher=[[CIA World Factbook]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150721102115/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bx.html|archive-date=21. 7. 2015|url-status=live|access-date=13. 1. 2011}}</ref> Oko 97% stanovništva živi u većem zapadnom dijelu ([[Belait distrikt|Belait]], [[Tutong District|Tutong]] i [[Brunej i Muara|Brunei-Muara]]), dok samo oko 10.000 ljudi živi u planinskom istočnom dijelu ([[Temburong District|District Temburong]]). Ukupna populacija Bruneja je otprilike 408.000 u julu 2010, od kojih oko 150.000 živi u glavnom gradu [[Bandar Seri Begawan]].<ref>2001 Summary Tables of the Population Census.</ref> Ostali veći gradovi su lučki grad [[Muara, Brunej|Muara]], grad za proizvodnju nafte [[Seria]] i susjedni grad [[Kuala Belait]]. U okrugu Belait, oblast [[Panaga]] je dom velikog broja Evropljana iseljenika, zbog smještaja [[Royal Dutch Shell|Royal Dutch Shell-]] a i Britanske vojske, a tu se nalazi i nekoliko rekreativnih objekata.<ref>{{Cite web|url=http://www.globaloutpostservices.com/complex.asp?load=Cdoch5khpbzle9rl,Hmenuib78zlrbkh,Fdocpzfsxua0,Gleegj97a5xhw,Eleegj97bhaue,Ddocq72l8opw,Limgcs0ooyu8;159;64;0;-1&path=q4h5khpb|title=Outpost Seria|website=Outpost Seria Housing Information|archive-url=https://web.archive.org/web/20120113075436/http://www.globaloutpostservices.com/complex.asp?load=Cdoch5khpbzle9rl%2CHmenuib78zlrbkh%2CFdocpzfsxua0%2CGleegj97a5xhw%2CEleegj97bhaue%2CDdocq72l8opw%2CLimgcs0ooyu8%3B159%3B64%3B0%3B-1&path=q4h5khpb|archive-date=13. 1. 2012|url-status=dead|access-date=20. 12. 2011}}</ref> [[Datoteka:Brunei_location_map_Topographic.png|mini|172x172piksel|Mapa topografskih i geografskih granica Bruneja]] == Privreda == {{Proširiti sekciju}} Brunej ima drugi najveći [[indeks ljudskog razvoja]] među zemljama [[Jugoistočna Azija|jugoistočne Azije]], nakon [[Singapur]]a.<ref>{{Cite web|url=http://hdr.undp.org/en/statistics/|title=Human Development Reports|last=Nations|first=United|publisher=United Nations|archive-url=https://web.archive.org/web/20130112042847/http://hdr.undp.org/en/statistics/|archive-date=12. 1. 2013|url-status=live|access-date=5. 10. 2009}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/Country-Profiles/BRN.pdf|title=Human Development Report 2020: Brunei Darussalam|date=2020|archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://hdr.undp.org/sites/default/files/Country-Profiles/BRN.pdf|archive-date=9. 10. 2022|url-status=live|access-date=10. 6. 2021}}</ref> Proizvodnja [[Nafta|sirove nafte]] i prirodnog gasa čini oko 90% njenog BDP-a.<ref name="US DOS">{{Cite web|url=https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/2700.htm|title=Background Note: Brunei|publisher=US Department of State|archive-url=https://web.archive.org/web/20190604183451/https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/2700.htm|archive-date=4. 6. 2019|url-status=live|access-date=23. 12. 2011}}</ref> Oko 167 000 barela nafte se proizvodi svaki dan, što Brunej čini četvrtim najvećim proizvođačem nafte u jugoistočnoj Aziji.<ref name="US DOS" /> Također proizvodi otprilike 25 miliona kubnih metara [[Tečni prirodni gas|tečnog prirodnog gasa]] dnevno, što Brunej čini devetim najvećim izvoznikom gasa na svijetu.<ref name="US DOS" /> ''[[Forbes]]'' također rangira Brunej kao petu najbogatiju naciju od 182, na osnovu njegove nafte i prirodnog plina.<ref>{{Cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2012/02/25/forbes-ranks-brunei-fifth-richest-nation.html|title=Forbes ranks Brunei fifth richest nation|date=25. 2. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120226155809/https://www.thejakartapost.com/news/2012/02/25/forbes-ranks-brunei-fifth-richest-nation.html|archive-date=26. 2. 2012|url-status=dead}}</ref> Brunej je bio rangiran na 87. mjestu u [[Global Innovation Index]]u 2023.<ref>{{Cite book|last=WIPO|url=https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2023/index.html|title=Global Innovation Index 2023, 15th Edition|date=2022|work=www.wipo.int|publisher=World Intellectual Property Organization|isbn=978-92-805-3432-0|language=en|doi=10.34667/tind.46596|access-date=29. 10. 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20231022042128/https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2023/index.html|archive-date=22. 10. 2023|url-status=live}}</ref> == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} Etničke zajednice koje žive u Bruneju uključuju Belait, Brunei Bisaya (ne treba miješati sa Bisaya/Visaya na obližnjim Filipinima), autohtone Brunejske Malajce, Dusun, Kedayan, Lun Bawang, Murut i Tutong. Bruneji su 2021. imali 445.373 <ref>"World Population Prospects 2022". United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division.</ref> <ref>"World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX) ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs,</ref>, od kojih 76% živi u urbanim područjima. Stopa urbanizacije se procjenjuje na 2,13% godišnje od 2010. do 2015. Prosječan životni vijek je 77,7 godina. U 2014. 65,7% stanovništva su bili Malajci, 10,3% Kinezi, 3,4% su starosjedioci, a 20,6% manje grupe čine ostatak <ref>Brunei Demographics Profile 2014. Brunei Government. 2015.</ref>. Postoji relativno velika zajednica iseljenika. Većina iseljenika dolazi iz nemuslimanskih zemalja kao što su Australija, Ujedinjeno Kraljevstvo, Južna Koreja, Japan, Filipini, Tajland, Kambodža, Vijetnam i Indija. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} Službeni [[Jezici Bruneja|jezik Bruneja]] je [[standardni malajski]], za koji se koriste i [[Latinica|latinično pismo]] ([[Rumi pismo|Rumi]]) i [[Arapski alfabet|arapsko pismo]] ([[Jawi abeceda|Jawi]]).<ref>[http://melayuonline.com/eng/news/read/12382/expand-use-of-malay-language Expand Use of Malay Language] {{Webarchive}}.</ref> U početku, malajski je bio napisan [[Jawi pismo|džavi pismom]] prije nego što je prešao na latinično pismo oko 1941.{{Sfn|de Vienne|2016}} == Također pogledajte == * [[Etničke grupe u Bruneju]] * [[Grb Bruneja]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Brunei}} ; Uprava * [https://web.archive.org/web/20081026112351/http://www.brunei.gov.bn/index.htm Vlada Brunej Darussalama] web stranica * [https://web.archive.org/web/20091026202022/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-b/brunei.html Šef države i članovi kabineta] ; Opće informacije * {{CIA World Factbook link|bx|Brunej}} * [https://web.archive.org/web/20131115204207/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/brunei.htm Brunej] iz ''UCB Libraries GovPubs'' * {{dmoz|Regional/Asia/Brunei_Darussalam}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-12990058 Brunei profile] sa [[BBC News]] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/82119/Brunei Brunei] u ''[[Encyclopædia Britannica]]'' * {{Wikiatlas|Brunei}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=BN Ključne razvojne prognoze za Brunej] iz [[International Futures]] ; Poslovanje * [http://www.onebrunei.com/ Brunej poslovni adresar] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120419011008/http://www.onebrunei.com/ |date=19. 4. 2012 }} ; Putovanje * [https://web.archive.org/web/20070509180534/http://www.tourismbrunei.com/ Brunejski turizam] web stranica * [https://web.archive.org/web/20140218010828/http://www.brulink.com/ Brunejske atrakcije] web stranica * [https://web.archive.org/web/20090222020511/http://globaledge.msu.edu/countryInsights/country.asp?CountryID=15 Informacije o Bruneju na globalEDGE] {{Commonwealth}} {{Države Azije}} {{Jugoistočna Azija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Brunej]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Jugoistočne Azije]] [[Kategorija:Države ASEAN-a]] [[Kategorija:Ostrvske države]] [[Kategorija:Sultanati]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1984.]] ht58x15tq6hwa2zvscgzr0ca1sqb18c Katar 0 13320 3734208 3573649 2025-07-11T07:33:30Z Panasko 146730 3734208 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Država Katar | izvorno_ime = دولة قطر | ime_genitiv = Katara | zastava = Flag of Qatar.svg | grb = | vrsta_simbola = <!--npr. amblem etc. (ako nije grb)--> | uzrečica = {{lang|ar|الله الوطن الأمير}} (''Bog, Nacija, Emir'') | himna = {{lang|ar|السلام الأميري}}<br />[[As-Salam al-Amiri|As-Salām al-ʾAmīrī]]<br />{{center|[[File:National anthem of Qatar.ogg]]}} | karta = QAT orthographic.svg | opis_karte = Lokacija i veličina Katara (tamno zelena) na [[Arapsko poluostrvo|Arapskom poluostrvu]] | glavni_grad = [[Doha]] | glavni_grad_koordinate = {{Coord|25|18|N|51|31|E|type:city}} | najveći_grad = [[Doha]] | službeni_jezik = [[Arapski jezik]]<ref>{{cite web |title=The Constitution |url=https://www.gco.gov.qa/wp-content/uploads/2016/09/GCO-Constitution-English.pdf |website=Government Communications Office |publisher=Government Communications Office |access-date=31. 8. 2020}}</ref> | etničke_grupe = {{unbulleted list |40% [[Arapi]] |36% [[Južna Azija]] |{{nbsp|3}}— 18% [[Indijci u Kataru|Indijci]] |{{nbsp|3}}— 18% [[Pakistanci u Kataru|Pakistanci]] |10% [[Iranci u Kataru|Iranci]] |14% [[Demografija Katara|Ostali]] }} | državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]] [[Islamska država|islamska]] [[Parlamentarni sistem|parlamentarna]] [[Ustavna monarhija|poluustavna monarhija]] | vrsta_prve_vlasti = Emir | vladar_prva_vlast = [[Tamim bin Hamad Al Thani|Tamim bin Hamad]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast = [[Khalid bin Khalifa bin Abdul Aziz Al Thani|Khalid bin Khalifa]] | nezavisnost = 1971. | nezavisnost_priznato = | površina = 11.581 | po_površini_na_svijetu = 158 | procenat_vode = 0.8 | stanovnika = 1.699.435<ref name="census10">{{cite web |url=http://www.qsa.gov.qa/QatarCensus/Populations.aspx |title=Populations |publisher=Qsa.gov.qa |access-date=2. 10. 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100709192746/http://www.qsa.gov.qa/QatarCensus/Populations.aspx |archive-date=9. 7. 2010 }}</ref> | stanovnika_godina = 2010 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = | gustoća = 176 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 76 | bdp_ukupno = {{povećanje}} $303,596 milijarde<ref name="imf2">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October|title=World Economic Outlook Database, October 2022|date=oktobar 2022|website=IMF.org|publisher=[[International Monetary Fund]]|access-date= 11. 10. 2022}}</ref> | bdp_godina = 2022 | po_broju_bdp_na_svijetu = 62 | bdp_per_capita = {{povećanje}} $113.675<ref name=imf2/> | hdi = 0,855 | hdi_godina = 2021 | hdi_nivo = | po_broju_hdi_na_svijetu = 42 | gini = 41,4 | gini_godina = 2007 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Katarski rijal]] | vremenska_zona = [[Arapsko standardno vrijeme|AST]] ([[UTC+3]]) | najviša_tačka_ime = | najviša_tačka_metara = | najveće_jezero_ime = | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = | najveća_rijeka_dužina = | nacionalni_dan = | internetski_nastavak = [[.qa]] | pozivni_broj = +974 | komentar = }} '''Katar''' ili službeno '''Država Katar''' ({{jez-ar|دولة قطر}}) je arapska država u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]] smještena na Katarskom poluostrvu, na sjeveroistočnoj obali [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]]. Graniči sa [[Saudijska Arabija|Saudijskom Arabijom]] na jugu dok ostatak katarske teritorije okružuje [[Perzijski zaliv]]. Tjesnac u Perzijskom zalivu odvaja Katar od obližnjeg ostrva tj. kraljevine [[Bahrein]]. U 2017, ukupan broj stanovnika Katara je bio 2,6 miliona od čega njih 313.000 su građani Katara a 2,3 miliona je doseljenika.<ref>{{Cite web |url=http://priyadsouza.com/population-of-qatar-by-nationality-in-2017/ |title=Arhivirana kopija |access-date=8. 2. 2017 |archive-date=22. 11. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181122162153/http://priyadsouza.com/population-of-qatar-by-nationality-in-2017/ |url-status=dead }}</ref> == Historija == Pojava prvih stanovnika na teritoriji današnjeg Katara datira iz perioda od prije 50.000 godina<ref>http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/qatoc.html</ref> dok su arheološkim iskopavanjima pronađeni ostaci naselja i alata koji datiraju iz [[Kameno doba|kamenog doba]]. Mezopotamski artefakti iz Ubaid perioda (oko 6500-3800 p. n. e.) su otkriveni u napuštenim primorskim naseljima.<ref>https://books.google.ba/books?id=2hmbc9evgB0C&redir_esc=y</ref> == Vlada == Po svom uređenju Katar je apsolutistička [[monarhija]] pod vlašću porodice Al-Thani čiju [[Autokracija|autokratsku]] vladavinu vrlo malo ograničava [[Ustav]] iz 1970. == Političke podjele == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == {{Proširiti sekciju}} == Privreda == Privreda Katara uveliko zavisi od [[Nafta|naftne]] [[Industrija|industrije]] i zemnog plina koji ostvaruju više od 80% budžetskih sredstava. == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == * [[Halidži]] == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Qatar}} {{wikiatlas|Qatar}} * {{službeni sajt|https://www.diwan.gov.qa}} Vlade Katara * {{CIA World Factbook link|qa|Katar}} * [http://www.bbc.com/news/world-middle-east-14702226 Katar] na [[BBC|BBC News]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=QA Katar] na "International Futures" {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{OPEC}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Katar|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Arapske lige]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1971.]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] k7swjr48xh7ot57q1iv45o21qvnz3u5 Indonezija 0 13400 3734178 3690589 2025-07-11T06:45:51Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734178 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država |izvorno_ime=Indonezija |zvanično_ime=Republika Indonezija |himna="[[Indonesia Raya]]"{{Center| }} |ime_genitiv=Indonezije |zastava=Flag of Indonesia.svg |grb=Coat of Arms of Indonesia Garuda Pancasila.svg |mapa=LocationIndonesia.png |službeni_jezik=[[Indonezijski jezik|indonezijski]] |glavni_grad=[[Jakarta]] |vrsta_prve_vlasti=Predsjednik |vladar_prva_vlast=[[Prabowo Subianto]] |vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade |vladar_druga_vlast= |po_površini_na_svijetu=14. |površina=1.904.569<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|title=UN Statistics|publisher=United Nations|date=2005|access-date=31. 10. 2007|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071031023924/http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|archive-date=31. 10. 2007}}</ref> |procenat_vode=4,85 |po_broju_stanovnika_na_svijetu=4. |stanovnika=270.203.917<ref name="2020census">{{cite web|url=https://www.bps.go.id/website/materi_ind/materiBrsInd-20210121151046.pdf|page=9|publisher=Statistics Indonesia|title=Hasil Sensus Penduduk 2020|language=id|date=21. 1. 2021|access-date=21. 1. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210122154418/https://www.bps.go.id/website/materi_ind/materiBrsInd-20210121151046.pdf|archive-date=22. 1. 2021}}</ref> |gustoća=143 |nezavisnost=1945 |valuta=[[Rupija]] | bdp_ukupno = 1.402 biliona $<ref name="IMFWEO.ID">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2024/October/weo-report?c=536,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2029&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (Indonesia)|publisher=[[International Monetary Fund]]|website=www.imf.org|date=22. 10. 2024|access-date=22. 10. 2024}}</ref> | bdp_godina = 2024. (procjena) | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = 4.980 $<ref name="IMFWEO.ID" /> | hdi ={{povećanje}} 0.713<ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|title=Human Development Report 2023/24|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=13. 3. 2024|page=289|access-date=13. 3. 2024|archive-date=13. 3. 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240313164319/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|url-status=live}}</ref> | hdi_godina = 2022. | hdi_nivo = | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = 37,9<ref>{{Cite web |title=Gini ratio Maret 2024 tercatat sebesar 0,379 |url=https://www.bps.go.id/id/pressrelease/2024/07/01/2371/gini-ratio-maret-2024-tercatat-sebesar-0-379-.html |access-date=15. 7. 2024 |website=bps.go.id}}</ref> | gini_godina = 2024 | po_broju_gini_na_svijetu = srednja nejednakost | internetski_nastavak=[[.id]]| vremenska_zona=od +7 do +9| pozivni_broj=62| |}} '''Indonezija''' ([[Indonezijski jezik|indonezijski]]: ''Republik Indonesia''), službeno '''Republika Indonezija''', transkontinentalna je [[Unitarna država|unitarna]] [[suverena država]], koja je većim dijelom u [[Jugoistočna Azija|jugoistočnoj Aziji]], a manjim u [[Okeanija|Okeaniji]]. Smještena između [[Indijski okean|Indijskog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]], Indonezija je najveća svjetska [[ostrvska država]] s više od 17.000 [[Ostrvo|ostrva]] uključujući [[Sumatra|Sumatru]], [[Java (ostrvo)|Javu]], [[Sulawesi]] i dijelove [[Borneo|Bornea]] i [[Nova Gvineja|Nove Gvineje]].<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html|title=Indonesia|publisher=CIA|archive-url=https://web.archive.org/web/20081210041527/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html|archive-date=10. 12. 2008|url-status=dead|access-date=30. 8. 2017}}</ref> Površinom od 1.904.569&nbsp;km<sup>2</sup> 14. je najveća država svijeta u smislu kopnene površine i 7. najveća ako se pored kopnene u obzir uzme i površina mora koje joj pripada.<ref name="ciarank">{{cite web|author=[[Central Intelligence Agency]]|title=Rank Order Area|work=The World Factbook|publisher=US CIA, Washington, D.C.|date=17. 10. 2006|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html|access-date=30. 8. 2017|archive-date=9. 2. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html|url-status=dead}}</ref> Sa preko 280 miliona stanovnika Indonezija je [[Spisak država po stanovništvu|4. najmnogoljudnija država svijeta]], najbrojnija austronezijska nacija i najmnogoljudnija država sa muslimanskom većinom.<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/country/indonesia|title=Indonesia – Data|publisher=World Bank}}</ref> Zemlja u razvoju, Indonezija je klasifikovana kao novoindustrijalizovana zemlja, sa ekonomijom 16. po veličini u svijetu po nominalnom BDP-u i 7. po PPP-u. To je treća po veličini demokratska država na svijetu, regionalna sila i smatra se srednjom silom u globalnim poslovima. Zemlja je članica nekoliko multilateralnih organizacija, uključujući [[Ujedinjene nacije]], [[Svjetska trgovinska organizacija|Svjetsku trgovinsku organizaciju]], [[G20]], i jedan od osnivača [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]], [[ASEAN|Udruženja nacija jugoistočne Azije]], [[D-8]], i [[Organizacija islamske saradnje]]. == Etimologija == Ime ''Indonezija'' izvedeno je od latinske riječi ''Indus'' i grčke riječi ''nesos'', koja znači "ostrvo". Ime datira iz 18. stoljeća, mnogo prije formiranja nezavisne Indonezije. == Historija == {{Glavni|Historija Indonezije}} [[Datoteka:Presiden_Sukarno.jpg|mini|lijevo|140px|Sukarno, osnivač Indonezije]] Historija Indonezije seže do 2500. godine p. n. e. kada na [[Java (ostrvo)|Javi]] i [[Sumatra|Sumatri]] nastaje više država potaknutih trgovinskom razmjenom. Najraniji dokazi o postojanju islama datiraju od 13. vijeka, i to na Sjevernoj Sumatri. Od 1511. počinje [[Kolonijalizam|kolonijalno]] razdoblje indonezijske historije kada je zauzimaju [[Portugal]]ci, a nešto kasnije [[Engleska|Englezi]] i [[Nizozemska|Nizozemci]]. Kolonijalno razdoblje prestaje završetkom [[Drugi svjetski rat|drugog svjetskog rata]] 1945. kada su Indonežani proglasili nezavisnost, a [[Sukarno]] postao prvi predsjednik. Njegov nasljednik, bivši general [[Suharto]] obilježio je noviju historiju, zaustavivši privredno propadanje. == Geografija == {{Glavni|Geografija Indonezije}} [[Datoteka:Indonesia_2002_CIA_map.png|mini|desno|250px|Karta Indonezije]] [[Datoteka:Bromo-Semeru-Batok-Widodaren.jpg|thumb|Planine [[Semeru]] i [[Bromo]] u istočnoj [[Java (ostrvo)|Javi]]. Seizmička i vulkanska aktivnost Indonezije među najvećima je na svijetu]] Indonezija je najjužnija zemlja u [[Azija|Aziji]]. Smještena u [[Indonezijski arhipelag|Indonezijskom arhipelagu]], najvećem [[arhipelag]]u na svijetu, između [[Indokina|Indokine]] i [[Australija|Australije]], te između [[Indijski okean|Indijskog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]]. Blizina [[ekvator]]a utječe na klimu u Indoneziji, tako da temperature u nizinama dostižu vrlo visoke vrijednosti dok je u visinskim predjelima nešto hladnije. Država se nalazi između geografskih širina 11°J i 6°N i geografske dužine 95°E i 141°E. Transkontinentalna zemlja koja obuhvata [[Jugoistočna Azija|jugoistočnu Aziju]] i [[Okeanija|Okeaniju]], najveća je [[Ostrvska država|arhipelaška]] država na svijetu, koja se proteže na 5.120 kilometara od istoka prema zapadu i 1.760 kilometara od sjevera prema jugu.<ref>{{Cite book|last1=Frederick|first1=William H.|last2=Worden|first2=Robert L.|title=Indonesia: A Country Study|series=Area Handbook Series|volume=550|date=1993|page=98|url=https://books.google.com/books?id=6dgmXWMgWcwC&pg=PA98|publisher=Federal Research Division, Library of Congress|location=Washington, D.C.|language=en|isbn=9780844407906|access-date=9. 11. 2023|archive-date=20. 1. 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230120071717/https://books.google.com/books?id=6dgmXWMgWcwC&pg=PA98|url-status=live}}</ref> Državno koordinaciono ministarstvo za pomorstvo i investicije kaže da Indonezija ima 17.504 ostrva (od kojih je 16.056 registrovanih u UN)<ref>{{cite news|url=http://www.thejakartapost.com/news/2017/08/21/16000-indonesian-islands-registered-at-un.html|title=16,000 Indonesian islands registered at UN|newspaper=The Jakarta Post|date=21. 8. 2017|access-date=3. 12. 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20181130202043/http://www.thejakartapost.com/news/2017/08/21/16000-indonesian-islands-registered-at-un.html|archive-date=30. 11. 2018}}</ref> raštrkanih na obe strane [[ekvator]]a, od kojih je oko 6.000 naseljeno.<ref name="CIA"/> Najveće su [[Sumatra]], [[Java (ostrvo)|Java]], [[Borneo]] (dijeli s [[Brunej]]om i [[Malezija|Malezijom]]), [[Sulawesi]] i [[Nova Gvineja]] (dijeli s [[Papua Nova Gvineja|Papua Novom Gvinejom]]).<ref>{{cite web|url=https://www.embassyofindonesia.org/index.php/basic-facts/|title=Facts & Figures|publisher=Embassy of the Republic of Indonesia, Washington, D.C.|access-date=14. 3. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170606054934/https://www.embassyofindonesia.org/index.php/basic-facts/|archive-date=6. 6. 2017}}</ref> Indonezija dijeli kopnenu granicu s Malezijom na Borneu i [[Sebatik]]u, Papuom Novom Gvinejom na ostrvu Nova Gvineja, [[Istočni Timor|Istočnim Timorom]] na ostrvu [[Timor]] i pomorskim granicama sa [[Singapur]]om, Malezijom, [[Vijetnam]]om, [[Filipini]]ma, [[Palau]]om i [[Australija|Australijom]]. [[Puncak Jaya]] je najviši vrh Indonezije sa 4.884 metra, a jezero [[Toba (jezero)|Toba]] na [[Sumatra|Sumatri]] je najveće jezero, sa površinom od 1.145 km2. Najveće rijeke Indonezije nalaze se u Kalimantanu i Novoj Gvineji i uključuju [[Kapuas]], [[Barito]], [[Mamberamo]], [[Sepik]] i [[Mahakam]]. Služe kao komunikacijske i transportne veze između otočkih riječnih naselja.<ref>{{cite web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html|title=Republic of Indonesia|publisher=Microsoft Encarta|date=2006|access-date=1. 11. 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028130659/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html|archive-date=28. 10. 2009}}</ref> U Indoneziji postoji oko 130 aktivnih vulkana.<ref>{{cite news|last1=Riese|first1=Ulrich|title=Bali-Touristen können kostenlos umbuchen|url=http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/touristenhochburg-bali-in-indonesien-drohen-einbussen-15315035.html?GEPC=s5|access-date=1. 12. 2017|agency=[[Frankfurter Allgemeine Zeitung]]|date=28. 11. 2017|language=de}}</ref> == Vlada == Indonezija je višestranačka republika s dva zakonodavna doma. U parlamentu su u 2014. bile zastupljene sljedeće stranke: Demokrasi Indonesia Perjuangan (PDI-P), Majelis Permusyawaratan Rakyat, Partai Amanat Nasional (PAN), Partai Kebangkitan Bangsa (PKB), Partai Persatuan Pembangunan (PPP), Hanura, Partai Keadilan Sejahtera (PKS).<ref name="telepolis1510">{{cite web|last1=Mühlbauer|first1=Peter|title= Indonesien: Gouverneur wegen Gotteslästerung verurteilt |url=https://www.heise.de/tp/features/Indonesien-Gouverneur-wegen-Gotteslaesterung-verurteilt-3708750.html|website=[[Telepolis (Heise)|Telepolis]]|publisher=[[Heise Verlag]]|access-date=1. 12. 2017|language=de|date=10. 5. 2017}}</ref> == Administrativna podjela == {{Glavni|Administrativna podjela Indonezije}} Administrativno, Indonezija se sastoji od 34 pokrajine, od kojih 5 ima poseban status. [[Datoteka:Indonesia, administrative divisions - en - monochrome.svg|mini|centar|450px|Administrativna podjela Indonezije]] == Privreda == Indonezija je druga zemlja po izvozu zemnog plina. Glavne poljoprivredne kulture su riža, čaj, začini itd. Industrijski sektor učestvuje u BDP sa 46,4% (2010). Indonezijska privreda se u posljednje vrijeme oporavlja od posljedica azijske finansijske krize iz 1998. Država još uvijek igra značajnu, iako sve manju, ulogu u privredi. BDP (bruto društveni prihod) po glavi stanovnika (po paritetu kupovne moći) iznosi oko 3200 [[Američki dolar|američkih dolara]], sa stopom rasta od 4,8% godišnje u 2004. Indonezija je svrtstana u grupu ''[[Sljedećih jedanaest]]'', u smislu razvoja privrede. == Nauka i tehnologija == [[Datoteka:Lapan_logo.svg|desno|mini|80px|LAPAN je indonežanski institut za aeronautička i svemirska istraživanja]] Nacionalni Institut aeronautike i svemirskih istraživanja (Indonežanski: Lembaga Penerbangan dan Antariksa Nasional/LAPAN) je svemirska agencija indonežanske vlade. Osnovana je 27. novembra 1964. od strane bivšeg indonežanskog predsjednika Suharto-a nakon jednogodišnjeg postojanja neformalne organizacije agencije za istraživanje svemira. LAPAN je odgovoran za dugoročna civilna i vojna aeronautička istraživanja. Više od dvije decenije ona upravlja sa satelitima, uglavnom telekomunikacionim, uključujući projekat [[Palapa satelit]]a, koje je izgradio Hughes (sada dio [[Boeing]] Satellite Systems), i koji su lansirani iz [[SAD]] ili [[Francuska Gvajana|Francuske Gvajane]] pomoću raketnog sistema Delta ili Ariane 4, odnosno [[Ariane]]. == Stanovništvo == [[Datoteka:Ubud-Kids.jpg|mini|desno|160px|Djeca sa Balija]] Indonezija je po broju stanovnika 4. zemlja u svijetu i najveća [[islam]]ska zemlja. Indonežani pripadaju malajskoj grupi naroda. Dijele se na preko 100 etničkih grupa. Među njima su najbrojniji Javanci sa 45%, Sundi 13%, Malajci 7% i Madurci 6%. Oko 87% indonežana su muslimami. Sa 195 miliona muslimana Indonezija je prva zemlja u svijetu po broju islamskih sljedbenika. Islam se raširio veoma brzo po ostrvlju od [[14. vijek]]a dolaskom arapskih trgovaca iz Hadrameuta i indijski sa juga Indije. Hrišćana, uglavnom protestanti i katolici, čine 10% stanovništva. Hinduisti 2% i budisti 1% čine manji broj stanovništva. Stanovništvo Indonezije dijeli se na brojne etničke grupe (788 pripadnika raznih naroda i plemena). Indonezijski jezik je maternji za relativno mali broj stanovnika države, ali je u širokoj upotrebi kao univerzalni drugi jezik. Najrasprostranjenija religija je [[Islam]] kojem pripada nešto više od četiri petine stanovnika (Indonezija je najmnogoljudnija zemlja s muslimanskom većinom). Prisutni su i [[Kršćanstvo]], [[Hinduizam]] i [[Budizam]]. Indonezija je bila jedna od država najteže pogođenih potresom i [[cunami]]jem 26. decembra 2004. Na sjeveru Sumatre, u pokrajini Aceh poginulo je najmanje 220.000 ljudi. == Kultura == Indonezija imo oko 300 etničkih grupa, čiji su se kulturni identiteti razvijali vijekovima, i bili pod uticajem indijske, arapske, kineske i evropske kulture. ==Infrastruktura== [[Željeznica]] je uvedena u 1897. za vrijeme kolonizacije od strane Nizozemske.<ref>{{cite news|title=Mit offenen Karten|agency=[[ARTE TV]]|date=5. 9. 2015|language=de}}</ref> == Razno == U Indoneziji je otkriven do sada najstariji [[Prahistorija|prahistorijski]] pećinski crtež. Starost crteža je [[uranij]]-[[torij]] analizom procijenjena na oko 40.000 godina.<ref>[http://www.gulli.com/news/24822-weltweit-aeltestes-kunstwerk-in-indonesischer-hoehle-entdeckt-2014-10-09 Weltweit ältestes Kunstwerk in indonesischer Höhle entdeckt]{{Mrtav link}}''gilli.com'', objavljeno 9.10.14; prsitupljeno: 9.10.14 {{de simbol}}</ref> == Također pogledajte == * [[Bima (narod)]] * [[Karanganyar]] * [[Kupang]] * [[Amahai jezik]] == Reference == {{Refspisak|2}} === Dodatna literatura === {{refbegin}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mZtDIhWzFeUC|title=Sociolinguistics: an international handbook of the science of language and society|editor-last=Ammon|editor-first=Ulrich|editor-last2=Dittmar|editor-first2=Norbert|editor-last3=Mattheier|editor-first3=Klaus J.|editor-last4=Trudgill|editor-first4=Peter|publisher=Walter de Gruyter|year=2006|edition=2nd, revised and extended|volume=3|isbn=9783110184181|access-date=29. 6. 2010}} * {{Citation|url=https://books.google.com/books?id=YgtSqB9oqDIC|title=Encyclopedia of bilingualism and bilingual education|access-date=19. 5. 2010|first1=Colin|last1=Baker|first2=Sylvia|last2=Prys Jones|publisher=Multilingual Matters Ltd.|year=1998|isbn = 9781853593628}} * {{cite book|last=Bevins|first=Vincent|author-link=Vincent Bevins|title= [[The Jakarta Method|The Jakarta Method: Washington's Anticommunist Crusade and the Mass Murder Program that Shaped Our World]]|date=2020|publisher= [[PublicAffairs]]|isbn= 978-1541742406}} * {{Citation|url=https://books.google.com/books?id=LT6E6YdAh-MC|title=The Phonology of Dutch.|first=Geert|last=Booij|work=Oxford Linguistics|year=1999|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=0-19-823869-X|access-date=24. 5. 2010}} * {{cite book|last=Cribb|first=Robert|title=Historical atlas of Indonesia|publisher=[[Routledge]]|year=2013}} * {{cite book|last=Crouch|first=Harold|title=The army and politics in Indonesia|publisher=[[Cornell University Press|Cornell UP]]|year=2019}} * {{cite journal|last=Earl|first=George SW|title=On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations|journal=Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA)|year=1850}} * {{cite book|last=Effendy|first=Bahtiar|title=Islam and the State in Indonesia|url=https://archive.org/details/islamstateinindo0000effe|publisher=Institute of Southeast Asian Studies|year=2003}} * {{Cite journal|last=Emmers|first=Ralf|date=2005|title=Regional Hegemonies and the Exercise of Power in Southeast Asia: A Study of Indonesia and Vietnam|journal=[[Asian Survey]]|publisher=University of California Press|volume=45|issue=4|pages=645–665|doi=10.1525/as.2005.45.4.645|jstor=10.1525/as.2005.45.4.645}} * {{cite book|last1=Fossati|first1=Diego|first2=Yew-Foong|last2=Hui|title=The Indonesia national survey project: Economy, society and politics|publisher=ISEAS Publishing|year=2017}} * {{cite book|surname=Friend|given=T.|title=Indonesian Destinies|publisher=[[Harvard University Press]]|year=2003|isbn=0-674-01137-6|url=https://archive.org/details/indonesiandestin00theo|url-access=registration}} * {{cite book|last1=Hadiz|first1=Vedi R.|first2=Richard|last2=Robison|title=The political economy of oligarchy and the reorganization of power in Indonesia|chapter=Beyond Oligarchy|publisher=[[Cornell University Press|Cornell UP]]|year=2014|pages=35–56|url=https://ecommons.cornell.edu/xmlui/bitstream/handle/1813/54629/INDO_96_0_1381338354_35_58.pdf?sequence=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20210519011543/https://ecommons.cornell.edu/xmlui/bitstream/handle/1813/54629/INDO_96_0_1381338354_35_58.pdf?sequence=1|archive-date=19. 5. 2021|url-status=live}} * {{cite book|last=Indonesia|first=Statistics|title=Statistical yearbook of Indonesia 2009|publisher=Statistics Indonesia, 2019|url=https://seadelt.net/Asset/Source/Document_ID-184_No-01.pdf}} * {{cite book|last=Kitley|first=Philip|title=Television, nation, and culture in Indonesia|publisher=[[Ohio University Press]]|year=2014}} * {{cite book|last=Melvin|first=Jess|date=2018|title=The Army and the Indonesian Genocide: Mechanics of Mass Murder|url=https://www.routledge.com/The-Army-and-the-Indonesian-Genocide-Mechanics-of-Mass-Murder/Melvin/p/book/9781138574694|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-138-57469-4}} * {{cite journal|last1=Mietzner|first1=Marcus|first2=Burhanuddin|last2=Muhtadi|title=Explaining the 2016 Islamist mobilisation in Indonesia: Religious intolerance, militant groups and the politics of accommodation|journal=Asian Studies Review|issue=42|volume=3|year=2018|pages=479–497|doi=10.1080/10357823.2018.1473335|s2cid=150302264|url=https://www.researchgate.net/publication/326286879}} * {{cite book|surname=Ricklefs|given=Merle Calvin|authorlink=Merle Ricklefs|year=1991|title=A history of modern Indonesia since c. 1300|edition=2nd|place=Basingstoke; Stanford, CA|publisher=Palgrave; Stanford University Press|isbn=0-333-57690-X}} * {{cite book|surname=Ricklefs|given=Merle Calvin|author-link=Merle Ricklefs|year=2001|title=A history of modern Indonesia since c. 1200|edition=3rd|place=Basingstoke; Stanford, CA|publisher=Palgrave; Stanford University Press|isbn=978-0-8047-4480-5|url=https://books.google.com/books?id=0GrWCmZoEBMC}} * {{cite book|last=Robinson|first=Geoffrey B.|date=2018|title=The Killing Season: A History of the Indonesian Massacres, 1965–66|url=https://press.princeton.edu/titles/11135.html|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=978-1-4008-8886-3}} * {{cite book|surname=Schwarz|given=A.|year=1994|title=A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s|publisher=Westview Press|isbn=1-86373-635-2|url=https://archive.org/details/nationinwaitingi00schw}} * {{cite book|last=Taylor|first=Jean Gelman|title=Indonesia|publisher=[[Yale University Press]]|year=2003|url=https://archive.org/details/indonesia00jean|isbn=978-0-300-09709-2}} * {{cite book|last=Taylor|first=John G.|author-link = John G.Taylor|title=East Timor: the price of Freedom|url=https://archive.org/details/easttimorpriceof00tayl|publisher=Zed Books|year=1999}} * {{cite book|surname=Vickers|given=Adrian|title=A History of Modern Indonesia|url=https://archive.org/details/historyofmoderni00adri|url-access=registration|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2005|isbn=0-521-54262-6}} * {{cite book|last1=Whitten|first1=T.|last2=Soeriaatmadja|first2=R.&nbsp;E.|last3=Suraya|first3=A.&nbsp;A.|year=1996|title=The Ecology of Java and Bali|publisher=Periplus Editions|location=Hong Kong}} * Winters, Jeffrey A. "Oligarchy and democracy in Indonesia." in ''Beyond Oligarchy'' (Cornell UP, 2014) pp.&nbsp;11–34. [https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/54621/INDO_96_0_1381338354_11_34.pdf?sequence=1 online] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201023093720/https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/54621/INDO_96_0_1381338354_11_34.pdf?sequence=1|date=23. 10. 2020}} * {{cite book|last=Witton|first=Patrick|year=2003|title=Indonesia|url=https://archive.org/details/indonesia0000unse_i2g4|publisher=Lonely Planet|location=Melbourne|isbn=978-1-74059-154-6}} {{refend}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Indonesia}} * {{Wikiatlas|Indonesia|Indoneziju}} * {{Wikivoyage|Indonesia}} ; Vlada * [https://web.archive.org/web/20120217185129/http://www.indonesia.go.id/en/ Vlada Indonezije] * [http://www.setneg.go.id/ Ministar Državnog sekretarijata] {{Simboli jezika|ind|indonežanski}} * [http://www.antara.co.id/en/ Antara&nbsp;– Novinska agencija] * [http://www.bps.go.id/ Statistički centar] * [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-i/indonesia.html Šef države i članovi Kabineta] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130915023108/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-i/indonesia.html |date=15. 9. 2013 }} ; Opće informacije * {{CIA World Factbook link|id|Indonesia}} * [https://web.archive.org/web/20090426085755/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/indonesia.htm Indonesia] iz ''UCB Libraries GovPubs'' * {{dmoz|Regional/Asia/Indonesia}} {{Države Azije}} {{Države Australije i Okeanije}} {{Jugoistočna Azija}} {{OIK}} [[Kategorija:Indonezija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Jugoistočne Azije]] [[Kategorija:Države ASEAN-a]] [[Kategorija:Ostrvske države]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] 9wijmlfo9h0zacvq0owjbjxrz0qb8e0 3734185 3734178 2025-07-11T06:51:47Z Panasko 146730 3734185 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država |izvorno_ime=Indonezija |zvanično_ime=Republika Indonezija |himna="[[Indonesia Raya]]"{{Center| }} |ime_genitiv=Indonezije |zastava=Flag of Indonesia.svg |grb=Coat of Arms of Indonesia Garuda Pancasila.svg |mapa=LocationIndonesia.png |službeni_jezik=[[Indonezijski jezik|indonezijski]] |glavni_grad=[[Jakarta]] |vrsta_prve_vlasti=Predsjednik |vladar_prva_vlast=[[Prabowo Subianto]] |vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade |vladar_druga_vlast= |po_površini_na_svijetu=14. |površina=1.904.569<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|title=UN Statistics|publisher=United Nations|date=2005|access-date=31. 10. 2007|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071031023924/http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|archive-date=31. 10. 2007}}</ref> |procenat_vode=4,85 |po_broju_stanovnika_na_svijetu=4. |stanovnika=270.203.917<ref name="2020census">{{cite web|url=https://www.bps.go.id/website/materi_ind/materiBrsInd-20210121151046.pdf|page=9|publisher=Statistics Indonesia|title=Hasil Sensus Penduduk 2020|language=id|date=21. 1. 2021|access-date=21. 1. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210122154418/https://www.bps.go.id/website/materi_ind/materiBrsInd-20210121151046.pdf|archive-date=22. 1. 2021}}</ref> |gustoća=143 |nezavisnost=1945 |valuta=[[Rupija]] | bdp_ukupno = 1.402 biliona $<ref name="IMFWEO.ID">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2024/October/weo-report?c=536,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2029&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (Indonesia)|publisher=[[International Monetary Fund]]|website=www.imf.org|date=22. 10. 2024|access-date=22. 10. 2024}}</ref> | bdp_godina = 2024. (procjena) | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = 4.980 $<ref name="IMFWEO.ID" /> | hdi ={{povećanje}} 0.713<ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|title=Human Development Report 2023/24|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=13. 3. 2024|page=289|access-date=13. 3. 2024|archive-date=13. 3. 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240313164319/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|url-status=live}}</ref> | hdi_godina = 2022. | hdi_nivo = | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = 37,9<ref>{{Cite web |title=Gini ratio Maret 2024 tercatat sebesar 0,379 |url=https://www.bps.go.id/id/pressrelease/2024/07/01/2371/gini-ratio-maret-2024-tercatat-sebesar-0-379-.html |access-date=15. 7. 2024 |website=bps.go.id}}</ref> | gini_godina = 2024 | po_broju_gini_na_svijetu = srednja nejednakost | internetski_nastavak=[[.id]]| vremenska_zona=od +7 do +9| pozivni_broj=62| |}} '''Indonezija''' ([[Indonezijski jezik|indonezijski]]: ''Republik Indonesia''), službeno '''Republika Indonezija''', transkontinentalna je [[Unitarna država|unitarna]] [[suverena država]], koja je većim dijelom u [[Jugoistočna Azija|jugoistočnoj Aziji]], a manjim u [[Okeanija|Okeaniji]]. Smještena između [[Indijski okean|Indijskog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]], Indonezija je najveća svjetska [[ostrvska država]] s više od 17.000 [[Ostrvo|ostrva]] uključujući [[Sumatra|Sumatru]], [[Java (ostrvo)|Javu]], [[Sulawesi]] i dijelove [[Borneo|Bornea]] i [[Nova Gvineja|Nove Gvineje]].<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html|title=Indonesia|publisher=CIA|archive-url=https://web.archive.org/web/20081210041527/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html|archive-date=10. 12. 2008|url-status=dead|access-date=30. 8. 2017}}</ref> Površinom od 1.904.569&nbsp;km<sup>2</sup> 14. je najveća država svijeta u smislu kopnene površine i 7. najveća ako se pored kopnene u obzir uzme i površina mora koje joj pripada.<ref name="ciarank">{{cite web|author=[[Central Intelligence Agency]]|title=Rank Order Area|work=The World Factbook|publisher=US CIA, Washington, D.C.|date=17. 10. 2006|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html|access-date=30. 8. 2017|archive-date=9. 2. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html|url-status=dead}}</ref> Sa preko 280 miliona stanovnika Indonezija je [[Spisak država po stanovništvu|4. najmnogoljudnija država svijeta]], najbrojnija austronezijska nacija i najmnogoljudnija država sa muslimanskom većinom.<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/country/indonesia|title=Indonesia – Data|publisher=World Bank}}</ref> Zemlja u razvoju, Indonezija je klasifikovana kao novoindustrijalizovana zemlja, sa ekonomijom 16. po veličini u svijetu po nominalnom BDP-u i 7. po PPP-u. To je treća po veličini demokratska država na svijetu, regionalna sila i smatra se srednjom silom u globalnim poslovima. Zemlja je članica nekoliko multilateralnih organizacija, uključujući [[Ujedinjene nacije]], [[Svjetska trgovinska organizacija|Svjetsku trgovinsku organizaciju]], [[G20]], i jedan od osnivača [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]], [[ASEAN|Udruženja nacija jugoistočne Azije]], [[D-8]], i [[Organizacija islamske saradnje]]. == Etimologija == Ime ''Indonezija'' izvedeno je od latinske riječi ''Indus'' i grčke riječi ''nesos'', koja znači "ostrvo". Ime datira iz 18. stoljeća, mnogo prije formiranja nezavisne Indonezije. == Historija == {{Glavni|Historija Indonezije}} [[Datoteka:Presiden_Sukarno.jpg|mini|lijevo|140px|Sukarno, osnivač Indonezije]] Historija Indonezije seže do 2500. godine p. n. e. kada na [[Java (ostrvo)|Javi]] i [[Sumatra|Sumatri]] nastaje više država potaknutih trgovinskom razmjenom. Najraniji dokazi o postojanju islama datiraju od 13. vijeka, i to na Sjevernoj Sumatri. Od 1511. počinje [[Kolonijalizam|kolonijalno]] razdoblje indonezijske historije kada je zauzimaju [[Portugal]]ci, a nešto kasnije [[Engleska|Englezi]] i [[Nizozemska|Nizozemci]]. Kolonijalno razdoblje prestaje završetkom [[Drugi svjetski rat|drugog svjetskog rata]] 1945. kada su Indonežani proglasili nezavisnost, a [[Sukarno]] postao prvi predsjednik. Njegov nasljednik, bivši general [[Suharto]] obilježio je noviju historiju, zaustavivši privredno propadanje. == Geografija == {{Glavni|Geografija Indonezije}} [[Datoteka:Indonesia_2002_CIA_map.png|mini|desno|250px|Karta Indonezije]] [[Datoteka:Bromo-Semeru-Batok-Widodaren.jpg|thumb|Planine [[Semeru]] i [[Bromo]] u istočnoj [[Java (ostrvo)|Javi]]. Seizmička i vulkanska aktivnost Indonezije među najvećima je na svijetu]] Indonezija je najjužnija zemlja u [[Azija|Aziji]]. Smještena u [[Indonezijski arhipelag|Indonezijskom arhipelagu]], najvećem [[arhipelag]]u na svijetu, između [[Indokina|Indokine]] i [[Australija|Australije]], te između [[Indijski okean|Indijskog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]]. Blizina [[ekvator]]a utječe na klimu u Indoneziji, tako da temperature u nizinama dostižu vrlo visoke vrijednosti dok je u visinskim predjelima nešto hladnije. Država se nalazi između geografskih širina 11°J i 6°N i geografske dužine 95°E i 141°E. Transkontinentalna zemlja koja obuhvata [[Jugoistočna Azija|jugoistočnu Aziju]] i [[Okeanija|Okeaniju]], najveća je [[Ostrvska država|arhipelaška]] država na svijetu, koja se proteže na 5.120 kilometara od istoka prema zapadu i 1.760 kilometara od sjevera prema jugu.<ref>{{Cite book|last1=Frederick|first1=William H.|last2=Worden|first2=Robert L.|title=Indonesia: A Country Study|series=Area Handbook Series|volume=550|date=1993|page=98|url=https://books.google.com/books?id=6dgmXWMgWcwC&pg=PA98|publisher=Federal Research Division, Library of Congress|location=Washington, D.C.|language=en|isbn=9780844407906|access-date=9. 11. 2023|archive-date=20. 1. 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230120071717/https://books.google.com/books?id=6dgmXWMgWcwC&pg=PA98|url-status=live}}</ref> Državno koordinaciono ministarstvo za pomorstvo i investicije kaže da Indonezija ima 17.504 ostrva (od kojih je 16.056 registrovanih u UN)<ref>{{cite news|url=http://www.thejakartapost.com/news/2017/08/21/16000-indonesian-islands-registered-at-un.html|title=16,000 Indonesian islands registered at UN|newspaper=The Jakarta Post|date=21. 8. 2017|access-date=3. 12. 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20181130202043/http://www.thejakartapost.com/news/2017/08/21/16000-indonesian-islands-registered-at-un.html|archive-date=30. 11. 2018}}</ref> raštrkanih na obe strane [[ekvator]]a, od kojih je oko 6.000 naseljeno.<ref name="CIA"/> Najveće su [[Sumatra]], [[Java (ostrvo)|Java]], [[Borneo]] (dijeli s [[Brunej]]om i [[Malezija|Malezijom]]), [[Sulawesi]] i [[Nova Gvineja]] (dijeli s [[Papua Nova Gvineja|Papua Novom Gvinejom]]).<ref>{{cite web|url=https://www.embassyofindonesia.org/index.php/basic-facts/|title=Facts & Figures|publisher=Embassy of the Republic of Indonesia, Washington, D.C.|access-date=14. 3. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170606054934/https://www.embassyofindonesia.org/index.php/basic-facts/|archive-date=6. 6. 2017}}</ref> Indonezija dijeli kopnenu granicu s Malezijom na Borneu i [[Sebatik]]u, Papuom Novom Gvinejom na ostrvu Nova Gvineja, [[Istočni Timor|Istočnim Timorom]] na ostrvu [[Timor]] i pomorskim granicama sa [[Singapur]]om, Malezijom, [[Vijetnam]]om, [[Filipini]]ma, [[Palau]]om i [[Australija|Australijom]]. [[Puncak Jaya]] je najviši vrh Indonezije sa 4.884 metra, a jezero [[Toba (jezero)|Toba]] na [[Sumatra|Sumatri]] je najveće jezero, sa površinom od 1.145 km2. Najveće rijeke Indonezije nalaze se u Kalimantanu i Novoj Gvineji i uključuju [[Kapuas]], [[Barito]], [[Mamberamo]], [[Sepik]] i [[Mahakam]]. Služe kao komunikacijske i transportne veze između otočkih riječnih naselja.<ref>{{cite web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html|title=Republic of Indonesia|publisher=Microsoft Encarta|date=2006|access-date=1. 11. 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028130659/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html|archive-date=28. 10. 2009}}</ref> U Indoneziji postoji oko 130 aktivnih vulkana.<ref>{{cite news|last1=Riese|first1=Ulrich|title=Bali-Touristen können kostenlos umbuchen|url=http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/touristenhochburg-bali-in-indonesien-drohen-einbussen-15315035.html?GEPC=s5|access-date=1. 12. 2017|agency=[[Frankfurter Allgemeine Zeitung]]|date=28. 11. 2017|language=de}}</ref> == Vlada == Indonezija je višestranačka republika s dva zakonodavna doma. U parlamentu su u 2014. bile zastupljene sljedeće stranke: Demokrasi Indonesia Perjuangan (PDI-P), Majelis Permusyawaratan Rakyat, Partai Amanat Nasional (PAN), Partai Kebangkitan Bangsa (PKB), Partai Persatuan Pembangunan (PPP), Hanura, Partai Keadilan Sejahtera (PKS).<ref name="telepolis1510">{{cite web|last1=Mühlbauer|first1=Peter|title= Indonesien: Gouverneur wegen Gotteslästerung verurteilt |url=https://www.heise.de/tp/features/Indonesien-Gouverneur-wegen-Gotteslaesterung-verurteilt-3708750.html|website=[[Telepolis (Heise)|Telepolis]]|publisher=[[Heise Verlag]]|access-date=1. 12. 2017|language=de|date=10. 5. 2017}}</ref> == Administrativna podjela == {{Glavni|Administrativna podjela Indonezije}} Administrativno, Indonezija se sastoji od 34 pokrajine, od kojih 5 ima poseban status. [[Datoteka:Indonesia, administrative divisions - en - monochrome.svg|mini|centar|450px|Administrativna podjela Indonezije]] == Privreda == Indonezija je druga zemlja po izvozu zemnog plina. Glavne poljoprivredne kulture su riža, čaj, začini itd. Industrijski sektor učestvuje u BDP sa 46,4% (2010). Indonezijska privreda se u posljednje vrijeme oporavlja od posljedica azijske finansijske krize iz 1998. Država još uvijek igra značajnu, iako sve manju, ulogu u privredi. BDP (bruto društveni prihod) po glavi stanovnika (po paritetu kupovne moći) iznosi oko 3200 [[Američki dolar|američkih dolara]], sa stopom rasta od 4,8% godišnje u 2004. Indonezija je svrtstana u grupu ''[[Sljedećih jedanaest]]'', u smislu razvoja privrede. == Nauka i tehnologija == [[Datoteka:Lapan_logo.svg|desno|mini|80px|LAPAN je indonežanski institut za aeronautička i svemirska istraživanja]] Nacionalni Institut aeronautike i svemirskih istraživanja (Indonežanski: Lembaga Penerbangan dan Antariksa Nasional/LAPAN) je svemirska agencija indonežanske vlade. Osnovana je 27. novembra 1964. od strane bivšeg indonežanskog predsjednika Suharto-a nakon jednogodišnjeg postojanja neformalne organizacije agencije za istraživanje svemira. LAPAN je odgovoran za dugoročna civilna i vojna aeronautička istraživanja. Više od dvije decenije ona upravlja sa satelitima, uglavnom telekomunikacionim, uključujući projekat [[Palapa satelit]]a, koje je izgradio Hughes (sada dio [[Boeing]] Satellite Systems), i koji su lansirani iz [[SAD]] ili [[Francuska Gvajana|Francuske Gvajane]] pomoću raketnog sistema Delta ili Ariane 4, odnosno [[Ariane]]. == Stanovništvo == [[Datoteka:Ubud-Kids.jpg|mini|desno|160px|Djeca sa Balija]] Indonezija je po broju stanovnika 4. zemlja u svijetu i najveća [[islam]]ska zemlja. Indonežani pripadaju malajskoj grupi naroda. Dijele se na preko 100 etničkih grupa. Među njima su najbrojniji Javanci sa 45%, Sundi 13%, Malajci 7% i Madurci 6%. Oko 87% indonežana su muslimami. Sa 195 miliona muslimana Indonezija je prva zemlja u svijetu po broju islamskih sljedbenika. Islam se raširio veoma brzo po ostrvlju od [[14. vijek]]a dolaskom arapskih trgovaca iz Hadrameuta i indijski sa juga Indije. Hrišćana, uglavnom protestanti i katolici, čine 10% stanovništva. Hinduisti 2% i budisti 1% čine manji broj stanovništva. Stanovništvo Indonezije dijeli se na brojne etničke grupe (788 pripadnika raznih naroda i plemena). Indonezijski jezik je maternji za relativno mali broj stanovnika države, ali je u širokoj upotrebi kao univerzalni drugi jezik. Najrasprostranjenija religija je [[Islam]] kojem pripada nešto više od četiri petine stanovnika (Indonezija je najmnogoljudnija zemlja s muslimanskom većinom). Prisutni su i [[Kršćanstvo]], [[Hinduizam]] i [[Budizam]]. Indonezija je bila jedna od država najteže pogođenih potresom i [[cunami]]jem 26. decembra 2004. Na sjeveru Sumatre, u pokrajini Aceh poginulo je najmanje 220.000 ljudi. == Kultura == Indonezija imo oko 300 etničkih grupa, čiji su se kulturni identiteti razvijali vijekovima, i bili pod uticajem indijske, arapske, kineske i evropske kulture. ==Infrastruktura== [[Željeznica]] je uvedena u 1897. za vrijeme kolonizacije od strane Nizozemske.<ref>{{cite news|title=Mit offenen Karten|agency=[[ARTE TV]]|date=5. 9. 2015|language=de}}</ref> == Razno == U Indoneziji je otkriven do sada najstariji [[Prahistorija|prahistorijski]] pećinski crtež. Starost crteža je [[uranij]]-[[torij]] analizom procijenjena na oko 40.000 godina.<ref>[http://www.gulli.com/news/24822-weltweit-aeltestes-kunstwerk-in-indonesischer-hoehle-entdeckt-2014-10-09 Weltweit ältestes Kunstwerk in indonesischer Höhle entdeckt]{{Mrtav link}}''gilli.com'', objavljeno 9.10.14; prsitupljeno: 9.10.14 {{de simbol}}</ref> == Također pogledajte == * [[Bima (narod)]] * [[Karanganyar]] * [[Kupang]] * [[Amahai jezik]] == Reference == {{Refspisak|2}} === Dodatna literatura === {{refbegin}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mZtDIhWzFeUC|title=Sociolinguistics: an international handbook of the science of language and society|editor-last=Ammon|editor-first=Ulrich|editor-last2=Dittmar|editor-first2=Norbert|editor-last3=Mattheier|editor-first3=Klaus J.|editor-last4=Trudgill|editor-first4=Peter|publisher=Walter de Gruyter|year=2006|edition=2nd, revised and extended|volume=3|isbn=9783110184181|access-date=29. 6. 2010}} * {{Citation|url=https://books.google.com/books?id=YgtSqB9oqDIC|title=Encyclopedia of bilingualism and bilingual education|access-date=19. 5. 2010|first1=Colin|last1=Baker|first2=Sylvia|last2=Prys Jones|publisher=Multilingual Matters Ltd.|year=1998|isbn = 9781853593628}} * {{cite book|last=Bevins|first=Vincent|author-link=Vincent Bevins|title= [[The Jakarta Method|The Jakarta Method: Washington's Anticommunist Crusade and the Mass Murder Program that Shaped Our World]]|date=2020|publisher= [[PublicAffairs]]|isbn= 978-1541742406}} * {{Citation|url=https://books.google.com/books?id=LT6E6YdAh-MC|title=The Phonology of Dutch.|first=Geert|last=Booij|work=Oxford Linguistics|year=1999|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=0-19-823869-X|access-date=24. 5. 2010}} * {{cite book|last=Cribb|first=Robert|title=Historical atlas of Indonesia|publisher=[[Routledge]]|year=2013}} * {{cite book|last=Crouch|first=Harold|title=The army and politics in Indonesia|publisher=[[Cornell University Press|Cornell UP]]|year=2019}} * {{cite journal|last=Earl|first=George SW|title=On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations|journal=Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA)|year=1850}} * {{cite book|last=Effendy|first=Bahtiar|title=Islam and the State in Indonesia|url=https://archive.org/details/islamstateinindo0000effe|publisher=Institute of Southeast Asian Studies|year=2003}} * {{Cite journal|last=Emmers|first=Ralf|date=2005|title=Regional Hegemonies and the Exercise of Power in Southeast Asia: A Study of Indonesia and Vietnam|journal=[[Asian Survey]]|publisher=University of California Press|volume=45|issue=4|pages=645–665|doi=10.1525/as.2005.45.4.645|jstor=10.1525/as.2005.45.4.645}} * {{cite book|last1=Fossati|first1=Diego|first2=Yew-Foong|last2=Hui|title=The Indonesia national survey project: Economy, society and politics|publisher=ISEAS Publishing|year=2017}} * {{cite book|surname=Friend|given=T.|title=Indonesian Destinies|publisher=[[Harvard University Press]]|year=2003|isbn=0-674-01137-6|url=https://archive.org/details/indonesiandestin00theo|url-access=registration}} * {{cite book|last1=Hadiz|first1=Vedi R.|first2=Richard|last2=Robison|title=The political economy of oligarchy and the reorganization of power in Indonesia|chapter=Beyond Oligarchy|publisher=[[Cornell University Press|Cornell UP]]|year=2014|pages=35–56|url=https://ecommons.cornell.edu/xmlui/bitstream/handle/1813/54629/INDO_96_0_1381338354_35_58.pdf?sequence=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20210519011543/https://ecommons.cornell.edu/xmlui/bitstream/handle/1813/54629/INDO_96_0_1381338354_35_58.pdf?sequence=1|archive-date=19. 5. 2021|url-status=live}} * {{cite book|last=Indonesia|first=Statistics|title=Statistical yearbook of Indonesia 2009|publisher=Statistics Indonesia, 2019|url=https://seadelt.net/Asset/Source/Document_ID-184_No-01.pdf}} * {{cite book|last=Kitley|first=Philip|title=Television, nation, and culture in Indonesia|publisher=[[Ohio University Press]]|year=2014}} * {{cite book|last=Melvin|first=Jess|date=2018|title=The Army and the Indonesian Genocide: Mechanics of Mass Murder|url=https://www.routledge.com/The-Army-and-the-Indonesian-Genocide-Mechanics-of-Mass-Murder/Melvin/p/book/9781138574694|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-138-57469-4}} * {{cite journal|last1=Mietzner|first1=Marcus|first2=Burhanuddin|last2=Muhtadi|title=Explaining the 2016 Islamist mobilisation in Indonesia: Religious intolerance, militant groups and the politics of accommodation|journal=Asian Studies Review|issue=42|volume=3|year=2018|pages=479–497|doi=10.1080/10357823.2018.1473335|s2cid=150302264|url=https://www.researchgate.net/publication/326286879}} * {{cite book|surname=Ricklefs|given=Merle Calvin|authorlink=Merle Ricklefs|year=1991|title=A history of modern Indonesia since c. 1300|edition=2nd|place=Basingstoke; Stanford, CA|publisher=Palgrave; Stanford University Press|isbn=0-333-57690-X}} * {{cite book|surname=Ricklefs|given=Merle Calvin|author-link=Merle Ricklefs|year=2001|title=A history of modern Indonesia since c. 1200|edition=3rd|place=Basingstoke; Stanford, CA|publisher=Palgrave; Stanford University Press|isbn=978-0-8047-4480-5|url=https://books.google.com/books?id=0GrWCmZoEBMC}} * {{cite book|last=Robinson|first=Geoffrey B.|date=2018|title=The Killing Season: A History of the Indonesian Massacres, 1965–66|url=https://press.princeton.edu/titles/11135.html|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=978-1-4008-8886-3}} * {{cite book|surname=Schwarz|given=A.|year=1994|title=A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s|publisher=Westview Press|isbn=1-86373-635-2|url=https://archive.org/details/nationinwaitingi00schw}} * {{cite book|last=Taylor|first=Jean Gelman|title=Indonesia|publisher=[[Yale University Press]]|year=2003|url=https://archive.org/details/indonesia00jean|isbn=978-0-300-09709-2}} * {{cite book|last=Taylor|first=John G.|author-link = John G.Taylor|title=East Timor: the price of Freedom|url=https://archive.org/details/easttimorpriceof00tayl|publisher=Zed Books|year=1999}} * {{cite book|surname=Vickers|given=Adrian|title=A History of Modern Indonesia|url=https://archive.org/details/historyofmoderni00adri|url-access=registration|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2005|isbn=0-521-54262-6}} * {{cite book|last1=Whitten|first1=T.|last2=Soeriaatmadja|first2=R.&nbsp;E.|last3=Suraya|first3=A.&nbsp;A.|year=1996|title=The Ecology of Java and Bali|publisher=Periplus Editions|location=Hong Kong}} * Winters, Jeffrey A. "Oligarchy and democracy in Indonesia." in ''Beyond Oligarchy'' (Cornell UP, 2014) pp.&nbsp;11–34. [https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/54621/INDO_96_0_1381338354_11_34.pdf?sequence=1 online] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201023093720/https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/54621/INDO_96_0_1381338354_11_34.pdf?sequence=1|date=23. 10. 2020}} * {{cite book|last=Witton|first=Patrick|year=2003|title=Indonesia|url=https://archive.org/details/indonesia0000unse_i2g4|publisher=Lonely Planet|location=Melbourne|isbn=978-1-74059-154-6}} {{refend}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Indonesia}} * {{Wikiatlas|Indonesia|Indoneziju}} * {{Wikivoyage|Indonesia}} ; Vlada * [https://web.archive.org/web/20120217185129/http://www.indonesia.go.id/en/ Vlada Indonezije] * [http://www.setneg.go.id/ Ministar Državnog sekretarijata] {{Simboli jezika|ind|indonežanski}} * [http://www.antara.co.id/en/ Antara&nbsp;– Novinska agencija] * [http://www.bps.go.id/ Statistički centar] * [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-i/indonesia.html Šef države i članovi Kabineta] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130915023108/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-i/indonesia.html |date=15. 9. 2013 }} ; Opće informacije * {{CIA World Factbook link|id|Indonesia}} * [https://web.archive.org/web/20090426085755/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/indonesia.htm Indonesia] iz ''UCB Libraries GovPubs'' * {{dmoz|Regional/Asia/Indonesia}} {{Države Azije}} {{Države Australije i Okeanije}} {{Jugoistočna Azija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Indonezija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Jugoistočne Azije]] [[Kategorija:Države ASEAN-a]] [[Kategorija:Ostrvske države]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] fc7aabharn5iees4ecrgo4yuifr7c2t 3734257 3734185 2025-07-11T09:37:20Z KWiki 9400 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] uklonjena; [[Kategorija:Članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734257 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država |izvorno_ime=Indonezija |zvanično_ime=Republika Indonezija |himna="[[Indonesia Raya]]"{{Center| }} |ime_genitiv=Indonezije |zastava=Flag of Indonesia.svg |grb=Coat of Arms of Indonesia Garuda Pancasila.svg |mapa=LocationIndonesia.png |službeni_jezik=[[Indonezijski jezik|indonezijski]] |glavni_grad=[[Jakarta]] |vrsta_prve_vlasti=Predsjednik |vladar_prva_vlast=[[Prabowo Subianto]] |vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade |vladar_druga_vlast= |po_površini_na_svijetu=14. |površina=1.904.569<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|title=UN Statistics|publisher=United Nations|date=2005|access-date=31. 10. 2007|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071031023924/http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|archive-date=31. 10. 2007}}</ref> |procenat_vode=4,85 |po_broju_stanovnika_na_svijetu=4. |stanovnika=270.203.917<ref name="2020census">{{cite web|url=https://www.bps.go.id/website/materi_ind/materiBrsInd-20210121151046.pdf|page=9|publisher=Statistics Indonesia|title=Hasil Sensus Penduduk 2020|language=id|date=21. 1. 2021|access-date=21. 1. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210122154418/https://www.bps.go.id/website/materi_ind/materiBrsInd-20210121151046.pdf|archive-date=22. 1. 2021}}</ref> |gustoća=143 |nezavisnost=1945 |valuta=[[Rupija]] | bdp_ukupno = 1.402 biliona $<ref name="IMFWEO.ID">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2024/October/weo-report?c=536,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2029&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (Indonesia)|publisher=[[International Monetary Fund]]|website=www.imf.org|date=22. 10. 2024|access-date=22. 10. 2024}}</ref> | bdp_godina = 2024. (procjena) | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = 4.980 $<ref name="IMFWEO.ID" /> | hdi ={{povećanje}} 0.713<ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|title=Human Development Report 2023/24|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=13. 3. 2024|page=289|access-date=13. 3. 2024|archive-date=13. 3. 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240313164319/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|url-status=live}}</ref> | hdi_godina = 2022. | hdi_nivo = | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = 37,9<ref>{{Cite web |title=Gini ratio Maret 2024 tercatat sebesar 0,379 |url=https://www.bps.go.id/id/pressrelease/2024/07/01/2371/gini-ratio-maret-2024-tercatat-sebesar-0-379-.html |access-date=15. 7. 2024 |website=bps.go.id}}</ref> | gini_godina = 2024 | po_broju_gini_na_svijetu = srednja nejednakost | internetski_nastavak=[[.id]]| vremenska_zona=od +7 do +9| pozivni_broj=62| |}} '''Indonezija''' ([[Indonezijski jezik|indonezijski]]: ''Republik Indonesia''), službeno '''Republika Indonezija''', transkontinentalna je [[Unitarna država|unitarna]] [[suverena država]], koja je većim dijelom u [[Jugoistočna Azija|jugoistočnoj Aziji]], a manjim u [[Okeanija|Okeaniji]]. Smještena između [[Indijski okean|Indijskog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]], Indonezija je najveća svjetska [[ostrvska država]] s više od 17.000 [[Ostrvo|ostrva]] uključujući [[Sumatra|Sumatru]], [[Java (ostrvo)|Javu]], [[Sulawesi]] i dijelove [[Borneo|Bornea]] i [[Nova Gvineja|Nove Gvineje]].<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html|title=Indonesia|publisher=CIA|archive-url=https://web.archive.org/web/20081210041527/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html|archive-date=10. 12. 2008|url-status=dead|access-date=30. 8. 2017}}</ref> Površinom od 1.904.569&nbsp;km<sup>2</sup> 14. je najveća država svijeta u smislu kopnene površine i 7. najveća ako se pored kopnene u obzir uzme i površina mora koje joj pripada.<ref name="ciarank">{{cite web|author=[[Central Intelligence Agency]]|title=Rank Order Area|work=The World Factbook|publisher=US CIA, Washington, D.C.|date=17. 10. 2006|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html|access-date=30. 8. 2017|archive-date=9. 2. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html|url-status=dead}}</ref> Sa preko 280 miliona stanovnika Indonezija je [[Spisak država po stanovništvu|4. najmnogoljudnija država svijeta]], najbrojnija austronezijska nacija i najmnogoljudnija država sa muslimanskom većinom.<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/country/indonesia|title=Indonesia – Data|publisher=World Bank}}</ref> Zemlja u razvoju, Indonezija je klasifikovana kao novoindustrijalizovana zemlja, sa ekonomijom 16. po veličini u svijetu po nominalnom BDP-u i 7. po PPP-u. To je treća po veličini demokratska država na svijetu, regionalna sila i smatra se srednjom silom u globalnim poslovima. Zemlja je članica nekoliko multilateralnih organizacija, uključujući [[Ujedinjene nacije]], [[Svjetska trgovinska organizacija|Svjetsku trgovinsku organizaciju]], [[G20]], i jedan od osnivača [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]], [[ASEAN|Udruženja nacija jugoistočne Azije]], [[D-8]], i [[Organizacija islamske saradnje]]. == Etimologija == Ime ''Indonezija'' izvedeno je od latinske riječi ''Indus'' i grčke riječi ''nesos'', koja znači "ostrvo". Ime datira iz 18. stoljeća, mnogo prije formiranja nezavisne Indonezije. == Historija == {{Glavni|Historija Indonezije}} [[Datoteka:Presiden_Sukarno.jpg|mini|lijevo|140px|Sukarno, osnivač Indonezije]] Historija Indonezije seže do 2500. godine p. n. e. kada na [[Java (ostrvo)|Javi]] i [[Sumatra|Sumatri]] nastaje više država potaknutih trgovinskom razmjenom. Najraniji dokazi o postojanju islama datiraju od 13. vijeka, i to na Sjevernoj Sumatri. Od 1511. počinje [[Kolonijalizam|kolonijalno]] razdoblje indonezijske historije kada je zauzimaju [[Portugal]]ci, a nešto kasnije [[Engleska|Englezi]] i [[Nizozemska|Nizozemci]]. Kolonijalno razdoblje prestaje završetkom [[Drugi svjetski rat|drugog svjetskog rata]] 1945. kada su Indonežani proglasili nezavisnost, a [[Sukarno]] postao prvi predsjednik. Njegov nasljednik, bivši general [[Suharto]] obilježio je noviju historiju, zaustavivši privredno propadanje. == Geografija == {{Glavni|Geografija Indonezije}} [[Datoteka:Indonesia_2002_CIA_map.png|mini|desno|250px|Karta Indonezije]] [[Datoteka:Bromo-Semeru-Batok-Widodaren.jpg|thumb|Planine [[Semeru]] i [[Bromo]] u istočnoj [[Java (ostrvo)|Javi]]. Seizmička i vulkanska aktivnost Indonezije među najvećima je na svijetu]] Indonezija je najjužnija zemlja u [[Azija|Aziji]]. Smještena u [[Indonezijski arhipelag|Indonezijskom arhipelagu]], najvećem [[arhipelag]]u na svijetu, između [[Indokina|Indokine]] i [[Australija|Australije]], te između [[Indijski okean|Indijskog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]]. Blizina [[ekvator]]a utječe na klimu u Indoneziji, tako da temperature u nizinama dostižu vrlo visoke vrijednosti dok je u visinskim predjelima nešto hladnije. Država se nalazi između geografskih širina 11°J i 6°N i geografske dužine 95°E i 141°E. Transkontinentalna zemlja koja obuhvata [[Jugoistočna Azija|jugoistočnu Aziju]] i [[Okeanija|Okeaniju]], najveća je [[Ostrvska država|arhipelaška]] država na svijetu, koja se proteže na 5.120 kilometara od istoka prema zapadu i 1.760 kilometara od sjevera prema jugu.<ref>{{Cite book|last1=Frederick|first1=William H.|last2=Worden|first2=Robert L.|title=Indonesia: A Country Study|series=Area Handbook Series|volume=550|date=1993|page=98|url=https://books.google.com/books?id=6dgmXWMgWcwC&pg=PA98|publisher=Federal Research Division, Library of Congress|location=Washington, D.C.|language=en|isbn=9780844407906|access-date=9. 11. 2023|archive-date=20. 1. 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230120071717/https://books.google.com/books?id=6dgmXWMgWcwC&pg=PA98|url-status=live}}</ref> Državno koordinaciono ministarstvo za pomorstvo i investicije kaže da Indonezija ima 17.504 ostrva (od kojih je 16.056 registrovanih u UN)<ref>{{cite news|url=http://www.thejakartapost.com/news/2017/08/21/16000-indonesian-islands-registered-at-un.html|title=16,000 Indonesian islands registered at UN|newspaper=The Jakarta Post|date=21. 8. 2017|access-date=3. 12. 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20181130202043/http://www.thejakartapost.com/news/2017/08/21/16000-indonesian-islands-registered-at-un.html|archive-date=30. 11. 2018}}</ref> raštrkanih na obe strane [[ekvator]]a, od kojih je oko 6.000 naseljeno.<ref name="CIA"/> Najveće su [[Sumatra]], [[Java (ostrvo)|Java]], [[Borneo]] (dijeli s [[Brunej]]om i [[Malezija|Malezijom]]), [[Sulawesi]] i [[Nova Gvineja]] (dijeli s [[Papua Nova Gvineja|Papua Novom Gvinejom]]).<ref>{{cite web|url=https://www.embassyofindonesia.org/index.php/basic-facts/|title=Facts & Figures|publisher=Embassy of the Republic of Indonesia, Washington, D.C.|access-date=14. 3. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170606054934/https://www.embassyofindonesia.org/index.php/basic-facts/|archive-date=6. 6. 2017}}</ref> Indonezija dijeli kopnenu granicu s Malezijom na Borneu i [[Sebatik]]u, Papuom Novom Gvinejom na ostrvu Nova Gvineja, [[Istočni Timor|Istočnim Timorom]] na ostrvu [[Timor]] i pomorskim granicama sa [[Singapur]]om, Malezijom, [[Vijetnam]]om, [[Filipini]]ma, [[Palau]]om i [[Australija|Australijom]]. [[Puncak Jaya]] je najviši vrh Indonezije sa 4.884 metra, a jezero [[Toba (jezero)|Toba]] na [[Sumatra|Sumatri]] je najveće jezero, sa površinom od 1.145 km2. Najveće rijeke Indonezije nalaze se u Kalimantanu i Novoj Gvineji i uključuju [[Kapuas]], [[Barito]], [[Mamberamo]], [[Sepik]] i [[Mahakam]]. Služe kao komunikacijske i transportne veze između otočkih riječnih naselja.<ref>{{cite web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html|title=Republic of Indonesia|publisher=Microsoft Encarta|date=2006|access-date=1. 11. 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028130659/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html|archive-date=28. 10. 2009}}</ref> U Indoneziji postoji oko 130 aktivnih vulkana.<ref>{{cite news|last1=Riese|first1=Ulrich|title=Bali-Touristen können kostenlos umbuchen|url=http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/touristenhochburg-bali-in-indonesien-drohen-einbussen-15315035.html?GEPC=s5|access-date=1. 12. 2017|agency=[[Frankfurter Allgemeine Zeitung]]|date=28. 11. 2017|language=de}}</ref> == Vlada == Indonezija je višestranačka republika s dva zakonodavna doma. U parlamentu su u 2014. bile zastupljene sljedeće stranke: Demokrasi Indonesia Perjuangan (PDI-P), Majelis Permusyawaratan Rakyat, Partai Amanat Nasional (PAN), Partai Kebangkitan Bangsa (PKB), Partai Persatuan Pembangunan (PPP), Hanura, Partai Keadilan Sejahtera (PKS).<ref name="telepolis1510">{{cite web|last1=Mühlbauer|first1=Peter|title= Indonesien: Gouverneur wegen Gotteslästerung verurteilt |url=https://www.heise.de/tp/features/Indonesien-Gouverneur-wegen-Gotteslaesterung-verurteilt-3708750.html|website=[[Telepolis (Heise)|Telepolis]]|publisher=[[Heise Verlag]]|access-date=1. 12. 2017|language=de|date=10. 5. 2017}}</ref> == Administrativna podjela == {{Glavni|Administrativna podjela Indonezije}} Administrativno, Indonezija se sastoji od 34 pokrajine, od kojih 5 ima poseban status. [[Datoteka:Indonesia, administrative divisions - en - monochrome.svg|mini|centar|450px|Administrativna podjela Indonezije]] == Privreda == Indonezija je druga zemlja po izvozu zemnog plina. Glavne poljoprivredne kulture su riža, čaj, začini itd. Industrijski sektor učestvuje u BDP sa 46,4% (2010). Indonezijska privreda se u posljednje vrijeme oporavlja od posljedica azijske finansijske krize iz 1998. Država još uvijek igra značajnu, iako sve manju, ulogu u privredi. BDP (bruto društveni prihod) po glavi stanovnika (po paritetu kupovne moći) iznosi oko 3200 [[Američki dolar|američkih dolara]], sa stopom rasta od 4,8% godišnje u 2004. Indonezija je svrtstana u grupu ''[[Sljedećih jedanaest]]'', u smislu razvoja privrede. == Nauka i tehnologija == [[Datoteka:Lapan_logo.svg|desno|mini|80px|LAPAN je indonežanski institut za aeronautička i svemirska istraživanja]] Nacionalni Institut aeronautike i svemirskih istraživanja (Indonežanski: Lembaga Penerbangan dan Antariksa Nasional/LAPAN) je svemirska agencija indonežanske vlade. Osnovana je 27. novembra 1964. od strane bivšeg indonežanskog predsjednika Suharto-a nakon jednogodišnjeg postojanja neformalne organizacije agencije za istraživanje svemira. LAPAN je odgovoran za dugoročna civilna i vojna aeronautička istraživanja. Više od dvije decenije ona upravlja sa satelitima, uglavnom telekomunikacionim, uključujući projekat [[Palapa satelit]]a, koje je izgradio Hughes (sada dio [[Boeing]] Satellite Systems), i koji su lansirani iz [[SAD]] ili [[Francuska Gvajana|Francuske Gvajane]] pomoću raketnog sistema Delta ili Ariane 4, odnosno [[Ariane]]. == Stanovništvo == [[Datoteka:Ubud-Kids.jpg|mini|desno|160px|Djeca sa Balija]] Indonezija je po broju stanovnika 4. zemlja u svijetu i najveća [[islam]]ska zemlja. Indonežani pripadaju malajskoj grupi naroda. Dijele se na preko 100 etničkih grupa. Među njima su najbrojniji Javanci sa 45%, Sundi 13%, Malajci 7% i Madurci 6%. Oko 87% indonežana su muslimami. Sa 195 miliona muslimana Indonezija je prva zemlja u svijetu po broju islamskih sljedbenika. Islam se raširio veoma brzo po ostrvlju od [[14. vijek]]a dolaskom arapskih trgovaca iz Hadrameuta i indijski sa juga Indije. Hrišćana, uglavnom protestanti i katolici, čine 10% stanovništva. Hinduisti 2% i budisti 1% čine manji broj stanovništva. Stanovništvo Indonezije dijeli se na brojne etničke grupe (788 pripadnika raznih naroda i plemena). Indonezijski jezik je maternji za relativno mali broj stanovnika države, ali je u širokoj upotrebi kao univerzalni drugi jezik. Najrasprostranjenija religija je [[Islam]] kojem pripada nešto više od četiri petine stanovnika (Indonezija je najmnogoljudnija zemlja s muslimanskom većinom). Prisutni su i [[Kršćanstvo]], [[Hinduizam]] i [[Budizam]]. Indonezija je bila jedna od država najteže pogođenih potresom i [[cunami]]jem 26. decembra 2004. Na sjeveru Sumatre, u pokrajini Aceh poginulo je najmanje 220.000 ljudi. == Kultura == Indonezija imo oko 300 etničkih grupa, čiji su se kulturni identiteti razvijali vijekovima, i bili pod uticajem indijske, arapske, kineske i evropske kulture. ==Infrastruktura== [[Željeznica]] je uvedena u 1897. za vrijeme kolonizacije od strane Nizozemske.<ref>{{cite news|title=Mit offenen Karten|agency=[[ARTE TV]]|date=5. 9. 2015|language=de}}</ref> == Razno == U Indoneziji je otkriven do sada najstariji [[Prahistorija|prahistorijski]] pećinski crtež. Starost crteža je [[uranij]]-[[torij]] analizom procijenjena na oko 40.000 godina.<ref>[http://www.gulli.com/news/24822-weltweit-aeltestes-kunstwerk-in-indonesischer-hoehle-entdeckt-2014-10-09 Weltweit ältestes Kunstwerk in indonesischer Höhle entdeckt]{{Mrtav link}}''gilli.com'', objavljeno 9.10.14; prsitupljeno: 9.10.14 {{de simbol}}</ref> == Također pogledajte == * [[Bima (narod)]] * [[Karanganyar]] * [[Kupang]] * [[Amahai jezik]] == Reference == {{Refspisak|2}} === Dodatna literatura === {{refbegin}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mZtDIhWzFeUC|title=Sociolinguistics: an international handbook of the science of language and society|editor-last=Ammon|editor-first=Ulrich|editor-last2=Dittmar|editor-first2=Norbert|editor-last3=Mattheier|editor-first3=Klaus J.|editor-last4=Trudgill|editor-first4=Peter|publisher=Walter de Gruyter|year=2006|edition=2nd, revised and extended|volume=3|isbn=9783110184181|access-date=29. 6. 2010}} * {{Citation|url=https://books.google.com/books?id=YgtSqB9oqDIC|title=Encyclopedia of bilingualism and bilingual education|access-date=19. 5. 2010|first1=Colin|last1=Baker|first2=Sylvia|last2=Prys Jones|publisher=Multilingual Matters Ltd.|year=1998|isbn = 9781853593628}} * {{cite book|last=Bevins|first=Vincent|author-link=Vincent Bevins|title= [[The Jakarta Method|The Jakarta Method: Washington's Anticommunist Crusade and the Mass Murder Program that Shaped Our World]]|date=2020|publisher= [[PublicAffairs]]|isbn= 978-1541742406}} * {{Citation|url=https://books.google.com/books?id=LT6E6YdAh-MC|title=The Phonology of Dutch.|first=Geert|last=Booij|work=Oxford Linguistics|year=1999|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=0-19-823869-X|access-date=24. 5. 2010}} * {{cite book|last=Cribb|first=Robert|title=Historical atlas of Indonesia|publisher=[[Routledge]]|year=2013}} * {{cite book|last=Crouch|first=Harold|title=The army and politics in Indonesia|publisher=[[Cornell University Press|Cornell UP]]|year=2019}} * {{cite journal|last=Earl|first=George SW|title=On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations|journal=Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA)|year=1850}} * {{cite book|last=Effendy|first=Bahtiar|title=Islam and the State in Indonesia|url=https://archive.org/details/islamstateinindo0000effe|publisher=Institute of Southeast Asian Studies|year=2003}} * {{Cite journal|last=Emmers|first=Ralf|date=2005|title=Regional Hegemonies and the Exercise of Power in Southeast Asia: A Study of Indonesia and Vietnam|journal=[[Asian Survey]]|publisher=University of California Press|volume=45|issue=4|pages=645–665|doi=10.1525/as.2005.45.4.645|jstor=10.1525/as.2005.45.4.645}} * {{cite book|last1=Fossati|first1=Diego|first2=Yew-Foong|last2=Hui|title=The Indonesia national survey project: Economy, society and politics|publisher=ISEAS Publishing|year=2017}} * {{cite book|surname=Friend|given=T.|title=Indonesian Destinies|publisher=[[Harvard University Press]]|year=2003|isbn=0-674-01137-6|url=https://archive.org/details/indonesiandestin00theo|url-access=registration}} * {{cite book|last1=Hadiz|first1=Vedi R.|first2=Richard|last2=Robison|title=The political economy of oligarchy and the reorganization of power in Indonesia|chapter=Beyond Oligarchy|publisher=[[Cornell University Press|Cornell UP]]|year=2014|pages=35–56|url=https://ecommons.cornell.edu/xmlui/bitstream/handle/1813/54629/INDO_96_0_1381338354_35_58.pdf?sequence=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20210519011543/https://ecommons.cornell.edu/xmlui/bitstream/handle/1813/54629/INDO_96_0_1381338354_35_58.pdf?sequence=1|archive-date=19. 5. 2021|url-status=live}} * {{cite book|last=Indonesia|first=Statistics|title=Statistical yearbook of Indonesia 2009|publisher=Statistics Indonesia, 2019|url=https://seadelt.net/Asset/Source/Document_ID-184_No-01.pdf}} * {{cite book|last=Kitley|first=Philip|title=Television, nation, and culture in Indonesia|publisher=[[Ohio University Press]]|year=2014}} * {{cite book|last=Melvin|first=Jess|date=2018|title=The Army and the Indonesian Genocide: Mechanics of Mass Murder|url=https://www.routledge.com/The-Army-and-the-Indonesian-Genocide-Mechanics-of-Mass-Murder/Melvin/p/book/9781138574694|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-138-57469-4}} * {{cite journal|last1=Mietzner|first1=Marcus|first2=Burhanuddin|last2=Muhtadi|title=Explaining the 2016 Islamist mobilisation in Indonesia: Religious intolerance, militant groups and the politics of accommodation|journal=Asian Studies Review|issue=42|volume=3|year=2018|pages=479–497|doi=10.1080/10357823.2018.1473335|s2cid=150302264|url=https://www.researchgate.net/publication/326286879}} * {{cite book|surname=Ricklefs|given=Merle Calvin|authorlink=Merle Ricklefs|year=1991|title=A history of modern Indonesia since c. 1300|edition=2nd|place=Basingstoke; Stanford, CA|publisher=Palgrave; Stanford University Press|isbn=0-333-57690-X}} * {{cite book|surname=Ricklefs|given=Merle Calvin|author-link=Merle Ricklefs|year=2001|title=A history of modern Indonesia since c. 1200|edition=3rd|place=Basingstoke; Stanford, CA|publisher=Palgrave; Stanford University Press|isbn=978-0-8047-4480-5|url=https://books.google.com/books?id=0GrWCmZoEBMC}} * {{cite book|last=Robinson|first=Geoffrey B.|date=2018|title=The Killing Season: A History of the Indonesian Massacres, 1965–66|url=https://press.princeton.edu/titles/11135.html|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=978-1-4008-8886-3}} * {{cite book|surname=Schwarz|given=A.|year=1994|title=A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s|publisher=Westview Press|isbn=1-86373-635-2|url=https://archive.org/details/nationinwaitingi00schw}} * {{cite book|last=Taylor|first=Jean Gelman|title=Indonesia|publisher=[[Yale University Press]]|year=2003|url=https://archive.org/details/indonesia00jean|isbn=978-0-300-09709-2}} * {{cite book|last=Taylor|first=John G.|author-link = John G.Taylor|title=East Timor: the price of Freedom|url=https://archive.org/details/easttimorpriceof00tayl|publisher=Zed Books|year=1999}} * {{cite book|surname=Vickers|given=Adrian|title=A History of Modern Indonesia|url=https://archive.org/details/historyofmoderni00adri|url-access=registration|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2005|isbn=0-521-54262-6}} * {{cite book|last1=Whitten|first1=T.|last2=Soeriaatmadja|first2=R.&nbsp;E.|last3=Suraya|first3=A.&nbsp;A.|year=1996|title=The Ecology of Java and Bali|publisher=Periplus Editions|location=Hong Kong}} * Winters, Jeffrey A. "Oligarchy and democracy in Indonesia." in ''Beyond Oligarchy'' (Cornell UP, 2014) pp.&nbsp;11–34. [https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/54621/INDO_96_0_1381338354_11_34.pdf?sequence=1 online] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201023093720/https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/54621/INDO_96_0_1381338354_11_34.pdf?sequence=1|date=23. 10. 2020}} * {{cite book|last=Witton|first=Patrick|year=2003|title=Indonesia|url=https://archive.org/details/indonesia0000unse_i2g4|publisher=Lonely Planet|location=Melbourne|isbn=978-1-74059-154-6}} {{refend}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Indonesia}} * {{Wikiatlas|Indonesia|Indoneziju}} * {{Wikivoyage|Indonesia}} ; Vlada * [https://web.archive.org/web/20120217185129/http://www.indonesia.go.id/en/ Vlada Indonezije] * [http://www.setneg.go.id/ Ministar Državnog sekretarijata] {{Simboli jezika|ind|indonežanski}} * [http://www.antara.co.id/en/ Antara&nbsp;– Novinska agencija] * [http://www.bps.go.id/ Statistički centar] * [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-i/indonesia.html Šef države i članovi Kabineta] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130915023108/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-i/indonesia.html |date=15. 9. 2013 }} ; Opće informacije * {{CIA World Factbook link|id|Indonesia}} * [https://web.archive.org/web/20090426085755/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/indonesia.htm Indonesia] iz ''UCB Libraries GovPubs'' * {{dmoz|Regional/Asia/Indonesia}} {{Države Azije}} {{Države Australije i Okeanije}} {{Jugoistočna Azija}} {{OIK}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Indonezija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Jugoistočne Azije]] [[Kategorija:Države ASEAN-a]] [[Kategorija:Ostrvske države]] [[Kategorija:Članice BRICS-a]] qviyhlfalufue3i1lqvprew23xj8igc 3734289 3734257 2025-07-11T09:47:25Z Panasko 146730 3734289 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država |izvorno_ime=Indonezija |zvanično_ime=Republika Indonezija |himna="[[Indonesia Raya]]"{{Center| }} |ime_genitiv=Indonezije |zastava=Flag of Indonesia.svg |grb=Coat of Arms of Indonesia Garuda Pancasila.svg |mapa=LocationIndonesia.png |službeni_jezik=[[Indonezijski jezik|indonezijski]] |glavni_grad=[[Jakarta]] |vrsta_prve_vlasti=Predsjednik |vladar_prva_vlast=[[Prabowo Subianto]] |vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade |vladar_druga_vlast= |po_površini_na_svijetu=14. |površina=1.904.569<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|title=UN Statistics|publisher=United Nations|date=2005|access-date=31. 10. 2007|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071031023924/http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|archive-date=31. 10. 2007}}</ref> |procenat_vode=4,85 |po_broju_stanovnika_na_svijetu=4. |stanovnika=270.203.917<ref name="2020census">{{cite web|url=https://www.bps.go.id/website/materi_ind/materiBrsInd-20210121151046.pdf|page=9|publisher=Statistics Indonesia|title=Hasil Sensus Penduduk 2020|language=id|date=21. 1. 2021|access-date=21. 1. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210122154418/https://www.bps.go.id/website/materi_ind/materiBrsInd-20210121151046.pdf|archive-date=22. 1. 2021}}</ref> |gustoća=143 |nezavisnost=1945 |valuta=[[Rupija]] | bdp_ukupno = 1.402 biliona $<ref name="IMFWEO.ID">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2024/October/weo-report?c=536,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2029&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (Indonesia)|publisher=[[International Monetary Fund]]|website=www.imf.org|date=22. 10. 2024|access-date=22. 10. 2024}}</ref> | bdp_godina = 2024. (procjena) | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = 4.980 $<ref name="IMFWEO.ID" /> | hdi ={{povećanje}} 0.713<ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|title=Human Development Report 2023/24|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=13. 3. 2024|page=289|access-date=13. 3. 2024|archive-date=13. 3. 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240313164319/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|url-status=live}}</ref> | hdi_godina = 2022. | hdi_nivo = | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini = 37,9<ref>{{Cite web |title=Gini ratio Maret 2024 tercatat sebesar 0,379 |url=https://www.bps.go.id/id/pressrelease/2024/07/01/2371/gini-ratio-maret-2024-tercatat-sebesar-0-379-.html |access-date=15. 7. 2024 |website=bps.go.id}}</ref> | gini_godina = 2024 | po_broju_gini_na_svijetu = srednja nejednakost | internetski_nastavak=[[.id]]| vremenska_zona=od +7 do +9| pozivni_broj=62| |}} '''Indonezija''' ([[Indonezijski jezik|indonezijski]]: ''Republik Indonesia''), službeno '''Republika Indonezija''', transkontinentalna je [[Unitarna država|unitarna]] [[suverena država]], koja je većim dijelom u [[Jugoistočna Azija|jugoistočnoj Aziji]], a manjim u [[Okeanija|Okeaniji]]. Smještena između [[Indijski okean|Indijskog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]], Indonezija je najveća svjetska [[ostrvska država]] s više od 17.000 [[Ostrvo|ostrva]] uključujući [[Sumatra|Sumatru]], [[Java (ostrvo)|Javu]], [[Sulawesi]] i dijelove [[Borneo|Bornea]] i [[Nova Gvineja|Nove Gvineje]].<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html|title=Indonesia|publisher=CIA|archive-url=https://web.archive.org/web/20081210041527/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html|archive-date=10. 12. 2008|url-status=dead|access-date=30. 8. 2017}}</ref> Površinom od 1.904.569&nbsp;km<sup>2</sup> 14. je najveća država svijeta u smislu kopnene površine i 7. najveća ako se pored kopnene u obzir uzme i površina mora koje joj pripada.<ref name="ciarank">{{cite web|author=[[Central Intelligence Agency]]|title=Rank Order Area|work=The World Factbook|publisher=US CIA, Washington, D.C.|date=17. 10. 2006|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html|access-date=30. 8. 2017|archive-date=9. 2. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html|url-status=dead}}</ref> Sa preko 280 miliona stanovnika Indonezija je [[Spisak država po stanovništvu|4. najmnogoljudnija država svijeta]], najbrojnija austronezijska nacija i najmnogoljudnija država sa muslimanskom većinom.<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/country/indonesia|title=Indonesia – Data|publisher=World Bank}}</ref> Zemlja u razvoju, Indonezija je klasifikovana kao novoindustrijalizovana zemlja, sa ekonomijom 16. po veličini u svijetu po nominalnom BDP-u i 7. po PPP-u. To je treća po veličini demokratska država na svijetu, regionalna sila i smatra se srednjom silom u globalnim poslovima. Zemlja je članica nekoliko multilateralnih organizacija, uključujući [[Ujedinjene nacije]], [[Svjetska trgovinska organizacija|Svjetsku trgovinsku organizaciju]], [[G20]], i jedan od osnivača [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]], [[ASEAN|Udruženja nacija jugoistočne Azije]], [[D-8]], i [[Organizacija islamske saradnje]]. == Etimologija == Ime ''Indonezija'' izvedeno je od latinske riječi ''Indus'' i grčke riječi ''nesos'', koja znači "ostrvo". Ime datira iz 18. stoljeća, mnogo prije formiranja nezavisne Indonezije. == Historija == {{Glavni|Historija Indonezije}} [[Datoteka:Presiden_Sukarno.jpg|mini|lijevo|140px|Sukarno, osnivač Indonezije]] Historija Indonezije seže do 2500. godine p. n. e. kada na [[Java (ostrvo)|Javi]] i [[Sumatra|Sumatri]] nastaje više država potaknutih trgovinskom razmjenom. Najraniji dokazi o postojanju islama datiraju od 13. vijeka, i to na Sjevernoj Sumatri. Od 1511. počinje [[Kolonijalizam|kolonijalno]] razdoblje indonezijske historije kada je zauzimaju [[Portugal]]ci, a nešto kasnije [[Engleska|Englezi]] i [[Nizozemska|Nizozemci]]. Kolonijalno razdoblje prestaje završetkom [[Drugi svjetski rat|drugog svjetskog rata]] 1945. kada su Indonežani proglasili nezavisnost, a [[Sukarno]] postao prvi predsjednik. Njegov nasljednik, bivši general [[Suharto]] obilježio je noviju historiju, zaustavivši privredno propadanje. == Geografija == {{Glavni|Geografija Indonezije}} [[Datoteka:Indonesia_2002_CIA_map.png|mini|desno|250px|Karta Indonezije]] [[Datoteka:Bromo-Semeru-Batok-Widodaren.jpg|thumb|Planine [[Semeru]] i [[Bromo]] u istočnoj [[Java (ostrvo)|Javi]]. Seizmička i vulkanska aktivnost Indonezije među najvećima je na svijetu]] Indonezija je najjužnija zemlja u [[Azija|Aziji]]. Smještena u [[Indonezijski arhipelag|Indonezijskom arhipelagu]], najvećem [[arhipelag]]u na svijetu, između [[Indokina|Indokine]] i [[Australija|Australije]], te između [[Indijski okean|Indijskog]] i [[Tihi okean|Tihog okeana]]. Blizina [[ekvator]]a utječe na klimu u Indoneziji, tako da temperature u nizinama dostižu vrlo visoke vrijednosti dok je u visinskim predjelima nešto hladnije. Država se nalazi između geografskih širina 11°J i 6°N i geografske dužine 95°E i 141°E. Transkontinentalna zemlja koja obuhvata [[Jugoistočna Azija|jugoistočnu Aziju]] i [[Okeanija|Okeaniju]], najveća je [[Ostrvska država|arhipelaška]] država na svijetu, koja se proteže na 5.120 kilometara od istoka prema zapadu i 1.760 kilometara od sjevera prema jugu.<ref>{{Cite book|last1=Frederick|first1=William H.|last2=Worden|first2=Robert L.|title=Indonesia: A Country Study|series=Area Handbook Series|volume=550|date=1993|page=98|url=https://books.google.com/books?id=6dgmXWMgWcwC&pg=PA98|publisher=Federal Research Division, Library of Congress|location=Washington, D.C.|language=en|isbn=9780844407906|access-date=9. 11. 2023|archive-date=20. 1. 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230120071717/https://books.google.com/books?id=6dgmXWMgWcwC&pg=PA98|url-status=live}}</ref> Državno koordinaciono ministarstvo za pomorstvo i investicije kaže da Indonezija ima 17.504 ostrva (od kojih je 16.056 registrovanih u UN)<ref>{{cite news|url=http://www.thejakartapost.com/news/2017/08/21/16000-indonesian-islands-registered-at-un.html|title=16,000 Indonesian islands registered at UN|newspaper=The Jakarta Post|date=21. 8. 2017|access-date=3. 12. 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20181130202043/http://www.thejakartapost.com/news/2017/08/21/16000-indonesian-islands-registered-at-un.html|archive-date=30. 11. 2018}}</ref> raštrkanih na obe strane [[ekvator]]a, od kojih je oko 6.000 naseljeno.<ref name="CIA"/> Najveće su [[Sumatra]], [[Java (ostrvo)|Java]], [[Borneo]] (dijeli s [[Brunej]]om i [[Malezija|Malezijom]]), [[Sulawesi]] i [[Nova Gvineja]] (dijeli s [[Papua Nova Gvineja|Papua Novom Gvinejom]]).<ref>{{cite web|url=https://www.embassyofindonesia.org/index.php/basic-facts/|title=Facts & Figures|publisher=Embassy of the Republic of Indonesia, Washington, D.C.|access-date=14. 3. 2021|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170606054934/https://www.embassyofindonesia.org/index.php/basic-facts/|archive-date=6. 6. 2017}}</ref> Indonezija dijeli kopnenu granicu s Malezijom na Borneu i [[Sebatik]]u, Papuom Novom Gvinejom na ostrvu Nova Gvineja, [[Istočni Timor|Istočnim Timorom]] na ostrvu [[Timor]] i pomorskim granicama sa [[Singapur]]om, Malezijom, [[Vijetnam]]om, [[Filipini]]ma, [[Palau]]om i [[Australija|Australijom]]. [[Puncak Jaya]] je najviši vrh Indonezije sa 4.884 metra, a jezero [[Toba (jezero)|Toba]] na [[Sumatra|Sumatri]] je najveće jezero, sa površinom od 1.145 km2. Najveće rijeke Indonezije nalaze se u Kalimantanu i Novoj Gvineji i uključuju [[Kapuas]], [[Barito]], [[Mamberamo]], [[Sepik]] i [[Mahakam]]. Služe kao komunikacijske i transportne veze između otočkih riječnih naselja.<ref>{{cite web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html|title=Republic of Indonesia|publisher=Microsoft Encarta|date=2006|access-date=1. 11. 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028130659/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html|archive-date=28. 10. 2009}}</ref> U Indoneziji postoji oko 130 aktivnih vulkana.<ref>{{cite news|last1=Riese|first1=Ulrich|title=Bali-Touristen können kostenlos umbuchen|url=http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/touristenhochburg-bali-in-indonesien-drohen-einbussen-15315035.html?GEPC=s5|access-date=1. 12. 2017|agency=[[Frankfurter Allgemeine Zeitung]]|date=28. 11. 2017|language=de}}</ref> == Vlada == Indonezija je višestranačka republika s dva zakonodavna doma. U parlamentu su u 2014. bile zastupljene sljedeće stranke: Demokrasi Indonesia Perjuangan (PDI-P), Majelis Permusyawaratan Rakyat, Partai Amanat Nasional (PAN), Partai Kebangkitan Bangsa (PKB), Partai Persatuan Pembangunan (PPP), Hanura, Partai Keadilan Sejahtera (PKS).<ref name="telepolis1510">{{cite web|last1=Mühlbauer|first1=Peter|title= Indonesien: Gouverneur wegen Gotteslästerung verurteilt |url=https://www.heise.de/tp/features/Indonesien-Gouverneur-wegen-Gotteslaesterung-verurteilt-3708750.html|website=[[Telepolis (Heise)|Telepolis]]|publisher=[[Heise Verlag]]|access-date=1. 12. 2017|language=de|date=10. 5. 2017}}</ref> == Administrativna podjela == {{Glavni|Administrativna podjela Indonezije}} Administrativno, Indonezija se sastoji od 34 pokrajine, od kojih 5 ima poseban status. [[Datoteka:Indonesia, administrative divisions - en - monochrome.svg|mini|centar|450px|Administrativna podjela Indonezije]] == Privreda == Indonezija je druga zemlja po izvozu zemnog plina. Glavne poljoprivredne kulture su riža, čaj, začini itd. Industrijski sektor učestvuje u BDP sa 46,4% (2010). Indonezijska privreda se u posljednje vrijeme oporavlja od posljedica azijske finansijske krize iz 1998. Država još uvijek igra značajnu, iako sve manju, ulogu u privredi. BDP (bruto društveni prihod) po glavi stanovnika (po paritetu kupovne moći) iznosi oko 3200 [[Američki dolar|američkih dolara]], sa stopom rasta od 4,8% godišnje u 2004. Indonezija je svrtstana u grupu ''[[Sljedećih jedanaest]]'', u smislu razvoja privrede. == Nauka i tehnologija == [[Datoteka:Lapan_logo.svg|desno|mini|80px|LAPAN je indonežanski institut za aeronautička i svemirska istraživanja]] Nacionalni Institut aeronautike i svemirskih istraživanja (Indonežanski: Lembaga Penerbangan dan Antariksa Nasional/LAPAN) je svemirska agencija indonežanske vlade. Osnovana je 27. novembra 1964. od strane bivšeg indonežanskog predsjednika Suharto-a nakon jednogodišnjeg postojanja neformalne organizacije agencije za istraživanje svemira. LAPAN je odgovoran za dugoročna civilna i vojna aeronautička istraživanja. Više od dvije decenije ona upravlja sa satelitima, uglavnom telekomunikacionim, uključujući projekat [[Palapa satelit]]a, koje je izgradio Hughes (sada dio [[Boeing]] Satellite Systems), i koji su lansirani iz [[SAD]] ili [[Francuska Gvajana|Francuske Gvajane]] pomoću raketnog sistema Delta ili Ariane 4, odnosno [[Ariane]]. == Stanovništvo == [[Datoteka:Ubud-Kids.jpg|mini|desno|160px|Djeca sa Balija]] Indonezija je po broju stanovnika 4. zemlja u svijetu i najveća [[islam]]ska zemlja. Indonežani pripadaju malajskoj grupi naroda. Dijele se na preko 100 etničkih grupa. Među njima su najbrojniji Javanci sa 45%, Sundi 13%, Malajci 7% i Madurci 6%. Oko 87% indonežana su muslimami. Sa 195 miliona muslimana Indonezija je prva zemlja u svijetu po broju islamskih sljedbenika. Islam se raširio veoma brzo po ostrvlju od [[14. vijek]]a dolaskom arapskih trgovaca iz Hadrameuta i indijski sa juga Indije. Hrišćana, uglavnom protestanti i katolici, čine 10% stanovništva. Hinduisti 2% i budisti 1% čine manji broj stanovništva. Stanovništvo Indonezije dijeli se na brojne etničke grupe (788 pripadnika raznih naroda i plemena). Indonezijski jezik je maternji za relativno mali broj stanovnika države, ali je u širokoj upotrebi kao univerzalni drugi jezik. Najrasprostranjenija religija je [[Islam]] kojem pripada nešto više od četiri petine stanovnika (Indonezija je najmnogoljudnija zemlja s muslimanskom većinom). Prisutni su i [[Kršćanstvo]], [[Hinduizam]] i [[Budizam]]. Indonezija je bila jedna od država najteže pogođenih potresom i [[cunami]]jem 26. decembra 2004. Na sjeveru Sumatre, u pokrajini Aceh poginulo je najmanje 220.000 ljudi. == Kultura == Indonezija imo oko 300 etničkih grupa, čiji su se kulturni identiteti razvijali vijekovima, i bili pod uticajem indijske, arapske, kineske i evropske kulture. ==Infrastruktura== [[Željeznica]] je uvedena u 1897. za vrijeme kolonizacije od strane Nizozemske.<ref>{{cite news|title=Mit offenen Karten|agency=[[ARTE TV]]|date=5. 9. 2015|language=de}}</ref> == Razno == U Indoneziji je otkriven do sada najstariji [[Prahistorija|prahistorijski]] pećinski crtež. Starost crteža je [[uranij]]-[[torij]] analizom procijenjena na oko 40.000 godina.<ref>[http://www.gulli.com/news/24822-weltweit-aeltestes-kunstwerk-in-indonesischer-hoehle-entdeckt-2014-10-09 Weltweit ältestes Kunstwerk in indonesischer Höhle entdeckt]{{Mrtav link}}''gilli.com'', objavljeno 9.10.14; prsitupljeno: 9.10.14 {{de simbol}}</ref> == Također pogledajte == * [[Bima (narod)]] * [[Karanganyar]] * [[Kupang]] * [[Amahai jezik]] == Reference == {{Refspisak|2}} === Dodatna literatura === {{refbegin}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mZtDIhWzFeUC|title=Sociolinguistics: an international handbook of the science of language and society|editor-last=Ammon|editor-first=Ulrich|editor-last2=Dittmar|editor-first2=Norbert|editor-last3=Mattheier|editor-first3=Klaus J.|editor-last4=Trudgill|editor-first4=Peter|publisher=Walter de Gruyter|year=2006|edition=2nd, revised and extended|volume=3|isbn=9783110184181|access-date=29. 6. 2010}} * {{Citation|url=https://books.google.com/books?id=YgtSqB9oqDIC|title=Encyclopedia of bilingualism and bilingual education|access-date=19. 5. 2010|first1=Colin|last1=Baker|first2=Sylvia|last2=Prys Jones|publisher=Multilingual Matters Ltd.|year=1998|isbn = 9781853593628}} * {{cite book|last=Bevins|first=Vincent|author-link=Vincent Bevins|title= [[The Jakarta Method|The Jakarta Method: Washington's Anticommunist Crusade and the Mass Murder Program that Shaped Our World]]|date=2020|publisher= [[PublicAffairs]]|isbn= 978-1541742406}} * {{Citation|url=https://books.google.com/books?id=LT6E6YdAh-MC|title=The Phonology of Dutch.|first=Geert|last=Booij|work=Oxford Linguistics|year=1999|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=0-19-823869-X|access-date=24. 5. 2010}} * {{cite book|last=Cribb|first=Robert|title=Historical atlas of Indonesia|publisher=[[Routledge]]|year=2013}} * {{cite book|last=Crouch|first=Harold|title=The army and politics in Indonesia|publisher=[[Cornell University Press|Cornell UP]]|year=2019}} * {{cite journal|last=Earl|first=George SW|title=On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations|journal=Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA)|year=1850}} * {{cite book|last=Effendy|first=Bahtiar|title=Islam and the State in Indonesia|url=https://archive.org/details/islamstateinindo0000effe|publisher=Institute of Southeast Asian Studies|year=2003}} * {{Cite journal|last=Emmers|first=Ralf|date=2005|title=Regional Hegemonies and the Exercise of Power in Southeast Asia: A Study of Indonesia and Vietnam|journal=[[Asian Survey]]|publisher=University of California Press|volume=45|issue=4|pages=645–665|doi=10.1525/as.2005.45.4.645|jstor=10.1525/as.2005.45.4.645}} * {{cite book|last1=Fossati|first1=Diego|first2=Yew-Foong|last2=Hui|title=The Indonesia national survey project: Economy, society and politics|publisher=ISEAS Publishing|year=2017}} * {{cite book|surname=Friend|given=T.|title=Indonesian Destinies|publisher=[[Harvard University Press]]|year=2003|isbn=0-674-01137-6|url=https://archive.org/details/indonesiandestin00theo|url-access=registration}} * {{cite book|last1=Hadiz|first1=Vedi R.|first2=Richard|last2=Robison|title=The political economy of oligarchy and the reorganization of power in Indonesia|chapter=Beyond Oligarchy|publisher=[[Cornell University Press|Cornell UP]]|year=2014|pages=35–56|url=https://ecommons.cornell.edu/xmlui/bitstream/handle/1813/54629/INDO_96_0_1381338354_35_58.pdf?sequence=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20210519011543/https://ecommons.cornell.edu/xmlui/bitstream/handle/1813/54629/INDO_96_0_1381338354_35_58.pdf?sequence=1|archive-date=19. 5. 2021|url-status=live}} * {{cite book|last=Indonesia|first=Statistics|title=Statistical yearbook of Indonesia 2009|publisher=Statistics Indonesia, 2019|url=https://seadelt.net/Asset/Source/Document_ID-184_No-01.pdf}} * {{cite book|last=Kitley|first=Philip|title=Television, nation, and culture in Indonesia|publisher=[[Ohio University Press]]|year=2014}} * {{cite book|last=Melvin|first=Jess|date=2018|title=The Army and the Indonesian Genocide: Mechanics of Mass Murder|url=https://www.routledge.com/The-Army-and-the-Indonesian-Genocide-Mechanics-of-Mass-Murder/Melvin/p/book/9781138574694|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-138-57469-4}} * {{cite journal|last1=Mietzner|first1=Marcus|first2=Burhanuddin|last2=Muhtadi|title=Explaining the 2016 Islamist mobilisation in Indonesia: Religious intolerance, militant groups and the politics of accommodation|journal=Asian Studies Review|issue=42|volume=3|year=2018|pages=479–497|doi=10.1080/10357823.2018.1473335|s2cid=150302264|url=https://www.researchgate.net/publication/326286879}} * {{cite book|surname=Ricklefs|given=Merle Calvin|authorlink=Merle Ricklefs|year=1991|title=A history of modern Indonesia since c. 1300|edition=2nd|place=Basingstoke; Stanford, CA|publisher=Palgrave; Stanford University Press|isbn=0-333-57690-X}} * {{cite book|surname=Ricklefs|given=Merle Calvin|author-link=Merle Ricklefs|year=2001|title=A history of modern Indonesia since c. 1200|edition=3rd|place=Basingstoke; Stanford, CA|publisher=Palgrave; Stanford University Press|isbn=978-0-8047-4480-5|url=https://books.google.com/books?id=0GrWCmZoEBMC}} * {{cite book|last=Robinson|first=Geoffrey B.|date=2018|title=The Killing Season: A History of the Indonesian Massacres, 1965–66|url=https://press.princeton.edu/titles/11135.html|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=978-1-4008-8886-3}} * {{cite book|surname=Schwarz|given=A.|year=1994|title=A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s|publisher=Westview Press|isbn=1-86373-635-2|url=https://archive.org/details/nationinwaitingi00schw}} * {{cite book|last=Taylor|first=Jean Gelman|title=Indonesia|publisher=[[Yale University Press]]|year=2003|url=https://archive.org/details/indonesia00jean|isbn=978-0-300-09709-2}} * {{cite book|last=Taylor|first=John G.|author-link = John G.Taylor|title=East Timor: the price of Freedom|url=https://archive.org/details/easttimorpriceof00tayl|publisher=Zed Books|year=1999}} * {{cite book|surname=Vickers|given=Adrian|title=A History of Modern Indonesia|url=https://archive.org/details/historyofmoderni00adri|url-access=registration|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2005|isbn=0-521-54262-6}} * {{cite book|last1=Whitten|first1=T.|last2=Soeriaatmadja|first2=R.&nbsp;E.|last3=Suraya|first3=A.&nbsp;A.|year=1996|title=The Ecology of Java and Bali|publisher=Periplus Editions|location=Hong Kong}} * Winters, Jeffrey A. "Oligarchy and democracy in Indonesia." in ''Beyond Oligarchy'' (Cornell UP, 2014) pp.&nbsp;11–34. [https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/54621/INDO_96_0_1381338354_11_34.pdf?sequence=1 online] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201023093720/https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/54621/INDO_96_0_1381338354_11_34.pdf?sequence=1|date=23. 10. 2020}} * {{cite book|last=Witton|first=Patrick|year=2003|title=Indonesia|url=https://archive.org/details/indonesia0000unse_i2g4|publisher=Lonely Planet|location=Melbourne|isbn=978-1-74059-154-6}} {{refend}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Indonesia}} * {{Wikiatlas|Indonesia|Indoneziju}} * {{Wikivoyage|Indonesia}} ; Vlada * [https://web.archive.org/web/20120217185129/http://www.indonesia.go.id/en/ Vlada Indonezije] * [http://www.setneg.go.id/ Ministar Državnog sekretarijata] {{Simboli jezika|ind|indonežanski}} * [http://www.antara.co.id/en/ Antara&nbsp;– Novinska agencija] * [http://www.bps.go.id/ Statistički centar] * [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-i/indonesia.html Šef države i članovi Kabineta] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130915023108/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-i/indonesia.html |date=15. 9. 2013 }} ; Opće informacije * {{CIA World Factbook link|id|Indonesia}} * [https://web.archive.org/web/20090426085755/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/indonesia.htm Indonesia] iz ''UCB Libraries GovPubs'' * {{dmoz|Regional/Asia/Indonesia}} {{Države Azije}} {{Države Australije i Okeanije}} {{Jugoistočna Azija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Indonezija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Jugoistočne Azije]] [[Kategorija:Države ASEAN-a]] [[Kategorija:Ostrvske države]] [[Kategorija:Članice BRICS-a]] qp2kjhyysnq2kq0bsttw6k9qm47ulr1 Tadžikistan 0 13432 3734263 3732281 2025-07-11T09:41:54Z Panasko 146730 3734263 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime = Ҷумҳурии Тоҷикистон<br />Jumhurii Tojikiston | zvanično_ime = Republika Tadžikistan | ime_genitiv = Tadžikistana | zastava = Flag of Tajikistan.svg | grb = Coat of arms of Tajikistan.svg | mapa = Tajikistan (orthographic projection).svg | službeni_jezik = [[Tadžik jezik|tadžički]] | glavni_grad = [[Dushanbe]] | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Tadžikistana|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Emomali Rahmon]] | vrsta_druge_vlasti = [[Premijer Tadžikistana|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Oqil Oqilov]] | po_površini_na_svijetu = 95. | površina = 143.100 | procenat_vode = 0,3 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 100. | stanovnika = 8.734.951<ref>{{cite web|title=Ujedinjeni narodi - svjetska populacija 2017.|url=https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/|publisher=esa.un.org/|access-date=31. 10. 2017}}</ref> | gustoća = 45 | nezavisnost = od [[SSSR]]-a, [[9. septembar]], [[1991]] | valuta = [[Tadžikistanski somoni]] | vremenska_zona = [[UTC]] +5 | himna = "''[[Surudi Milli]]''"<center>[[Datoteka:Tajikistan anthem.ogg]]</center> | internetski_nastavak = [[.tj]] | pozivni_broj = +992 | komentar = |}} '''Tadžikistan''' ([[Tadžički jezik|tadžički]]: Ҷумҳурии Тоҷикистон, Çumhuriji Toçikiston), službeno '''Republika Tadžikistan''', ranije poznata i kao ''Tadžička Sovjetska Socijalistička Republika'') je [[zemlja (država)|država]] u [[Srednja Azija|Srednjoj Aziji]]. Planinska je zemlja, bez izlaza na more, sa procjenjenih 8,7 miliona stanovnika (2016) i površinom od 143.100&nbsp;km<sup>2</sup>. Graniči sa [[Afganistan]]om na jugu, [[Uzbekistan]]om na zapadu, [[Kirgistan]]om na sjeveru i [[Kina|Kinom]] na istoku. Tradicionalna je domovina [[Tadžici|tadžikistanskog naroda]]. Teritorija koja danas sačinjava Tadžikistan je nekada kroz historiju bila dom nekim starim kulturama, uključujući grad Sarazm<ref>{{cite web|title=Proto-urban Site of Sarazm|url=http://whc.unesco.org/en/list/1141|publisher=http://whc.unesco.org|access-date=31. 10. 2017}}</ref> iz perioda [[Neolit|neolita]] i [[Bronzano doba|bronzanog doba]], a poslije i dom kraljevstvima kojima su vladali narodi različitih vjera i kultura, uključujući i [[Baktrijsko–margijanski archeološki kompleks|oksusovu civilizaciju]], [[Andronovska kultura|Andronovsku kulturu]], [[budizam]], [[nestorijanstvo]], [[kršćanstvo]], [[zoroastrizam]], [[manihejstvo]] i [[islam]]. Područjem su vladala brojna carstva i dinastije, uključujući [[Ahemenidsko Carstvo|Ahemenidsko]], [[Sasanidsko Carstvo|Sasanidsko]], [[Heftalitsko Carstvo|Heftalitsko]], [[Samanidsko Carstvo|Samanidsko]], [[Mongolsko Carstvo|Mongolsko]], [[Timuridsko Carstvo|Timuridsko]] i [[Rusko Carstvo]] a potom i [[Sovjetski Savez]], čijim raspadom 1991. Tadžikistan proglašava nezavisnost i postaje nezavisna nacija. [[Građanski rat u Tadžikistanu|Građanski rat]] se vodio skoro odmah nakon nezavisnosti, u periodu od 1992. do 1997. Od kraja rata, novonastala politička stabilnost i strana pomoć omogućili su rast ekonomije države. Tadžikistan je predsednička republika koja se sastoji od četiri provincije. Većina tadžikistanskog stanovništva pripada tadžikistanskoj etničkoj grupi koja govori [[tadžički jezik]] (dijalekat [[Perzijski jezik|perzijskog jezika]]). Mnogi Tadžici takođe govore ruski kao svoj drugi jezik. Gorno-Badahšanska oblasta Tadžikistana uprkos svojoj rijetkoj naseljenosti dom je neverovatnoj jezičkoj raznolikosti koju između ostalog sačinjavaju Rušani, Šugnijski, Iškašimski, Vahanski i tadžički jezik. Planine pokrivaju više od 90% zemlje. Privreda Tadžikistana je u tranziciji iz nekadašnjeg socijalističkog u kapitalistički sistem i u velikoj mjeri zavisi od tranzicionu ekonomiju koja je veoma zavisna od doznaka, proizvodnje aluminija i pamuka. == Etimologija == Termin ''Tadžikistan'' znači "zemlja [[Tadžici|Tadžika]]". Sufiks "stan" je perzijskog porijekla i označava ''mjesto''<ref>{{cite web|title=Značenje nastavka ''Stan'' u nazivima pojedinih država|url=https://www.thoughtco.com/official-listing-of-countries-world-region-1435153|publisher=About.com|access-date=1. 11. 2017}}</ref> ili ''zemlju''<ref>{{cite web|title=Etimologija nastavka ''Stan''|url=https://www.etymonline.com/word/-stan|publisher=Online Etymology Dictionary.|access-date=1. 11. 2017}}</ref> a Tadžikistan je, najverovatnije, ime predislamskog plemena.<ref name ="studija">{{cite web|title=Studija o državama:Tadžikistan|url=https://catalog.loc.gov/vwebv/search?searchCode=LCCN&searchArg=97005110&searchType=1&permalink=y|publisher=catalog.loc.gov/|access-date=1. 11. 2017}}</ref> Prema studiji [[Kongresna biblioteka|Kongresne biblioteke]] o Tadžikistanu iz 1997, teško je definitivno navesti porijeklo naziva ''Tadžikistan'' jer je termin ''upleten u političke sporove 20. vijeka o tome da li su turkijski ili iranski narodi bili izvorni stanovnici Srednje Azije''.<ref name="studija"/> == Historija == {{Glavni|Historija Tadžikistana}} Područje današnjeg Tadžikistana bilo je dio [[Perzija|Perzijskog Carstva]] kao i carstva [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Velikog]]. [[Arapi]] su osvojili ovo područje u 7. i 8. vijeku i donijeli [[Islam]]. Domaća dinastija Samanida vladala je zemljom i okolnim područjima u 10. vijeku i današnji Tadžikistan smatra je svojim pretkom začetnikom. [[Datoteka:MansurISamanidPaintingHistoryofIran.jpg|250px|lijevo|Samanidski vladar Mensur I (961–976)]] U sljedećih 500 godina Tadžikistanom su vladali turkijski Gaznavidi, Mongoli i Timuridi, nasljednici Timur Lenka. Od početka 16. vijeka Tadžikistan je bio dio Buharskog kanata koji je 1868. postao vazalna država Ruskog Carstva. Nakon dolaska boljševika na vlast Tadžici su isprva dobili autonomnu republiku u okviru Uzbekistana, a od 1929. svoju vlastitu saveznu republiku. Područja u kojima su živjeli Tadžici nije bilo lako razgraničiti od uzbečkih, pa su dva velika središta tadžičke kulture, Buhara i Samarkand, kao i oko milion etničkih Tadžika ostali unutar Uzbekistana. Nakon nezavisnosti u zemlji je izbio [[Građanski rat u Tadžikistanu|građanski rat]] između plemenskih frakcija s navodnom podrškom Rusije i Irana. Mnogi Rusi napustili su Tadžikistan tokom godina rata, koji je okončan potpisivanjem prekida vatre 1997. Slično drugim zemljama Središnje Azije, predsjednik Emomali Rahmonov je na vlasti praktički od nezavisnosti zahvaljujući ustavnim promjenama koje su mu omogućile ponavljanu kandidaturu na izborima na kojima obično pobjeđuje s velikim postotkom osvojenih glasova. == Geografija == {{Glavni|Geografija Tadžikistana}} [[Datoteka:Tajik mountains edit.jpg|thumb|Planine Tadžikistana]] Tadžikistan je kontinentalna država, bez izlaza na more. Po površini je najmanja država Srednje Azije. Nalazi se uglavnom između 36. i 41. stepena sjeverne [[Geografska širina|geografske širine]] i 67. i 75. stepena istočne [[Geografska dužina|geografske dužine]]. Pokrivena je planinama [[Pamirske planine|pamirskog]] planinskog masiva, a više od pedeset % teritorije Tadžikistana nalazi se na nadmorskoj visini iznad 3.000 metara. Jedina veća područja niže nadmorske visine su [[Ferganska dolina]] na sjeveru države i doline rijeka Kofarnihon i Vakš na jugu, koje čine rijeku [[Amu Darja]]. Glavni grad Dušanbe se nalazi na južnim padinama, iznad doline Kofarnihon. Rijeke Amu Darja i Panj formiraju granicu sa Afganistanom, a glečeri koji se nalaze u tadžikistanskim planinama su glavni izvori vode [[Aralsko jezero]]. U Tadžikistanu postoji preko 900 rijeka dužine iznad 10 kilometara. Najviši vrhovi u državi dati su u sljedećoj tabeli. {| style="border:1px solid #8888aa; background:#f7f8ff; padding:5px; font-size:85%; margin:auto;" |- |style="text-align: center;" |Planina/vrh |style="text-align:center; background:rgb(204, 153, 51); text-align:center;"|Visina | colspan="2" style="text-align:center; background:rgb(204, 153, 51); text-align:center;"|Lokacija |- | [[Ismoil Somoni]] (najviši vrh) | style="text-align:center; background:rgb(143, 177, 172);"|7.495&nbsp;m | style="text-align:center; background:rgb(143, 177, 172);"|{{nbsp|4}} Na sjeverozapadnoj ivici [[Gorno-Badakšan]]a (GBAO), južno od granice sa [[Kirgistan]]om |- | [[Vrh Ibn Sina]] |style="text-align: center;" |7.134&nbsp;m |style="text-align: center;" |{{nbsp|4}} Sjeverna granica [[Trans-Alay]] planinskog masiva, sjeveroistočni dio [[Ismoil Somoni]]ja |- |[[Korzhenevskaya]] | style="text-align:center; background:rgb(201, 185, 116);"|7.105&nbsp;m | style="text-align:center; background:rgb(201, 185, 116);"|{{nbsp|4}} Sjeverno od vrha [[Ismoil Somoni]], na južnoj obali rijeke [[Muksu]] |- |[[Vrh nezavisnosti]] |style="text-align: center;" |6.974&nbsp;m |style="text-align: center;" |{{nbsp|4}} Centralni dio [[Gorno-Badakšan]]a, jugoistočno od Ismoil Somonija |- |[[Academy of Sciences Range]] | style="text-align:center; background:rgb(151, 199, 137);"|6.785&nbsp;m | style="text-align:center; background:rgb(151, 199, 137);"|{{nbsp|4}} Sjeverozapadni Gorno-Badakšan, pruža se u pravcu sjever-jug |- |[[Vrh Karl Marx]] |style="text-align: center;" |6.726&nbsp;m |style="text-align: center;" |{{nbsp|4}}[[GBAO]], u blizini granice sa [[Afganistan]]om, na sjevernom grebenu [[Karakoram]] planinskog masiva |- |Vrh [[Garmo]] | style="text-align:center; background:rgb(151, 199, 137);"|6.595&nbsp;m | style="text-align:center; background:rgb(151, 199, 137);"|{{nbsp|4}} Sjeverozapadni Gorno-Badakšan |- |Vrh [[Mayakovskiy]] | style="text-align:center; background:rgb(208, 172, 132);"|6.096&nbsp;m | style="text-align:center; background:rgb(208, 172, 132);"|{{nbsp|4}} Krajnji jugozapadni dio Gorno-Badakšana, u blizini granice sa [[Afganistan]]om, |- |Vrh [[Concord]] |style="text-align: center;" |5.469&nbsp;m |style="text-align: center;" |{{nbsp|4}} Južna granica sjevernog dijela Karakoram planinskog masiva |- |Vrh [[Kyzylart]] | style="text-align:center; background:rgb(208, 172, 132);"|4.280&nbsp;m | style="text-align:center; background:rgb(208, 172, 132);"|{{nbsp|4}} Sjeverna granica [[Trans-Alay]] planinskog masiva |} == Politika == Nedugo nakon što je stekao nezavisnost, Tadžikistan je zapao u građanski rat u kome su učestvovale razne frakcije, navodno podržavane od strane [[Rusija|Rusije]] i [[Iran]]a. Od 400.000 Rusa, koji su uglavnom bili zaposleni u industriji samo je 25.000 ostalo u Tadžikistanu. Ostali su prebjegli u Rusiju. Do 1997. rat se smirio, a centralna vlast je počela da se formira prema rezultatima izbora održanih 1999, u mirnodobskim uslovima. Tadžikistan je zvanično republika gdje se održavaju izbori za predsjednika (mandat od sedam godina) i parlament (mandat od pet godina). [[Datoteka:Tajikistan-map.gif|mini|300p|Karta Tadžikistana]] U parlamentu, opozicione grupe su se često sukobljavale sa vladajućom partijom, ali ovo nije dovelo do većih nestabilnosti. Najvažnije političke partije u Tadžikistanu su: Narodna demokratska partija Tadžikistana, Tadžikistanska komunistička partija, Tadžikistanska partija islamskog povratka, Demokratska partija Tadžikistana (dvije frakcije), Socijalistička partija Tadžikistana (dvije frakcije), Tadžikistanska socijaldemokratska partija, Partija ekonomske reforme Tadžikistana, Tadžikistanska agrarna partija. == Administrativne podjele == [[Datoteka:Tajikistan provinces.png|mini|300p|Provincije Tadžikistana]] {{glavni|Regije Tadžikistana|Distrikti Tadžikistana}} U Tadžikistanu postoji 4 nivoa administrativnih podjela. To su: provincije (''viloyat'') [[Sogd]] i [[Katlon]], autonomne provincije [[Gorno-Badašan]] i provincija [[Region administrativno podređen državi]]. Svaka od ovih administrativnih jedinica je podijeljena na okruge ('' Ноҳия''), koji su zatim podijeljeni na džemate (samoupravne jedinice na nivou sela) i sela (qyshloqs). Od 2006. u Tadžikistanu je postojalo 58 okruga i 367 džemata.<ref name=pop2008>''Population of the Republic of Tajikistan as of 1 January 2008'', State Statistical Committee, Dushanbe, 2008</ref> [[Glavni grad]] Dušanbe je zasebna administrativna jedinica. {| class="wikitable" |- style="background:#efefef;" ! Division !! [[ISO 3166-2]] !! Mapa !! Glavni grad !! Površina (km²)<ref>Population of the Republic of Tajikistan as of 1 January 2008, State Statistical Committee, Dushanbe, 2008</ref>!! stanovništvo (2010) |- ! [[Sogd]] | |TJ-SU || 1 || [[Kujand]] ||align="right"| 25.400 ||align="right"| 2.233.500 |- ! [[Region administrativno podređen državi]] | TJ-RR || 2 || [[Dušanbe]] ||align="right"| 28.600 ||align="right"| 1.722.900 |- ! [[Katlon]] | TJ-KT|| 3 || [[Kurgontepa]]　||align="right"| 24.800 ||align="right"| 2.677.300 |- ! [[Gorno-Badašan]] | TJ-BG|| 4 || [[Horog]] ||align="right"| 64.200 ||align="right"| 206.000 |- ! [[Dušanbe]] | || || [[Dušanbe]] ||align="right"| 124,6 ||align="right"| 778.500 |} == Privreda == Privreda Tadžikistana je bila nerazvijena i u sklopu Sovjetskog Saveza, a nakon otcjepljenja situacija se još i pogoršala pa većina stanovnika živi u oskudici, a Tadžikistan je jedna od najsiromašnijih zemalja svijeta. == Stanovništvo == Veći dio stanovništva (preko 95%) čine muslimani, koji su se smjestili u Ferganskoj zavali i u dolinama na jugozapadu. Ostatak zemlje vrlo je rijetko naseljen. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == * [[Karakul (Tadžikistan)]] * [[Zorkul]] == Literatura == * ''Historical Dictionary of Tajikistan'' by Kamoludin Abdullaev and Shahram Akbarzadeh * ''Land Beyond the River: The Untold Story of Central Asia'' by Monica Whitlock * ''Lonely Planet Guide: Central Asia'' by Paul Clammer, Michael Kohn and Bradley Mayhew * ''Tajikistan: Disintegration or Reconciliation'' by Shirin Akiner * ''Tajikistan: The Trials of Independence'' by Shirin Akiner, Mohammad-Reza Djalili and Frederic Grare == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == * [http://www.somon.tj/ Tadžikistan online] * [https://web.archive.org/web/20050930194410/http://tajikistan.tajnet.com/ Tadžikistan portal] * [https://web.archive.org/web/20051023102950/http://www.khovar.tj/ Tadžikistanska novinska agencija] {{Commonscat|Tajikistan}} {{Države Azije}} {{CIS}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Centralne Azije]] [[Kategorija:Tadžikistan]] bgqpm17gbxhtunfy7rt5wa0pkakg903 Burkina Faso 0 13439 3734225 3530398 2025-07-11T08:35:24Z Panasko 146730 3734225 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Preuređivanje}} {{Čišćenje}} {{Standardi}} {{Infokutija država |izvorno_ime = Burkina Faso |zvanično_ime = Burkina Faso |zastava = Flag of Burkina Faso.svg |grb = Coat of arms of Burkina Faso.svg |mapa = LocationBurkinaFaso.png |službeni_jezik = [[Francuski jezik|francuski]] |glavni_grad = [[Ouagadougou]] |vrsta_prve_vlasti = Predsjednik |vladar_prva_vlast = [[Paul-Henri Sandaogo Damiba]] |vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade |vladar_druga_vlast = [[Albert Ouédraogo]] |po_površini_na_svijetu = 72. |površina = 274.200 |procenat_vode = 0,146 |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 58. |stanovnika = 21.510.181 |gustoća = 64 |nezavisnost = Od [[Francuska|Francuske]] [[5. august]] [[1960]]. |valuta = [[CFA franak]] (100 centima) |vremenska_zona = [[UTC]] +0 |himna = "[[Une Seule Nuit]]" |internetski_nastavak = [[.bf]] |pozivni_broj = 226 }} '''Burkina Faso''' je kontinentalna država u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]]. Graniči se sa [[Togo]]m i [[Gana|Ganom]] na jugu, [[Obala Slonovače|Obalom Slonovače]] na jugozapadu, [[Benin]]om na jugoistoku, [[Niger]]om na istoku i [[Mali]]jem na sjeveru. Glavni grad je [[Ouagadougou]]. Prema procjenama iz 2014. Burkina Faso imala je 17,3 miliona stanovnika.<ref name="INSD">{{Cite web|url=http://www.insd.bf/n/contenu/enquetes-recensements/rgph_bf/themes_en_demographie/Theme2-Etat_et_structure_de_la_population.pdf|title=Etat_et_structure_de_la_population.pdf|access-date=5. 4. 2021|archive-date=13. 11. 2013|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20131113161626/http://www.insd.bf/n/contenu/enquetes-recensements/rgph_bf/themes_en_demographie/Theme2-Etat_et_structure_de_la_population.pdf|url-status=dead}}</ref> Ranije poznata pod imenom [[Republika Gornja Volta]], država je preimenovana u Burkinu Faso 4. augusta 1984. Službeni jezik je [[Francuski jezik|francuski]]. Prije nego što su [[Francuska|Francuzi]] pokorili Burkinu Faso u kasnom 19. vijeku Burkinom Faso vladale su različite etničke skupine. Nezavisnost od Francuza stekla je 1960. == Etimologija == Ranije nazvana Republika Gornja Volta, zemlja je 4. augusta 1984. preimenovana u "Burkina Faso" od tadašnjeg predsjednika [[Thomas Sankare|Thomasa Sankare]]. Riječi "Burkina" i "Faso" potječu iz različitih jezika koji se govore u zemlji: "Burkina" dolazi iz [[Mossi (jezik)|Mossija]] što znači "uspravno", pokazujući kako su ljudi ponosni na svoj integritet, dok "Faso" dolazi iz jezika [[Djula (jezik)|Djula]] (kako je napisano u [[N'Ko pismo|N'Ko pismu]]: ߝߊ߬ߛߏ߫ ''faso'') i znači "otadžbina" (doslovno, "očeva kuća"). Sufiks "''-bè''" dodan na "Burkina" da bi formirao demonim "''Burkinabè''" dolazi iz jezika [[Fula (jezik)|Fula]] i znači "muškarci ili žene".<ref>{{Cite web|url=https://afrolegends.com/2013/09/12/why-the-name-burkina-faso/|title=Why the name: Burkina Faso?|last=Y|first=Dr|date=12. 9. 2013|website=African Heritage|language=en|access-date=26. 6. 2021}}</ref> Etimologija [[Centralna obavještajna agencija|CIA]]-e rezimira kao "zemlju poštenih (nepotkupljivih) ljudi".<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/burkina-faso/|title=Burkina Faso - The World Factbook|website=www.cia.gov|access-date=26. 6. 2021}}</ref> [[Francuska]] kolonija Gornja Volta dobila je ime zbog svog položaja na gornjim tokovima [[Volta (rijeka)|rijeke Volte]] ([[Crna Volta|Crna]], [[Crvena Volta|Crvena]] i [[Bijela Volta]]).<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ba/books?id=by3eqBwNRyIC&pg=PA21&redir_esc=y|title=iAfrica - Ancient History UNTOLD|publisher=Forbidden Fruit Books LLC|language=en}}</ref> == Historija == Sjeverozapadni dio današnje Burkine Faso je bio naseljen lovcima-skupljačima između 14000 i 5000 p. n. e. Bila pod vlašću Francuza, a nezavisna od 5. 9. 1960. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == Zemlja je podijeljena na 13 administrativnih regiona. Ovi regioni obuhvataju 45 provincija i 301 departaman. Svakim regionom upravlja guverner. == Geografija == Nalazi se u gornjem slivu rijeke Olge, bez izlaza na more. Površina 274.000&nbsp;km<sup>2</sup>, oko 16,3 miliona stanovnika (2010). Reljef je uglavnom sačinjen od visoravni, a klima je tropska. Glavni grad je Uagadugu. Država graniči sa [[Mali]]jem, [[Niger]]om, [[Togo]]m, [[Benin]]om i [[Obala Slonovače|Obalom Slonovače]]. [[Datoteka:Burkina sat.png|mini|desno|Satelitski snimak]] == Privreda == Veoma zaostala zemlja, uz veliki uticaj stranih kompanija (uglavnom francuskog porijekla). U bruto društvenom proizvodu najveći uticaj ima [[poljoprivreda]] 40%, 18% industrija. Mali broj nezaposlenih (1986) 15%. Poljoprivreda; sogrum, kukuruz, kikiriki, duhan, šećerna trska. Srednje razvijeno stočarstvo. Industrija; tekstilna, metalna, prehrambena. Rude: [[zlato]], [[bakar]], boksit, [[cink]]. [[Datoteka:Tree map export 2009 Burkina Faso.jpeg|mini|Šematski prikaz izvoza Burkine Faso u 2009.]] ==Društvo== ===Demografija=== Burkina Faso je [[Sekularizam|sekularna]] država. Većina stanovništva živi u južnom i centralnom dijelu države. Na hiljade ljudi redovno migrira u Obalu Slonovače i Ganu. Ratovi u Obali Slonovače primorali su mnoge da se vrate u Burkinu Faso. Burkina Faso ima šestu najveću stopu fertiliteta na svijetu, 5,93 djece na jednu ženu. Prema izvještaju [[State Department]]a iz 2009. ropstvo je i dalje zastupljeno u Burkini Faso, a meta su često djeca.<ref>June&nbsp;2009 the [[State Department|U.S. Department of State]] ''Trafficking in Persons Report'', http://gvnet.com/humantrafficking/BurkinaFaso-2.htm</ref> ===Etničke grupe=== 40% od 17,3 miliona stanovnika Burkine Faso pripada narodu [[Mossi]]. Oni vode porijeklo od ratnika koji su oko 1100. migrirali u današnju Burkinu Faso sa područja [[Carstvo Gana|Carstva Gane]], koje je obuhvatalo teritoriju jugoistočne [[Mauritanija|Mauritanije]] i zapadnog Malija.<ref name=bn>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2834.htm "Burkina Faso"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110209154615/http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2834.htm |date=9. 2. 2011 }}, U.S. Department of State, June 2008.<br/></ref> Druga najvećina skupina je narod [[Bobo]] koji žive uglavnom oko [[Bobo-Dioulasso|Bobo-Dioulassa]]. Ostatak stanovništa čine [[Gurunsi]], [[Senufo]], [[Lobi]], [[Mande]] i polu-nomadski [[Fula]]ni koji naseljavaju sjeverne dijelove države. ===Jezici=== [[Datoteka:Languages of Burkina Faso.png|250px|thumb|Jezici Burkine Faso]] U Burkini Faso se priča 69 jezika,<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=BF Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, 16th&nbsp;edition. Dallas, Tex.: SIL International.] (Page on "Languages of Burkina Faso.")</ref> od kojih su 60 autohtoni. Oko 40% stanovništa priča [[Mossi jezik|Mossi]]. Mossi se priča uglavnom u središnjem dijelu države, oko glavnog grada Ouagadougoua. Mossi jezik je usko povezan sa [[Gurunsi jezik]]om. Na zapadu se uglavnom pričaju [[Mande jezici]], kao što su [[Bobo jezik|Bobo]], [[Marka jezik|Marka]] i [[Samo jezik|Samo]]. Na sjeveru su rasprostranjeni [[Fula jezik|Fula jezici]]. Službeni jezik je [[Francuski jezik|francuski]] koji se počeo koristiti za vrijeme kolonijalnog doba. ===Religija=== {{Pie chart |thumb = right |caption = Religija u Burkini Faso (2006)<ref>{{cite web |url=http://cns.bf/IMG/pdf/Depliant_Resultats_Definitifs_du_RGPH_2006.pdf |title=Recensement général de la population et de l'habitation de 2006 |author=Comité national du recensement |date=juli 2008 |publisher=Conseil national de la statistique |access-date=20. 1. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511060719/http://cns.bf/IMG/pdf/Depliant_Resultats_Definitifs_du_RGPH_2006.pdf |archive-date=11. 5. 2011 |url-status=dead }}</ref> |label1 = [[Islam]] |value1 = 60.5 |color1 = MediumSeaGreen |label2 = [[Kršćanstvo]] |value2 = 23.2 |color2 = DodgerBlue |label3 = [[Tradicionalne afričke religije]] |value3 = 15.3 |color3 = GreenYellow |label4 = [[Ireligija]] i drugo |value4 = 1.0 |color4 = Gray }} Islam je najveća religija u Burkini Faso. Muslimani čine 60,5% stanovništva države. Većina muslimana su [[Sunitski islam|suniti]],<ref name=RGPH2006>{{cite web |url=http://cns.bf/IMG/pdf/Depliant_Resultats_Definitifs_du_RGPH_2006.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511060719/http://cns.bf/IMG/pdf/Depliant_Resultats_Definitifs_du_RGPH_2006.pdf |archive-date=11. 5. 2011 |title=Recensement général de la population et de l'habitation de 2006 |author=Comité national du recensement |date=juli 2008 |publisher=Conseil national de la statistique |access-date=30. 4. 2016 |url-status=dead }}</ref><ref name="report2010">[http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010/148665.htm International Religious Freedom Report 2010: Burkina Faso]. United States [[Bureau of Democracy, Human Rights and Labor]] (17&nbsp;November 2010)</ref> a postoji i mala manjina [[Šiizam|šiita]]. Veliki broj muslimana pripada [[Derviši|derviškim redovima]], a postoji i [[Ahmedije|ahmedijska]] zajednica.<ref>{{Cite book|title=Breach of Faith|quote=Estimates of around 20&nbsp;million would be appropriate|authorlink=|volume=|publisher=Human Rights Watch|location=|isbn=|page=8|url=https://books.google.com/books?id=yi8ONIe1fv4C&pg=PA8&hl=en&sa=X&ei=-jgWU83CCIOZyAPJjoDYCQ&ved=0CC8Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false|access-date=4. 6. 2014 | date=juni 2005}}</ref> Od derviških redova najznačniji je red [[Tidžanije|tidžanija]]. [[Katoličanstvo|Katolici]] čine 19% stanovništva, a [[Protestantizam|protestanata]] je 4,3%. 15,3% ispovijeda tradicionalne religije. 0,6% ispovijeda druge religije, a 0,4% ne ispovijeda nijednu religiju.<ref name=RGPH2006/><ref name=report2010/> == Obrazovanje i kultura == Edukacija u Burkini Faso je podijeljena na osnovno, srednje i visoko obrazovanje. Visoka škola košta godišnje oko 25,000 CFA (50 USD) godišnje, što je mnogo više nego što većina ''Burkinabè'' porodica može da izdvoji. == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{wikiatlas}} * {{službeni website|http://www.gouvernement.gov.bf}} Vlade Burkine Faso {{simboli jezika|fr|francuski}} * {{CIA World Factbook link|uv|Burkina Faso}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=BF Burkina Faso] na "International Futures" * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13072774 Burkina Faso] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Burkina Faso|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1960.]] [[Kategorija:Kontinentalne države]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 0e4f7dx8qdr3e9igihtamt7l22iohud Uzbekistan 0 13487 3734240 3690340 2025-07-11T09:13:58Z Panasko 146730 3734240 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Uzbekistan | izvorno_ime = O‘zbekiston Respublikasi | ime_genitiv = Uzbekistana | zastava = Flag of Uzbekistan.svg | grb = Coat of Arms of Uzbekistan.svg | himna = "Državna himna Uzbekistana"{{Center|[[Datoteka:Uzbekistan anthem.ogg]]}} | mapa = LocationUzbekistan.PNG | službeni_jezik = [[Uzbečki jezik|Uzbečki]] | glavni_grad = [[Taškent]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|41|16|N|69|13|E}} | državno_uređenje = [[Republika]] | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Sharkat Mirziyoyev]] | vrsta_druge_vlasti = Premijer | vladar_druga_vlast = [[Abdulla Oripov]] | po_površini_na_svijetu = 56 | površina = 448.978 | procenat_vode = 4,9 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 44 | stanovnika = 37.543.167<ref>{{Cite web|url=https://stat.uz/uz/|title= O‘zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi statistika agentligi }}</ref> | gustoća = 82,3 | nezavisnost = Od [[SSSR]]-a | nezavisnost_priznato = [[1. septembar]] [[1991.]] | bdp_ukupno = {{Rast}}$425,238 milijardi <ref>{{Cite web|url=https://www.imf.org/external/datamapper/PPPGDP@WEO/UZB?zoom=UZB&highlight=UZB|title=World Economic Outlook Database, Uzbekistan}}</ref> | bdp_godina = Procjena 2025. | po_broju_bdp_na_svijetu = 57. na svijetu | bdp_per_capita = {{Rast}}$11, 900<ref>{{Cite web|url=https://www.imf.org/external/datamapper/PPPPC@WEO/UZB?zoom=UZB&highlight=UZB|title=GPD per capita of Uzbekistan}}</ref> | bdp_per_capita_na_svijetu = 120. na svijetu | bdp_nominalni_ukupno = {{Rast}}$136,287 milijardi <ref>{{cite web|url=https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPD@WEO/UZB?zoom=UZB&highlight=UZB|title=GDP, current prices}}</ref> | bdp_nominalni_godina = Procjena 2025. | bdp_nominalni_na_svijetu = 113. na svijetu | bdp_nominalni_per_capita = {{Rast}}$3,620<ref name=imfnew/> | bdp_nominalni_per_capita_na_svijetu = 130. na svijetu | po_broju_hdi_na_svijetu = 74. na svijetu | hdi = {{rast}} 0.727<ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|title=Human Development Report 2023/24|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=13. 3. 2024|page=275|access-date=9. 5. 2024|archive-date=13. 3. 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240313164319/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|url-status=live}}</ref> | hdi_godina =2022 | hdi_nivo =<span style="color:#090;">visok</span> | po_broju_hdi_na_svijetu = | gini =31.2<ref>{{cite web|url=https://genderdata.worldbank.org/en/indicator/si-pov-gini|title=Gini index (World Bank estimate)|website=World Bank Group|access-date=26. 12. 2024}}</ref> | gini_godina =2022 | po_broju_gini_na_svijetu =<span style="color:#FFA500;">srednje</span> | valuta = [[Uzbekistanski som]] | vremenska_zona = [[UTC]] +5 | internetski_nastavak = [[.uz]] | pozivni_broj = +998 | najveća_tačka_ime = [[Khazret Sultan]] | najveća_tačka_metara = 4643 | najveće_jezero_ime = [[Aralsko jezero]] | najveće_jezero_površina = ? | najveća_rijeka_ime = [[Amu Darja]] | najveća_rijeka_dužina = ? | komentar = }} '''Uzbekistan''' (službeno '''Republika Uzbekistan''') jest država u [[Srednja Azija|Srednjoj Aziji]] koja je u cijelom svijetu jedina s [[Lihtenštajn]]om [[Kontinentalne države|duplo zatvorena država]], to jest niti ona niti njeni susjedi nemaju izlaz na more. Graniči na sjeveru i zapadu s [[Kazahstan]]om, na istoku s [[Kirgistan]]om i [[Tadžikistan]]om te na jugu s [[Turkmenistan]]om i Afganistanom što je čini jedinom centralnoazijskom državom koja ima granicu sa svim drugim državama svog regiona. Uzbekistan je jedna od 15 država nastalih raspadom [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]]. == Historija == [[Datoteka:Kaunakes Bactria-AO 31917-IMG 0236.JPG|mini|180px|desno|Statueta napravljena u doba Baktrijske civilizacije oko 2000. prije nove ere]] Najstarija od poznatih civilizacija na području Uzbekistana je bila [[Baktrija]] koja prvi puta nastaje oko 2500. p. n. e. s glavnim gradovima u današnjem Turkmenistanu. Ova najstarija civilizacija čiji su ostaci otkriveni tek prije 30 godina još uvijek je gotovo nepoznata na zapadu. Njenom propašću dolazi do političkog vakuma tokom kojeg se Iranski nomadi naseljavaju na ovom području i potom tamo stvaraju nove civilizacije koje dobivaju imena: [[Baktrija]], [[Sogdijana]] i [[Tohari]]. U ovo doba spada osnivanje gradova [[Samarkand]] i [[Buhara]] koji doživljavaju procvat stvaranjem trgovinskog puta prema Kini koji će potom dobiti ime [[Put svile]]. Do prvog pravog procvata ovog puta ipak će doći tek u 2. vijeku p. n. e. Ubrzo po stvaranju [[Ahemenidsko Carstvo|Ahemenidskog Carstvoa]] u 5. vijeku p. n. e. ostatke ovih civilizacija anektirali su Ahemenidi, a na tom području bit će organizirana 18 sartrapija koja će se zvati [[Sogdijana]]. Osvajanja [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Velikog]] i njegovo rušenje Perzijskog kraljevstva dovodi njegovu vojsku na područje sada već bivše saptrapije [[Sogdijana]] gdje žestoko slama njen otpor 328. p. n. e. pošto se ona odbila predati.<ref name=eh>Lubin, Nancy. "Early history".</ref> Nakon njegove smrti ovo područje južnog Uzbekistana postaje dio grčkog [[Baktrija|Baktrijskog kraljevstva]] koje će propasti oko početka nove ere, a cijelim područjem zavladat će prvo [[Parti]]ja, a onda njen nasljednik [[Sasanidsko Carstvo|Sasanidska dinastija]]. U trgovačkom smislu 7 vijekova između početka nove ere i arapskih osvajanja postaje zlatno razdoblje uzbekistanske gradove na putu svile pošto od Hadrijanovog zida u današnjoj [[Škotska|Škotskoj]] pa do Žutog mora postoje samo 3 velike države koje daruju stabilnost i sigurnost trgovini. Iako se jedan od najstarijih svjetskih gradova – [[Samarkand]] – našao izvan granica Perzije njena blizina i prosperitet zahvaljujući Putu svile bili su zagarantirani sve do turskih građanskih ratova pošto u 6. vijeku grad ulazi u sastav turskog kaganata. U 8. vijeku [[Arapi]] osvajaju cijelo područje i donose sa sobom [[islam]], koji zamjenjuje dotadašnju [[budizam|budističku religiju]] i [[zoroastrizam]]. Tokom sljedećih 5 vijekova regionalni centar na području današnjeg Uzbekistana postaje stari grad [[Buhara]] koji se uzdiže na razinu četvrtog kulturološkog centra muslimanske kulture i učenja (nakon [[Córdoba|Córdobe]], [[Bagdad]]a i [[Kairo|Kaira]]), ali politička nestabilnost od kraja 10. vijeka i povremeni ratovi onemogućavaju veći prosperitet područja koje je potpalo pod kontrolu turskih naroda. === Mongoli === [[Datoteka:Timur reconstruction03.jpg|250px|mini|Posmrtna maska Timur Lenka]] Tokom [[Mongoli|Mongolskog]] osvajanja centralne Azije, koji se događa između 1219. i 1225, dolazi do velikih promijena među narodima koji tamo žive. Osvajanja su ubrzala proces turkifikacije regije koji traje od 10. vijeka.<ref name=tm>Lubin, Nancy. "Turkification of Mawarannahr".</ref> Iako su vojsku [[Džingis-kan]]a je predvodili Mongoli, oni su se uglavnom sastojali od pripadnika turskih plemena koja su ugrađena u mongolske vojske kao pomoćne trupe. Pripadnici tih turskih pomoćnih armija potom su se naselili na područje Centralne Azije, gdje su ranije Iranci-Perzijanci bili većina, tako da sada oni postaju manjina, a pripadnici turskih naroda većina na ovom području. Drugi efekt mongolskih osvajanja katastrofalne su štete i pokolji koje su pretrpjeli [[Buhara]] i drugi gradovi na području Uzbekistana uz uništenja sistema navodnjavanja koje neće biti popravljeno generacijama.<ref name=mp>Lubin, Nancy. "Mongol period"</ref> Nakon smrti Džingis-kana 1227. njegovo carstvo je podijeljeno između njegova četiri sina i članova porodice. Uprkos velikom potencijalu za bratoubilačke ratove i raspad države, Mongolski [[zakon]] uspio je održati urednu sukcesiju za još nekoliko generacija. U toj podjeli carstva većina današnjeg Uzbekistana je došla u ruke drugog Džingisovog sina kao Čagataj kanata koji po njemu dobiva ime. Ovo razdoblje mira među [[Mongoli]]ma u u ovom Kaganatu traje do početka 14. vijeka kada dolazi do slabljenja centralne vlasti i postepenog raspada države. Tokom borbi između raznih lokalnih moćnika Čagatajskog Kanata tokom druge polovine 14. vijeka pobjednik postaje veliki [[Timur Lenk]] koji je bio mješanac nepoznatog turskog plemena i Mongola. U razdoblju od 1370. do 1405. on će osvajanjima stvoriti Carstvo koje se prostire od Bospora do Kine i umrijet će prirodnim putem tokom pohoda na Kinu.<ref name=rt>Lubin, Nancy. "Rule of Timur". In Curtis.</ref> Timur koji u svojim memoarima sam priznaje pokolje iako tvrdi da su drugi isprovocirali svoju nesreću tokom vladavine svoj rodni [[Samarkand]] pretvara u veliku prestolnicu u koju se odvode bogatstva i naučnici iz osvojenih zemalja. [[Timur Lenk]] je danas nacionalni heroj Uzbekistana tako da njegova statua stoji na mjestu statue Karla Marxa, a njegov muzej u [[Taškent]]u je u ideološkom veoma sličan s [[Kuća cvijeća|kućom cvijeća]] u [[Beograd]]u tokom kasnog jugoslavenskog razdoblja. [[Datoteka:Registan - Sherdor madrasa.jpg|mini|desno|Centralna zgrada Samarkanda]] === Bukara i Hivski Kanat === Nakon [[Timur Lenk|Timurove]] smrti njegovo Carstvo se ubrzo našlo u neprekidnim građanskim ratovima između raznih njegovih potomaka. To je iskoristilo jedno tursko pleme koji zavisno od historijskih interpretacija počinju prodirati na područje svoje današnje države ili tamo od ranije žive pa sada stječu punu nezavisnost ([[Uzbeci]] spadaju među turske narode) što dovodi do stapanja tamošnjih starosjedioca s novim gospodarima iz čega nastaje moderni uzbečki narod. Do [[1510]]. oni će uspješno završiti svoja osvajanja u Centralnoj Aziji, uključujući područje današnjeg Uzbekistana.<ref name="Uzbekistan u Library of Congress">[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Uzbekistan.pdf Uzbekistan u Library of Congress]</ref> Najmoćnija država koju Uzbeci osnivaju nakon osvajanja [[Samarkand]]a postaje Buharski Kanat koji će u raznim reikarnacijama postojati kao nezavisna politička tvorevina sve do 19. vijeka, a potom njeni ostaci kao ruski [[protektorat]] do 1920. Historija Buharskog Kanata ujedno je historija ratova s Perzijom koji je imao teritorijalnu i religijsku notu pošto su Uzbeci [[suniti]], a Perzijanci [[šijiti]]. Ovaj Kanat je u svoje zlatno doba (16. i 17. vijek) kontrolirao sve glavne uzbečke centre – [[Taškent]], [[Buhara|Buharu]] i [[Samarkand]], a također i dijelove današnjeg [[Afganistan]]a i [[Kirgistan]]a. Druga uzbečka država, koja nastaje u 16. vijeku, bio je mnogo slabiji Hivski kanat oko područja [[Aralsko jezero|Aralskog mora]], dok će treći uzbečki [[Kokand]]ski kanat koja nastaje slabljenjem Bukare na dijelu njenog područja 1709. prvi i nestati 1883. Prvobitno uspješna Buhara koja se borila protiv Perzije i njenog čestog saveznika Hivskog kanata vodila je pobjedničke ili barem nerješene ratove protiv Perzije koja se u ovo doba nalazi i pod turskim napadima. Početkom 18. vijeka, slabljenjem Turaka i jačanjem [[Perzija|Perzije]], Buhara je bila definitivno poražena, ali ne i anektirana nakon čega počinje živjeti kao "nevažni" centralnoazijski [[emirat]] koji je već prije ratnog poraza izgubio na utjecaj pošto su evropske pomorske sile došle morski putem do [[Kina|Kine]] čime dolazi do prestanka postajanja puta svile s katastrofalnim ekonomskim posljedicama za oba kanata. Slično kao i Buhara Hivski kanat će u 19. vijeku postati polunezavisni [[Rusko Carstvo|ruski protektorat]] koji će biti anektiran nakon [[Oktobarska revolucija|oktobarske revolucije]]. === Rusko razdoblje === [[Datoteka:У крепостной стены.jpg|mini|desno|Rusi osvajaju Hivski kanat]] U zadnjim decenijama Ruskog carstva na području današnjeg Uzbekistana [[Rusi]] počinju provoditi ekonomsku politiku povećavanja proizvodnje [[pamuk]]a i industrije vezane s tim dok se među lokalnim stanovništvom počinje stvarati otpor koji svoj centar nalazi u [[Panturcizam|panturskom]] pokretu. Kraj devetnaestog vijeka prolazi u ruskim gušenjima nekoliko buna nakon čega je slomljen posljednji otpor ruskoj politici do revolucije. Nakon izbijanja [[Oktobarska revolucija|Oktobarske revolucije]] u Uzbekistanu kao i na drugim područjima Rusije stanovništvo se podijelilo na crvenogardijce (boljševike) i bjelogardijce (cariste). Crvenogardijci su odmah na početku osvojili Taškent, a u građanskom ratu koji će potrajati do 1920.<ref name="Uzbekistan u Library of Congress"/> oni ostvaruju potpunu pobjedu nakon čega dolazi do potpune aneksije Hivskog kanata i Buhare. === Sovjetsko razdoblje === Nakon boljševičke pobjede u građanskom ratu i nastanku [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]] 1924. dolazi do stvaranja Uzbekistanske savezne sovjetske republike koja u svom sastavu ima današnji Uzbekistan i [[Tadžikistan]].<ref name="Uzbekistan u Library of Congress"/> Do podjele te savezne jedinice na današnje države dolazi 1929. čime je konačno definirana granica Uzbekistana. Tokom prvog desetljeća postojanja politički lideri Uzbekistana su u političkom pogledu bili komunisti i uzbečki nacionalisti, ali njihovom likvidacijom u [[Staljin]]ovim čistkama na vlast dolaze osobe koje su prije svega odgovorne Moskvi. U ekonomskom pogledu tokom ovog razdoblja pamuk ostaje glavna privredna grana, ali tokom premještaja industrije zbog [[Operacija "Barbarossa"|njemačkog napada na SSSR]] 1941. dio proizvodnih pogona završava u Uzbekistanu, a ekonomski najvažnija od njih će postati tvornica za proizvodnju aviona [[Iljušin]] koja i danas postoji. Kako sve veće zahtjeve [[Moskva|Moskve]] za proizvodnjom pamuka uzbekistanskog vodstvo nije znalo ispuniti, ono od zadnjih godina vlasti [[Leonid Brežnjev|Brežnjeva]] počinje na veliko lažirati proizvodne izvještaje i to traje sve do 1986. kada je satelitska snimka prikazala drastičnu razliku između stvarnog stanja i onog prikazanog u izvještajima. To dovodi do masivnih partijskih smjena, a uzbečko ime i Uzbekistan postaju sinonim za korupciju i lopovluk u SSSR-u. Posljednja važnija odluka SSSR-a ili preciznije [[Mihail Gorbačov|Gorbačova]] po pitanju Uzbekistana postaje postavljanje Islama Karimova na čelo Uzbekistana 1989. kako bi se zaustavile etničke tenzije koje su počele izbijati između Kirgiza i Uzbeka u [[Kirgistan]]u.<ref name="Uzbekistan u Library of Congress"/> === Nezavisnost === Pokušaj neuspješnog puča protiv [[Mihail Gorbačov|Gorbačova]] je u Uzbekistanu imao sličan efekt kao u ostalim sovjetskim republikama tako da on proglašava nezavisnost 1. septembra [[1991.]] iako će do samostalnosti doći tek u decembru te godine. Pošto su predsjednikovi protivnici izvršili političko samoubistvo podrškom pučistima [[Islam Karimov]] je krajem 1991. izabran za predsjednika na izborima upitne ravnopravnosti među političkim protivnicima. Raspad sovjetskog sistema dovodi u Uzbekistanu kao i u ostatku bivšeg Sovjetskog Saveza do katastrofalne ekonomske krize koja s prekidima traje do 2000. Autokratski politički sistem Islama Karimova uspjeva održati politički stabilnost koja je bila dodatno otežana terorističkim prodorima iz Afganistana kao i raspadom susjednog [[Tadžikistan]]a u žestokom građanskom ratu tako da Uzbekistan postaje centralnoazijsko ostrvo stabilnosti koje je samo povremeno potreseno islamističkim terorističkim napadima (1999, 2004 i 2009). Početkom 21. vijeka i tokom američkog rata protiv terorizma Uzbekistan "poklanja" na upotrebu [[Sjedinjene Američke Države|SAD]]-u vojnu bazu, a zapadne civilne udruge dobivaju više manje slobodne ruke kao i u Kirgistanu. Manje od dva mjeseca po izbijanju [[Revolucija Tulipana|revolucije Tulipana]] u [[Kirgistan]]u Uzbekistan je potresen pobunom u [[Andižan]]u gdje "nenaoružani" civili pobjeđuje snage sigurnosti i osvajaju grad. Odgovor na ovaj pokušaj revolucije postaje vojna represija s nepoznatim brojem ubijenih na kojoj će čestitati [[Kina]], [[Rusija]] i [[Kirgistan]] zbog uspješnog gušenja terorističke pobune. S druge strane zapadne sile osudit će represiju i zamrznuti odnose s Uzbekistanom, dok će njegova vlada neformalno proglasiti SAD krivim za pokušaj državnog udara i protjerati američku vojnu bazu i civilne udruge sa svog teritorija nakon čega se u Uzbekistan za razliku od [[Kirgistan]]a vratila politička stabilnost. == Geografija == [[Datoteka:Uzbekistan satellite photo.jpg|mini|lijevo|Satelitska karta Uzbekistana]] [[Datoteka:Aral Sea 1989-2008.jpg|mini|180px|desno|Aralsko more između 1989. i 2008.]] S površinom od 447.000 kvadratnih kilometara (što približno odgovara površini [[Španija|Španije]] ili [[Kalifornija|Kalifornije]]), Uzbekistan se proteže širinom od 1425&nbsp;km od zapada ka istoku, i 930&nbsp;km u pravcu sjever-jug. Budući da na sjeveru ima granicu od 2200&nbsp;km s [[Kazahstan]]om i [[Aralsko jezero|Aralskim jezerom]], na jugozapadu sa [[Turkmenistan]]om (1621&nbsp;km dužina), jugu s [[Afganistan]]om (137&nbsp;km), dok na jugoistoku s Tadžikistanom (1161&nbsp;km) i Kirgistanom (1099&nbsp;km) <ref name="Uzbekistan u Library of Congress"/> Uzbekistan je jedina centralnoazijskih država koja graniči sa svim drugim državama svoje regije. Iako je Uzbekistan uglavnom ravna pustinjska zemlja sa svega 10% obradivog zemljišta što uključuje [[intenzivna poljoprivreda|intenzivnu poljoprivredu]] i navodnjavane doline ona se prostire i do planinskih visova od 4300&nbsp;metara koji se nalaze na njenoj južnoj granici. Budući da [[Kizil Kum|Kizilkum]], jedna od najprostranijih azijskih pustinja, pokriva znatan dio zapadne teritorije Uzbekistana svi važniji gradovi su smješteni u južnom dijelu zemlje su ugodnijom klimom, a najvažnija, najgušće naseljena regija cijele centralne azije je [[Ferganska dolina]] koja je u najvećem dijelu u sastavu Uzbekistanu, ali čiji manji dijelovi su i u sastavu Kirgistana i Tadžikistana. [[Amu Darja]] i [[Sir Darja]] dvije su najznačajnije rijeke u Uzbekistanu, i u centalnoj Aziji uopće, i ulivaju se u Aralsko jezero. Ukupna dužina Amu Darje je 1437&nbsp;km, a Sir Darje 2137&nbsp;km. Najviši vrh u cijeloj zemlji je ''Adelunga Toghi'' i dostiže 4301&nbsp;metar nadmorske visine. [[Aralsko jezero|Aralsko more]], smješteno između Uzbekistana i [[Kazahstan]]a, doživljava nevjerovatno smanjivanje svoje površine počev od 60-ih godina prošlog vijeka zbog navodnjavanja pustinjske zemlje. Novonastala situacija prijeti da preraste u pravu [[ekologija|ekološku]] katastrofu za cijelu regiju. Između 1960, kada je pokrivalo 68.000&nbsp;km<sup>2</sup>, i 2000, njegova površina je prepolovljena. Ako se sadašnji negativni trend nastavi, jezero bi moglo u potpunosti iščeznuti s lica Zemlje već 2025. Prevladava kontinentalni tip klime, suh i s mnogo kontrasta, s relativno hladnim zimama (−10° u pojedinim regijama), i vrlo toplim ljetima (+40°). Godišnja količina padavina je samo 100–200&nbsp;milimetara tako da je klima gotovo pustinjska, a plodna zemlja je prije svega omogućena zahvaljujući otapanju snijega na planinskim vrhovima i padavinama na tom području koje su 5, 10 puta veće nego u Uzbekistanu. == Stanovništvo == [[Datoteka:Uzbekistan demography.png|250px|mini|mini|Porast broja stanovnika između 1992. i 2003.]] Uzbekistan ima gotovo 28 miliona stanovnika i najmnogoljudnija je srednjoazijska država, a 44. u svijetu.<ref name="cia.gov">{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html |title=Uzbekistan The World Factbook na CIA.gov |access-date=22. 11. 2011 |archive-date=9. 7. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160709035649/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html |url-status=dead }}</ref> S tim brojem stanovnika Uzbekistan ih ima jednak broj kao sve druge centralnoazijske države. [[Uzbeci]] koji spadaju u tursku grupu naroda i govore [[uzbečki jezik|uzbečkim]] jezikom (koji spada u [[turkijski jezici|turske jezike]]) po službenim podacima čine 80% stanovništva. [[Rusi]] su najbrojnija nacionalna manjina sa gotovo 6% učešća u ukupnoj populaciji, ali njihov broj je u stalnom padu zbog iseljavanja u Rusiju od vremena raspada Sovjetskog saveza. Za njima potom slijede [[Tadžici]], [[Kozaci]], [[Tatari]] i [[Karakalpaci]] dok je u novije vrijeme zabilježeno naseljavanje [[Korejci|Korejaca]] koje je potpomognuto već ranijim sovjetskim naseljavanjima u prvoj polovini 20. vijeka. Najveći broj Rusa živi u [[Taškent]]u i drugim industrijskim centrima. Tadžici su koncentrirani u drevnim gradovima Buhari i Samarkandu. Najveći broj [[Karakapalstanci|Karakalpakstanaca]] živi u autonomnoj republici [[Karakalpakstan]]. {| class="wikitable" |- ! Nacionalnost || 1959. || 1970. || 1979. || 1989. || 2007 (procjena) |- | Stanovnici u hiljadama || 8,105.5|| 11,799.0 || 15,389.3 || 19,810.1 || 27.865 |- | [[Uzbeci]] || 62,2% || 65,4% || 68,7% || 71,4% || 21.600.000 |- | [[Rusi]] || 13,5% || 12,5% || 10,8% || 8,3% || 1.350.000 |- | [[Tadžici]] || 3,8% || 3,8% || 3,9% || 4,7% || 1.300.000 |} Službeni jezik u Uzbekistanu je uzbečki, dok ruski služi kao neslužbeni drugi jezik koji se upotrebljava u privredi i za kontakte među različitim nacionalnim zajednicama. Izvan glavnih uzbekistanskih centara ruski jezik se praktički ne upotrebljava. [[Datoteka:Young Uzbekistani boys at a mosque in Uzbekistan.jpg|mini|desno|250px|Četvrtina stanovnika Uzbekistana ima manje od 14 godina]] Muslimani ([[Sunitski islam|suniti]]) čine apsolutnu većinu (90%) u Uzbekistanu, dok se još dio stanovništva izjašnjava kao hrišćani. Do raspada SSSR-a u Uzbekistanu je živjelo i gotovo 95.000 [[Jevreji|Jevreja]], ali su se u posljednjih 20 godina praktički svi iselili prije svega u [[Izrael]] ili SAD tako da ih je sada ostalo samo oko 5000. Uzbekistan je reguliran kao sekularna država koja zahvaljujući svom obrazovnom modelu i cijelokupnoj državnoj organizaciji nema problema s ekstremnim vjerskim modelima tako da je njen potencijalno najveći problem po ovom pitanju uvoz ekstremista iz susjednog [[Afganistan]]a. Trenutno prosječni stanovnik Uzbekistana ima samo 25 godina što u ekonomskom smislu znači da je država mlada s visoko obrazovanim stanovništvom pošto zakonskim minimalno školovanje traje 11 godina. Očekivani životni vijek osoba iznosi 72,24 godine po čemu se Uzbekistan može porediti s [[Turska|Turskom]] (72,23) i [[Brazil]]om (72,24),<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html?countryName=Uzbekistan&countryCode=uz&regionCode=cas&rank=125#uz |title=Tablica država po očekivanoj dužini života na CIA factbook |access-date=22. 11. 2011 |archive-date=17. 11. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111117073340/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html?countryName=Uzbekistan&countryCode=uz&regionCode=cas&rank=125#uz |url-status=dead }}</ref> a mnogo bolji od drugih centralnoazijskih država kao i nekih u drugim krajevima bivšeg Sovjetskog saveza ([[Azerbejdžan]], [[Moldavija]] i slično). Stanovništvo još uvijek prije svega živi na selu gdje ih ima 63% sveukupnog broja dok ih je u gradovima samo 37%. Po [[Centralna obavještajna agencija|CIA]]-nim podacima odnos selo-grad modernizira se pa tako svake godine dolazi do promjene od oko 1,6% u korist gradskog stanovništva.<ref name="cia.gov"/> Taj neminovni proces bi išao mnogo brže da ga vlada ne usporava zakonskim mjerama kako bi došlo do kontrolirane urbanizacije, na mjesto potencijalne ubrane anarhije u stilu [[Pakistan]] ili [[Brazil]]a (favele). === Lista gradova === {{Najveći gradovi | ime = Largest cities of Uzbekistan | ime_države_u_lokativu = Uzbekistanu | stat_ref = — | list_by_pop = | class = nav | div_name = Province | div_link = |grad_1 = Taškent |stan_1 = 2,425,000<ref>{{cite web|url=https://stat.uz/ru/ofitsialnaya-statistika/demografiya-i-trud/demograficheskie-pokazateli/2400-chislennost-gorodskogo-i-selskogo-naseleniya-po-regionam-na-nachalo-goda-tysyach-chelovek|title=Численность городского и сельского населения по регионам|publisher=The State Comittee of the Republic of Uzbekistan on Statistics|access-date=25. 1. 2018|archive-date=7. 11. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201107103107/https://stat.uz/ru/ofitsialnaya-statistika/demografiya-i-trud/demograficheskie-pokazateli/2400-chislennost-gorodskogo-i-selskogo-naseleniya-po-regionam-na-nachalo-goda-tysyach-chelovek|url-status=dead}}</ref> |img_1 = Aerial view of Tashkent, Uzbekistan.JPG |grad_2 = Namangan |stan_2 = 597,000<ref>{{cite web|url=https://data.gov.uz/ru/datasets/4967|title=Административно-территориальное деление Наманганской области|publisher=Портал открытых данных Республики Узбекистан|access-date=25. 1. 2018|archive-date=21. 4. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200421125517/https://data.gov.uz/ru/datasets/4967|url-status=dead}}</ref> |img_2 = Namangan Airport.jpg |grad_3 = Samarkand |stan_3 = 530,000<ref>{{cite web|url=http://samarkand.uz/towns_districts/samarkand|title=Самарқанд шаҳри|publisher=samarkand.uz|access-date=25. 1. 2018|archive-date=23. 9. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923054153/https://samarkand.uz/towns_districts/samarkand|url-status=dead}}</ref> |img_3 = Mosque Bibi Khanum (5).JPG |grad_4 = Andijan |stan_4 = 417,000<ref>{{cite web|url=https://data.gov.uz/ru/datasets/374|title=Количество населения в Андижанской области|publisher=Портал открытых данных Республики Узбекистан|access-date=25. 1. 2018|archive-date=16. 1. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210116030058/https://data.gov.uz/ru/datasets/374|url-status=dead}}</ref> |img_4 = Devonaboy Jome Mosque in Andijan.jpg |grad_5 = Nukus |stan_5 = 310,000<ref>{{cite web|url=https://data.gov.uz/ru/datasets/4948|title=Число постоянных жителей в Республики Каракалпакстан|publisher=Портал открытых данных Республики Узбекистан|access-date=25. 1. 2018|archive-date=18. 8. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180818170634/https://data.gov.uz/ru/datasets/4948|url-status=dead}}</ref> |img_5 = |grad_6 = Buhara |stan_6 = 285,000<ref>{{cite web|url=http://www.poltavareview.com/?p=18105|title=Численность населения Узбекистана по городам, 2018|publisher=poltavareview.com|access-date=25. 1. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180311191639/http://www.poltavareview.com/?p=18105|archive-date=11. 3. 2018|url-status=dead}}</ref> |img_6 = |grad_7 = Qarshi |stan_7 = 260,000<ref>{{cite web|url=http://www.stat.uz/upload/str2.jpg|title=Численность населения Кашкадарьи|publisher=Statistics|access-date=25. 1. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20141014235825/http://www.stat.uz/upload/str2.jpg|archive-date=14. 10. 2014|url-status=dead}}</ref> |img_7 = |grad_8 = Fergana |stan_8 = 275,000<ref name="data.gov.uz">{{cite web|url=https://data.gov.uz/ru/datasets/1657|title=Демографическая ситуация в Ферганской области|publisher=Портал открытых данных Республики Узбекистан|access-date=25. 1. 2018|archive-date=24. 9. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200924013337/https://data.gov.uz/ru/datasets/1657|url-status=dead}}</ref> |img_8 = |grad_9 = Kokand |stan_9 = 240,000<ref name="data.gov.uz"/> |img_9 = |grad_10 = Margilan |stan_10 =223,000<ref name="data.gov.uz"/> |img_10 = }} == Politika == [[Datoteka:Islam karimov cropped.jpg|mini|140px|[[Islam Karimov]] – Prvi predsjednik Uzbekistana, tokom posjete Pentagonu 2002.]] Republika Uzbekistan je predsjednička republika s dvodobnim [[parlament]]om koji ima ograničene ovlasti. Ovako skrojen politički sistem svoje temelja ima još iz doba sovjetskog Saveza kada je nakon masovnih smjena tamošnjih političkih lidera zbog korupcije i krađe na položaj predsjednika Uzbečke SSR postavljen [[Islam Karimov]] koji tada nije bio u niti jednoj komunističkoj političkoj frakciji. Između postavljanja na položaj 1989. i kraja 1991. kada dolazi do raspada SSSR-a sposobni političar i ekonomist Islam Karimov uspio se učvrstiti na položaju predsjednika tako da prilično jednostavno pobjeđuje na prvi predsjedničkim izborima 29. decembra 1991. koji će na Zapadu biti proglašeni nepoštenima. U sljedećih 18 godina on će pobjediti na svim predsjedničkim izborima koje će redovno Zapad proglašavati nepoštenima dok će im promatrači iz [[Postsovjetske države|postsovjetskih republika]] davati zeleno svjetlo.<ref>{{cite news | url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article3080265.ece | work=The Times | location=London | title=Torture an iron fist and twisted logic set stage for Islam Karimovs landslide victory | first=Tony | last=Halpin | date=21. 12. 2007 | access-date=5. 5. 2010 | archive-date=14. 8. 2011 | archive-url=https://web.archive.org/web/20110814062617/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article3080265.ece | url-status=dead }}</ref> Autokratski režim Islama Karimova bez obzira na sve terorističke prijetnje (i napade) kao i druge opasnosti daruje Uzbekistanu stabilnost i mir koji s izuzetkom [[Kazahstan]]a nema niti jedna druga post-sovjetska država na području Azije ili [[Kavkaz]]a pošto su sve druge bili zahvaćene ratovima ([[Armenija]], [[Azerbejdžan]], [[Gruzija]], [[Tadžikistan]]), krvavim revolucijama ([[Kirgistan]]) ili neobičnim režimima ([[Turkmenistan]]). Na tu činjenicu vlada Uzbekistana ne zaboravlja podsjetiti, narod je poštuje, a strane vlade u svojim porukama govore o domaćim teroristima koji su se vratili u Uzbekistan nakon učestvovanja u ratovima na području [[Afganistan]]a i [[Irak]]a,<ref>{{Cite web |url=http://cablegate.wikileaks.org/cable/2005/03/05TELAVIV1580.html |title=Poruka američkog ambasadora u Izraelu o razmišljanju Mossada 15. 3. 2010. na Wikileaksu 30. 11. 2010. |access-date=22. 11. 2011 |archive-date=13. 2. 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210213105956/https://search.wikileaks.org/plusd/ |url-status=dead }}</ref> a koje vlada uspjeva kontrolirati. Najzloglasnija teroristička grupa porijeklom iz Uzbekistana je [[Islamski pokret Uzbekistana]] koji je bio uključen u [[Građanski rat u Tadžikistanu|Tadžikistanski građanski rat 1992–1997]], pokušaj ubistva predsjednika Karimova 1999. i tadžikistanskog predsjednika 2006, a trenutno ratuje protiv SAD-a u [[Afganistan]]u, [[Pakistan]]a u Pakistanu i vrši pokušaje napada na području Uzbekistana i [[Kirgistan]]a, ali je u samom Uzbekistanu Islamski pokret Uzbekistana uspješno skršen tako da se njegova glavna baza operacija do 2001. nalazila u [[Afganistan]]u, a sada u graničnom području Pakistana.<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-south-asia-11474613 Pakistan's 'fanatical' Uzbek militants]</ref> Uzbekistanski izborni sistem koji je redovno izložen zapadnoevropskim i američkim kritikama ne zadovoljava po njihovom mišljenju zapadne demokratske standarde iako je na liniji s ostalim postsovjetskim državama u kojima na [[izbori]]ma uvijek pobjeđuju predsjednik i njegova stranka ([[Azerbejdžan]], [[Gruzija]], [[Kazahstan]], [[Kirgistan]], [[Tadžikistan]], [[Turkmenistan]]). Nakon [[Napadi 11. septembra 2001.|napada u New Yorku]] 2001. Uzbekistan je službeno postao član zapadne antiterorističke koalicije i u cilju pomoći SAD-u tokom ratnih operacija u Afganistanu dao je na korištenje jednu vojnu bazu, a došlo je i do većeg političkog otvaranja zapadu. Do zahlađenja odnosa počinje dolaziti još 2004. kada SAD uvodi djelomične sankcije Uzbekistanu,<ref name="Uzbekistan u Library of Congress"/> a do pravog prekida dolazi nakon [[Revolucija tulipana|Revolucije tulipana]] u Kirgistanu koji je također dao bazu na korištenje SAD-u i pokušaja približno 45 dana kasnije revolucije, odnosno državnog udara u Uzbekistanu 13. maja 2005. Nakon gušenja službeno nazvanog terorističkog državnog udara sve zapadne civilne organizacije i vojnici SAD-a izbačeni su s uzbekistanskog teritorija, a kao ruka budućeg mira i mogućeg savezništva ostavljena je jedna manja njemačko-danska logistička vojna baza. Vremenski zadnji važniji politički događaj postaju samoubilački teroristički napad u Andidžanu i oružani obračun u [[Taškent]]u 2009. nakon čega Uzbekistan pojačava represiju protiv vjerskih ekstremista.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8412373.stm Kazakhstan's Uzbek refugees wait in limbo]</ref> === Ljudska prava === Uzbekistan je od zapadnih nevladinih i državnih organizacija vrlo često kritiziran za razna kršenja ljudskih prava. Prva od tih kritika se odnosi na pitanje religija pošto zakonski i stvarno Uzbekistan priznaje postojanje samo tamošnjih "tradicionalnih" religija – onih koje postoje na njenom teritoriju više stotinjaka godina i koje se nalaze pod djelomičnom ili potpunom državnom kontrolom. U te dopuštene [[religija|religije]] spadaju [[Islam|muslimanska]] koju prakticira većina stanovništva, [[pravoslavna crkva|pravoslavna]], [[Judaizam|hebrejska]] i [[Katoličanstvo|katolička]], čija je prva crkva na državnoj teritoriji izgrađena u doba nezavisne države nakon više do 100 godina planiranja. Za SAD i druge [[protestantizam|protestantske]] države neprihvatljivo je da ova religija kao i ona [[jehovini svjedoci|jehovinih]] svjedoka nije priznata i da je bilo pojedinih slučajeva kada su njeni članovi bili izloženi represiji zbog pokušaja obraćanja ljudi ili držanja obreda. Slična je situacija i s drugim nepriznatim religijskim grupama bez obzira čije su religije zagovornici. Zapadne civilne organizacije na čelu s [[Human Right Watch]] osuđuju prije svega hapšenje i zatvaranje vlastitih predstavnika u Uzbekistanu pošto im tamo nije dopušten rad. Po podacima ovog civilnog udruženja finansiranog u SAD-u i zapadnoj Evropi više od 10 članova civilnih udruga je zatvoreno tokom 2008. u Uzbekistanu, a također se navode izvještaji o mučenju zatvorenika.<ref name="Uzbekistan u 2009 na HRW">[http://www.hrw.org/en/node/87620 Uzbekistan u 2009 na HRW]</ref> Za razliku od zapadnih civilnih udruženja [[Organizacija za evropsku sigurnost i saradnju]] (OSCE) uvidjela je velika napredak Uzbekistana u zaštiti ljudskih prava pa je u drugoj polovini 2009. javno pohvalila uzbečku vladu pa je [[Evropska unija]] ukinula i posljednje sankcije koje su uvedene 2005. Te obje akcije su bile žestoko kritizirane od ranije navedenih civilnih udruženja.<ref name="Uzbekistan u 2009 na HRW"/> == Privreda == [[Datoteka:Uzbekistan GDPgrowth1992-2008 cropped.jpg|420px|mini|lijevo|Porast Uzbekistanskog BDP-a u razdoblju od 1992. do 2008.]] Prve godine nezavisnosti Uzbekistana bile su kao u ostalim post-sovjetskim republikama stresne s drastičnim padom [[Bruto domaći proizvod|BDP]]-a i životnih uvjeta. [[Inflacija]] se prvih godina kretala oko 1000%, ali se od 1995. počela uspješno kontrolirati<ref>[https://archive.today/20120722075806/mfa.uz/eng/inter_cooper/econ_org/Inter_MF/ Uzbekistansko ministarstvo vanjskih poslova u stabilizaciji uz pomoć MMFa]</ref> tako da se u posljednjem desetljeću kreće ispod 10%. Za razliku od ostalih postkomunističkih država koja se krenule na put masivnih otpuštanja i privatizacija Uzbekistan je izabrao postepeni prelaz iz jednog u drugi sistem čime je zadržao punu zaposlenost. Demografska eksplozija otežava ekonomsku politiku pune zaposlenosti, ali Uzbekistan se s njom uspješno nosi tako da je broj zaposlenih (i radnih mjesta) porastao s 8,5 miliona 1995. na 10,5 miliona 2006. što je porast od gotovo 25%.<ref name=uzstat>[http://www.stat.uz/ State Committee of the Republic of Uzbekistan on statistics] 2006 {{Simboli jezika|ru}}</ref> Po službenim podacima nezaposlenost je 0,3%, ali mora se uzeti u obzir i broj od navodnih 3,5 miliona uzbekistanskih državljana na radu u Rusiji.<ref>[http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=5027&l=1 Uzbekistan:Stagnacija i nesigurnost] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091111025921/http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=5027&l=1 |date=11. 11. 2009 }}, 22. 8. 2007.</ref> Najvažnija poljoprivredna grana Uzbekistana je uzgoj [[pamuk]]a kojega se danas proizvodi oko 3,5 miliona tona što ovu državu čini drugim najvećim svjetskim proizvođačem pamuka bez obzira na postepeno smanjenje proizvodnje zbog državne politike da se mora postići prehrambena nezavisnost tako da je uzgoj žitarica povećan 60% na štetu pamuka. Osim pamuka koji čini 17% svih izvoznih proizvoda Uzbekistan još uzgaja i izvozi [[svila|svilu]], [[voće]] i [[povrće]] koje čine još dodatnih 8% izvoznih proizvoda. Sveukupno poljoprivreda čini 24% državnog BDP-a,<ref name=uzstat/> dok se još 8% dobije industrijskom obradom poljoprivrednih plodova.<ref>MMF, ''Republic of Uzbekistan: Poverty Strategy Reduction Paper'', MMF Country Report 08/34, januar 2008.</ref> Osim poljoprivredne nezavisnosti drugi osnovni temelj uzbekistanske ekonomije je državna modernizacija. Kako bi se to što uspješnije i brže postiglo države se u drugoj polovini 90-ih otvara zapadnoj [[Evropa|Evropi]], SAD-u, [[Južna Koreja|Južnoj Koreji]] i [[Japan]]u kako bi privukla investitore koji su zainteresirani za ulaganja u proizvodnju. U procesu privlačenja investitora tokom kojeg će biti dopušten i rad civilnih udruženja jedini značajniji uspjeh će postati Daewoo koji otvara pogon za proizvodnju automobila u Uzbekistanu. Sva američka ulaganja prije svega su završavala u rudarskim kompanijama što je izazivalo iritaciju pošto je državni cilj bila modernizacija, a ne prepuštanje rudnih blaga strancima. Nakon pokušaja državnog udara 2005. Uzbekistan je donio odluku o izbacivanju američkih mineralnih kompanija sa svog područja što dovodi do određene vrste nacionalizacije rudnika zlata kojim upravlja američki Newmont Mining Corporation, pokušaja slične stvari s britanskim Oxus mining i preuzimanje američke telekomunikacijske kompanije u uzbekistanu imena Coscom. Te državne odluke nakon pokušaja revolucije dovele su do situacije da je Uzbekistan proglašen nepoželjnom državom za strane investitore.<ref>{{cite web |url=http://www.eurasiacenter.org/Country%20reports/Central%20Asia/Uzbekistan%20Economic%20Highlights.doc |title=Economist Intelligence Unit report cited |date= |access-date=2. 5. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511170759/http://www.eurasiacenter.org/Country%20reports/Central%20Asia/Uzbekistan%20Economic%20Highlights.doc |archive-date=11. 5. 2011 |url-status=dead }}</ref> Trenutno najvažnije industrije u zemlji jesu proizvodnja automobila Daewoo, odnosno [[General Motors]] Chevrolet i transportnih aviona [[Iljušin]] koji su za razliku od ruskih putničkih aviona veoma traženi na svjetskom tržištu što je dovelo do trzavica između [[Rusija|Rusije]] i Uzbekistana po pitanju podjele dobiti od poslova (središte kompanije Iljušin je u Rusiji, a tvornica u Uzbekstanu) i želje [[Moskva|Moskve]] da svu proizvodnju preseli na svoju državnu teritoriju.<ref>[http://www.spacewar.com/reports/The_Sino-Russia_Il-76_Row_999.html The Sino-Russia Il-76 Row]</ref> Osim te industrije i one koje je prije svega vezana s proizvodnjom pamuka Uzbekistan se još bavi proizvodnjom i prodajom rudnog blaga, a prije svega [[zlato|zlata]] čiji je 7 najveći svjetski proizvođač i koji mu po neslužbenim podacima čini 20% izvoza. Zadnji temelj uzbekistanske [[ekonomija|ekonomije]] osim energetske neovisnosti održavanje je trgovinskog suficita zaštitom domaće industrije visokim porezima i carinama. Rezultat ovakve politike je godišnji trgovinski suficit između 1 i 3 milijarde američkih dolara koji kao nuspojavu s ostalim ekonomskim temeljima daje godišnji porast [[Bruto domaći proizvod|BDP]]-a koji se redovno kreće iznad 6% i koji se udvostručio između 1995. i 2008.<ref name=imf>[http://www.imf.org/external/data.htm IMF World Economic Outlook Database], oktobar 2007.</ref> Minimalna plaća u Uzbekistanu od 1. decembra 2010. je 49.735 [[Uzbekistanski som|soma]], dok minimalne penzije i pomoć za invalide od djetinjstva iznosi 97.285 soma, dok je pomoć za stare ili za posao nesposobne 59.690 soma.<ref>[http://www.press-service.uz/en/#en/news/show/ukazyi_prezidenta/president_decrees_on_increasing_salaries/ President decrees on increasing salaries from 1 December]</ref> Prosječna plaća isplaćena u Uzbekistanu, po riječima predsjednika [[Islam Karimov|Islama Karimova]], iznosila je 210 američkih dolara krajem 2009.<ref>{{Cite web |url=http://uza.uz/ru/politics/2084 |title=UzA National Information Agency of Uzbekistan |access-date=22. 11. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120220080100/http://uza.uz/ru/politics/2084 |archive-date=20. 2. 2012 |url-status=dead }}</ref> Trenutni glavni ekonomski problem Uzbekistana jest visoka korupcija po kojoj ova država spada među 10 najgorih država svijeta.<ref>{{Cite web |url=http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2009/cpi_2009_table |title=Corruption Perceptions Index 2009 |access-date=22. 11. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091124151749/http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2009/cpi_2009_table |archive-date=24. 11. 2009 |url-status=dead }}</ref> == Kultura == [[Datoteka:Taschkent - Art of Uzbekistan.jpg|mini|lijevo|Tradicionalna uzbečka [[keramika]].]] [[Datoteka:Uzbek man from central Uzbekistan.jpg|mini|Stari Uzbek iz centralnog Uzbekistana.]] [[Datoteka:Theatre Alisher Navoi.JPG|mini|lijevo|Opera Navoj u Taškentu]] Uzbekistan je poznat po velikom broju etničkih grupa i kultura, s time da dominiraju [[Uzbeci]], koji čine 71% stanovnika. Prema nekim podacima ne-uzbečko stanovništvo se posljednjih godina smanjuju, dijelom zato što se smanjuje broj Rusa, dok se Uzbeci doseljavaju iz drugih područja bivšeg SSSR-a. Kada je Uzbekistan stekao nezavisnost 1991, postojala je bojazan kako će se njime proširiti [[muslimanski fundamentalizam]], a što se argumentiralo tvrdnjom da će zemlja u kojoj dugo vremena nije bilo vjerske slobode iskusiti nagli porast izražavanje dominantne religije. Prema podacima iz 1994. preko polovina stanovnika Uzbekistana bili su muslimani, iako službeni podaci sugeriraju da je malo njih pokazivalo dobro poznavanje islamskih načela i običaja. S druge strane, prakticiranje islama povećava se u posljednje vrijeme. === Muzika === [[Datoteka:Samarkand_A_group_of_musicians_playing_for_a_bacha_dancing_boy.jpg|mini|desno|200px|Image:Tanetsbachi.jpg|Ples ''Bacha'' u [[Samarkand]] između 1905. i 1915.]] Za Uzbekistan je karakteristična centralnoazijska klasična muzika poznata pod nazuivom [[Shashmaqam]], a čiji korijeni sežu u [[Buhara|Buharu]] s kraja 16. vijeka. Shashmaqam je blizak [[azerbejdžan]]skom [[Mugam]]u iu [[Uyghur muqam]]u. Ime, koje znači ''6 maqama'' odnosi se na strukturu muzike, a koja se sastoji od šest dionica u šest različitih [[muzički modalitet|modaliteta]], nalik na klasičnu [[perzijska tradicionalna muzika|perzijsku tradicionalnu muziku]]. Sviranje ponekad prekidaju recitacije [[Sufistička poezija|sufističke poezije]]. Ta je muzika u sovjetskom dobu bila zabranjena na radio-stanicama jer se smatrala "feudalnom". === Obrazovanje === Uzbekistan ima visoku stopu [[pismenost]]i – preko 88% osoba iznad 15 godina mogu čitati i pisati. Međutim, s obzirom da samo 76% stanovnika ispod 15 godina pohađa školu, vjeruje se da bi taj broj mogao opasti. Uzbekistan je također iskusio smanjenje budžeta za obrazovanje, a reforme uvedene zakonima iz 1992. sporo se primjenjuju. === Praznici === * 1. januar – Yangi Yil Bayrami * 14. januar – Vatan Himoyachilari kuni * 8. mart – Xalqaro Xotin-Qizlar kuni * 21. mart – Navor'z Bayrami * 9. maj – Xotira va Qadirlash kuni * 1. septembar – Mustaqillik kuni * 1. oktobar – O'qituvchi va Murabbiyar * 8. decembar – Konstitutsiya kuni ;Promjenjivi datum * kraj ramazana * 70 dana nakon Kurban bajrama === Kuhinja === [[Datoteka:Plov.jpg|200px|mini||desno|[[Palov]]]] ''Uzbečka kuhinja'' se, kao i kod većine zemalja, temelji na lokalnoj [[poljoprivreda|poljoprivredi]]. Zbog raširenog uzgoja žitarica, važnu ulogu imaju hljeb i tjestenica. Zbog velikog broja ovaca, najraširenije meso je [[ovčetina]]. Najkarakterističnije jelo za Uzbekistan je [[Palov]] (''Plov'' ili ''Oš''), koji se obično sastoji od [[riža|riže]], komada [[meso]] i rezane [[mrkva|mrkve]] i [[luk]]a. ''Opi Nahor'' ili jutarnji ''Plov'' obično se služi rano ujutro (između 6 i 9) na velikim gozbama, obično tokom vjenčanja. Ostala nacionalna jela su [[šurpa]] (''šurva'' ili ''šorva''), juha od ostataka masnog [[meso|mesa]] (obično ovčetine) i svježeg povrća; [[Narin (juha)|Norin]] i [[Laghman (juha)|Langman]], koji se sastoje od tjestenine te serviraju u juhi ili kao glavno jelo; [[Manti (knedal)|Manti]], [[čučvara]] i [[somsa]], napravljeni od [[tijesto|tijesta]] koji služe kao predjelo ili glavno jelo; [[Dimlama]] (pirjano meso i povrće) i različite vrste [[Ćevapi|ćevapa]]. [[Zeleni čaj]] je najomiljenije piće tokom dana; [[čajdžinica|čajdžinice]] pri tome igraju važnu kulturnu ulogu. Manje je popularan [[crni čaj]] koji se obično pije u [[Taškent]]u, obje vrste bez mlijeka i šećera. Čaj se uvijek konzumira tokom jela i nudi u znak gostoprimstva. Tokom ljeta se pije [[ajran]], ohlađeno piće od jogurta. Alkohol se u Uzbekistanu konzumira manje nego na Zapadu, ali je vino prilično popularno za jednu muslimansku zemlju. U Uzbekistanu se tako nalazi 14 vinarija od kojih je najpoznatija Vinarija Hovrenko u [[Samarkand]]u, osnovana 1927. Ona proizvodi nekoliko lokalnih vina – Gulyakandoz, [[Shirin]], Aleatiko i Kabernet likernoe (doslovno [[Cabernet]] na [[Ruski jezik|ruskom]]). Uzbečka vina često se izvoze u Rusiju i druge zemlje. === Sport === [[Datoteka:Bundesarchiv Bild 183-1987-0515-035, Dshamolidin Abdushaparow.jpg|mini|upright|[[Džamolodin Abdužaparov]] je najpoznatiji biciklist u Uzbekistanu, poznat po uspjesima na [[Tour de France]]u.]] Uzbekistan je poznat po drevnom obliku [[hrvanje|hrvanja]] poznatom kao [[kuraš]], koji predstavlja nacionalni sport. U današnje vrijeme najpopularniji sport je [[nogomet]], a glavnu nogometnu ligu predstavlja [[Uzbečka liga]] sa 16 klubova. Trenutni prvak je [[FC Bunyodkor]] iz Taškenta. Uzbekistan sa svojim klubovima nastupa u [[AFC Liga prvaka|AFC-ovoj Ligi prvaka]] i [[AFC Kup|Kupu]]. Na međunarodnoj razini Uzbekistan je poznat po [[Uzbekistanska ragbi reprezentacija|ragbi]], [[Uzbekistanska hokejaška reprezentacija|hokejaškoj]] i [[Uzbekistanska futsal reprezentacija|futsal reprezentaciji]]. Od pojedinačnih sportaša najpoznatiji su biciklist [[Džamolodin Abdužaparov]] koji je 3 puta osvojio bodovno takmičenje [[Tour de France]]a i [[zelena trenirka|zelenu trenirku]], hrvač [[Artur Taymazov]] koji je osvojio dvije olimpijske zlatne medalje i profesionalni bokser [[Ruslan Čagajev]] koji je od 2007. do 2009. nosio titulu svjetskog prvaka u verziji WBA. == Također pogledajte == * [[Spisak gradova u Uzbekistanu]] == Vanjski linkovi == {{commonscat|Uzbekistan}} * [http://www.press-service.uz/en/ Press service predsjednika Uzbekistana] * [https://archive.today/20121225013150/mfa.uz/eng/ Ministarstvo vanjskih poslova Uzbekistana] * [https://web.archive.org/web/20111124061553/http://uza.uz/eng/ Uzbekistanska nacionalna medijska agencija] * [https://web.archive.org/web/20111204063601/http://www.ut.uz/eng Uzbekistan danas] == Reference == {{Refspisak|2}} {{Države Azije}} {{CIS}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Uzbekistan]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1991.]] [[Kategorija:Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza]] bjr88jtc3gcz62zzkgg8i00uohro3q1 Turkmenistan 0 13490 3734246 3668400 2025-07-11T09:25:11Z Panasko 146730 3734246 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| |izvorno_ime = '''Türkmenistan Jumhuriyäti''' |zvanično_ime = Republika Turkmenistan |ime_genitiv = Turkmenistana |zastava = Flag of Turkmenistan.svg |grb = Coat of Arms of Turkmenistan.svg |mapa = LocationTurkmenistan.svg |službeni_jezik = [[turkmenski jezik|turkmenski]] |glavni_grad = [[Ašgabat]] |vrsta_prve_vlasti = [[Spisak predsjednika Turkmenistana|Predsjednik]] |vladar_prva_vlast = [[Serdar Berdimuhamedow]] |vrsta_druge_vlasti = |vladar_druga_vlast = |po_površini_na_svijetu = 52 |površina = 488.100 |procenat_vode = - |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 112 |stanovnika_godina = 2009 |stanovnika = 5.110.000 |gustoća = 9,4 |nezavisnost = [[27. oktobar]], [[1991]] <br />od [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]] |valuta = Turkmenski [[Manat (Turkmenistan)|manat]] |vremenska_zona = [[UTC]]+5 |himna = Nezavisna, neutralna, turkmenistanska državna himna<center>[[Datoteka:National anthem of Turkmenistan, performed by the United States Navy Band.oga]]</center> |internetski_nastavak = [[.tm]] |pozivni_broj = +993 |}} '''Turkmenistan''' je [[suverena država]] u [[srednja Azija|srednjoj Aziji]] koja se graniči sa [[Kazahstan|Kazahstanom]] na sjeverozapadu, [[Uzbekistan|Uzbekistanom]] na sjeveru i istoku, [[Afganistan|Afganistanom]] na jugoistoku i [[Iran|Iranom]] na jugu i jugozapadu dok na zapadu izlazi na [[Kaspijsko jezero|Kaspijskim jezerom]]. [[Aşgabat|Asgabat]] je glavni i najveći grad države. Sa 6 miliona stanovnika, Turkmenistan je jedna od najgušće naseljenih država Azije. Turkmenistan je bio na raskršću civilizacija stoljećima. U srednjem vijeku [[Merv]] je bio jedan od najvećih gradova islamskog svijeta i važna stanica na [[Put svile|Putu svile]], karavanske rute koja se koristila za trgovinu sa [[Kina|Kinom]] do sredine 15. stoljeća. Nakon anektiranja od strane [[Rusko Carstvo|Ruskog Carstva]] 1881, Turkmenistan se istakao kao sjedište [[Ruski građanski rat|anti-boljševičkog pokreta]] u centralnoj Aziji. Turkmenistan je 1925. postao konstitutivna republika Sovjetskog Saveza, kao [[Turkmenistanska Sovjetska Socijalistička Republika]]. Turkmenistan je postao nezavisan nakon [[Raspad Sovjetskog Saveza|raspada Sovjetskog Saveza]] 1991. Turkmenistan je četvrta zemlja na svijetu po rezervama prirodnog plina. Većina zemlje je pokrivena [[pustinja Karakum|pustinjom Karakum]]. Od 1993, vlada građanima daje besplatno struju, vodu i plin. Turkmenistanom je vladao [[doživotni predsjednik]] [[Saparmurat Nijazov]] do svoje smrti 2006. [[Gurbangulija Berdimuhamedov]] je izabran za predsjednika 2007. Prema navodima [[Human Rights Watch]], "Turkmenistan je jedna od najvećih svjetskih represivnih zemalja. Ova zemlja je praktično zatvorena za nezavisna ispitivanja, mediji i vjerske slobode podliježu drakonskom ograničenju, a branioci ljudskih prava i drugi aktivisti suočavaju se sa stalnom prijetnjom odmazde vlasti".{{izvor}} Predsjednik Berdimuhamedov promovira [[kult ličnosti]] u kojem njegovi rođaci i saradnici imaju neograničenu vlast i potpunu kontrolu nad svim aspektima javnog života. == Historija == Područje Turkmenistana bilo je dio Carstva [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Velikog]], a kasnije i [[Partsko Carstvo|Partskog Carstva]]. U 7. vijeku osvojili su ga [[Arapi]] i donijeli [[Islam]]. Kasnije su ovim prostorom vladali [[Seldžuci]], a u početku 13. vijeka postao je dio države [[Džingis-kan|Džingis-Kana]]. U sljedećih nekoliko vijekova područje Turkmenistana često je mijenjalo vladare, a turkmenska plemena bila su razjedinjena i često međusobno sukobljena. [[Rusko Carstvo]] osvajalo je Turkmenistan krajem 19. vijeka i konačno zavladalo njime 1894. U [[Sovjetski Savez|Sovjetskom Savezu]] Turkmenistan je 1924. postao jedna od socijalističkih republika i formirane su današnje granice. U sovjetskom razdoblju razvijen je sistem navodnjavanja i proširene su obradive površine. Historija Turkmenistana nakon nezavisnosti donekle nalikuje drugim zemljama [[Srednja Azija|Srednje Azije]], vlast su zadržali komunistički funkcioneri na čelu sa [[Saparmurat Nijazov|Saparmuratom Nijazovom]] koji je 1999. proglašen doživotnim predsjednikom. Otvoreno suprotstavljanje vladajućoj politici ne tolerira se, a Nijazovljev je kult ličnosti poprimio razmjere [[Josif Staljin|Staljinovog]]. == Politika == === Ljudska prava === {{Proširiti sekciju}} == Administrativna podjela == [[Datoteka:TurkmenistanNumbered.png|200p|desno|Položaj regija na karti Turkmenistana]] {{Glavni|Regije Turkmenistana}} Turkmenistan je administrativno podijeljen na 5 regija (''welayatlar'') i regiju glavnog grada. Regije se dalje dijele na distrikte (mn. ''etraplar'', jedn. ''etrap''), koji mogu biti okruzi ili gradovi. Prema Ustavu Turkmenistana (član 16. ustava iz 2008. i član 47. Ustava iz 1992), gradovi mogu imati status egije ili distrikta. {| class="wikitable" |- bgcolor="#efefef" ! Podjela !! [[ISO 3166-2]] !! Glavni grad!! Površina (km<sup>2</sup>)!! Stanovništvo (1995) !! Oznaka |- ! [[Aşgabat]] | || [[Aşgabat|Ašgabat]]|| || 604.000 || |- ! [[Regija Ahal]] | TM-A || [[Aşgabat|Ašgabat]]|| 95.000 || 722.800 || 1 |- ! [[Regija Balkan]] | TM-B || [[Balkanabat]]　|| 138.000 || 424.700 || 2 |- ! [[Regija Dašhovuz]] | TM-D || [[Daşoguz]] || 74.000 ||1.059.800 ||3 |- ! [[Regija Lebap]] | TM-L || [[Turkmenabat]] || 94.000　|| 1.034.700 || 4 |- ! [[Regija Mary]] | TM-M || [[Mary, Turkmenistan|Mary]] ||87.000 || 1.146.800 || 5 |} == Geografija == [[Datoteka:Turkmenistan-map.png|mini|300p|Karta Turkmenistana.]] == Privreda == {{Proširiti sekciju}} == Demografija == [[Datoteka:Turkmen man with camel.jpg|mini||250p|[[Turkmen]] u tradicionalnoj nošnji, oko 1905–1915.]] == Kultura == * [[Akhal-Teke]] [[konjska rasa]] * [[Ćilim]] * [[Geok-Tepe]] * [[Islam u Turkmenistanu]] * [[Merv]] * [[Muzika Turkmenistana]] == Daljnje štivo == * ''Bradt Travel Guide: Turkmenistan'', Paul Brummell * ''Historical Dictionary of Turkmenistan'', Rafis Abazov * ''Lonely Planet Guide: Central Asia'', Paul Clammer, Michael Kohn i Bradley Mayhew * ''Tradition and Society in Turkmenistan: Gender, Oral Culture and Song'', Carole Blackwell * ''Tribal Nation: The Making of Soviet Turkmenistan'', Adrienne Lynn Edgar {{Commonscat}} {{Države Azije}} {{CIS}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Centralne Azije]] [[Kategorija:Turkmenistan|*]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1991.]] [[Kategorija:Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza]] gzxdgmhdtp8fez0je3d4ukna9v2c1l3 Kina 0 13504 3734173 3714469 2025-07-11T06:43:12Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734173 wikitext text/x-wiki {{Drugo_značenje|Kina (čvor)}} {{Infokutija država |izvorno_ime = 中华人民共和国<br>中華人民共和國<br>Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó |zvanično_ime = Narodna Republika Kina |ime_genitiv = Kine |zastava = Flag of the People's Republic of China.svg |grb = National Emblem of the People's Republic of China.svg |mapa = LocationPRChina.png |službeni_jezik = [[Mandarinski kineski jezik|mandarinski kineski]] |glavni_grad = [[Peking]] |najveći_grad = [[Šangaj]]<ref>{{cite journal |author=Chan, Kam Wing |title=Misconceptions and Complexities in the Study of China's Cities: Definitions, Statistics, and Implications |journal=Eurasian Geography and Economics |year=2007 |volume=48 |issue=4 |pages=383–412 |url=http://courses.washington.edu/chinageo/ChanCityDefinitionsEGE2007.pdf |format=PDF |access-date=7. 8. 2011 |doi=10.2747/1538-7216.48.4.383 |archive-date=15. 1. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130115173048/http://courses.washington.edu/chinageo/ChanCityDefinitionsEGE2007.pdf |url-status=bot: unknown }} str. 395</ref> |vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Narodne Republike Kine|Predsjednik]] |vladar_prva_vlast = [[Xi Jinping]] |vrsta_druge_vlasti= [[Premijer Narodne Republike Kine|Premijer]] |vladar_druga_vlast= [[Li Qiang]] |po_površini_na_svijetu = 4. |površina = 9.596.960<sup>1</sup> |procenat_vode = 2,8 |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 1. |stanovnika = 1.321.851.888 <small>(procjena 2007)</small> |gustoća = 140 |nezavisnost = [[1. oktobar|1. oktobra]] [[1949.]] |valuta = [[renminbi]] ili [[yuan]] <br> 1 Yuan se sastoji od 10 jiao |vremenska_zona = [[UTC]] +8, ljeti UTC +9 |himna = "[[Marš dobrovoljaca]]"{{Center|[[Datoteka:March of the Volunteers instrumental.ogg]]}} |internetski_nastavak = [[.cn]]<sup>1</sup> |pozivni_broj = 86<sup>1</sup> |komentar= <sup>1</sup> Vrijedi samo za Kinu bez teritorija Macao, Hong Kong i ostrva Taiwan, Kinmen i Matsu. |}} [[Datoteka:Mao proclaiming the establishment of the PRC in 1949.jpg|mini|desno|230p|[[Mao Ce Tung]] proglašava nezavisnost Narodne Republike Kine [[1949]].]] '''Kina ''' (pojednostavljeno kinesko pismo: 中国; tradicionalno kinesko pismo: 中國; pinyin: ''Zhōngguó''), službeno '''Narodna Republika Kina''' (pojednostavljeno kinesko pismo: 中华人民共和国; pinyin: ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó''), jest [[suverena država]] koja se nalazi u [[Istočna Azija|istočnoj Aziji]]. Smještena je na istoku [[Azija|Azije]], zauzevši gotovo četvrtinu azijskog kopna. Ima morsku obalu od 14.500&nbsp;km i graniči sa četrnaest država: [[Vijetnam]], [[Laos]], [[Mjanmar]], [[Butan (država)|Butan]], [[Nepal]], [[Indija]], [[Pakistan]], [[Afganistan]], [[Tadžikistan]], [[Kirgistan]], [[Kazahstan]], [[Rusija]], [[Mongolija]] i [[Sjeverna Koreja]]. Sa površinom od 9,6 miliona km<sup>2</sup> Kina je [[Spisak država po površini|četvrta najveća država na svijetu]] kao i [[Spisak država po stanovništvu|najmnogoljudnija država]], s populacijom od preko 1,35 milijardi stanovnika. Narodna Republika Kina je [[jednopartijska država]] kojom upravlja [[Komunistička partija Kine|Komunistička partija]]. Administrativno je podijeljena na 22 [[Administrativna podjela NR Kine|provincije]], pet [[Autonomni regioni Kine|autonomnih regiona]], četiri samoupravna grada ([[Peking]], [[Tianjin]], [[Šangaj]] i [[Chongqing]]) i dva regiona sa specijalnim statusom ([[Hong Kong]] i [[Makao]]). Kina tvrdi da je [[Tajvan]] njena 23. provincija. [[Glavni grad]] je [[Peking]] dok je najmnogoljudniji grad [[Šangaj]], ujedno i jedan od najmnogoljudnijih gradova svijeta. == Ime == Ime ''Kina'' (engleski: ''China'') je izvedena iz perzijske riječi "''Chin" ''(چین), koja je izvedena iz sanskrita, to jeste riječi "''Cīna" ''(चीन). Ovo je zabilježio portugalski istraživač Duarte Barbosa u svom dnevniku, 1519. godine. Dnevnik je preveden i objavljen u Engleskoj, 1555. godine, za kratko vrijeme je objavljen i u mnogim drugim evropskim zemljama. To je motivisalo mnoge istraživače, pisce i trgovce da istraže porijeklo imena te (u to vrijeme) mistične i daleke zemlje. Najpoznatija teorija o porijeklu imena Kine je to, da je riječ "''Kina''" (China) izvedena iz imena dinastije "''Qin''" (秦), dinastije koja je ujedinila Kinu u 3. vijeku p.n.e. Tu teoriju je u 17. vijeku predstavio Martino Martini. Ipak, niti jedan značajan pisani dokaz o porijeklu imena Kine nije pronađen. Kineski naziv za Kinu je ''Zhōngguó ''(中国), a u prijevodu to znači "''centralna nacija''" ili "''ujedinjena nacija''". == Historija == {{Glavni|Historija Kine}} Kineska civilizacija je jedna od najstarijih na svijetu, te seže 5000 godina u prošlost; kroz vladavine dinastija [[Shang]], zatim [[Zhou]], sve do dinastije [[Qing]] koja je vladala od početka 17. vijeka do [[1912]]. godine kada se posljednji car iz te dinastije, tada šestogodišnji [[Pu-yi]] odrekao prijestolja, a predsjednik republike postao [[Yuan Shih-kai]]. Kinesku historiju obilježili su ratovi i revolucije, spomenimo samo [[Prvi opijumski rat|prvi]] i [[drugi opijumski rat]] protiv [[Velika Britanija|Velike Britanije]], a poslije i [[Francuska|Francuske]]. [[Građanski rat]] [[1927]]. - [[1945]]. godine dio su novije kineske historije. Dug proces društvenih i političkih previranja svoj vrhunac je doživio [[1949]]. godine uspostavljanjem [[Komunizam|komunističke]] republike, dok je druga poražena strana na čelu sa [[Kuomintang]] strankom se povukla na [[Tajvan]]. == Vlada == Na čelu kineske države je [[Komunistička partija Kine]]. == Političke podjele == Kina objedinjuje dva sistema: tržišno komunistički i tržišno kapitalistički. === Politička podjela === {{glavni|Administrativna podjela NR Kine}} Narodna Republika Kina je podijeljena na 22 pokrajine (省), vlada NR Kine smatra [[Tajvan]] (台湾) svojom 23 pokrajinom nad kojom nema kontrolu. Osim pokrajina Kina se dijeli i na 5 autonomnih regija (自治区) u kojima se nalaze manjine, te na 4 općine pod izravnom upravom vlade i na dvije posebne administrativne regije (特别行政区) koje uživaju poveću autonomiju. 22 provincije, autonomne regije i općine se obično nazivaju [[Kontinentalna Kina|kontinentalnom Kinom]], taj izraz isključuje Makao, [[Hong Kong]] i Tajvan. '''Spisak administrativnih tijela pod upravom NR Kine:'''{{clear}} [[Datoteka:China_administrative.png|353x353px|mini|Politička podjela NR Kine|centre]] {| border="0" | '''[[Kineske provincije|Pokrajine]]''' * [[Anhui]] Anhuej (Ānhuī, 安徽) * [[Fujian]] Fuđjen (Fújiàn, 福建) * [[Gansu]] Gansu (Gānsù, 甘肃) * [[Guangdong]] Guangdung (Guǎngdōng, 广东) * [[Guizhou]] Guejdžou (Guìzhōu, 贵州) * [[Hainan]] Hajnan (Hǎinán, 海南), otok, “S južne strane mora” * [[Hebei]] Hebej (Héběi, 河北), “Sjeverno od rijeke” * [[Heilongjiang]] Hejlungđjang (Hēilóngjiāng, 黑龙江), “Rijeka crnog zmaja” * [[Henan]] Henan (Hénán, 河南), “Južno od rijeke” * [[Hubei]] Hubej (Húběi, 湖北), “Sjeverno od jezera” * [[Hunan]] Hunan (Húnán, 湖南), “Južno od jezera” * [[Jiangsu]] Đjangsu (Jiāngsū, 江苏) * [[Jiangxi]] Đjansji (Jiāngxī, 江西), “Zapadno od rijeke” * [[Jilin]] Jilin /Kirin/ (Jílín, 吉林) * [[Liaoning]] Ljaoning (Liáoníng, 辽宁) * [[Qinghai]] Ćinghaj (Qīnghǎi, 青海), “Modro/Tamnozeleno more (jezero)”, Kokonur * [[Shaanxi]] Šaansji (Shǎnxī, 陕西) > dva “a” radi razlikovanja od Shanxi * [[Shandong]] Šandung (Shāndōng, 山东), “Istočno od planine” * [[Shanxi]] Šansji (Shānxī, 山西), “Zapadno od planine” * [[Sečuan|Sichuan]] Sičuan /Sečuan/ (Sìchuān, 四川), “Četiri rijeke” * [[Yunnan]] Junnan (Yúnnán, 云南), ili “Južno od oblaka” * [[Zhejiang]] Džeđjang (Zhèjiāng, 浙江) | valign="top" | '''Autonomna područja''' * [[Guangxi-Zhuang]] [[Guangxi|Guangsji-Džuang]] (Guǎngxī Zhuàng Zìzhìqū, 广西壮族自治区), za manjinu [[Zhuang|Džuang]] * [[Nei Menggu]] [[Unutrašnja Mongolija]] (Nèi Měnggǔ Zìzhìqū, 内蒙古自治区), za [[Mongoli|mongolsku]] manjinu * [[Ningxia-Hui]] [[Ningxia|Ningsja-Huej]] (Níngxià Huízú Zìzhìqū, 宁夏回族自治区), za manjinu [[Hui]] * [[Xinjiang Weiwuerzu]] [[Xinjiang|Sjinđjang-Ujgur]] (Xīnjiāng Wéiwú'ěrzú Zìzhìqū, 新疆维吾尔自治区), ''Kineski [[Turkestan]]'', za [[Ujguri|ujgursku]] manjinu * [[Xizang]] [[Tibet]] (Xīzàng Zìzhìqū, 西藏自治区) “Zapadna riznica” <br /> '''Gradovi u rangu pokrajina''' * [[Peking|Beijing]] (Peking, Běijīng, 北京), “Sjeverna prijestolnica” * [[Chongqing]] [[Čungćing]] (Chóngqìng, 重庆) * [[Šangaj|Shanghai]] Šanghaj /Šangaj/ (Shànghǎi, 上海), “Na moru” * [[Tianjin]] Tjenđin /Tjencin/ (Tiānjīn, 天津) <br /> '''[[Posebne administrativne regije]]''' * [[Hong Kong]] (Xiānggǎng, 香港), “Mirisna luka” * [[Aomen]] [[Makao]] (Àomén, 澳门) ([[portugalski]]: ''Macau'') |} == Geografija == === Reljef === [[Datoteka:West Tian Shan mountains.jpg|thumb|[[Tian Šan|Tien Šan]]]] Kina se po građi i postanku sastoji od triju golemih područja: stare sinijske mase na istoku, paleozojskih planina na sjeverozapadu i od mlađih nabranih planina na jugozapadu. Na planine otpada 33% (čak 26 % površine je više od 3000 m), na visoravni 26%, zavale i bazene 19%, nizine 12% i pobrđa 10% površine Kine. Sinijska masa građena je od starih stijena, koje su se nabrale već u arhaiku, a paleozojske naslage koje leže na arhajskim nisu nabrane. Sjeverni dio sinijske mase razlomljen je rasjedima pa su neki dijelovi spušteni i pokriveni mladim naplavima. Na reljef Kine velik je uticaj imalo poniranje indijske litosferne ploče pod euroazijsku, što je dovelo do izdizanja [[Tibet]]a i nastanka mlađega nabranog gorja [[Himalaja|Himalaje]]. S prosječnom visinom od 4000 m Tibet je najviša visoravan na Zemlji. Zbog njegova izdizanja nastao je niz golemih stepenica kojima se teren spušta s jugozapada prema sjeveru i istoku. Između sinijske mase i sibirskoga prakopna Angare nabrao se u paleozoiku kontinentalni zapadni dio Kine s visokim gorskim masivima: [[Tien Šan]] (7439 m), Džungarski [[Alatau]] (4463 m) i Mongolski [[Altaj]]. Ta gorja, građena od kristaličnih i metamorfnih škriljevaca, bila su u toku duge geološke prošlosti poravnana i u tercijaru, odnosno na početku kvarara izdignuta. Tien Šan je u mlađem tercijaru bio izdignut i rasjedima izlomljen u više planinskih lanaca. [[File:Everest North Face toward Base Camp Tibet Luca Galuzzi 2006.jpg|thumb|[[Mount Everest|Mt.Everest]]]] Tibet okružuju sa juga Himalaja ([[Mount Everest|Mt. Everest]], 8850 m, najviši vrh na Zemlji), a sa sjevera gorje [[Kunlun]] (7723 m), na istoku je ograđen strmim gorjem Anyemaqen, Gongga, Hengduan i drugima, koja poprimaju meridijalni smjer pružanja. Između gorja [[Tien Shan]]a na sjeveru i Kunluna na jugu nalazi se izolirana [[Tarimska zavala]] koja je nastala duž rasjeda u mlađem tercijaru i kvartaru. Pretežno je ispunjena naslagama šljunka, prapora i gline. Najveći dio Tarimske zavale je pješčana pustinja. Kroz sjeverni dio zavale protječe rijeka Tarim. Između istočnih ogranaka Tien Shana nalazi se depresija Turpam (–154 m), a sjeverno od Tien Shana Džungarska zavala. Najrasprostranenija zavala je [[Gobi]], koja se prema istoku pruža do gorja Velikog Hingana (2034 m). To je pretežito valoviti kraj s malim isponima, a južni je dio prava pustinja. Područje između gorja Qiliana na zapadu i Taihanga na istoku pokriveno je debelim naslagama prapora. Tibetska visoravan prema jugoistoku se stepenasto spušta preko ravnjaka Yunnan-Guizhou i [[Sečuan|Sichuanskog]] bazena. U nizinskom području najveći su Istočnokineska nizina u [[Mandžurija|Mandžuriji]], Velika nizina u donjem toku [[Huang He]]a te naplavna ravnica u srednjem i donjem toku [[Yangtze]]a, koje su međusobno odvojene niskim gorjem. S najvećih planinskih dijelova, koji su pod vječnim snijegom, spuštaju se golemi ledenjaci. Obala je uglavnom niska, a more uz obalu je plitko (200 m). Kini pripada 5400 ostrva. === Klima === Osim geografskog položaja i reljefa na klimu Kine veliki uticaj imaju i [[monsun]]i. Dolinama velikih rijeka prodire uticaj okeana duboko u unutrašnjost kopna, sve do Mongolije. Zbog toga jugoistočni dio Kine ima suptropsku klimu (1600 do 2000&nbsp;mm padavina), a sjeverni hladnu i suhu kontinentalnu klimu. U sjevernom dijelu Kine godišnja količina padavina ne prelazi 1000&nbsp;mm. Suša je u sjevernom dijelu Kine vrlo česta. Znatnu količinu padavina dobija ciklonalnim kišama istočni dio Kine. Najmanje padavina dobijaju zatvorena područja Tarimske zavale i [[Gobi]], a najviše južni krajevi Tibeta, zbog ljetnog monsuna. U zapadnom kontinentalnom dijelu Kine zime su na viskoim planinama duge i vrlo hladne, a ljeta kratka i hladna, dok je u zavalama temperatura ljeti vrlo visoka, a zimi niska. Za izmjene monsuna [[tajfun]]i često pustoše jugoistočno primorje Kine. === [[Hidrografija]] === [[File:Ships on the Yangtze at dawn.JPG|thumb|Brodovi na rijeci [[Yangtze]]]] Golema riječna mreža Kine pripada porječju [[Yangtze]]a (18,9%, treća rijeka po dužini na svijetu, 6300&nbsp;km), [[Huang He]]a – Žute rijeke (7,9%), [[Xi Jiang]]a, [[Songhua]], [[Jiang]]a, [[Liao]]a i [[Amur]]a. Čak 35,7% površine Kine otpada na endoreična područja: u suhim, izoliranim zavalama kontinentalne Kine rijeke se ulijevaju u jezera, koja su bez otjecanja ili se gube u pijesku. U gornjem toku gotovo sve rijeke imaju velik pad, u donjem toku obiluju rastrošenim materijalom, koji se taloži u nizini, a naročito u delti Yangtzea. Zbog obilja nanosa, koji se jedan dio taloži i u koritu rijeke, riječna korita se povisuju, pa se rijeke često izlijevaju i tako nastaju velike poplave. Rijeka Huang He više je puta promijenila smijer donjeg toka i ušće. U sjevernom dijelu Kine riječna mreža je dobro razvedena, ali se rijeke zimi zaleđuju. Glavna rijeka južne je Kine Xi Jiang, koja se razgranatom deltom ulijeva u Južnokinesko more. Južni dio Tibeta preko Inda, Brahmaputre, Irrawaddyja i drugih rijeka se odvodnjava u [[Indijski okean]]. Plovne su uglavnom veće rijeke u južnom i srednjem dijelu Kine, naročito Yangtze i Huang He. Plovni kanali, od kojih je najpoznatiji Veliki kanal, dug oko 1800&nbsp;km, služe i za natapanje. Mreža kanala za natapanje omogućuje natapanje od 49,8 miliona ha poljoprivrednog područja. Kanali često nadomještaju ceste. Najviše jezera ima oko donjeg toka Yangtzea i po suhim zavalama u unutrašnosti Kine. === Biljni pokrov === Južna Kina pretežno je prekrivena vlažnim suptropskim zimzelenim šumama, srednje bjelogoričnim, a sjeverna crnogoričnim šumama. Sečuanski kraj se odlikuje velikim brojem endemskih vrsta, a Mandžurija endemičnim vrstama četinjača. U Mandžuriji su raširene livade i pašnjaci, a na krajnjem istoku i stepe. Flora visokog planinskog pojasa ubraja se u vrstama najbogatije flore na svijetu. Šuma je jače razvijena na pristrancima koji su izloženi vlažnim vjetrovima. Na šumsko područje otpada oko 13,9% površine Kine. Najveći šumski kompleksi su u Mandžuriji i na planinama [[Sečuan|Sichuana]]. U Kini raste oko 3000 vrsta biljaka koje se koriste u medicinske svrhe. Suhe zavale u unutrašnjosti Kine i na sjeveru obrasle su travom i grmljem ili su polupustinje. Za vegetaciju, posebno za poljoprivredu, vrlo je značajno područje prapora oko srednjeg toka rijeke Huang He, koje je nastalo u pleistocensko ledeno doba eolskim nanosima prašine iz pustinjskih krajeva srednje Azije. == Privreda == [[Datoteka:Shanghai Skyline 2009.jpg|thumb|Neboderi [[Pudong]]a- [[Šangaj]] je glavni i najveći finansijski centar Kine]] Od [[1978]]. Kina provodi reforme radi preorijentacije na tržišnu privredu. Tokom [[1978]].–[[2002]]. godišnje je uvećavala [[BDP]] po prosječnoj stopi od 8,5%. Godine [[2001]]. imala je BDP od 5500 milijardi [[američki dolar|USD]], tj. BDP po stanovniku je iznosio 4.330 USD. Uprkos snažnom industrijskom razvoju Kina je ostala pretežno siromašna zemlja sa velikim regionalnim razlikama. Najrazvijenije područje je u priobalnom pojasu koji privlači gotovo sva strana ulaganja. Kineske pokrajine znatno se razlikuju po vrijednosti ostvarenog BDP-a po stanovniku (500 USD po stanovniku u [[Gansu]]u i [[Guizhou]]u, 24.000 USD u Hong Kongu). U privrednoj tranziciji znatno je promijenjena struktura BDP-a i zaposlenih. Potkraj 2002. prema udjelu BDP-u vodeća je industrija (48%), zatim usluge (32%) i poljoprivreda (20%). U gradovima je nezaposlenost 10%. Procjenjuje se da je u seoskom području nezaposlenost puno veća. Strana ulaganja u Kinu tokom 1978-2002 iznosila su oko 400 milijardi USD (treća u svijetu po veličini stranih investicija). Prema prirodnim resursima Kina je jedna od najbogatijih zemalja. Posebno se izdvajaju izvori [[ugalj|uglja]], [[željezo|željezne rude]], [[nafta|nafte]], [[zemni plin|zemnog plina]], [[živa|žive]], [[kalaj]]a, [[mangan]]a, [[aluminij]]a, [[cink]]a, uz najveći hidropotencijal u svijetu. [[Datoteka:Seagate Wuxi China Factory Tour.jpg|thumb|209x209px|Industrija čini 48% kineskog BDP-a]] Glavni poljoprivredni proizvodi su: [[riža]], [[pšenica]], [[kukuruz]], [[ječam]], [[soja]], [[krompir]], [[sezam]], [[uljana repica]], [[lan]], [[konoplja]], [[šećerna trska]], [[duhan (proizvod)|duhan]]. Uzgajaju se [[goveda]], [[svinja|svinje]], [[ovca|ovce]], [[bivol]]i, [[jak]]ovi i [[perad]], a značajnu ulogu ima i [[ribolov]]. Glavni industrijski proizvodi su: [[željezo]], [[čelik]], [[cement (materijal)|cement]], [[brod]]ovi, građevinski materijal, hemikalije, [[obuća]], [[porculan]], [[hrana]], igračke, namještaj, [[papir]]. Uglavnom se izvoze mašine, elektrooprema, [[tekstil]] i konfekcija, [[oružje]], obuća, igračke, [[računar]]i, [[ugalj]]. Glavninu uvoza čine industrijski strojevi, [[vozilo|vozila]], [[nafta]] i [[naftni derivati|derivati]], [[plastika]] i [[roba široke potrošnje]]. Kina najviše trguje sa [[Sjedinjene Američke Države|SAD-om]], [[Japan]]om, [[Evropska unija|Evropskom unijom]], [[Tajvan]]om, [[Rusija|Rusijom]], [[Singapur]]om, [[Malezija|Malezijom]] i [[Južna Koreja|Republikom Korejom]]. Novčana je jedinica [[yuan]] (yuan renminbi, oznake Y i CNY; 1 juan = 10 jiaoa = 100 fena) == Stanovništvo == Prema popisu stanovništva Kina je [[1953]]. imala 590.194.715 stanovnika, a 2000. godine 1.265.830.000 stanovnika (bez Hong Konga i Macaa). Po broju stanovnika Kina je prva zemlja u svijetu. Prosječni godišnji porast broja stanovnika iznosi 1,07%. Po mjerenjima iz 2001. natalitet je 13,4‰, mortalitet 6,4‰, a smrtnost dojenčadi 39‰. Stanovništva u dobi do 14 godina ima 22,9%, od 15 do 64 god. 70,1%, a starijih od 64 god. 7%. U poljoprivredi, šumarstvu i ribarstvu zaposleno je 45,2% radne snage, u rudarstvu, industriji i građevinarstvu 17,3%, a u uslužnim djelatnostima 37,5% stanovništva. Nepismeno je 6,7% stanovništva. Kina ima 204 univerziteta i 1225 visokih škola. Čak 40 gradova ima više od 1 milion stanovnika. Uz [[Peking]] (Beijing) najveći gradovi su: [[Šangaj|Shanghai]], [[Tianjin]], [[Wuhan]], [[Harbin]], [[Shenyang]], [[Dalian]]. U gradovima živi 36,1% stanovništva. Gustoća prosječno iznosi 132,2 st/km<sup>2</sup>. Najrjeđe naseljen prostori su zapadni dio Tibeta sa 1 st/km<sup>2</sup>, Unutrašnja Mongolija s 20 st/km<sup>2</sup>, i Xinjiang-Uygur s 11 st/km<sup>2</sup>. U području srednjeg i donjeg toka rijeka Yangtze i Huang He gustoća je 200 do 600 st/km<sup>2</sup>. Delta Yangtzea, okolina [[Guangzhou]]a i neki dijelovi pokrajine Sichuana imaju više od 1000 st/km<sup>2</sup>. Neravnomjerna gustoća stanovništva se pokušala riješiti već početkom 20. vijeka kada je 1910. oko 10.000.000 osoba preseljeno u Mandžuriju. Seobe su se ponavljale 1960-ih i 1970-ih naseljavanjem gotovo pustih sjevernih i zapadnih krajeva. Znatan broj Kineza se iselio u velegradove jugoistočne Azije, u Ameriku i Australiju. Procjenjuje se da izvan Kine živi oko 50 miliona Kineza, kojih je osim u Hong Kongu i na Tajvanu najviše u [[Singapur]]u, [[Malezija|Maleziji]], [[Indonezija|Indoneziji]], [[Tajland]]u, te u [[Sjedinjene Američke Države|SAD-u]], [[Australija|Australiji]] i [[Kanada|Kanadi]]. === Jezik i religija === Službeni jezik je [[kineski jezik|kineski]]. Tradicionalna kineska vjerovanja, koja su okupljala i najveći broj stanovnika su: [[daoizam]] (taoizam), [[konfucijanizam]] i [[budizam]]. Ta tri filozofsko-religijska sistema su se kroz historiju međusobno prožimala. U Tibetu je raširen poseban oblik budizma, tibetski budizam. Procjene o religijskoj pripadnosti građana Kine su veoma nesigurne, jer nema zvaničnih podataka. Tako prema izvještaju CIA World Factbook iz 2010. u Kini su u većini ateisti 52,2%, zatim slijede pripadnici [[budizam|budizma]], kršćanstva 5,1; islama 1,8%, te tradicionalnih narodnih vjerovanja 21,9%. Prema istim izvorima, ima i vrlo mali broj hinduista (manje 0,1%) i jevreja te drugih (poput daoista i taoista) oko 0,7%.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html CIA World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151112210954/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html |date=12. 11. 2015 }}, 2010. pristupljeno 10. jula 2017.</ref> Prema istraživanjima panel studije o kineskim porodicama (CFPS) iz 2010. Kinezi su većinom pripadnici narodnih vjerovanja ili se deklariraju ateistima (73,56%), dok ih se mnogo manje izjašnjava budistima (15,87%), drugih religijskih grupa poput taoista (7,6%), kršćanima (2,53%) i muslimanima (2-3%).<ref>[http://www.isss.edu.cn/cfps/EN/enNews/CFPSNews/2016news/2016-12-30/307.html CFPS 2014 Data] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170225211353/http://www.isss.edu.cn/cfps/EN/enNews/CFPSNews/2016news/2016-12-30/307.html |date=25 Februar 2017 }}, 30. decembar 2016.</ref> === Manjinski narodi === Osim Kineza, koji čine oko 91,9% stanovništva, u Kini živi 55 naroda na koje otpada 8,1% stanovnika. Najbrojniji su narodi: * iz tibetsko-burmanske grupe: Yi (7.310.000), Tibetanci (5.110.000), Bai (1.770.000), [[Tujia]] (6.350.000), Hani (1.400.000) i Lisu (640.000) * iz tajske grupe Zhuang (17.230.000), Bouyeji (2.830.000), Dong (2.800.000), Li (1.240.000) i Dai (1.140.000) * iz grupe Miao-Yao: Miao (8.230.000), Yao (2.370.000) i She (700.000) * iz turkijske grupe: Ujguri (8.030.000) i Kazasi (1.240.000) * iz mongolske grupe: Mongoli (5.350.000) * iz mandžursko-tunguske grupe: Mandžurci (10.930.000) * iz mon-kmerske grupe: Va (390.000). Posebne grupe čine kineski muslimani Hui (9.570.000) i Korejci (2.140.000). == Također pogledajte == * [[Žuana]] (narod) * [[Xu (Cheng)]] * [[Jin od Xije]] * [[Tajvan|Republika Kina]] * [[Kineski Taipei]] * [[Politika jedne Kine]] == Reference == {{refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|China}} {{Wikiatlas|the People's Republic of China}} ;Pregled * [http://english.peopledaily.com.cn/china/home.html Kina, brzi pogled] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120301175432/http://english.peopledaily.com.cn/china/home.html |date=1. 3. 2012 }} iz ''[[People's Daily]]'' * [http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-13017877 BBC News – profil Kine] * {{CIA World Factbook link|ch|Kina}} * [https://web.archive.org/web/20120609183901/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/china.htm Narodna Republika Kina] iz ''UCB Libraries GovPubs'' * {{Dmoz|Regional/Asia/China}} * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/111803/China Kina] u ''[[Encyclopædia Britannica]]'' * [http://www.monthlyreview.org/1105wu.htm "Rethinking 'Capitalist Restoration' in China"] autor Yiching Wu * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=CN Ključne razvojne prognoze za Kinu] iz [[International Futures]] * [http://www.pbs.org/newshour/bb/asia/china/ "China on the Rise"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110121002102/http://www.pbs.org/newshour/bb/asia/china/ |date=21. 1. 2011 }}. PBS Online NewsHour. October 2005. * [https://web.archive.org/web/20131201183549/http://www.chinatoday.com/ ChinaToday.com] ;Uprava * [http://english.gov.cn/ Centralna narodna vlada Narodne Republike Kine] {{Simboli jezika|en|engleski}} * [http://www.china.org.cn/ China Internet Information Center] {{Simboli jezika|en|engleski}} – ovlašteni vladin portal o Kini ;Školovanje * [https://web.archive.org/web/20130725084630/http://ifri.org/files/Securite_defense/Prolif_Paper_Minxin_Pei.pdf "Assertive Pragmatism: China's Economic Rise and Its Impact on Chinese Foreign Policy"]. Minxin Pei (2006). IFRI Proliferation Papers. No. 15. ;Putovanje * [http://www.cnto.org/ China National Tourist Office] (CNTO) ;Karte * [http://maps.google.com/maps?q=China&ll=30.600094,103.710938&spn=64.10009,177.1875&om=1 Google Maps – Kina] * {{osmrelation-inline|270056}} {{Države Azije}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Centralne Azije]] [[Kategorija:Komunističke države]] [[Kategorija:Kina| ]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] 6qtznc9qv57iishrsveoxptnze4sfhl 3734255 3734173 2025-07-11T09:36:26Z KWiki 9400 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] uklonjena; [[Kategorija:Članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734255 wikitext text/x-wiki {{Drugo_značenje|Kina (čvor)}} {{Infokutija država |izvorno_ime = 中华人民共和国<br>中華人民共和國<br>Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó |zvanično_ime = Narodna Republika Kina |ime_genitiv = Kine |zastava = Flag of the People's Republic of China.svg |grb = National Emblem of the People's Republic of China.svg |mapa = LocationPRChina.png |službeni_jezik = [[Mandarinski kineski jezik|mandarinski kineski]] |glavni_grad = [[Peking]] |najveći_grad = [[Šangaj]]<ref>{{cite journal |author=Chan, Kam Wing |title=Misconceptions and Complexities in the Study of China's Cities: Definitions, Statistics, and Implications |journal=Eurasian Geography and Economics |year=2007 |volume=48 |issue=4 |pages=383–412 |url=http://courses.washington.edu/chinageo/ChanCityDefinitionsEGE2007.pdf |format=PDF |access-date=7. 8. 2011 |doi=10.2747/1538-7216.48.4.383 |archive-date=15. 1. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130115173048/http://courses.washington.edu/chinageo/ChanCityDefinitionsEGE2007.pdf |url-status=bot: unknown }} str. 395</ref> |vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Narodne Republike Kine|Predsjednik]] |vladar_prva_vlast = [[Xi Jinping]] |vrsta_druge_vlasti= [[Premijer Narodne Republike Kine|Premijer]] |vladar_druga_vlast= [[Li Qiang]] |po_površini_na_svijetu = 4. |površina = 9.596.960<sup>1</sup> |procenat_vode = 2,8 |po_broju_stanovnika_na_svijetu = 1. |stanovnika = 1.321.851.888 <small>(procjena 2007)</small> |gustoća = 140 |nezavisnost = [[1. oktobar|1. oktobra]] [[1949.]] |valuta = [[renminbi]] ili [[yuan]] <br> 1 Yuan se sastoji od 10 jiao |vremenska_zona = [[UTC]] +8, ljeti UTC +9 |himna = "[[Marš dobrovoljaca]]"{{Center|[[Datoteka:March of the Volunteers instrumental.ogg]]}} |internetski_nastavak = [[.cn]]<sup>1</sup> |pozivni_broj = 86<sup>1</sup> |komentar= <sup>1</sup> Vrijedi samo za Kinu bez teritorija Macao, Hong Kong i ostrva Taiwan, Kinmen i Matsu. |}} [[Datoteka:Mao proclaiming the establishment of the PRC in 1949.jpg|mini|desno|230p|[[Mao Ce Tung]] proglašava nezavisnost Narodne Republike Kine [[1949]].]] '''Kina ''' (pojednostavljeno kinesko pismo: 中国; tradicionalno kinesko pismo: 中國; pinyin: ''Zhōngguó''), službeno '''Narodna Republika Kina''' (pojednostavljeno kinesko pismo: 中华人民共和国; pinyin: ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó''), jest [[suverena država]] koja se nalazi u [[Istočna Azija|istočnoj Aziji]]. Smještena je na istoku [[Azija|Azije]], zauzevši gotovo četvrtinu azijskog kopna. Ima morsku obalu od 14.500&nbsp;km i graniči sa četrnaest država: [[Vijetnam]], [[Laos]], [[Mjanmar]], [[Butan (država)|Butan]], [[Nepal]], [[Indija]], [[Pakistan]], [[Afganistan]], [[Tadžikistan]], [[Kirgistan]], [[Kazahstan]], [[Rusija]], [[Mongolija]] i [[Sjeverna Koreja]]. Sa površinom od 9,6 miliona km<sup>2</sup> Kina je [[Spisak država po površini|četvrta najveća država na svijetu]] kao i [[Spisak država po stanovništvu|najmnogoljudnija država]], s populacijom od preko 1,35 milijardi stanovnika. Narodna Republika Kina je [[jednopartijska država]] kojom upravlja [[Komunistička partija Kine|Komunistička partija]]. Administrativno je podijeljena na 22 [[Administrativna podjela NR Kine|provincije]], pet [[Autonomni regioni Kine|autonomnih regiona]], četiri samoupravna grada ([[Peking]], [[Tianjin]], [[Šangaj]] i [[Chongqing]]) i dva regiona sa specijalnim statusom ([[Hong Kong]] i [[Makao]]). Kina tvrdi da je [[Tajvan]] njena 23. provincija. [[Glavni grad]] je [[Peking]] dok je najmnogoljudniji grad [[Šangaj]], ujedno i jedan od najmnogoljudnijih gradova svijeta. == Ime == Ime ''Kina'' (engleski: ''China'') je izvedena iz perzijske riječi "''Chin" ''(چین), koja je izvedena iz sanskrita, to jeste riječi "''Cīna" ''(चीन). Ovo je zabilježio portugalski istraživač Duarte Barbosa u svom dnevniku, 1519. godine. Dnevnik je preveden i objavljen u Engleskoj, 1555. godine, za kratko vrijeme je objavljen i u mnogim drugim evropskim zemljama. To je motivisalo mnoge istraživače, pisce i trgovce da istraže porijeklo imena te (u to vrijeme) mistične i daleke zemlje. Najpoznatija teorija o porijeklu imena Kine je to, da je riječ "''Kina''" (China) izvedena iz imena dinastije "''Qin''" (秦), dinastije koja je ujedinila Kinu u 3. vijeku p.n.e. Tu teoriju je u 17. vijeku predstavio Martino Martini. Ipak, niti jedan značajan pisani dokaz o porijeklu imena Kine nije pronađen. Kineski naziv za Kinu je ''Zhōngguó ''(中国), a u prijevodu to znači "''centralna nacija''" ili "''ujedinjena nacija''". == Historija == {{Glavni|Historija Kine}} Kineska civilizacija je jedna od najstarijih na svijetu, te seže 5000 godina u prošlost; kroz vladavine dinastija [[Shang]], zatim [[Zhou]], sve do dinastije [[Qing]] koja je vladala od početka 17. vijeka do [[1912]]. godine kada se posljednji car iz te dinastije, tada šestogodišnji [[Pu-yi]] odrekao prijestolja, a predsjednik republike postao [[Yuan Shih-kai]]. Kinesku historiju obilježili su ratovi i revolucije, spomenimo samo [[Prvi opijumski rat|prvi]] i [[drugi opijumski rat]] protiv [[Velika Britanija|Velike Britanije]], a poslije i [[Francuska|Francuske]]. [[Građanski rat]] [[1927]]. - [[1945]]. godine dio su novije kineske historije. Dug proces društvenih i političkih previranja svoj vrhunac je doživio [[1949]]. godine uspostavljanjem [[Komunizam|komunističke]] republike, dok je druga poražena strana na čelu sa [[Kuomintang]] strankom se povukla na [[Tajvan]]. == Vlada == Na čelu kineske države je [[Komunistička partija Kine]]. == Političke podjele == Kina objedinjuje dva sistema: tržišno komunistički i tržišno kapitalistički. === Politička podjela === {{glavni|Administrativna podjela NR Kine}} Narodna Republika Kina je podijeljena na 22 pokrajine (省), vlada NR Kine smatra [[Tajvan]] (台湾) svojom 23 pokrajinom nad kojom nema kontrolu. Osim pokrajina Kina se dijeli i na 5 autonomnih regija (自治区) u kojima se nalaze manjine, te na 4 općine pod izravnom upravom vlade i na dvije posebne administrativne regije (特别行政区) koje uživaju poveću autonomiju. 22 provincije, autonomne regije i općine se obično nazivaju [[Kontinentalna Kina|kontinentalnom Kinom]], taj izraz isključuje Makao, [[Hong Kong]] i Tajvan. '''Spisak administrativnih tijela pod upravom NR Kine:'''{{clear}} [[Datoteka:China_administrative.png|353x353px|mini|Politička podjela NR Kine|centre]] {| border="0" | '''[[Kineske provincije|Pokrajine]]''' * [[Anhui]] Anhuej (Ānhuī, 安徽) * [[Fujian]] Fuđjen (Fújiàn, 福建) * [[Gansu]] Gansu (Gānsù, 甘肃) * [[Guangdong]] Guangdung (Guǎngdōng, 广东) * [[Guizhou]] Guejdžou (Guìzhōu, 贵州) * [[Hainan]] Hajnan (Hǎinán, 海南), otok, “S južne strane mora” * [[Hebei]] Hebej (Héběi, 河北), “Sjeverno od rijeke” * [[Heilongjiang]] Hejlungđjang (Hēilóngjiāng, 黑龙江), “Rijeka crnog zmaja” * [[Henan]] Henan (Hénán, 河南), “Južno od rijeke” * [[Hubei]] Hubej (Húběi, 湖北), “Sjeverno od jezera” * [[Hunan]] Hunan (Húnán, 湖南), “Južno od jezera” * [[Jiangsu]] Đjangsu (Jiāngsū, 江苏) * [[Jiangxi]] Đjansji (Jiāngxī, 江西), “Zapadno od rijeke” * [[Jilin]] Jilin /Kirin/ (Jílín, 吉林) * [[Liaoning]] Ljaoning (Liáoníng, 辽宁) * [[Qinghai]] Ćinghaj (Qīnghǎi, 青海), “Modro/Tamnozeleno more (jezero)”, Kokonur * [[Shaanxi]] Šaansji (Shǎnxī, 陕西) > dva “a” radi razlikovanja od Shanxi * [[Shandong]] Šandung (Shāndōng, 山东), “Istočno od planine” * [[Shanxi]] Šansji (Shānxī, 山西), “Zapadno od planine” * [[Sečuan|Sichuan]] Sičuan /Sečuan/ (Sìchuān, 四川), “Četiri rijeke” * [[Yunnan]] Junnan (Yúnnán, 云南), ili “Južno od oblaka” * [[Zhejiang]] Džeđjang (Zhèjiāng, 浙江) | valign="top" | '''Autonomna područja''' * [[Guangxi-Zhuang]] [[Guangxi|Guangsji-Džuang]] (Guǎngxī Zhuàng Zìzhìqū, 广西壮族自治区), za manjinu [[Zhuang|Džuang]] * [[Nei Menggu]] [[Unutrašnja Mongolija]] (Nèi Měnggǔ Zìzhìqū, 内蒙古自治区), za [[Mongoli|mongolsku]] manjinu * [[Ningxia-Hui]] [[Ningxia|Ningsja-Huej]] (Níngxià Huízú Zìzhìqū, 宁夏回族自治区), za manjinu [[Hui]] * [[Xinjiang Weiwuerzu]] [[Xinjiang|Sjinđjang-Ujgur]] (Xīnjiāng Wéiwú'ěrzú Zìzhìqū, 新疆维吾尔自治区), ''Kineski [[Turkestan]]'', za [[Ujguri|ujgursku]] manjinu * [[Xizang]] [[Tibet]] (Xīzàng Zìzhìqū, 西藏自治区) “Zapadna riznica” <br /> '''Gradovi u rangu pokrajina''' * [[Peking|Beijing]] (Peking, Běijīng, 北京), “Sjeverna prijestolnica” * [[Chongqing]] [[Čungćing]] (Chóngqìng, 重庆) * [[Šangaj|Shanghai]] Šanghaj /Šangaj/ (Shànghǎi, 上海), “Na moru” * [[Tianjin]] Tjenđin /Tjencin/ (Tiānjīn, 天津) <br /> '''[[Posebne administrativne regije]]''' * [[Hong Kong]] (Xiānggǎng, 香港), “Mirisna luka” * [[Aomen]] [[Makao]] (Àomén, 澳门) ([[portugalski]]: ''Macau'') |} == Geografija == === Reljef === [[Datoteka:West Tian Shan mountains.jpg|thumb|[[Tian Šan|Tien Šan]]]] Kina se po građi i postanku sastoji od triju golemih područja: stare sinijske mase na istoku, paleozojskih planina na sjeverozapadu i od mlađih nabranih planina na jugozapadu. Na planine otpada 33% (čak 26 % površine je više od 3000 m), na visoravni 26%, zavale i bazene 19%, nizine 12% i pobrđa 10% površine Kine. Sinijska masa građena je od starih stijena, koje su se nabrale već u arhaiku, a paleozojske naslage koje leže na arhajskim nisu nabrane. Sjeverni dio sinijske mase razlomljen je rasjedima pa su neki dijelovi spušteni i pokriveni mladim naplavima. Na reljef Kine velik je uticaj imalo poniranje indijske litosferne ploče pod euroazijsku, što je dovelo do izdizanja [[Tibet]]a i nastanka mlađega nabranog gorja [[Himalaja|Himalaje]]. S prosječnom visinom od 4000 m Tibet je najviša visoravan na Zemlji. Zbog njegova izdizanja nastao je niz golemih stepenica kojima se teren spušta s jugozapada prema sjeveru i istoku. Između sinijske mase i sibirskoga prakopna Angare nabrao se u paleozoiku kontinentalni zapadni dio Kine s visokim gorskim masivima: [[Tien Šan]] (7439 m), Džungarski [[Alatau]] (4463 m) i Mongolski [[Altaj]]. Ta gorja, građena od kristaličnih i metamorfnih škriljevaca, bila su u toku duge geološke prošlosti poravnana i u tercijaru, odnosno na početku kvarara izdignuta. Tien Šan je u mlađem tercijaru bio izdignut i rasjedima izlomljen u više planinskih lanaca. [[File:Everest North Face toward Base Camp Tibet Luca Galuzzi 2006.jpg|thumb|[[Mount Everest|Mt.Everest]]]] Tibet okružuju sa juga Himalaja ([[Mount Everest|Mt. Everest]], 8850 m, najviši vrh na Zemlji), a sa sjevera gorje [[Kunlun]] (7723 m), na istoku je ograđen strmim gorjem Anyemaqen, Gongga, Hengduan i drugima, koja poprimaju meridijalni smjer pružanja. Između gorja [[Tien Shan]]a na sjeveru i Kunluna na jugu nalazi se izolirana [[Tarimska zavala]] koja je nastala duž rasjeda u mlađem tercijaru i kvartaru. Pretežno je ispunjena naslagama šljunka, prapora i gline. Najveći dio Tarimske zavale je pješčana pustinja. Kroz sjeverni dio zavale protječe rijeka Tarim. Između istočnih ogranaka Tien Shana nalazi se depresija Turpam (–154 m), a sjeverno od Tien Shana Džungarska zavala. Najrasprostranenija zavala je [[Gobi]], koja se prema istoku pruža do gorja Velikog Hingana (2034 m). To je pretežito valoviti kraj s malim isponima, a južni je dio prava pustinja. Područje između gorja Qiliana na zapadu i Taihanga na istoku pokriveno je debelim naslagama prapora. Tibetska visoravan prema jugoistoku se stepenasto spušta preko ravnjaka Yunnan-Guizhou i [[Sečuan|Sichuanskog]] bazena. U nizinskom području najveći su Istočnokineska nizina u [[Mandžurija|Mandžuriji]], Velika nizina u donjem toku [[Huang He]]a te naplavna ravnica u srednjem i donjem toku [[Yangtze]]a, koje su međusobno odvojene niskim gorjem. S najvećih planinskih dijelova, koji su pod vječnim snijegom, spuštaju se golemi ledenjaci. Obala je uglavnom niska, a more uz obalu je plitko (200 m). Kini pripada 5400 ostrva. === Klima === Osim geografskog položaja i reljefa na klimu Kine veliki uticaj imaju i [[monsun]]i. Dolinama velikih rijeka prodire uticaj okeana duboko u unutrašnjost kopna, sve do Mongolije. Zbog toga jugoistočni dio Kine ima suptropsku klimu (1600 do 2000&nbsp;mm padavina), a sjeverni hladnu i suhu kontinentalnu klimu. U sjevernom dijelu Kine godišnja količina padavina ne prelazi 1000&nbsp;mm. Suša je u sjevernom dijelu Kine vrlo česta. Znatnu količinu padavina dobija ciklonalnim kišama istočni dio Kine. Najmanje padavina dobijaju zatvorena područja Tarimske zavale i [[Gobi]], a najviše južni krajevi Tibeta, zbog ljetnog monsuna. U zapadnom kontinentalnom dijelu Kine zime su na viskoim planinama duge i vrlo hladne, a ljeta kratka i hladna, dok je u zavalama temperatura ljeti vrlo visoka, a zimi niska. Za izmjene monsuna [[tajfun]]i često pustoše jugoistočno primorje Kine. === [[Hidrografija]] === [[File:Ships on the Yangtze at dawn.JPG|thumb|Brodovi na rijeci [[Yangtze]]]] Golema riječna mreža Kine pripada porječju [[Yangtze]]a (18,9%, treća rijeka po dužini na svijetu, 6300&nbsp;km), [[Huang He]]a – Žute rijeke (7,9%), [[Xi Jiang]]a, [[Songhua]], [[Jiang]]a, [[Liao]]a i [[Amur]]a. Čak 35,7% površine Kine otpada na endoreična područja: u suhim, izoliranim zavalama kontinentalne Kine rijeke se ulijevaju u jezera, koja su bez otjecanja ili se gube u pijesku. U gornjem toku gotovo sve rijeke imaju velik pad, u donjem toku obiluju rastrošenim materijalom, koji se taloži u nizini, a naročito u delti Yangtzea. Zbog obilja nanosa, koji se jedan dio taloži i u koritu rijeke, riječna korita se povisuju, pa se rijeke često izlijevaju i tako nastaju velike poplave. Rijeka Huang He više je puta promijenila smijer donjeg toka i ušće. U sjevernom dijelu Kine riječna mreža je dobro razvedena, ali se rijeke zimi zaleđuju. Glavna rijeka južne je Kine Xi Jiang, koja se razgranatom deltom ulijeva u Južnokinesko more. Južni dio Tibeta preko Inda, Brahmaputre, Irrawaddyja i drugih rijeka se odvodnjava u [[Indijski okean]]. Plovne su uglavnom veće rijeke u južnom i srednjem dijelu Kine, naročito Yangtze i Huang He. Plovni kanali, od kojih je najpoznatiji Veliki kanal, dug oko 1800&nbsp;km, služe i za natapanje. Mreža kanala za natapanje omogućuje natapanje od 49,8 miliona ha poljoprivrednog područja. Kanali često nadomještaju ceste. Najviše jezera ima oko donjeg toka Yangtzea i po suhim zavalama u unutrašnosti Kine. === Biljni pokrov === Južna Kina pretežno je prekrivena vlažnim suptropskim zimzelenim šumama, srednje bjelogoričnim, a sjeverna crnogoričnim šumama. Sečuanski kraj se odlikuje velikim brojem endemskih vrsta, a Mandžurija endemičnim vrstama četinjača. U Mandžuriji su raširene livade i pašnjaci, a na krajnjem istoku i stepe. Flora visokog planinskog pojasa ubraja se u vrstama najbogatije flore na svijetu. Šuma je jače razvijena na pristrancima koji su izloženi vlažnim vjetrovima. Na šumsko područje otpada oko 13,9% površine Kine. Najveći šumski kompleksi su u Mandžuriji i na planinama [[Sečuan|Sichuana]]. U Kini raste oko 3000 vrsta biljaka koje se koriste u medicinske svrhe. Suhe zavale u unutrašnjosti Kine i na sjeveru obrasle su travom i grmljem ili su polupustinje. Za vegetaciju, posebno za poljoprivredu, vrlo je značajno područje prapora oko srednjeg toka rijeke Huang He, koje je nastalo u pleistocensko ledeno doba eolskim nanosima prašine iz pustinjskih krajeva srednje Azije. == Privreda == [[Datoteka:Shanghai Skyline 2009.jpg|thumb|Neboderi [[Pudong]]a- [[Šangaj]] je glavni i najveći finansijski centar Kine]] Od [[1978]]. Kina provodi reforme radi preorijentacije na tržišnu privredu. Tokom [[1978]].–[[2002]]. godišnje je uvećavala [[BDP]] po prosječnoj stopi od 8,5%. Godine [[2001]]. imala je BDP od 5500 milijardi [[američki dolar|USD]], tj. BDP po stanovniku je iznosio 4.330 USD. Uprkos snažnom industrijskom razvoju Kina je ostala pretežno siromašna zemlja sa velikim regionalnim razlikama. Najrazvijenije područje je u priobalnom pojasu koji privlači gotovo sva strana ulaganja. Kineske pokrajine znatno se razlikuju po vrijednosti ostvarenog BDP-a po stanovniku (500 USD po stanovniku u [[Gansu]]u i [[Guizhou]]u, 24.000 USD u Hong Kongu). U privrednoj tranziciji znatno je promijenjena struktura BDP-a i zaposlenih. Potkraj 2002. prema udjelu BDP-u vodeća je industrija (48%), zatim usluge (32%) i poljoprivreda (20%). U gradovima je nezaposlenost 10%. Procjenjuje se da je u seoskom području nezaposlenost puno veća. Strana ulaganja u Kinu tokom 1978-2002 iznosila su oko 400 milijardi USD (treća u svijetu po veličini stranih investicija). Prema prirodnim resursima Kina je jedna od najbogatijih zemalja. Posebno se izdvajaju izvori [[ugalj|uglja]], [[željezo|željezne rude]], [[nafta|nafte]], [[zemni plin|zemnog plina]], [[živa|žive]], [[kalaj]]a, [[mangan]]a, [[aluminij]]a, [[cink]]a, uz najveći hidropotencijal u svijetu. [[Datoteka:Seagate Wuxi China Factory Tour.jpg|thumb|209x209px|Industrija čini 48% kineskog BDP-a]] Glavni poljoprivredni proizvodi su: [[riža]], [[pšenica]], [[kukuruz]], [[ječam]], [[soja]], [[krompir]], [[sezam]], [[uljana repica]], [[lan]], [[konoplja]], [[šećerna trska]], [[duhan (proizvod)|duhan]]. Uzgajaju se [[goveda]], [[svinja|svinje]], [[ovca|ovce]], [[bivol]]i, [[jak]]ovi i [[perad]], a značajnu ulogu ima i [[ribolov]]. Glavni industrijski proizvodi su: [[željezo]], [[čelik]], [[cement (materijal)|cement]], [[brod]]ovi, građevinski materijal, hemikalije, [[obuća]], [[porculan]], [[hrana]], igračke, namještaj, [[papir]]. Uglavnom se izvoze mašine, elektrooprema, [[tekstil]] i konfekcija, [[oružje]], obuća, igračke, [[računar]]i, [[ugalj]]. Glavninu uvoza čine industrijski strojevi, [[vozilo|vozila]], [[nafta]] i [[naftni derivati|derivati]], [[plastika]] i [[roba široke potrošnje]]. Kina najviše trguje sa [[Sjedinjene Američke Države|SAD-om]], [[Japan]]om, [[Evropska unija|Evropskom unijom]], [[Tajvan]]om, [[Rusija|Rusijom]], [[Singapur]]om, [[Malezija|Malezijom]] i [[Južna Koreja|Republikom Korejom]]. Novčana je jedinica [[yuan]] (yuan renminbi, oznake Y i CNY; 1 juan = 10 jiaoa = 100 fena) == Stanovništvo == Prema popisu stanovništva Kina je [[1953]]. imala 590.194.715 stanovnika, a 2000. godine 1.265.830.000 stanovnika (bez Hong Konga i Macaa). Po broju stanovnika Kina je prva zemlja u svijetu. Prosječni godišnji porast broja stanovnika iznosi 1,07%. Po mjerenjima iz 2001. natalitet je 13,4‰, mortalitet 6,4‰, a smrtnost dojenčadi 39‰. Stanovništva u dobi do 14 godina ima 22,9%, od 15 do 64 god. 70,1%, a starijih od 64 god. 7%. U poljoprivredi, šumarstvu i ribarstvu zaposleno je 45,2% radne snage, u rudarstvu, industriji i građevinarstvu 17,3%, a u uslužnim djelatnostima 37,5% stanovništva. Nepismeno je 6,7% stanovništva. Kina ima 204 univerziteta i 1225 visokih škola. Čak 40 gradova ima više od 1 milion stanovnika. Uz [[Peking]] (Beijing) najveći gradovi su: [[Šangaj|Shanghai]], [[Tianjin]], [[Wuhan]], [[Harbin]], [[Shenyang]], [[Dalian]]. U gradovima živi 36,1% stanovništva. Gustoća prosječno iznosi 132,2 st/km<sup>2</sup>. Najrjeđe naseljen prostori su zapadni dio Tibeta sa 1 st/km<sup>2</sup>, Unutrašnja Mongolija s 20 st/km<sup>2</sup>, i Xinjiang-Uygur s 11 st/km<sup>2</sup>. U području srednjeg i donjeg toka rijeka Yangtze i Huang He gustoća je 200 do 600 st/km<sup>2</sup>. Delta Yangtzea, okolina [[Guangzhou]]a i neki dijelovi pokrajine Sichuana imaju više od 1000 st/km<sup>2</sup>. Neravnomjerna gustoća stanovništva se pokušala riješiti već početkom 20. vijeka kada je 1910. oko 10.000.000 osoba preseljeno u Mandžuriju. Seobe su se ponavljale 1960-ih i 1970-ih naseljavanjem gotovo pustih sjevernih i zapadnih krajeva. Znatan broj Kineza se iselio u velegradove jugoistočne Azije, u Ameriku i Australiju. Procjenjuje se da izvan Kine živi oko 50 miliona Kineza, kojih je osim u Hong Kongu i na Tajvanu najviše u [[Singapur]]u, [[Malezija|Maleziji]], [[Indonezija|Indoneziji]], [[Tajland]]u, te u [[Sjedinjene Američke Države|SAD-u]], [[Australija|Australiji]] i [[Kanada|Kanadi]]. === Jezik i religija === Službeni jezik je [[kineski jezik|kineski]]. Tradicionalna kineska vjerovanja, koja su okupljala i najveći broj stanovnika su: [[daoizam]] (taoizam), [[konfucijanizam]] i [[budizam]]. Ta tri filozofsko-religijska sistema su se kroz historiju međusobno prožimala. U Tibetu je raširen poseban oblik budizma, tibetski budizam. Procjene o religijskoj pripadnosti građana Kine su veoma nesigurne, jer nema zvaničnih podataka. Tako prema izvještaju CIA World Factbook iz 2010. u Kini su u većini ateisti 52,2%, zatim slijede pripadnici [[budizam|budizma]], kršćanstva 5,1; islama 1,8%, te tradicionalnih narodnih vjerovanja 21,9%. Prema istim izvorima, ima i vrlo mali broj hinduista (manje 0,1%) i jevreja te drugih (poput daoista i taoista) oko 0,7%.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html CIA World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151112210954/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html |date=12. 11. 2015 }}, 2010. pristupljeno 10. jula 2017.</ref> Prema istraživanjima panel studije o kineskim porodicama (CFPS) iz 2010. Kinezi su većinom pripadnici narodnih vjerovanja ili se deklariraju ateistima (73,56%), dok ih se mnogo manje izjašnjava budistima (15,87%), drugih religijskih grupa poput taoista (7,6%), kršćanima (2,53%) i muslimanima (2-3%).<ref>[http://www.isss.edu.cn/cfps/EN/enNews/CFPSNews/2016news/2016-12-30/307.html CFPS 2014 Data] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170225211353/http://www.isss.edu.cn/cfps/EN/enNews/CFPSNews/2016news/2016-12-30/307.html |date=25 Februar 2017 }}, 30. decembar 2016.</ref> === Manjinski narodi === Osim Kineza, koji čine oko 91,9% stanovništva, u Kini živi 55 naroda na koje otpada 8,1% stanovnika. Najbrojniji su narodi: * iz tibetsko-burmanske grupe: Yi (7.310.000), Tibetanci (5.110.000), Bai (1.770.000), [[Tujia]] (6.350.000), Hani (1.400.000) i Lisu (640.000) * iz tajske grupe Zhuang (17.230.000), Bouyeji (2.830.000), Dong (2.800.000), Li (1.240.000) i Dai (1.140.000) * iz grupe Miao-Yao: Miao (8.230.000), Yao (2.370.000) i She (700.000) * iz turkijske grupe: Ujguri (8.030.000) i Kazasi (1.240.000) * iz mongolske grupe: Mongoli (5.350.000) * iz mandžursko-tunguske grupe: Mandžurci (10.930.000) * iz mon-kmerske grupe: Va (390.000). Posebne grupe čine kineski muslimani Hui (9.570.000) i Korejci (2.140.000). == Također pogledajte == * [[Žuana]] (narod) * [[Xu (Cheng)]] * [[Jin od Xije]] * [[Tajvan|Republika Kina]] * [[Kineski Taipei]] * [[Politika jedne Kine]] == Reference == {{refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|China}} {{Wikiatlas|the People's Republic of China}} ;Pregled * [http://english.peopledaily.com.cn/china/home.html Kina, brzi pogled] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120301175432/http://english.peopledaily.com.cn/china/home.html |date=1. 3. 2012 }} iz ''[[People's Daily]]'' * [http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-13017877 BBC News – profil Kine] * {{CIA World Factbook link|ch|Kina}} * [https://web.archive.org/web/20120609183901/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/china.htm Narodna Republika Kina] iz ''UCB Libraries GovPubs'' * {{Dmoz|Regional/Asia/China}} * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/111803/China Kina] u ''[[Encyclopædia Britannica]]'' * [http://www.monthlyreview.org/1105wu.htm "Rethinking 'Capitalist Restoration' in China"] autor Yiching Wu * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=CN Ključne razvojne prognoze za Kinu] iz [[International Futures]] * [http://www.pbs.org/newshour/bb/asia/china/ "China on the Rise"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110121002102/http://www.pbs.org/newshour/bb/asia/china/ |date=21. 1. 2011 }}. PBS Online NewsHour. October 2005. * [https://web.archive.org/web/20131201183549/http://www.chinatoday.com/ ChinaToday.com] ;Uprava * [http://english.gov.cn/ Centralna narodna vlada Narodne Republike Kine] {{Simboli jezika|en|engleski}} * [http://www.china.org.cn/ China Internet Information Center] {{Simboli jezika|en|engleski}} – ovlašteni vladin portal o Kini ;Školovanje * [https://web.archive.org/web/20130725084630/http://ifri.org/files/Securite_defense/Prolif_Paper_Minxin_Pei.pdf "Assertive Pragmatism: China's Economic Rise and Its Impact on Chinese Foreign Policy"]. Minxin Pei (2006). IFRI Proliferation Papers. No. 15. ;Putovanje * [http://www.cnto.org/ China National Tourist Office] (CNTO) ;Karte * [http://maps.google.com/maps?q=China&ll=30.600094,103.710938&spn=64.10009,177.1875&om=1 Google Maps – Kina] * {{osmrelation-inline|270056}} {{Države Azije}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Centralne Azije]] [[Kategorija:Komunističke države]] [[Kategorija:Kina| ]] [[Kategorija:Članice BRICS-a]] s5m7yd9ahsdqiqh2fa7zs9lgljfy1mn Maldivi 0 13550 3734221 3705241 2025-07-11T08:20:11Z Panasko 146730 3734221 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime = ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޖުމުހޫރިއްޔާ<br />Divehi Rājje ge Jumhuriyyā | zvanično_ime = Maldivi | ime_genitiv = Maldiva | zastava = Flag of Maldives.svg | grb = Emblem of Maldives.svg | mapa = LocationMaldives.png | službeni_jezik = [[Divehi jezik|Divehi]] | glavni_grad = [[Malé]] | vrsta_prve_vlasti = Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Mohamed Muizzu]] | vrsta_druge_vlasti = | vladar_druga_vlast = | po_površini_na_svijetu = 204. | površina = 298 | procenat_vode = - | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 176. | stanovnika = 298.842 | gustoća = 1105 | nezavisnost = 26. juli 1965 od Velike Britanije | valuta = [[Maldivijska rupija|rupija]] | vremenska_zona = +5 | himna = ''[[Gavmii mi ekuverikan matii tibegen kuriime salaam]]''<center>[[Datoteka:Gaumii salaam.ogg]]</center> | internetski_nastavak = [[.mv]] | pozivni_broj = 960|| }} '''Maldivi''', '''Maledivi''' ili službeno '''Republika Maldivi''' su [[ostrvo|ostrvska]] [[država]] u [[Indijski okean|Indijskom okeanu]],<ref name=":0">{{Citation|title=Maldives|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/maldives/|publisher=Central Intelligence Agency|date=19. 2. 2025|access-date=22. 2. 2025|language=en}}</ref> jugozapadno od Indijskog poluostrva. Sastoje se od oko 1200 ostrva grupiranih u 26 atola, među kojima je oko 200 naseljenih, a daljnjih 80 se koristi samo za turizam. Službena religija je [[islam]], a jezik većine stanovništva je [[divehi]], [[indoevropski jezici|indoevropski jezik]] srodan [[singaleški jezik|singaleškom]], glavnom jeziku [[Šri Lanka|Šri Lanke]]. Maldivi su pretrpjeli značajnu štetu u tsunamiju u Indijskom okeanu u decembru [[2004.|2004]].[[Datoteka:Malediven 01.jpg|desno|mini|Zalazak sunca na Maledivima]] == Historija == Maldivi su bili kolonija Velike Britanije. Nezavisnost su stekli 26. jula 1965, a postala su republika 11. novembra 1968. Ovo otočje je bio sultanat do 12. stoljeća, a postaju britanski protektorat 1887. Predsjednik Maumoon Abdul Gayoom dominirao je političkom scenom Maldiva 30 godina, te je bio izabran za šest uzastopnih mandata na jednostranačkim referendumima. Nakon političkih demonstracija u glavnom gradu [[Malé|Maleu]] 2003, Gayoom i njegova vlada su se obavezali da će krenuti u proces liberalizacije i demokratskih reformi, uključujući reprezentativniji politički sistem i proširene političke slobode. Političke stranke su legalizovane 2005.<ref name=":0" /> == Geografija == Nalazi se u sjevernom dijelu [[Indijski okean|Indijskog okeana]], jugozapadno od [[Šri Lanka|Šri Lanke]]. Nalazi se u sjevernom dijelu Indijskog okeana, jugozapadno od Šri Lanke. Sa površinom od 298&nbsp;km² i oko 380.000 hiljada stanovnika sastoji se od 2000 ostrva od kojih je 230 naseljeno. Najviši vrh ove države je 2,5 metara. Klima je tropska-monsunska. Ime zemlje nosi značenje "''hiljadu ostrva''". Neki naučnici vjeruju da naziv "Maldivi" potiče od sanskritskog ''maladvipa'', što znači "vijenac ostrva", ili od "mahila dvipa", što znači "ostrvo žena". 26 atola obuhvata teritoriju od 1192 malih ostrva, od kojih je otprilike 200 naseljeno. Površina zemljišta je 300&nbsp;km<sup>2</sup> ili oko 1,7 puta veća od veličine [[Washington, D.C.|Washington]] [[Washington, D.C.|D.C]].-a u [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjenim]] [[Sjedinjene Američke Države|Američkim Državama]].<ref>{{Cite web|url=https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Maldives#:~:text=The%20Maldives%20are%20located%20south,200%20of%20which%20are%20inhabited.|title=Maldives - New World Encyclopedia|website=www.newworldencyclopedia.org|access-date=11. 4. 2025}}</ref> == Poljoprivreda == Maldivi su slabo razvijena zemlja. Najviše se bazira na ribolovu, osim toga gaji se: kokos, kukuruz, maniok, agrumi, šećerna trska. Privreda se temelji na [[turizam|turizmu]] i [[Ribolov|ribarstvu]]. == Također pogledajte == * [[Commonwealth nacija]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == *[http://www.visitmaldives.com/ Službene turističke informacije] *[http://www.presidencymaldives.gov.mv/ Predsjednički Ured] *{{CIA World Factbook link|mv|Maldivi}} *[https://web.archive.org/web/20120829212541/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/maldives.htm Maldivi] iz ''UCB Libraries GovPubs'' *{{Dmoz|Regional/Asia/Maldives}} *[http://www.bbc.co.uk/news/world-south-asia-12651486 Maldives] sa [[BBC News]] *{{Wikiatlas|Maldivi}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=MV Ključna razvojna predviđanja za Maldive] iz [[International Futures]] *[https://web.archive.org/web/20180712165951/http://www.majlis.gov.mv/en/wp-content/uploads/Constitution-english.pdf Ustav Republike Maldivi (en)] {{Stub-država}} {{Commonscat|Maldives}} {{Commonwealth}} {{Države Azije}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Južna Azija]] [[Kategorija:Maldivi]] 583z3y1n4slw48sz0skhk23zrnnx7sg Malezija 0 13670 3734267 3700742 2025-07-11T09:44:10Z Panasko 146730 3734267 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | zvanično_ime = Malezija | izvorno_ime = مليسيا | ime_genitiv = Malezije | zastava = Flag of Malaysia.svg | grb = Coat of arms of Malaysia.svg | mapa = Location Malaysia ASEAN.svg | himna = [[Negaraku]]<br /><small>([[bosanski|bs]]: Moja država)</small>{{Center|[[Datoteka:Negaraku instrumental.ogg]]}} | uzrečica = ''Bersekutu Bertambah Mutu''<br /><small>([[bosanski|bs]]: ''Zajedno smo jaki''</small>) <ref>[http://www.malaysia.gov.my/EN/Main/MsianGov/MsianFlagAndCrest/Pages/MsianFlagAndCrest.aspx Malaysian Flag and Crest] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110210040115/http://www.malaysia.gov.my/en/main/msiangov/msianflagandcrest/pages/msianflagandcrest.aspx |date=10. 2. 2011 }} from www.malaysia.gov.my.</ref> | službeni_jezik = [[Malajski jezik|malajski]] | glavni_grad = [[Kuala Lumpur]] | državno_uređenje = [[Federacija]], [[monarhija]], [[Parlamentarni sistem|parlamentarizam]] | vrsta_prve_vlasti = Vrhovni vladar | vladar_prva_vlast = [[Ibrahim Iskandar]] | vrsta_druge_vlasti = Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast = [[Anwar Ibrahim]] | površina = 330.803 | po_površini_na_svijetu = 66. | procenat_vode = 0,3% | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 43. | stanovnika = 33.200.000 (procjena 2023) <br>32.447.000 (popis 2020)<ref>{{cite web |url=https://cloud.stats.gov.my/index.php/s/ppMYkLC4kyUzHKn#pdfviewer |title=Population and Housing Census of Malaysia 2020 |publisher=Department of Statistics, Malaysia |page=48 |access-date=23. 3. 2022 |archive-date=28. 2. 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220228142122/https://cloud.stats.gov.my/index.php/s/ppMYkLC4kyUzHKn#pdfviewer |url-status=dead }}</ref> | gustoća = 101 | nezavisnost = od [[Ujedinjeno Kraljevstvo]] | nezavisnost_priznato = 1957 | bdp_ukupno = $1.225 biliona<ref name="IMFWEO.MY">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/October/weo-report?c=548,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2028&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Malaysia) |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |date=10. 10. 2023 |access-date=12. 10. 2023}}</ref> | bdp_godina = 2023 (procjena) | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $37,082<ref name="IMFWEO.MY" /> | hdi = 0.803<ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8. 9. 2022|access-date=8. 9. 2022}}</ref> | hdi_godina = 2021 | hdi_nivo = visok | po_broju_hdi_na_svijetu = 62 | gini = 41.2<ref name="wb-gini">{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=MY |title=Gini Index |publisher=World Bank |access-date=20. 12. 2018}}</ref> | gini_godina = 2018 | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = [[Malezijski ringit]] | vremenska_zona = +8, ljeti +8 | najveća_tačka_ime = [[Gunung Kinabalu]] | najveća_tačka_metara = 4 095 | internetski_nastavak = [[.my]] | pozivni_broj = 60 }} '''Malezija''' je [[ustavna monarhija]] u [[Jugoistočna Azija|Jugoistočnoj Aziji]]. Sastoji se [[Administrativna podjela Malezije|od trinaest država i tri federalne teritorije]]. Prostire se na površini od 330.803&nbsp;km<sup>2</sup> a sastoji se od dvije površine otprilike iste veličine [[Malajsko poluostrvo|Malajsko poluostvrvo]] i [[Ostrvo|ostrvskog]] dijela [[Istočna Malezija|Istočne Malezije]], odvojenih [[Južnokinesko more|Južnokineskim morem]]. Prema procjeni iz 2023. u Maleziji živi 33.200.000 stanovnika. Država je [[Južnokinesko more|Južnokineskim morem]] razdvojena u dva regiona, približno iste veličine: [[Malajsko poluostrvo]] i malezijski [[Borneo]], poznat i kao Istočna Malezija. Poluostrvski dio Malezije graniči kopnenom i pomorskom granicom s [[Tajland]]om i pomorskom granicom s [[Singapur]]om, [[Vijetnam]]om i [[Indonezija|Indonezijom]] dok Istočna Malezija dijeli kopnenu i pomorsku granicu s [[Brunej]]om i [[Indonezija|Indonezijom]] kao i pomorsku granicu s [[Filipini]]ma i Vijetnamom. [[Glavni grad]] je [[Kuala Lumpur]], dok je [[Putrajaya]] sjedište federalne vlade. Sa preko 30 miliona stanovnika, Malezija je 44. najnaseljenija država svijeta. Teritorije na Malajskom poluostrvu su prvi put ujedinjene u Malajsku uniju 1946. Dvije godine kasnije je restrukturirana kao Federacija Malaya a nezavisnost ostvaruje 31. augusta 1957. Malaya se ujedinjuje sa Sjevernim Borneom, Sarawakom, i Singapurom 16. septembra 1963, a nova država se naziva Malezija. Manje od dvije godine kasnije, 1965, Singapur je izbačen iz federacije.<ref>{{Cite web |url=https://books.google.ba/books?id=h_ReLGafAggC&pg=PA95&hl=en#v=onepage&q&f=false |title=Arhivirana kopija |access-date=22. 5. 2015 |archive-date=5. 3. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305202855/https://books.google.ba/books?id=h_ReLGafAggC&pg=PA95&hl=en#v=onepage&q&f=false |url-status=dead }}</ref> Najjužniji dio kontinentalnog dijela Evroazije, Tanjung Piai, se nalazi u Maleziji, u tropskom području. Malezija je jedna od 17 zemalja sa najraznolikijim biodiverzitetom na svijetu, sa velikim brojem [[Endemi|endemskih]] vrsta. Multietnička i mulikulturalna je država, što igra veoma važnu ulogu u njenom političkom životu. Oko polovine stanovništva su [[Malajci]], sa značajnom manjinom malezijskih Kineza i Indijaca kao i pripadnika urođeničkih naroda. [[Islam]] je [[ustav]]om proglašen državnom religijom sa zagarantovanim svim vjerskim slobodama nemuslimanskog stanovništva. Od proglašenja svoje nezavisnosti, Malezija drži neke od ekonomskih rekorda Azije, sa rastom stope [[Bruto domaći proizvod|BDP]]-a od 6,5% godišnje zadnjih skoro 50 godina. Malezijska ekonomija je danas novoindustrijalizovana ekonomija, rangirana kao treća u Jugoistočnoj Aziji i kao 29. na svijetu. Jedna je od članica osnivača [[ASEAN]]-a, [[EAS]]-a, [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske konferencije]] kao i članica [[APEC]]-a, [[Commonwealth nacija]] i [[Pokret nesvrstanih|Pokreta nesvrstanih]]. == Etimologija == Naziv "Malezija" (Malaysia) je kombinacija riječi "Malay" i latinsko-grčkog [[sufiks]]a "sia".<ref>{{cite book|last=Room|first=Adrian|title=Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for Over 5000 Natural Features, Countries, Capitals, Territories, Cities and Historic Sites|publisher=McFarland & Company|year=2004|isbn=978-0-7864-1814-5|page=221}}</ref> Riječ "melayu" na malajskom jeziku je izvedena iz Tamilske riječi "malai" i "ur", što znači "planina" i "grad, država", respektivno.<ref>{{cite book|last=Weightman|first=Barbara A.|title=Dragons and Tigers: A Geography of South, East, and Southeast Asia|year=2011|publisher=John Wiley and Sons|page=449|url=https://books.google.com/?id=qeBfed17zxEC|isbn=978-1-118-13998-1}}</ref><ref>{{cite book|last=Tiwary|first=Shanker Shiv|title=Encyclopaedia Of Southeast Asia And Its Tribes (Set Of 3 Vols.)|year=2009|publisher=Anmol Publications Pvt. Ltd|page=37|url=https://books.google.com/?id=YdEjAQAAIAAJ|isbn=978-81-261-3837-1}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=FRQwAQAAIAAJ|title=People of India |author=Singh, Kumar Suresh |volume=26 |page=981 |publisher=Anthropological Survey of India |year=2003 |isbn=978-81-85938-98-1}}</ref> Termin "Malayadvipa" je riječ koju su koristili drevni indijski trgovci kada su govorili o [[Malajsko poluostrvo|Malajskom poluostrvu]].<ref>{{cite book|title=India's Interaction with Southeast Asia: History of Science, Philosophy and Culture in Indian Civilization, Vol. 1, Part 3 |page=266 |author=Pande, Govind Chandra |isbn=978-81-87586-24-1 |year=2005 |publisher=Munshiram Manoharlal}}</ref><ref>{{cite book|title=The economic life of northern India: c. A.D. 700–1200 |page=139 |author= Gopal, Lallanji |isbn=978-81-208-0302-2 |year=2000 |publisher=Motilal Banarsidass}}</ref><ref>{{cite book|title= A Panorama of Indian Buddhism: Selections from the Maha Bodhi journal, 1892–1992 |url= https://archive.org/details/panoramaofindian0000unse_s6g2 |page=[https://archive.org/details/panoramaofindian0000unse_s6g2/page/n639 612] |author=Ahir, D. C. |isbn=81-7030-462-8 |year=1995 |publisher=Sri Satguru Publications}}</ref><ref>{{cite book|title=The culture and art of India |url=https://archive.org/details/cultureartindia00muke |page=[https://archive.org/details/cultureartindia00muke/page/n211 212] |author=Mukerjee, Radhakamal |isbn=978-81-215-0114-9 |year= 1984 |publisher=Coronet Books Inc}}</ref><ref>{{cite book|title= Some contributions of India to the ancient civilisation of Indonesia and Malaysia |page=8 |author=Sarkar, Himansu Bhusan |year=1970 |publisher=Punthi Pustak}}</ref> Bez obzira da li je ili nije nastao iz ovih korijena, riječ "melayu" ili "mlayu" se koristila u ranom malajsko/javanskom jeziku sa značenjem ''stalno ubrzanje'' ili ''trčanje''.<ref>{{citation|last1=Abdul Rashid|first1=Melebek|last2=Amat Juhari|first2=Moain|title=Sejarah Bahasa Melayu ("History of the Malay Language")|pages=9–10|publisher=Utusan Publications & Distributors|year=2006|isbn=967-61-1809-5}}</ref> Ovaj termin se koristio za opisivanje jake struje rijeke Melaye na Sumatri. Naziv ''Malezija'' je kasnije usvojen tokom malajskog kraljevstva koje je egzistiralo u sedmom vijeku na Sumatri.<ref>{{citation | last = Milner | first = Anthony | title = The Malays (The Peoples of South-East Asia and the Pacific) | pages = 18–19| publisher = Wiley-Blackwell | year = 2010 | isbn = 978-1-4443-3903-1}}</ref><ref>{{Cite book|last1 = Eliot | first1 = Joshua|first2 = Jane | last2 = Bickersteth|title = Sumatra Handbook|publisher = Footprint Handbooks|year = 2000|page = 262|url = https://books.google.com/?id=blwyICjuEPIC&printsec=frontcover|isbn = 1-900949-59-8}}</ref> == Historija == {{Glavni|Historija Malezije}} Prema dokazima, ljudske naseobine u Maleziji datiraju iz perioda od oko prije 40.000 godina.<ref>http://www.stuff.co.nz/travel/international/6405497/Getaway-to-romance-in-Malaysia</ref> Prvim stanovnicima [[Malajsko poluostrvo|Malajskog poluostrva]] se smatraju Negritosi.<ref>Fix, Alan G. (June 1995). "Malayan Paleosociology: Implications for Patterns of Genetic Variation among the Orang Asli". American Anthropologist, New Series 97 (2): 313–323. doi:10.1525/aa.1995.97.2.02a00090. JSTOR 681964.</ref> Trgovci i doseljenici iz Indije i Kine stigli su na ovo područje već u prvom vijeku, uspostavljajući trgovačke luke i osnivajući primorske gradove već u drugom i trećem vijeku. [[Sanskrt|Sanskritski]] natpisi se pojavljuju već u četvrtom ili petom vijeku.<ref>Mühlhäusler, Peter; Tryon, Darrell T; Wurm, Stephen A (1996). Atlas of languages of intercultural communication in the Pacific, Asia and the Americas. Walter de Gruyer & Co. p. 695. {{ISBN|978-3-11-013417-9}}.</ref> Malaja je do 400. potpala pod indijski utjecaj, a veći dio teritorije je u periodu između 7. i 13. vijeka bio pod vlašću moćnog carstva sa [[Sumatra|Sumatre]], [[Srivijaye]]. Također određenu kontrolu nad Malajom imali su [[Hinduizam|hinduska]] država sa [[Java (ostrvo)|Jave]], Majaphit i tadašnji Sijam. Godine 1402. otvorena je luka Melaka i uveden je [[islam]]. [[Datoteka:Proclamation_of_Malaysia_by_Singapore,_North_Borneo_and_Sarawak,_1963.jpg|thumb|lijevo|Proglašavanje formiranja nezavisne Federacije Malezije od strane Kuan Yew Leea (na vrhu) za Singapur, Tun Fuad Stephensa (u sredini) za Sjeverni Borneo i Stephen Kalong Ningkana (na dnu) za Sarawak. Međutim, Singapur je izbačen iz Federacije nakon manje od dvije godine, zbog rasnih pitanja.]] 1511. Maleziju su osvojili [[Portugal]]ci,<ref name="state.gov">http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2777.htm</ref> nakon čega nastupa era snažnog [[Nizozemska|nizozemskog]] utjecaja nakon što su Maleziju zauzeli Holanđani 1641. Taj uticaj je oslabio Britanskim osvajanjem Penanga 1786. i iznajmljivanje ostrva [[Singapur]]a 1819. Nakon holandskog povlačenja 1824. Penan, Melaka i Singapur ujedinjeni su u Tjesnačka naselja (eng. ''Strait settlements'' ), a njima je, iz [[Indija|Indije]] vladala [[Velika Britanija]]. Nakon povezivanja u Države Malajske Federacije 1896, njihova je privreda napredovala uvođenjem gume i zapadnjačke tehnologije. Za vrijeme [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] japanske snage su u decembru [[1941]]. napale sjevernu Malaju brzo napredovale prema Singapuru. Budući da su se britanske, australijske i indijske snage počele povlačiti, za pružanje otpora osnovana je mala gerilska vojska MPAJA koja je obavljala sabatožne operacije iza japanskih linija. Malajska komunistička partija bila je utjecajni dio MPAJA i stoga je nakratko nakon japanskog poraza, neuspješno probala preuzet vlast prije povratka Britanaca. 1948. stvorena je Malajska Federacija. No uskoro je izbila tzv. Malajska kriza. Ogorčena malajskom prevlašču u federaciji, kineska komunistička gerila izvršila je niz napada na vlasnike plantaža i ostale zemljoposjednike, što je od 1950. preraslo u potpuni gerilski rat. Gerilski rat se službeno završio 1960. Sinagpur je 1965. bio prisiljen otcijepiti se od Federacije zbog straha da će pretežito kineska populacija uzdrmati političku prevlast. == Geografija == {{Glavni|Geografija Malezije}} [[Datoteka:Pinnacles_at_Mulu_2.jpg|thumb|lijevo|Vrhovi od krečnjaka na planini Api, dio [[Nacionalni park Gunung Mulu|Nacionalnog parka Gunung Mulu]]]] Sa površinom od 329.847&nbsp;km<sup>2</sup> Malezija je 67. najveća zemlja na svijetu. Ima kopnenu granicu sa Tajlandom, Indonezijom i Brunejima.<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/my.html |title=Arhivirana kopija |access-date=22. 5. 2015 |archive-date=28. 12. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101228233159/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/my.html |url-status=dead }}</ref> Sa Singapurom je povezana uskim nasipom i mostom. Osim toga ima pomorsku granicu sa Vijetnamom<ref>http://www.ugm.ac.id/en/?q=news/to-reduce-conflicts-indonesia-and-malaysia-should-meet-intensively</ref> i Filipinima.<ref>https://books.google.ba/books?id=-RT2lGdMZucC&printsec=frontcover&hl=en#v=onepage&q&f=false</ref> Kopnena granica je u velikom dijelu definirana geološkim karakteristikama kao što su rijeke Perlis i Golok te kanal Pagalayan, dok su neki dijelovi pomorske granice predmet trenutnog sporenja. Brunej formira gotovo enklavu unutar Malezije tj. države Sarawak koju skoro dijeli na dva dijela. [[Tanjung Piai]], koji se nalazi u južnoj državi [[Johor]], je najjužniji dio kontinentalne Azije. [[Malajski prolaz]], koji leži između Sumatre i [[Malajsko poluostrvo|Malajskog poluostrva]], jedan je od najvažnijih prometnih pravaca u svjetskoj trgovini na koji otpada oko 40 posto svjetske trgovine. Jedina je zemlja sa teritorijom i na azijskom kopnu i [[Malajski arhipelag|Malajskom arhipelagu]].<ref>https://books.google.ba/books?id=72VwCFtYHCgC&printsec=frontcover&hl=en#v=onepage&q&f=false</ref> Dva dijela teritorije Malezije su odvojeni jedan od drugog Južnokineskim morem i uglavnom su sličnog pejzaža. [[Malajsko poluostrvo]], koje čini oko 40% površine Malezije, se proteže oko 740&nbsp;km u pravcu sjever-jug, a njegova maksimalne širina je oko 322&nbsp;km. Podijeljeno je na istočni i zapadni dio planinama Titiwangsa čiji najviši vrh doseže visinu od 2.183 metara. Ove planine su bogate šumom i uglavnom se sastoje od [[granit]]nih i drugih [[magma]]tskih stijena. Priobalne ravnice dostižu maksimalnu širinu od oko 50&nbsp;km a iako je obala poluostrva dužine oko 1.931&nbsp;km luke se nalaze samo na njenim zapadnim obalama. Malezija je jedina suverena država austronezianskog govornog područja sa teritorijom na azijskom kopnu. == Vlada i politika == [[Datoteka:Perdana_Putra_building_2005.jpg|thumb|desno|Perdana Putra, poslovni kompleks premijera Malezije]] Malezija je federalna, ustavna, izborna monarhija. Sistem vlasti je usko modeliran po uzoru na [[Westminsterski parlamentarni sistem|Westminsterski sistem]], što je nasljedstvo britanske kolonijalne vladavine. Državni vladar se obično naziva kraljem a ovu funkciju trenutno obavlja Yang di-Pertuan Agongom. Kralj se bira na mandat od pet godina između devet nasljednih vladara malezijskih država dok vladari ostale 4 države, koji imaju titulu guvernera, ne učestvuju u izboru. Uloga kralja je uglavnom ceremonijalna od promjene ustava iz 1994. a sastoji se od izbora ministara i članova gornjeg doma.<ref>http://dfat.gov.au/geo/malaysia/pages/malaysia-country-brief.aspx</ref> Zakonodavna vlast je podijeljena između federalnih i državnih zakonodavnih tijela. Dvodomni savezni parlament sastoji se od donjeg doma, (Predstavničkog doma) i gornjeg doma tj. Senata.<ref>{{Cite web |url=http://www.parlimen.gov.my/index.php?modload=sites&action=innerpage&id=5&view=23&uweb=p&lang=en |title=Arhivirana kopija |access-date=3. 6. 2015 |archive-date=4. 4. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120404095058/http://www.parlimen.gov.my/index.php?modload=sites&action=innerpage&id=5&view=23&uweb=p&lang=en |url-status=dead }}</ref> Svih 222 člana Predstavničkog doma se bira na maksimalni mandat od pet godina. Svih 70 senatora su izabrani na mandat od tri godine pri čemu njih 26 su izabrani od strane 13 državnih skupština a preostalih 44 imenuje kralj na preporuku premijera. Parlament slijedi višestranački sistem i vlada se bira kroz većinski izborni sistem. Od svoje nezavisnosti Malezijom upravlja višestranačka koalicija poznata kao ''Nacionalni front'' (Barisan Nasional).<ref name="state.gov"/> == Administrativna podjela == {{Glavni|Administrativna podjela Malezije}} Malezija se administrativno dijeli na trinaest država (Negeri) i tri federalne teritorije (Wilayah Persekutuan). Jedanaest država i dvije federalne teritorije se nalaze na [[Malajsko poluostrvo|Malajskom poluostrvu]] dok se preostale dvije države nalaze na ostrvu Borneo a preostala federalna teritorija sastoji se od ostrva koja se nalaze u blizini Bornea. Svaka država je dalje podijeljena na distrikte koji se zatim dijele na mukime. Distrikti država Sabah i Sarawak su grupisani u divizije. == Privreda == Malezija je novoindustrijalizovana država sa relativno otvorenom državnoorijentiranom tržišnom ekonomijom.<ref>http://www.wtec.org/loyola/em/04_07.htm</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.infernalramblings.com/articles/Malaysian_Economy/436/ |title=Arhivirana kopija |access-date=22. 5. 2015 |archive-date=7. 10. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101007104445/http://www.infernalramblings.com/articles/Malaysian_Economy/436/ |url-status=dead }}</ref> Država igra značajnu ulogu u vođenju ekonomske aktivnosti kroz makroekonomske planove. Malezija drži jedan od najboljih ekonomskih rekorda u Aziji, s rastom BDP u prosjeku od 6,5 posto godišnje u periodu od 1957. do 2005.<ref name="state.gov"/> Malezijska ekonomija je u 2014-2015. bila jedna od najkonkurentnijih u Aziji, rangirana je kao 6. u Aziji i 20. u svijetu, konkurentnija od zemalja poput Australije, Francuske i Južne Koreje.<ref>{{Cite web |url=http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2014-2015/rankings/ |title=Arhivirana kopija |access-date=22. 5. 2015 |archive-date=16. 4. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160416144807/http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2014-2015/rankings/ |url-status=dead }}</ref> 1970-ih, ekonomija se pretežno zasnivala na rudarstvu i poljoprivredi. Od 1980-ih jača industrijski sektor uz visok nivo investicija što dovodi do razvoja zemlje. Malezija je izvoznik prirodnih resursa i poljoprivrednih proizvoda kao i nafte.<ref name="state.gov"/> Nekada je bila najveći proizvođač [[kalaj]]a,<ref>{{Cite web |url=http://www1.american.edu/TED/tin.htm |title=Arhivirana kopija |access-date=22. 5. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161130185311/http://www1.american.edu/TED/tin.htm |archive-date=30. 11. 2016 |url-status=dead }}</ref> gume i palminog ulja na svijetu. Prerađivačka industrija ima veliki utjecaj na ekonomiju zemlje, iako se ekonomske strukture Malezije sve više udaljava od ovog vida industrije. == Stanovništvo == [[File:Distribution of Malaysia Families Languages.png|thumb|right|Distribucija jezika koji se koriste u Maleziji označeni bojama: <br /><small>(click image to enlarge)</small> {{legend|#FF006E|[[Malajski jezik|Malajski]]}} {{legend|#FF984F|[[Bornejski jezik|Bornejski]]}} {{legend|#007F0E|[[Asli jezik|Asli]]}} {{legend|#00FF90|[[Kopnenodajački jezik|Kopnenodajački]]}} {{legend|#4CFF00|[[Samasko–Bajawski jezik|Samasko–Bajawski]]}} {{legend|#B200FF|[[Filipinski jezik|Filipinski]]}} {{legend|#FFD800|[[Kreolski jezik|Kreolski]]}} {{legend|#A0A0A0|Područja u kojima se govori više jezika}}]] Prema popisu stanovništva iz 2010. u Malezije je živjelo 28.334.135 stanovnika<ref>{{Cite web |url=http://www.statistics.gov.my/portal/download_Population/files/census2010/Taburan_Penduduk_dan_Ciri-ciri_Asas_Demografi.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=22. 5. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140522234002/http://www.statistics.gov.my/portal/download_Population/files/census2010/Taburan_Penduduk_dan_Ciri-ciri_Asas_Demografi.pdf |archive-date=22. 5. 2014 |url-status=live }}</ref> što je čini 42. najmnogoljudnijom državom na svijetu. Stanovništva Malezije se sastoji od mnogih etničkih grupa. Prema ustavnoj definiciji, Malajci su muslimani koji prakticiraju malajski običaje i kulturu. Oni igraju dominantnu političku ulogu u malajskome društvu.<ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7121534.stm</ref> === Religija === Malezijski ustav garantuje slobodu vjeroispovijesti dok je [[islam]] državna religija.<ref>http://asia.isp.msu.edu/wbwoa/southeast_asia/malaysia/religion.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110809081015/http://asia.isp.msu.edu/wbwoa/southeast_asia/malaysia/religion.htm |date=9. 8. 2011 }} Malezija - religija</ref> Prema popisu stanovništva i domaćinstava iz 2010, visok je stepen korelacije između etničke i vjerske pripadnosti stanovništva. Oko 61,3% stanovništa su muslimani, 19,8% budisti, 9,2% kršćani, 6,3% hindusi, 1,3% praktikuje [[konfucijanizam]], [[taoizam]] i druge tradicionalne kineske religije, 0,7% stanovništva ne praktikuje niti jednu religiju a preostalih 1,4% praktikuje drugu religiju ili nisu odgovorili na pitanje. Od muslimana najviše ih je [[Sunitski islam|sunita]].<ref>https://books.google.ba/books?id=q4TA4hjqjJ0C&hl=en Peletz, Michael G. (2002). Islamic Modern: Religious Courts and Cultural Politics in Malaysia. Princeton University Press. {{ISBN|0-691-09508-6}}.</ref> === Jezik === Službeni jezik Malezije je [[Malajski jezik|malajski]], standardizirani oblik malajskog jezika. Vladina politika za naziv službenog jezika koristi terminologiju ''Bahasa Malaysia'' (doslovno "Malezijski jezik")<ref>http://www.dailyexpress.com.my/news.cfm?NewsID=86783</ref>, dok se u zakonodavstvu i dalje kao službeni naziv jezika koristi termin ''Bahasa Melayu'' (doslovno "malajski jezik").<ref>{{Cite web |url=http://www.jac.gov.my/jac/images/stories/akta/federalconstitution.pdf |title=Arhivirana kopija |access-date=24. 4. 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/679mGikZK?url=http://www.jac.gov.my/jac/images/stories/akta/federalconstitution.pdf |archive-date=24. 4. 2012 |url-status=dead }}</ref> U prošlosti je [[engleski jezik]] de facto bio administrativni jezik dok malajski postaje dominantan nakon 1969.<ref>Andaya, Barbara Watson; Andaya, Leonard Y. (1982). A History of Malaysia. MacMillan Press Ltd. pp. 26–28, 61, 151–152, 242–243, 254–256, 274, 278. {{ISBN|0-333-27672-8}}.</ref> == Kultura == [[File:Salarom Sabah Frame-of-a-new-house-01.jpg|thumb|right|alt=The wooden frame of a house under construction, with the floor raised off the ground|Tradicionalna kuća, [[Sabah]]]] Malezija ima multietničko, multikulturalno i višejezično društvo. Značajan uticaj postoji od kineske i indijske kulture, koja datira još od početka spoljne trgovine. Ostali kulturni utjecaji uključuju perzijsku, arapsku i britansku kulturu. Zbog strukture vlasti, zajedno sa teorijom društvenog ugovora, došlo je do minimalne kulturne asimilacije etničkih manjina.[299] Postoje neki kulturni sporovi između Malezije i susjednih zemalja, posebno [[Indonezija|Indonezije]].<ref>{{cite web|last=Schonhardt |first=Sara |url=http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/KJ03Ae02.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20091005004204/http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/KJ03Ae02.html |url-status=unfit |archive-date=5. 10. 2009 |title=Indonesia cut from a different cloth |work=Asia Times |date=3. 10. 2009 |access-date=6. 11. 2010}}</ref> Vlada je 1971. stvorila "Nacionalnu kulturnu politiku", definišjući malezijsku kulturu. U njemu se navodi da malezijska kultura mora biti zasnovana na kulturi autohtonih naroda Malezije, da može uključiti odgovarajuće elemente iz drugih kultura i da islam mora igrati ulogu u tome.<ref name="Papers">{{cite web|url=http://www.hbp.usm.my/tourism/Papers/paper_cultural.htm |title=Cultural Tourism Promotion and policy in Malaysia |publisher=School of Housing, Building and Planning |date=22. 10. 1992 |access-date=6. 11. 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100529013206/http://www.hbp.usm.my/tourism/Papers/paper_cultural.htm |archive-date=29. 5. 2010 }}</ref> Također promoviše malajski jezik iznad drugih.<ref name="Cinema">{{Cite book|last = Van der Heide|first = William|title = Malaysian cinema, Asian film: border crossings and national cultures|publisher = Amsterdam University Press|year = 2002|pages = 98–99|url = https://books.google.com/books?id=k3HTdu1HuWQC|isbn = 978-90-5356-580-3}}</ref> Ova vladina intervencija u kulturu izazvala je ogorčenost među nemalajcima koji smatraju da je njihova kulturna sloboda smanjena. I kineska i indijska udruženja predala su vladi memorandume, optužujući je za formulisanje nedemokratske kulturne politike.<ref name="Papers" /> === Kuhinja === {{multiple image | footer = Nacionalno piće i jelo Malezije<ref>{{cite web|url=http://www.newsabahtimes.com.my/nstweb/fullstory/61905|title=Lipton urges Malaysians to take pride in the tarik, our national beverage|work=[[New Sabah Times]]|date=7. 9. 2012|access-date=6. 11. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140702212542/http://www.newsabahtimes.com.my/nstweb/fullstory/61905|archive-date=2. 7. 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.thestar.com.my/Travel/Malaysia/2011/04/07/Nasi-lemak-our-national-dish.aspx|title=Nasi lemak, our 'national dish'|author=Rules, Dwayne A.|work=The Star|date=7. 4. 2011|access-date=6. 11. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140702211527/http://www.thestar.com.my/Travel/Malaysia/2011/04/07/Nasi-lemak-our-national-dish.aspx/|archive-date=2. 7. 2014|url-status=dead}}</ref> | align = right | direction = | caption_align = center | image1 = Teh Tarik.jpg | alt1 = | caption1 = ''[[Teh tarik]]'' | image2 = Nasi lemak.jpg | alt2 = | caption2 = ''[[Nasi lemak]]'' | total_width = 300 }} Malezijska kuhinja odražava multietnički sastav njenog stanovništva.<ref name="Eckhardt">{{Cite book|last = Eckhardt|first = Robyn|title = Kuala Lumpur Melaka & Penang|publisher = Lonely Planet|date =1. 6. 2008|page = 42|url = https://books.google.com/books?id=mzDloil93f4C|isbn =978-1-74104-485-0}}</ref> Mnoge kulture iz zemlje i iz okolnih regija su u velikoj mjeri uticale na kuhinju. Veliki dio uticaja dolazi od malajske, kineske, indijske, tajlandske, javanske i sumatranske kulture,<ref name="Marshall">{{Cite book|title = World and Its Peoples: Malaysia, Philippines, Singapore, and Brunei|publisher = Marshall Cavendish Corporation|year = 2008|pages = 1160, 1166–1192, 1218–1222|url = https://books.google.com/books?id=72VwCFtYHCgC|isbn =978-0-7614-7642-9}}</ref> uglavnom zbog toga što je zemlja dio drevnog [[put začina|puta začina]].<ref name="Independent">{{cite news |url= https://www.independent.co.uk/life-style/food-and-drink/features/far-eastern-cuisine-fancy-a-malaysian-2104800.html |title=Far Eastern cuisine: Fancy a Malaysian? |last=Jarvis |first=Alice-Azania |work=The Independent |location= London |date=13. 10. 2010 |access-date=3. 11. 2010}}</ref> Kuhinja je vrlo slična onoj u [[Singapur]]u i [[Brunej]]u,<ref name="Richmond2">{{Cite book|title = Malaysia, Singapore & Brunei |last = Richmond|first = Simon |isbn = 978-1-74104-887-2 |publisher =Lonely Planet |year =2010 |pages = [https://archive.org/details/isbn_9781741048872/page/78 78]–82 and 366 |url = https://archive.org/details/isbn_9781741048872|url-access = registration }}</ref> i također podsjeća na [[filipini|filipinsku]] kuhinju.<ref name="Marshall" /> Različite države imaju različita jela,<ref name="Richmond2" /> i često se hrana u Maleziji razlikuje od originalnih jela.<ref name="Barbara">{{Cite book|last = West|first = Barbara A.|title = Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania, Volume 1|publisher = Facts on File inc|year = 2009|page = 486|url = https://books.google.com/books?id=pCiNqFj3MQsC|isbn = 978-0-8160-7109-8}}</ref> Ponekad se hrana koja nije pronađena u svojoj izvornoj kulturi asimiluje u drugu; na primjer, kineski restorani u Maleziji često služe malajska jela.<ref>{{Cite book|last1 = Wu|first1 = David Y. H.|last2 = Tan|first2 = Chee Beng|title = Changing Chinese foodways in Asia|publisher = The Chinese University of Hong Kong|year = 2001|page = 128|url = https://books.google.com/books?id=p5Mw_WTLhiYC|isbn = 978-962-201-914-0}}</ref> Hrana iz jedne kulture se ponekad takođe priprema koristeći stilove preuzete iz druge kulture,<ref name="Richmond2" /> Na primjer, ''sambal belacan'' (pasta od škampa) se obično koristi kao sastojak u kineskim restoranima za pravljenje prženog zelja na vodi (kangkung belacan).<ref>{{cite news|url=http://travel.kompas.com/read/2011/01/30/12335049/Menikmati.Kuliner.Peranakan|title=Menikmati Kuliner Peranakan|author=Yulia Sapthiani|language=id|newspaper=[[Kompas]]|date=30. 1. 2011|access-date=24. 6. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160624020202/http://travel.kompas.com/read/2011/01/30/12335049/Menikmati.Kuliner.Peranakan|archive-date=24. 6. 2016|url-status=dead}}</ref> To znači da iako se većina malezijske hrane može pratiti do određene kulture, one imaju svoj vlastiti identitet.<ref name="Independent" /> [[Riža]] je osnovna hrana i važan sastojak kulture zemlje.<ref>{{cite journal|last=Hwa|first=Cheng Siok|title=The Rice Industry of Malaya: A Historical Survey|jstor=41491996|volume=42|number=2|date=decembar 1969|pages=130–144|publisher=[[Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society]]|journal=[[Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society]]}}</ref> [[Čili]] se obično nalazi u lokalnoj kuhinji, iako je to ne mora nužno učiniti ljutom.<ref name="Eckhardt" /> == Također pogledajte== * [[Međunarodni univerzitet "Al-Madinah"]] == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Malaysia}} {{wikiatlas|Malaysia|Maleziju}} * [https://web.archive.org/web/20080513083758/http://www.britannica.com/nations/Malaysia Malezija] (''[[Encyclopædia Britannica]]'') {{Malezija po temama}} {{Commonwealth}} {{Države Azije}} {{Jugoistočna Azija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Malezija|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Jugoistočne Azije]] [[Kategorija:Države ASEAN-a]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1963.]] fe8x28zf6a4o9vtfvonz51wlsqqej2g Kazahstan 0 13698 3734241 3692074 2025-07-11T09:19:10Z Panasko 146730 3734241 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju_izvori}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Republika Kazahstan | izvorno_ime = Қазақстан Республикасы<br/>Республика Казахстан | ime_genitiv = Kazahstana | zastava = Flag of Kazakhstan.svg | grb = Emblem of Kazakhstan latin.svg | uzrečica = nema | himna = [[Менің Қазақстаным]] {{Center|[[Datoteka:Kazakhstan National Anthem 2012.ogg]]}} | mapa = Kazakhstan (orthographic projection).svg | glavni_grad = [[Astana]] | glavni_grad_kordinati = {{coord|51|10|N|71|30|E|region:Kazakshan_type:city|title=Nur-Sultan}} | najveći_grad = [[Almati]] | službeni_jezik = [[Kazaški jezik|kazaški]], [[ruski jezik|ruski]] | državno_uređenje = [[Republika]] | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Kazahstana|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Kasim-Žomart Tokajev]] | vrsta_druge_vlasti = [[Premijer Kazahstana|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Oljas Bektenov]] | vrsta_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = od [[SSSR]]-a | nezavisnost_priznato = 25. decembar 1991. | površina = 2.724.900 | po_površini_na_svijetu = 9. na svijetu | procenat_vode = 1,7% | stanovnika = 16.600.000 | stanovnika_godina = 2011 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = | gustoća = 6 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 226. na svijetu | bdp_ukupno = $ 177.545 milijarda | bdp_godina = 2008 | po_broju_bdp_na_svijetu = - | bdp_per_capita = $11.416 | hdi = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span>0.807 | hdi_godina = 2006 | hdi_nivo = {{color|#009900|visok}} | po_broju_hdi_na_svijetu = 71. na svijetu | gini = 30,4 | gini_godina = 2005 | po_broju_gini_na_svijetu = - | valuta = [[Kazahstanski tenge]] ([[KZT]]) | vremenska_zona = [[UTC]]+5<ref>{{Cite web|url=https://www.zakon.kz/obshestvo/6425975-kazakhstan-perekhodit-na-edinyy-chasovoy-poyas-chto-nuzhno-znat.html|title=Казахстан переходит на единый часовой пояс: что нужно знать|lang=ru|first=|last=|website=[[zakon.kz]]|date=2024-02-29|access-date=}}</ref> | najveća_tačka_ime = [[Khan Tangiri Shyngy]] | najveća_tačka_metara = 7010 | najveće_jezero_ime = [[Kaspijsko jezero]] | najveće_jezero_površina = | najveća_rijeka_ime = [[Sir Darja]] | najveća_rijeka_dužina = 2212 | nacionalni_dan = [[25. oktobar]] | internetski_nastavak = [[.kz]] | pozivni_broj = +7 | komentar = | }} '''Kazahstan''' ({{jez-kk|Қазақстан}}), službeno '''Republika Kazahstan''', država je smještena na području [[Evroazija|Evroazije]]. S površinom 2.727.300&nbsp;km<sup>2</sup> po veličini je deveta u svijetu (i veća je od zapadne Evrope), dok je najveća od svih zemalja koje nemaju izlaz na [[more]]<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kz |title=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan (ASRK). 2005. Main Demographic Indicators |publisher=Stat.kz |date= |access-date=1. 6. 2010}}</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html Kazakhstan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181226010136/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html%20 |date=26. 12. 2018 }} United States Central Intelligence Agency (CIA). 2007. "Kazakhstan" in The World Factbook.</ref>. Graniči sa [[Rusija|Rusijom]], [[Kina|Kinom]], [[Kirgistan]]om, [[Uzbekistan]]om i [[Turkmenistan]]om, a na zapadu izlazi na [[Kaspijsko jezero]]. Glavni grad je [[Astana]], koji je to postao 1997, dokad je glavni grad bio [[Almati]], koji je inače najveći kazahstanski grad. S obzirom na svoju veličinu, Kazahstan ima vrlo različite tipove terena, od prostranih nizija, preko visoravni, stepa, tajgi, stjenovitih kanjona, brda, delti do pustinja i visokih planina čiji su vrhovi stalno pod snijegom. Sa 18,4 miliona stanovnika (procjena iz 2017),<ref>{{cite web |author=&nbsp; |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx |title=Census2010 |publisher=Stat.kz |date= |access-date=1. 6. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722142449/http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx |archive-date=22. 7. 2011 |url-status=dead }}</ref> ova zemlja je 62. u svijetu u toj kategoriji, a sa gustinom od 6 stanovnika po kilometru kvadratnom, spada u najrjeđe naseljene zemlje svijeta. == Historija == Veći dio historije prostor današnjeg Kazahstana su naseljavala nomadska plemena. Do 16. vijeka su se formirali [[Kazasi]] kao zasebna grupa, sastavljena od tri horde. [[Rusi]] na ovaj prostor prvi put dolaze u 18. vijeku, a do sredine 19. vijeka već je cijeli Kazahstan postao dijelom [[Rusko Carstvo|Ruskog Carstva]]. Nakon [[Oktobarska revolucija|Oktobarske revolucije]] 1917. i Ruskog građanskog rata, koji je uslijedio, teritorij Kazahstana nekoliko puta biva reorganiziran da bi 1936. bila osnovana [[Kazaška SSR]] u okviru [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]]. Tokom 20. vijek]a Kazahstan je bio mjesto mnogih sovjetskih projekata, kao što su Hruščovljeva "[[Djevičanska polja]]", zatim [[Kosmodrom u Bajkonuru|kosmodrom]] u [[Bajkonur]]u, te "Poligon" u [[Semipalatinsk]]u, primarna sovjetska lokacija za testiranje [[nuklearno oružje|nuklearnog oružja]]. Kazahstan je proglasio nezavisnost 16. decembra 1991, kao posljednja sovjetska republika koja je to uradila. Dotadašnji komunistički čelnik [[Nursultan Nazarbajev]] postao je prvi predsjednik Kazahstana. Nakon stjecanja nezavisnosti ova država vodi umjerenu vanjsku politiku, te pokušava razviti svoju ekonomiju, posebno hemijsku industriju. Dok se privredni imidž zemlje u svijetu poboljšava, predsjednik Nazarbajev ima jaku kontrolu nad državnom politikom. Ipak, međunarodni ugled se polako gradi. Kazahstan se već sada smatra za vodeću zemlju [[Srednja Azija|Srednje Azije]]. Ova država je član mnogih međunarodnih organizacija uključujući: [[Ujedinjene nacije|UN]], [[Partnerstvo za Mir]], [[Zajednica nezavisnih država|Zajednicu Nezavisnih Država]] i Šangajsku Organizaciju za Saradnju. Godine 2010. Kazahstan je predsjedavao OSCE-om. Kazahstan je etnički i kulturno vrlo raznolik, što je dobrim dijelom posljedica masovnih deportacija u SSSR-u za vrijeme [[Josif Staljin|Staljinove]] vladavine. Kazasi su najbrojniji narod. Dozvoljene su vjerske slobode, pa postoji nekoliko različitih religija koje se praktikuju ovdje. Po broju vjernika najzastupljeniji je [[Islam]]. Kazaški je državni jezik, ali se uz njega i [[ruski jezik|ruski]] koristi kao službeni u državnim institucijama. === Kazaški Kanat === Kazahstan je bio naseljen još od [[kameno doba|kamenog doba]]. Klima i reljef ove oblast su bili pogodni za [[stočarstvo]]. Historičari vjeruju da je [[konj]] prvi put pripitomljen upravo u stepama Evroazije. Kako su gradovi [[Taraz]] i [[Hazrat-e Turkestan]] služili kao važne stanice na [[Put svile|Putu svile]], koji je povezivao istok i zapad, ovo područje dobija veliki strateški značaj, kada ga u 13. vijeku osvajaju [[Mongoli]]. Pod [[Mongolsko Carstvo|Mongolskim Carstvom]], ovo područje je podjeljeno na pokrajine, koje su poslije postale dio Kazaškog Kanata. U ovom periodu je nomadski način života usko povezan sa stočarstvom nastavio da preovladava među stanovništvom u stepama. U 15. vijeku se počinje izdvajati zaseban kazaški identitet među turskim plemenima ovog područja, a sredinom 16. vijeka je ovaj proces i završio stvaranjem posebnog [[kazaški jezik|kazaškog jezika]], kulture i privrede. Ipak, ovo područje je bilo poprište čestih sukoba između kazaških emira i [[perzijanci|perzijskih]] naroda sa juga. Početkom 17. vijeka Kazaški Kanat se suočio sa velikim rivalstvom među njegovim plemenima, koje je rezultiralo podjelom njegovog stanovništva u 3 horde: Veliku, Srednju i Malu. Politička razjedinjenost, rivalstvo među plemenima i važan položaj između istoka i zapada su faktori koji su slabili Kazaški Kanat. Tokom 17. vijeka česti su sukobi Kazaha sa [[Ojrati]]ma, savezom zapadnih Mongolskih plemena, među kojima su [[Džungari]] bili najagresivniji. Početak 18. vijeka je period kada je Kazaški Kanat doživio svoj vrhunac. U ovom periodu je Mala horda učestvovala u ratu protiv Džungara od 1723. do 1730, koji je popraćen velikom invazijom ovog plemena na kazaške teritorije. Pod vodstvom [[Abul Kair Kan]]a Kazasi pobjeđuju u ovom ratu. Ključne su bitke bile na rijeci [[Bulanti]] 1927. i bitka kod [[Anrakaj]]a 1929. Ablaj Kan je također učestvovao u mnogim bitkama protiv Džungara, te je proglašen za narodnog heroja. Kazasi su također bili žrtve čestih napada Kalmika sa [[Volga|Volge]]. === Rusko Carstvo === U 19. vijeku Ruska Imperija se širi, između ostalog i u centralnoj Aziji. To je bio period "Velike igre" koji je trajao skoro punih 100 godina, od 1813. do 1907. kada je potpisan [[Anglo-ruski sporazum]]. Ruski carevi su tada vladali većim dijelom teritorija današnjeg Kazahstana. [[Rusko Carstvo]] je uspostavilo novi sistem administracije i povećavalo broj svojih vojnih trupa i kasarni u centralnoj Aziji u "Velikoj igri" između njih i [[Britansko Carstvo|Britanske Imperije]]. Ruski jezik je bio forsiran u svim školama i u administraciji. Ove mjere dovele su do jakog otpora među kazaškim stanovništvom, prvenstveno zbog narušavanja tradicionalnog nomadskog načina života i pojave gladi među ovdašnjim plemenima. Tako se u kasnim 1800-tim godinama razvio Kazaški nacionalni pokret, čiji je primarni cilj bio očuvanje kazaškog jezika i identiteta nasuprot pokušajima Rusije da ih asimilira. Od 90-ih godina 19. vijeka pa nadalje započinje intenzivnije naseljavanje ruskog stanovništva na teritoriju današnjeg Kazahstana, posebno u provinciju [[Semirečje]]. Taj trend dodatno se povećao nakon izgradnje željeznice [[Orenburg]]-[[Taškent]], koja je završena 1906. Ova doseljavanja nadzirala je Preseljenička uprava, sa sjedištem u [[Sankt Peterburg|Sankt Petersburgu]]. Rivalstvo u borbi za zemlju i vodu između Kazaha i novopridošlog stanovništva sve se više zaoštravalo u posljednjim godinama carske Rusije, što je kulminiralo ustankom 1916. Kazasi su napali ruske i kozačke doseljenike te vojne trupe. Ustanak je rezultirao velikim brojem žrtava i masakara sa obje strane. Ruska osveta bila je nemilosrdna. 300.000 Kazaha moralo je izbjeći u planine ili susjednu [[Kina|Kinu]]. Kada se sljedeće godine njih otprilike 80.000 vratilo, većina ih je bila pobijena od strane carske vojske. Tokom 1921. i 1922. od gladi je umrlo približno milion Kazaha. === Kazaška SSR === [[Datoteka:Soviet Union - Kazakh SSR.svg|mini|lijevo|250px|Položaj Kazačke SSR unutar SSSR-a]] Iako je za kratko vrijeme uspostavljena Alaška autonomija (1917-1920), ovo je bio veoma buran period praćen mnogim ustancima i pobunama, koje su brutalno ugušene, te su Kazasi ipak došli pod sovjetsku upravu. Prostor današnjeg Kazahstana je 1920. postao autonomna republika unutar [[Ruska SFSR|Ruske SFSR]]. Sovjetska represija nad tradicionalnom elitom zajedno s forsiranjem kolektivizacije u kasnim 1930-im dovela je do velike gladi. Između 1926. i 1939. broj stanovnika Kazahstana opao je za 22% uslijed gladi, nasilja i emigracije. Procjene su da bi danas Kazahstan brojao blizu 20 miliona stanovnika da u tom periodu nije bilo gladi i masakra nad kazaškom populacijom. Tokom 1930-ih mnogi vodeći kazaški pisci, mislioci, pjesnici, političari i historičari su likvidirani po Staljinovoj naredbi, a sve u cilju suzbijanja kazaškog identiteta i kulture. [[Komunizam|Komunistički]] sistem je činio velik napor da integrira Kazahstan u sovjetski sistem. Kazahstan je postao sovjetska republika 1936. U ovom periodu na njegovu teritoriju se prisilno doseljava veliki broj ljudi iz drugih djelova Sovjetskog Saveza. Većina deportacija u SSSR-u su vršene u pravcu [[Sibir]]a i Kazahstana, a one su često vršene samo na osnovu etničke ili religijske pripadnosti tih ljudi. Nerijetko su oni dospijevali u velike sovjetske radne logore, kao što je ''Alžir'' u okolini Nur-Sultana, koji je bio rezervisan za žene ljudi koji su smatrani narodnim neprijateljima. U toku [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] [[Kazaška SSR|Kazaška Sovjetska Socijalistička Republika]] je dala 5 nacionalnih divizija [[Crvena armija|Crvenoj armiji]], vojsci SSSR-a. Dvije godine nakon završetka Drugog svjetskog rata osnovana je glavna sovjetska lokacija za testiranje nuklearnog oružja, Poligon u Semipalatinsku. U periodu Drugog svjetskog rata se forsira industrija i rudarstvo, a sve zbog ratnih potreba. No, u vrijeme Staljinove smrti ekonomija ove republike je i dalje bila bazirana na poljoprivredi. [[Nikita Hruščov|Hruščov]] je 1953. pokrenuo ambiciozni program "Djevičanska polja", koji je imao za cilj da prostrane stepe, koje su uglavnom koristile za ispašu stoke, pretvori u žitorodne oranice. Ovaj projekat je donio polovične rezultate. Međutim, zajedno sa kasnijom modernizacijom koju je uveo sljedeći sovjetski lider [[Leonid Brežnjev]], doveo je do razvoja poljoprivrednog sektora, od koga je direktno zavisio veliki broj stanovnika. Kazasi su 1959. činili tek 30% stanovništva, dok su etnički Rusi bili najbrojniji sa 43% stanovništva Kazaške SSR. Rastuće napetosti u sovjetskom društvu rezultirale su sve češćim zahtjevima za političkim i privrednim reformama. Glavni uzrok toga je svakako odluka [[Lavrentij Berija|Lavrentija Berije]] da testira [[Nuklearno oružje|atomsku bombu]] na teritoriju Kazaške SSR u Semipalatinsku 1949. Ovo je imalo za posljedicu ekološku katastrofu i biološki uticaj na naredne generacije, što je svakako pojačalo bijes Kazaha protiv sovjetskog režima. U decembru 1986. izbile su masovne demonstracije kazaške omladine na ulicama Alma Ate, nazvane još i ''Želtoksan'', koje su imale za cilj smjenu Prvog sekretara Kazaške SSR [[Dinmuhamed Konajev|Dinmuhameda Konajeva]] i Ruske SFSR [[Genadij Kolbin|Genadija Kolbina]]. Vladine snage su suzbile nemire. Nekoliko ljudi je smrtno stradalo, a mnogi od demonstranata su uhapšeni. Za vrijeme sovjetske vladavine nezadovoljstvo je stalno raslo, te je napokon potpuno došlo do izražaja u vrijeme politike [[Mihail Gorbačov|Mihaila Gorbačova]], koja se nazivala ''Glasnost''. === Nezavisnost === U periodu kada su sve sovjetske republike tražile veći stepen autonomije, Kazahstan proglašava suverenitet kao republika u okviru Sovjetskog Saveza u oktobru 1990. Nakon propalog pokušaja državnog udara u Moskvi u augustu 1991, te raspada Sovjetskog Saveza, Kazahstan proglašava nezavisnost 16. decembra 1991, kao posljednja sovjetska republika koja je to učinila. Sljedeće godine bile su obilježene značajnim reformama vezanim za tranziciju iz socijalističke ekonomije u novi kapitalistički sistem. Pod vodstvom Nursultana Nazarbajeva, koji se 1989. pojavio kao čelnik Komunističke partije Kazahstana, te dvije godine kasnije pobijedio na izborima za predsjednika Kazahstana, ova država ostvarila je značajan napredak u razvoju tržišne ekonomije. Od 2000. uslijedio je još brži privredni rast, prvenstveno zahvaljujući velikim rezervama nafte, plina i mineralnih ruda. Demokratija, međutim, nije ostvarila veći zamah. U junu 2007, parlament je izglasao zakon kojim se predsjedniku Nazarbajevu omogućava doživotna politička moć i privilegije, kao što je mogućnost ponovnog izbora za predsjednički mandat, pravosudni imunitet i značajnog uticaja na unutrašnju i vanjsku politiku. Kritičari tvrde da je time on postao de facto doživotni predsjednik. Nazarbajev je u proteklih deset godina svoje vladavine povukao nekoliko kontroverznih poteza, poput cenzure medijskih rasprava o pojedinim spornim zakonima, blokiranja opozicionih web-stranica, zabrana vehabijskog pokreta i odbijanja zahtjeva da se guverneri 14 provincija biraju direktno na izborima, umjesto da ih postavlja predsjednik. == Vlada i politika == === Politički sistem === Kazahstan je predsjednička republika. Predsjednik je šef države. On je također vrhovni komadant oružanih snaga i ima pravo veta na zakone koje donese Parlament. Premijer predsjedava Kabinetom ministara, ali je podređen šefu države. Postoje tri zamjenika premijera i 16 ministara u Kabinetu. Karim Masimov je sadašnji premijer, imenovan 10. januara 2007. Parlament je dvodomni, sastavljen iz donjeg doma (Medžlis) i gornjeg doma (Senat). Za Medžlis se bira 67 pojedinačnih poslanika, te još 10 poslanika sa stranačke liste. Senat ima 39 mjesta. Iz svake administrativne jedinice (14 povincija + gradovi Nur-Sultan i Almati) biraju se po dva senatora. Predsjednik imenuje preostalih sedam članova Senata. Medžlis i vlada imaju pravo predlagati zakone. === Izbori === Parlamentarni izbori 2004. dali su većinu provladinoj stranci Otan predsjednika Nazarbajeva. Većinu preostalih mjesta dobile su dvije stranke naklonjene predsjedniku, poljoprivredno-industrijski blok AIST i stranka Asar, čija je osnivačica Nazarbajevljeva kćerka. Opozicija je osvojila jedno jedino mjesto na tim izborima, za koje je OSCE kazao da nisu zadovoljili međunarodne standarde. Kazahstan je aplicirao za status posmatrača u Vijeću Evrope 1999. Službeni odgovor je glasio da bi Kazahstan mogao postati i punopravni član jer je manjim svojim dijelom ipak teritorijalno dio Evrope, ali da neće moći dobiti nikakav status dok se demokratija i ljudska prava u ovoj zemlji ne unaprijede. Na izborima 2005. predsjednik Nazarbajev je ponovno izabran glatkom pobjedom. Izborna komisija objavila je da je osvojio više od 90% glasova. OSCE je iznio zaključak da ni ti izbori nisu odgovarali međunarodnim standardima, usprkos nekim unapređenjima. Novinska agencija [[Xinhua]] objavila je da su kineski posmatrači, zaduženi za 25 izbornih mjesta u glavnom gradu Nur-Sultanu, utvrdili da je glasanje prošlo u poštenom i transparentnom ozračju. Na izborima za donji dom Parlamenta 17. augusta 2007. vladajuća stranka Otan odnijela je suverenu pobjedu s 88% glasova. Nijedna od opozicijskih stranaka nije prešla izborni prag od 7%. U lokalnim medijima to je okarakterisano kao nemoć i nesposobnost opozicijskih čelnika. S druge strane, opozicija je iznijela nekoliko optužbi zbog neregularnosti izbora. === Obavještajne službe === Kazahstanski Komitet nacionalne sigurnosti (KNB) formiran je 23. juna 1992. U njega su uključene služba unutrašnje sigurnosti, vojna kontraobavještajna služba, granična služba, nekoliko jedinica komandosa i strana obavještajna služba. Ova posljednja smatra se jednim od najbitnijih dijelova KNB-a. == Geografija == S površinom 2,7 miliona km<sup>2</sup> Kazahstan je deveta država u svijetu po veličini i najveća od svih koje nemaju izlaz na more. Površinski je približno jednaka zapadnoj Evropi. Ukupna dužina granice iznosi 12.012 kilometara, od čega na granicu s Rusijom otpada 6.846&nbsp;km, s Uzbekistanom 2.203&nbsp;km, 1.533&nbsp;km s Kinom, 1.051&nbsp;km s Kirgistanom i 379&nbsp;km s Turkmenistanom. Najveći gradovi su [[Almati]], [[Astana|Nur-Sultan]], [[Karaganda]], [[Šimkent]], [[Atirau]], [[Oskemen]]. Iako je najvećim dijelom smješten u Aziji, njegova teritorija zapadno od rijeke Ural pripada Evropi. Kazahstan je pretežno nizijska zemlja, ugrubo nagnuta od istoka ka zapadu. Na zapadu mu pripadaju dijelovi Prikaspijske i Turanske nizije. Veliki dio središnjeg prostora čine razbijena pobrđa Kazaške visije visoka između 300 i 900 metara nadmorske visine. Pobrđa i veliki dio zapada zemlje izgrađeni su od starih kristalastih stijena. Kristalaste stijene su u nizijama prekrivene debelim nanosom koji je nastao mehaničkim trošenjem stijena. Uz samu jugoistočnu granicu se prostiru visoki predjeli u kojima dominiraju planinski vijenci Tjan Šana, [[Altaj]]a, Alataua, Karataua i dr. Najviši vrh Kazahstana, Kan Tengri (7.010 metara), se nalazi upravo na Tjan Šanu, na granici sa Kirgistanom. Planina Tjan-Šan obiluje i drugim impozantnim reljefnim oblicima. Jedan od takvih je i kanjon Čarin u dolini istoimene rijeke, dubok između 150 i 300 metara. Ove planine su dobrim dijelom građene od vulkanskih stijena, što znači da su vrlo rudonosne. Kazahstan je izrazito kontinentalna zemlja koja je udaljena od mora više od 2.000&nbsp;km, tako da čitav ovaj prostor ima izrazito kontinentalnu klimu. Dnevna i godišnja kolebanja temperature su velika, a prelazna godišnja doba (proljeće i jesen) nisu posebno izražena. Prelazi iz hladnijeg u topliji dio godine i obrnuto su dosta nagli. Zime su surove i veoma hladne. Temperature u januaru padaju i ispod -20&nbsp;°C. Ljeta su dosta topla. Temperature u ovom periodu dosežu i 30&nbsp;°C, ali su noći i u ovo ljetno doba dosta hladne. Kako je Kazahstan dobro ograđen visokim planinama sa istoka i juga, zračne mase do njega dospijevaju kao suhe. Zbog toga veliki dio zemlje ima malo padavina. Ravničarski predjeli nemaju nigdje više od 300&nbsp;mm padavina, dok u pustinjama količina padavina ne premašuje 200&nbsp;mm. Samo planinske oblasti imaju godišnje više od 1.000&nbsp;mm padavina. U Kepenovoj klasifikaciji klimata dominira suhi stepski klimat (BS), a posebno na jugu zemlje je prisutan i pustinjski klimat (BW). Sa povećanjem nadmorske visine javlja se i borealna (Df), te klima tundre (ET). S obzirom na veoma male količine padavina, u zemlji nema veliki broj rijeka. Najveća je Sir Darja, koja se ulijeva u Aralsko jezero. Kazahstanu pripada i gornji tok Irtiša, te donji tok Urala. Jezera su većinom slana, te im je ekonomski značaj mali. Najveća jezera su Balhaško i Aralsko, kojeg Kazahstan dijeli sa Uzbekistanom, a također mu pripada i dio Kaspijskog, najvećeg jezera na svijetu. Osim ovih postoji velik broj površinski manjih jezera poput Zajsanskog, Tengiškog, Alakolskog i dr. Vode svih većih rijeka se koriste za natapanje zasijanih površina. Bez navodnjavanja ne bi bilo intenzivne poljoprivrede. Obilje podzemnih arteških voda veoma se koristi za sve vidove vodosnabdijevanja. Pedološka karta Kazahstana je jednostavna. Sjeverni dio zemlje prekriva plodni černozem, središnji smeđa, dosta neplodna polupustinjska tla, dok su na jugu tipične pustinje. Upravo ovakvi pedološki uslovi i oskudica u vodi učinili su da je u zemlji razvijen vrlo oskudan biljni svijet. U planinskim prostorima su zastupljene šume, ali one obuhvataju manje od 5% površine. Svi ostali dijelovi Kazahstana su travnate stepe i pustinje. === Oblasti === {{Glavni|Oblasti Kazahstana}} Kazahstan je podijeljen na 14 oblasti, dok četiri grada imaju specijalni status: [[Astana|Nur-Sultan]] (glavni grad), [[Almati]] (najveći grad), [[Bajkonur]] (iznajmljen Rusiji zajedno s kosmodromom) i [[Šimkent]]. Pokrajinama vladaju guverneri (''akimi''). == Stanovništvo == Prema posljednjem popisu stanovništva, održanom od 28. februara do 6. marta 2017, Kazahstan ima 18.004.860 stanovnika. Najbrojniji su etnički [[Kazasi]], koji čine 67% stanovništva, te [[Rusi]] s 21%. Postoji i znatan broj drugih etničkih grupa, kao što su [[Tatari]], [[Ukrajinci]], [[Uzbeci]], [[Bjelorusi]], [[Ujguri]], [[Azeri]], [[Poljaci]] i dr. Neke od manjina, poput [[Nijemci|Nijemaca]] (tzv. [[Volški Nijemci]]), Ukrajinaca, [[Korejci|Korejaca]], [[Kurdi|Kurda]], [[Čečeni|Čečena]], [[Mešketijski Turci|Mešketijskih Turaka]] i politički nepodobnih Rusa, bile su deportovane na teritoriju Kazahstana 1930-ih, za vrijeme Staljinove vladavine SSSR-om. Neki od najvećih Staljinovih radnih logora napravljeni su baš u ovoj republici. Znatno doseljavanje Rusa je nastavljeno i za vrijeme vladavine Hruščova, ponajprije zbog projekta "Djevičanskih polja" i izgradnje kosmodroma u Bajkonuru. Ovdje postoji i mala, ali aktivna jevrejska zajednica. Prije 1991. u Kazahstanu je bilo i približno milion Nijemaca, od kojih se većina odselila u Njemačku nakon raspada Sovjetskog Saveza. I većina [[Pontijski Grci|Pontijskih Grka]] emigrirala je u Grčku. U kasnim 1930-im hiljade sovjetskih Korejaca preseljene su u srednju Aziju. Oni su poznati i pod imenom Korjo-saram. Kazahstan je dvojezična država. Kazaški jezik, kojim govori 64% populacije, ima status državnog jezika, dok je ruski, koji znaju gotovo svi Kazahstanci, proglašen službenim jezikom, korišten najčešće u poslovnim aktivnostima. Devedesete godine proteklog stoljeća obilježene su velikim odseljavanjem Rusa i Volških Nijemaca. To je proces koji je počeo već u 1870-im. Osim višeg prirodnog priraštaja i doseljavanja iz susjedne Kine, Rusije i Mongolije etničkih Kazaha, to je glavni faktor koji je doveo do situacije u kojoj su Kazasi dvotrećinska većina u zemlji. Početkom novog milenija Kazahstan je postao jedna od vodećih zemalja po broju međunarodnih usvojenja djece. To je potaklo neke ozbiljne rasprave u njihovom parlamentu, prvenstveno zbog zabrinutosti u vezi s tretiranjem te djece u inozemstvu te problema rijetke naseljenosti u zemlji. === Terminologija === Termin ''Kazahstanci'' (kazaški: қазақстандықтар, ruski: казахстанцы) upotrebljava se za sve stanovnike Kazahstana, uključujući i one koji nisu etnički Kazasi. Riječ ''Kazah'' označava one koji imaju stvarno kazaško porijeklo i pripadaju toj etničkoj grupi, uključujući i one koji žive u Kini, Afganistanu, Turskoj, Uzbekistanu i mnogim drugim državama. Etnonim ''Kazah'' izvedenica je iz turske riječi za nezavisnost, slobodu duha. Ima korijene u kazaškoj kulturi, u kojoj veliku ulogu igraju konji, pa je i povezan s terminom ''Kozak''. Staroperzijska riječ ''-stan'' označava zemlju ili mjesto, tako da Kazahstan u prevodu znači "zemlja Kazaha". === Religija === [[Islam]] je najrasprostranjenija religija u Kazahstanu, a prati je rusko [[pravoslavlje]]. Nakon decenija represije pod Sovjetskim Savezom nezavisnost je donijela potrebu za obnavljanjem kazaške kulture djelomično i kroz religiju. Puno priznavanje vjerskih sloboda dovelo je do velikog rasta aktivnih vjernika. U sljedećim godinama građene su stotine [[džamija]], [[Crkva|crkvi]], [[sinagoga]] i drugih vjerskih objekata, povećavši njihov broj sa 670 na 4.170. Etnički Kazasi, koji čine više od 2/3 stanovništva, zajedno s Uzbecima, Ujgurima i Tatarima, sunitski su muslimani hanefijskog mezheba. Manje od 1% pripadnici su šafijskog mezheba (uglavnom Čečeni). Južni dijelovi zemlje mjesta su najveće koncentracije muslimanskih vjernika. Ovdje ima otprilike 2.300 džamija i one su sve povezane s "Duhovnom zajednicom muslimana Kazahstana", na čelu s vrhovnim muftijom. [[Kurban-bajram]] je priznat kao državni praznik. Otprilike trećina stanovništva su pravoslavci, i to uglavnom etnički Rusi, Ukrajinci i Bjelorusi. Ostale kršćanske grupe obuhvataju rimokatolike, grkokatolike, baptiste i protestante. Postoji 258 pravoslavnih crkvi, 93 katoličke i 50-ak protestantskih. Ruski pravoslavci za državni praznik priznaju Božić. Ostale religije prisutne u Kazahstanu su judaizam, hare Krišna i budizam. == Privreda == Podstaknut visokim cijenama nafte na globalnom nivou, BDP Kazahstana u periodu od 2000. do 2005. raste veoma respektabilno, sa godišnjim stopama rasta od: 9,8% (2000), 13,2% (2001), 9,5% (2002), 9,2% (2003), 9,4% (2004) i 9,2% (2005). Pored nafte, značajni izvozni proizvodi su i pšenica, tekstil te meso. Prognoziralo se da će od 2010. Kazahstan postati vodeći svjetski izvoznik urana, što se zaista i desilo.<ref>"The Atomic Company Kazatomprom web-site". Kazatomprom.kz. 2009-12-30. http://www.kazatomprom.kz/en/news/2/%E2%84%96_1_in_the_world {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722142342/http://www.kazatomprom.kz/en/news/2/%E2%84%96_1_in_the_world |date=22. 7. 2011 }}. Pristup stranici 2010-06-01</ref> Zbog velikih dokazanih rezervi nafte i prirodnog gasa, predviđa se ekspanzija njihovog vađenja do 2015, kad bi Kazahstan mogao postati jedna od 10 zemalja, najvećih proizvođača nafte. Njihov glavni izazov od 2002. je upravljanje jakim deviznim priljevima bez da se javi velika inflacija. Od tad, inflacija nije pod striktnom kontrolom, te se bilježi njena stopa od 6,6% u u 2002, 6,8% u 2003, te 6,4% u 2004. Kazahstan 2000. postaje prva bivša sovjetska republika koja je otplatila svoj dug MMF-u, sedam godina prije planiranog roka. U martu 2002. SAD je odobrio Kazahstanu trgovinski status pod američkim trgovinskim zakonom. Privreda države je osjetila udar svjetske ekonomske krize, iz 2008, pa je godišnji porast BDP opao na 19,81% u toj godini. Vlada je spašavala četiri najveće banke, i došlo je do oštrog pada cijena nekretnina. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == * [[Zajsansko jezero]] == Vanjski linkovi == *{{Wikiatlas|Kazakhstan}} *{{Wikivoyage|Kazakhstan}} * [https://web.archive.org/web/20170527144226/http://northkazakhstan.com/ Kazakhstan national tour operator, Official website of KAZAKHSTAN-REISEN ] * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/country_profiles/1298071.stm profil države] iz [[BBC News]] * {{CIA World Factbook link|kz|Kazakhstan}} * [https://web.archive.org/web/20110918163017/http://www.state.gov/p/sca/ci/kz/ Kazakhstan] informacije iz [[United States Department of State]] * [http://www.loc.gov/rr/international/amed/kazakhstan/kazakhstan.html Portals to the World] iz USA [[Kongresna biblioteka|Kongresne biblioteke]] * [https://web.archive.org/web/20160304053245/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/kazakhstan.htm Kazakhstan] u ''UCB Libraries GovPubs'' * [http://mfa.kz/ Ministarstvo vanjskih poslova Republike Kazahstan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://mfa.kz/ |date=29. 9. 2011 }} * [https://web.archive.org/web/20110929170237/http://www.worldbank.org.kz/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/KAZAKHSTANEXTN/0,,contentMDK:20212143~menuPK:361895~pagePK:1497618~piPK:217854~theSitePK:361869,00.html podaci i statistika Svjetske banke za Kazahstan] * [http://en.encyclopedia.kz/ Kazahstanska Internet Enciklopedija] * {{dmoz|Regional/Asia/Kazakhstan}} * [http://www.kazakhstandiscovery.com/kazakhstan-facts.html činjenice o državi] iz [http://www.kazakhstandiscovery.com/ Kazakhstan Discovery] * [http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2008/sca/119135.htm 2008 Izvještaj o ljudskim pravima: Kazahstan. Department of State; Bureau of Democracy, Human Rights and Labor] * [http://www.mfa.kz/ Ministarstvo inostranih poslova Republike Kazahstan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=29. 9. 2011 }} * [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=en E-Vlada Republike Kazahstan] * [http://en.government.kz/ Vlada Kazahstana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190810182052/http://en.government.kz/ |date=10. 8. 2019 }} * [https://web.archive.org/web/20080927012949/http://www.akorda.kz/www/www_akorda_kz.nsf/index?openform&lang=en Predsjednik Republike Kazahstan] * [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-k/kazakhstan.html Šef Države i članovi kabineta] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130917225116/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-k/kazakhstan.html |date=17. 9. 2013 }} == Reference == {{Refspisak}} {{Commonscat|Kazakhstan}} {{Afrička unija}} {{Države Azije}} {{Države Evrope}} {{CIS}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Centralne Azije]] [[Kategorija:Kazahstan| ]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1991.]] [[Kategorija:Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza]] 33350t9u82wqj39a3qtl5kawatnawbs Kirgistan 0 13700 3734261 3668396 2025-07-11T09:39:29Z Panasko 146730 3734261 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime=Kirgistan| zvanično_ime=Kirgiska Republika| ime_genitiv=Kirgistana| zastava=Flag of Kyrgyzstan.svg| grb= Emblem of Kyrgyzstan.svg | mapa= LocationKyrgyzstan.svg| službeni_jezik=[[Kirgiški jezik|kirgiški]] i [[Ruski jezik|ruski]]| glavni_grad=[[Biškek]]| vrsta_prve_vlasti=Predsjednik| vladar_prva_vlast=[[:ky:Садыр Жапаров|Sadyr Japarov]] (Садыр Жапаров)| vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast=[[:ky:Акылбек Жапаров|Akylbek Japarov]] (Акылбек Жапаров)| po_površini_na_svijetu=86.| površina=198.500| procenat_vode=3,6%| po_broju_stanovnika_na_svijetu=110.| stanovnika=6.019.480| gustoća=27| nezavisnost= 1991| valuta=[[Som]]| vremenska_zona=+5, ljeti +6| himna="[[Nacionalna himna Kirgistanske Republike]]"<center>[[Datoteka:National Anthem of Kyrgyzstan.ogg]]</center>| internetski_nastavak=[[.kg]]| pozivni_broj=996| |}} '''Kirgistan''' ([[Kirgiski jezik|kirgiski]]: Кыргызстан), službeno '''Kirgiska Republika''' ([[Kirgiski jezik|kirgiski]]: Кыргыз Республикасы; [[Ruski jezik|ruski]]: Кыргызская Республика;), jest država u [[Srednja Azija|srednjoj Aziji]]. Kirgistan je [[Kontinentalna država|kontinentalna]] i pretežno [[Planina|planinska]] država sa oko 80 % površine na nadmorskoj visini iznad 1.500 m. Graniči se sa [[Kazahstan]]om na sjeveru, [[Uzbekistan]]om na zapadu i jugozapadu, [[Tadžikistan]]om na jugozapadu i [[Kina|Kinom]] na istoku. Glavni i najveći grad države je [[Biškek]]. Zabilježena historija Kirgistana obuhvaća 2.000 godina različitih kultura i carstava. Iako je geografski izoliran svojim visokim planinama koji su pomogli u očuvanju antičke kulture, Kirgistan je bio na raskršću nekoliko velikih civilizacija kao dio [[Put svile|Puta svile]] i drugih trgovačkih i kulturnih pravaca. Iako je dugo bio naseljen mnogim nezavisnim plemenima i klanovima, Kirgistan je periodično padao pod stranu dominaciju i suverenitet je stekao kao nacionalna država tek nakon [[Raspad Sovjetskog Saveza|raspada Sovjetskog Saveza]] 1991. Od nezavisnosti, ova suverena država je zvanično bila [[Unitarna država|unitarna]] [[parlamentarna republika]], iako je preživljavala etničke sukobe, pobune, ekonomske probleme, tranzicijske vlade i politički sukob. Kirgistan je članica [[Zajednica nezavisnih država|Zajednice nezavisnih država]], [[Euroazijska ekonomska unija|Euroazijske ekonomske unije]], [[Organizacija ugovora o kolektivnoj sigurnosti|Organizacije ugovora o kolektivnoj sigurnosti]], [[Šangajska organizacije za saradnju|Šangajske organizacije za saradnju]], [[Organizacija islamske saradnje|Organizacije islamske saradnje]], [[Vijeće Turkofonih država|Vijeća Turkofonih država]], [[Međunarodna organizacija turkofone kulture|Međunarodne organizacije turkofone kulture]] i [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]]. Većinu od preko šest miliona stanovnika čine [[Kirgizi]] sa značajnom manjinom [[Uzbeci|Uzbeka]] i [[Rusi|Rusa]]. [[Kirgiski jezik]] je usko srodan ostalim [[Turkijski jezici|turkijskim jezicima]] iako je ruski i dalje jedan od službenih jezika. Većina stanovništva su muslimani, dok kirgistanska kultura ima elemente perzijskog, mongolskog i ruskog utjecaja. == Historija == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == {{Glavni|Geografija Kirgistana}} Kirgistan je kontinentalna država u [[Srednja Azija|Srednjoj Aziji]], bez izlaza na [[more]]. Graniči s [[Kazahstan]]om, [[Kina|Kinom]], [[Tadžikistan]]om i [[Uzbekistan]]om. [[Reljef (geografija)|Reljef]] države je pretežno brdovit (najveći dio je unutar [[Tien Šan|planinskog lanca Tien Šan]]). U njemu se, na krajnjem istoku zemlje, nalazi i najviši vrh, Jengish Chokusu (Vrh pobjede, 7.439 m). Preko 80% površine leži iznad 1500 m nadmorske visine. Kirgistan obuhvata rubove Ferganske doline (dolina je u Uzbekistanu, a ivice su u Kirgistanu, te je zbog toga neobičan oblik granice Kirgistana i Uzbekistana). U Kirgistanu su ivični dijelovi gorja Pamir i Altaj. Najveće rijeke su Chui, Naryn i Talas. Rijeka Naryn se ulijeva u rijeku Sir-Darju koja je u porječju Aralskog jezera. Na sjeveru je veliko slano jezero [[Issyk-Kul]] (drugo najveće planinsko jezero na svijetu nakon [[Ticitaca jezero|jezera Titicaca]]). [[Klima]] je kontinentalna s malo padavina, te su stepa pretežni dio reljefa. Malo je padavina zbog velike udaljenosti srednje Azije od mora, te vjetrovi ne mogu donijeti padavine. Viši planinski dijelovi imaju hladniju klimu i više padavina == Vlada == Kirgistan je ustrojem vlasti višestranačka predsjednička republika s dva zakonodavna doma. == Političke podjele == Kirgistan se sastoji od 7 oblasti (oblastlar, jednina - oblast) i jednog grada* (shaar); Oblast Batken, Biškek Shaar*, Oblast Čuj (Biškek), Oblast Žalalabat, Oblast Naryn, Oblast Oš, Oblast Talas, Oblast Ysykköl (Karaköl). == Privreda == Privreda Kirgistana je u velikoj mjeri stagnirala nakon raspada [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]] kada je propao veći dio [[Industrija|industrijskih]] preduzeća. Danas glavni dio [[Privreda|privrede]] čini [[poljoprivreda]] (proizvodnja žitarica, pamuka, šećerne repe, voća i povrća) i [[stočarstvo]] (uzgoj goveda, ovaca i konja). Postoji velika tradicija nomadskog stočarstva, te se većina stočara i danas bavi uzgojem na ovaj način. Kirgistan je bogat rudama ([[ugalj]], [[zlato]], [[srebro]]). Smatra se da u zemlju postoje neka od najvećih svjetskih nalazišta zlata i srebra koja se slabo iskorištavaju zbog teške dostupnosti. Najvažnija industrija je metaloprerađivačka. Razvijene su tekstilna i prehrambena industrija. == Stanovništvo == Kirgistan ima 6 miliona stanovnika. Većina je mlađih dobnih skupina i prirodni priraštaj je visok. 2/3 stanovništva živi na selu. Većina stanovnika su Kirgizi, a ima oko 14% [[Uzbeci|Uzbeka]] i 9% [[Rusi|Rusa]]. Još postoje [[Tatari]], [[Ujguri]], [[Tadžici]] i [[Kazasi]]. 80% stanovništva su muslimani. Još ima oko 17% pravoslavaca. Većina stanovnika živi na rubu Ferganske doline uz granicu s [[Uzbekistan]]om. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Vanjski linkovi == * [https://www.youtube.com/watch?v=rfVPPbp9uU0 Kirgistan 1. dio], RTS Sasvim prirodno - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=tbkVK95jzWQ Kirgistan 2. dio], RTS Sasvim prirodno - Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=qEKtL-G4qO4 Kirgistan 3. dio], RTS Sasvim prirodno- Zvanični kanal * [https://www.youtube.com/watch?v=_UaC4ho49yQ Kirgistan 4. dio], RTS Sasvim prirodno- Zvanični kanal {{Commonscat|Kyrgyzstan}} {{stub-država}} {{Države Azije}} {{CIS}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države Centralne Azije]] [[Kategorija:Kirgistan]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1991.]] [[Kategorija:Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza]] 69wf6vwh2aa1jtpl8fsbbp7x0295fhv Džibuti 0 14487 3734220 3426512 2025-07-11T08:19:00Z Panasko 146730 3734220 wikitext text/x-wiki {{Preuređivanje}} {{Infokutija država |izvorno_ime=جمهوريّة جيبوتي <br /> <small>(Džumhūrīyât Džībūtī)</small> <br />République de Djibouti |zvanično_ime=Republika Džibuti |ime_genitiv=Džibutija |zastava=Flag of Djibouti.svg |grb=Emblem of Djibouti.svg |uzrečica= ''Unité - Egalité - Paix'' (fr) <br />Jedinstvo - jednakost - mir (bos)<ref name="Djico"/> |mapa=LocationDjibouti.png |službeni_jezik=[[Arapski jezik|arapski]] i [[Francuski jezik|francuski]]<ref name="Djico">{{cite web|title=Djibouti's Constitution of 1992 with Amendments through 2010|page=3|url=https://www.constituteproject.org/constitution/Djibouti_2010.pdf?lang=en|publisher=Government of DJibouti|access-date=10. 6. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20160625074422/https://www.constituteproject.org/constitution/Djibouti_2010.pdf?lang=en#|archive-date=25. 6. 2016|url-status=live}}</ref> | etničke_grupe = [[Somalci]] 60%<br />[[Afari]] 35%<br />ostali 5% (uglavnom [[Arapi]]) | državno_uređenje = [[Unitarna država|Unitarna]] [[Predsjednički sistem|predsjednička]] [[republika]] s [[Sistem s dominirajućom partijom|dominirajućom partijom]] |glavni_grad=[[Djibouti]] |vrsta_prve_vlasti=Predsjednik |vladar_prva_vlast=[[Ismail Omar Guelleh]] |vrsta_druge_vlasti=Predsjednik vlade |vladar_druga_vlast=[[Abdoulkader Kamil Mohamed]] |po_površini_na_svijetu=150. |površina=23.200 |procenat_vode=0 |po_broju_stanovnika_na_svijetu=161. |stanovnika=884.017 (procjena 2018) |gustoća=38 |nezavisnost=Od [[Francuska|Francuske]] [[27. juni|27. juna]] [[1977]]. |valuta=[[Džibutski franak]] (100 centima) |vremenska_zona=[[UTC]] +3 ([[Istočnoafričko vrijeme|EAT]]) |himna="[[Himna Džibutija|Džibuti]]"<center>[[Datoteka:The Djiboutian anthem.ogg]]</center> |internetski_nastavak=[[.dj]] |pozivni_broj=253 | |}} '''Republika Džibuti''' jest država koja se nalazi u Sjeveroistočnoj Africi, na tzv. [[Rog Afrike|Rogu Afrike]]. Graniči sa [[Eritreja|Eritrejom]] na [[sjever]]u, [[Etiopija|Etiopijom]] na [[zapad]]u i [[jug]]u i [[Somalija|Somalijom]] na [[jugoistok]]u. Ostatak [[granica]] ove države čine [[Crveno more]] i [[Adenski zaliv]] na [[istok]]u. Odvojena je od [[Jemen]]a na [[Arapsko poluostrvo|Arapskom poluostrvu]] 20 [[Kilometar|km]] širokim [[Moreuz|morskim prolazom]] [[Bab el-Mandeb]]. Prostire se na ukupnoj [[Površina|površini]] od 23.200&nbsp;km<sup>2</sup>.<ref name=CIA>{{cite web |title=Djibouti |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/dj.html |work=The World Factbook |publisher=CIA |access-date=10. 6. 2019|date=5. 2. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140702024855/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/dj.html# |archive-date=2. 7. 2014 |url-status=live}}</ref> U [[Antika|antičko doba]], teritorija Džibutija zajedno sa Somalijom bila je dio [[Punt]]a. U blizini [[Luka|lučkog]] grada [[Zeila|Zeile]], koji se sada nalazi u Somaliji, bilo je sjedište [[Srednji vijek|srednjovjekovnog]] [[Adalski sultanat|Adalskog]] i [[Ifatski sultanat|Ifatskog sultanata]]. Krajem 19. vijeka, osnovan je [[Francuski Somaliland]], [[Kolonija (politika)|kolonija]] nastala dogovorom između vladajućih Somalaca, Afarskih sultana i Francuza.<ref name="Uwechue">Raph Uwechue, ''Africa year book and who's who'', (Africa Journal Ltd.: 1977), p.209.</ref><ref name="EB1911_Somaliland_Hist">{{cite EB1911 |wstitle=Somaliland#History of French Somaliland |display=Somaliland: History of French Somaliland |volume=25 |page=383}}</ref><ref name="Apcoatf">''A Political Chronology of Africa'', (Taylor & Francis), p.132.</ref> Godine 1967. teritorija je preimenovana u [[Francuska teritorija Afara i Issasa|Francusku teritoriju Afara i Issasa]]. Deset godina kasnije, stanovnici Džibutija su glasali za [[Spisak država po datumu državnosti|nezavisnost]]. [[Referendum]] je službeno označio osnivanje Republike Džibuti, države nazvane prema njenom istoimenom [[Djibouti|glavnom gradu]]. Kao [[suverena država]] postala je članica [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] iste godine, 20. septembra 1977.<ref>{{cite web |url=http://www.historyorb.com/countries/djibouti |title=Today in Djibouti History |publisher=Historyorb.com |access-date=27. 4. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110516125612/http://www.historyorb.com/countries/djibouti# |archive-date=16. 5. 2011 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.un.org/en/members/index.shtml#d |title=United Nations member states |publisher=United Nations |access-date=27. 4. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131230101646/http://www.un.org/en/members/index.shtml#d#d |archive-date=30. 12. 2013 |url-status=live}}</ref> Početkom devedesetih godina 20. vijeka izbile su tenzije oko vladinog predstavljanja što je dovele do [[Rat|oružanog sukoba]] koji je završen sporazumom o podjeli vlasti 2000. između vladajuće stranke i opozicije.<ref name=CIA/> Džibuti je [[multietnička država]] sa populacijom od 884.017 stanovnika (procjena iz 2018) i prema tome je najmanja [[Spisak suverenih država i zavisnih teritorija Afrike|država kontinentalne Afrike]]. [[Francuski jezik|Francuski]] i [[Arapski jezik|arapski]] su [[Službeni jezik|službeni jezici]] Džibutija. Oko 94% stanovnika su pripadnici [[islam]]a, koji je [[Državna religija|službena religija]] i koji dominira u regiji duže od 1.000 godina. [[Somalci]] (klan Issa) i [[Afari]] čine dvije najveće [[Etnička grupa|etničke grupe]] pri čemu Somalci predstavljaju glavnu etničku grupu. Oba naroda govore [[Afroazijski jezici|afroazijske jezike]]. Džibuti je strateški lociran u blizini jedne od najprometnije pomorske rute na svijetu, kontrolišući pristup Crvenom moru i [[Indijski okean|Indijskom okeanu]]. Džibuti služi kao ključni centar za punjenje i pretovar, te je glavna pomorska luka za [[uvoz]] i [[izvoz]] u susjednu Etiopiju. Kao komercijalno središte u razvoju, država je lokacija raznih stranih vojnih baza, uključujući i kamp Lemonnier. Regionalno tijelo, [[Međuvladina uprava za razvoj]] (IGAD) također ima sjedište u gradu Džibutiju. == Etimologija == Država Džibuti je zvanično poznata pod nazivom Republika Džibuti. U lokalnim jezicima je poznata kao ''Yibuuti'' (na afarskom), بيبوتي, Jībūtī (na arapskom) i Jabuuti (na somalskom). Ime države je izvedeno iz naziva njenog glavnog grada [[Djibouti|Džibutija]]. Etimologija grada Džibuti je sporna. Postoji nekoliko teorija i legendi o porijeklu naziva grada, koje se razlikuju u zavisnosti od etničke pripadnosti onih koji zagovaraju takve teorije. Jedna teorija je izvedena iz [[Afarski jezik|afarske]] riječi gabouti, što znači "ploča", što se vjerovatno odnosi na geografska obilježja područja.<ref>{{cite web |last1=Everett-Heath |first1=John |title=The Concise Dictionary of World Place-Names (3 ed.) |url=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780191751394.001.0001/acref-9780191751394-e-1858?rskey=VvZqhc&result=2481 |website=Oxford Reference |publisher=Oxford Reference |access-date=5. 3. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190306114324/http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780191751394.001.0001/acref-9780191751394-e-1858?rskey=VvZqhc&result=2481 |archive-date=6. 3. 2019 |url-status=live}}</ref> Drugi naziv grada povezuju sa terminom ''gabood'' što na bosanskom znači ''visoravan'' ili ''plato''.<ref name="culturetrip">{{cite web |last1=Boujrada |first1=Zineb |title=How Djibouti Got Its Unique Name |url=https://theculturetrip.com/africa/djibouti/articles/how-djibouti-got-its-unique-name/ |website=The Culture Trip |access-date=4. 3. 2019 |date=2. 3. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190306044434/https://theculturetrip.com/africa/djibouti/articles/how-djibouti-got-its-unique-name/ |archive-date=6. 3. 2019 |url-status=live}}</ref> Od 1862. do 1894, teritorija sjeverno od [[Tadžurski zaliv|Tadžurskog zaliva]] nazvana je ''[[Obock (regija)|Obock]]''. Pod francuskom upravom, od 1883. do 1967. područje je bilo poznato kao francuski Somaliland ({{jez-fr|Côte française des Somalis}}) a od 1967. do 1977. kao Francuska teritorija Afara i Issasa ({{jez-fr|Territoire français des Afars et des Issas}}). == Historija == {{Glavni|Historija Džibutija}} [[Datoteka:Pottery of Asa Koma.JPG|thumb|upright|Dizajn keramike pronađene na arheološkom lokalitetu u Asa Komi]] === Prahistorija === Područje Džibutija je naseljeno još od [[neolit]]a. Prema lingvistima, prvo stanovništvo afroazijskog govornog područja došlo je u ovu regiju iz pretpostavljenog urheimata (''izvorna domovina'') koji se nalazio u [[Nil|dolini Nila]]<ref>Zarins, Juris (1990), "Early Pastoral Nomadism and the Settlement of Lower Mesopotamia", (Bulletin of the American Schools of Oriental Research)</ref> ili na [[Bliski istok|Bliskom istoku]].<ref>Diamond J, Bellwood P (2003) Farmers and Their Languages: The First Expansions SCIENCE 300, {{doi|10.1126/science.1078208}}</ref> Međutim, drugi naučnici predlažu da se Afroazijska jezička porodica razvila na području Afričkog roga a njeni govornici su se potom raspršili na ostale strane.<ref name="Blench143144">{{cite book|last1=Blench|first1=R.|title=Archaeology, Language, and the African Past|date=2006|publisher=Rowman Altamira|isbn=978-0759104662|pages=143–144|url=https://www.google.com/books?id=esFy3Po57A8C|access-date=8. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140914171419/http://www.google.com/books?id=esFy3Po57A8C#|archive-date=14. 9. 2014|url-status=live}}</ref> Keramički proizvodi koji datiraju iz sredine 2. milenijuma p.n.e pronađeni su u Asa Komi, unutrašnjem jezeru na ravnici Gobaad. Pronađeno keramičko posuđe karakterizira punktatne i incizijske geometrijske konstrukcije, koje imaju sličnost s keramikom iz Sabirske kulture iz Ma'laybea u Južnoj Arabiji.<ref name="Ohvah">{{cite book|last1=Walter Raunig|first1=Steffen Wenig|title=Afrikas Horn|date=2005|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3447051750|page=439|url=https://www.google.com/books?id=JpNY7VPn1WUC|access-date=7. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140914164620/http://www.google.com/books?id=JpNY7VPn1WUC#|archive-date=14. 9. 2014|url-status=live}}</ref> Na lokalitetu Asa Komi su otkrivene i kosti goveda, što ukazuje na to da je domaća stoka bila prisutna tu prije otprilike 3.500 godina.<ref name="Connah">{{cite book|last1=Connah|first1=Graham|title=Forgotten Africa: An Introduction to Its Archaeology|date=2004|publisher=Routledge|isbn=978-1134403035|page=46|url=https://www.google.com/books?id=ggD1wdQxBOcC|access-date=7. 9. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140914164726/http://www.google.com/books?id=ggD1wdQxBOcC#|archive-date=14. 9. 2014|url-status=live}}</ref> Na lokalitetu Dorre i Balha pronađeni su crteži na stijeni životinja koji liče na antilope i žirafe.<ref name="Amvjaa">{{cite book|last1=Universität Frankfurt am Main|title=Journal of African Archaeology, Volumes 1–2|date=2003|publisher=Africa Manga Verlag|page=230|url=https://www.google.com/books?id=ExwkAQAAIAAJ|access-date=7. 9. 2014|isbn=9783937248004|archive-url=https://web.archive.org/web/20140914164618/http://www.google.com/books?id=ExwkAQAAIAAJ#|archive-date=14. 9. 2014|url-status=live}}</ref> S druge strane, na arheološkom lokalitetu Handoga pronađeni su [[mikrolit]]i od [[opsidijan]]a kao i obična keramika koju su koristili nomadski pastiri sa pripitomljenom stokom a koji datiraju iz 4. milenija p. n. e.<ref>{{cite book|last1=Finneran|first1=Niall|title=The Archaeology of Ethiopia|date=2013|publisher=Routledge|location=1136755527|isbn=978-1136755521|page=86|url=https://www.google.com/books?id=MNGIzz1VJH0C|access-date=14. 6. 2019}}</ref> === Punt === {{Glavni|Punt}} [[Datoteka:Prehistoric_of_Djibouti.png|thumb|lijevo|Mapa prahistorijskim mjesta sa pećinskim crtežima i grobnicama na prostoru današnjeg Džibutija]] Zajedno sa teritorijom sjeverne Somalije, Eritreje i crvenomorskom obalom [[Sudan]]a, Džibuti se smatra najvjerojatnijom lokacijom teritorije poznate [[Stari Egipat|drevnim Egipćanima]] kao Punt (ili Ta Netjeru, što bi na [[Bosanski jezik|bosanskom]] značilo ''Božija zemlja''). Prvi spomen zemlje Punt datira još iz 25. stoljeća p. n. e.<ref>Simson Najovits (2004) ''Egypt, Trunk of the Tree, Volume 2''. Algora Publishing. p. 258. {{ISBN|978-0875862569}}</ref> Stanovnici ove drevne zemlje bili su Puntiti, narod koji je imao bliske odnose sa drevnim Egiptom tokom vladavine 5. dinastije [[faraon]]a Sahure i 18. dinastije kraljice Hatšepsut.<ref>Joyce Tyldesley (1996) ''Hatchepsut: The Female Pharaoh''. Penguin Books. p. 147. {{ISBN|9780141929347}}</ref> Prema freskama na hramu u [[Deir el-Bahri]], zemljom Punt u to vrijeme vladali su kralj Parahu i kraljica Ati.<ref>{{Citation | last=Breasted | first=John Henry | author-link =James Henry Breasted | date =1906–1907 | title =Ancient Records of Egypt: Historical Documents from the Earliest Times to the Persian Conquest, collected, edited, and translated, with Commentary | publisher =University of Chicago Press|pages=246–295|volume= 1}}</ref> === Ifatski sultanat (1285–1415) === {{Glavni|Ifatski sultanat}} Kroz bliske kontakte koje su ostvarivali sa Arapima sa susjednog Arapskog poluostrva u trajanju dužem od 1.000 godina, somalske i afarske etničke grupe postale su među prvim stanovništvom u regionu koje su prihvatile islam. [[Ifatski sultanat]] je bilo muslimansko srednjovjekovno kraljevstvo u Africi. Sultanat je osnovan 1285. od strane pripadnika dinastije Valašma, a njegovo središte se nalazilo u gradu Zeili. Prvobitna teritorija sultanata se protezala Džibutijem i sjevernim dijelom današnje Somalija, a poslije se proširilo dalje na jug, prema [[Ahmar planiname|planinama Ahmar]]. Prema historijskim navodima sultan Omer Valašma (ili njegov sin Ali, prema drugom izvoru) je zabilježen kao sultan koji je osvojio [[Sultanat Šoa]] 1285. Etiopski historičar Taddesse Tamrat objašnjava vojnu ekspediciju sultana Omera kao pokušaj konsolidacije muslimanskih teritorija na Rogu Afrike Hornu na isti način kako je u istom periodu car Yekuno Amlak pokušavao ujediniti kršćanske teritorije u planinskim krajevima. Ove dvije države neizbježno su došle u sukob oko područja Šoa i teritorija na jugu. Došlo je do dugog rata u kojem muslimanski sultanati tog vremena nisu bili čvrsto ujedinjeni. Ifatski sultanat je u tom sukobu poražen od strane etiopskog cara Amda Sejona I 1332. nakon čega se snage Ifatskog sultanata povukale sa područja Šoa. === Adalski sultanat (1415–1577) === {{Glavni|Adalski sultanat}} [[Datoteka:YagbeaSionBattlingAdaSultan.JPG|thumb|right|Snage Adalskog sultanata (desno) u borbi protiv etiopskih snaga kralja Yagbe'u Seyona]] Islam se na području Džibutija pojavio nedugo nakon pojave islama na Arabijskom poluostrvu i prve [[Hidžra|hidžre]] muslimana u tadašnju Abesiniju. [[Mesdžidul kibletejn (Somalija)|Mesdžid]] u Zeili datira iz 7. vijeka i najstarija je [[džamija]] u gradu.<ref name="Btgpb">{{cite book|last=Briggs|first=Phillip|title=Somaliland|year=2012|publisher=Bradt Travel Guides|isbn=978-1841623719|page=7|url=https://www.google.com/books?id=M6NI2FejIuwC|access-date=21. 12. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20141012210057/http://www.google.com/books?id=M6NI2FejIuwC#|archive-date=12. 10. 2014|url-status=live}}</ref> Krajem 9. vijeka historičar [[Jakubi]] navodi da su muslimani u to doba živjeli uz sjevernu obalu roga Afrike.<ref name="Encyamer">{{cite book|title=Encyclopedia Americana, Volume 25|year=1965|publisher=Americana Corporation|pages=255|url=https://www.google.com/books?id=OP5LAAAAMAAJ|access-date=20. 6. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20140610232825/http://www.google.com/books?id=OP5LAAAAMAAJ#|archive-date=10. 6. 2014|url-status=live}}</ref> Također spominje i Adalsko kraljevstvo s glavnim gradom u Zeili, lučkom gradu u sjeverozapadnom Avdalu, regiji koja se nasljanja na Džibuti.<ref name="Encyamer"/><ref name="Lewispohoa">{{cite book|last=Lewis|first=I.M.|title=Peoples of the Horn of Africa: Somali, Afar and Saho|year=1955|publisher=International African Institute|pages=140|url=https://books.google.com/books?id=Cd0mAQAAMAAJ|access-date=20. 6. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20160806203555/https://books.google.com/books?id=Cd0mAQAAMAAJ#|archive-date=6. 8. 2016|url-status=live}}</ref> Ovi navodi ukazuju na postojanje Adalskog kraljevstva s glavnim gradom u Zeili najkasnije tokom kasnog 9. ili početka 10. vijeka. Prema I. M. Lewisu, kraljevinom su upravljale lokalne dinastije koje su se sastojale od arapiziranih Somalaca, koji su također vladali slično uspostavljenim [[Mogadiški sultanat|Sultanatom u Mogadišu]], na jugu regije poznate kao Benadir. Historijat Adala iz ovog osnivačkog perioda okarakterizirana je nizom bitaka sa susjednom Abesinijom.<ref name="Lewispohoa"/> Na vrhuncu moći, Adalsko kraljevstvo je kontrolisalo velike dijelove današnjeg Džibutija, Somalije, Eritreje i Etiopije. Između gradova Džiboutija i Lojade nalazi se niz antropomorfnih i falusnih [[stela]]. Strukture su povezane sa grobovima pravougaonog oblika koji su okruženi vertikalnim pločama, kao što je pronađeno u Tiji, u centralnoj Etiopiji. Stela na potezu Džibouti - Lojada su neizvjesne starosti, a neke od njih su ukrašene simbolom u obliku slova T.<ref name="Fattovich">{{cite journal|last1=Fattovich|first1=Rodolfo|title=Some remarks on the origins of the Aksumite Stelae|journal=Annales d'Éthiopie|date=1987|volume=14|issue=14|pages=43–69|url=http://www.persee.fr/articleAsPDF/ethio_0066-2127_1987_num_14_1_931/article_ethio_0066-2127_1987_num_14_1_931.pdf|access-date=7. 9. 2014|archive-date=24. 9. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924153046/http://www.persee.fr/articleAsPDF/ethio_0066-2127_1987_num_14_1_931/article_ethio_0066-2127_1987_num_14_1_931.pdf|url-status=dead}}</ref> Osim toga, arheološkim iskopavanjima u Tiji pronađene su i grobnice. Od 1997. pronađeno je 118 stela. Zajedno sa stelama u zoni Hadije, strukture su od strane lokalnih stanovnika nazvane ''Yegragn Dingay'' ili ''Granov kamen'', i vezuju se uz imama i generala [[Ahmed ibn Ibrahim el-Gazi|Ahmeda ibn Ibrahima el-Gazija]] (Ahmed ''Gurey'' ili ''Gran''), vladara Adalskog sultanata i važne historijske ličnosti iz tog perioda Džibutija.<ref name="Fukui">{{cite book|last1=Fukui|first1=Katsuyoshi|title=Ethiopia in broader perspective: papers of the XIIIth International Conference of Ethiopian Studies Kyoto 12-17 December 1997|date=1997|publisher=Shokado Book Sellers|isbn=4879749761|page=370|url=https://www.google.com/books?id=7KpyAAAAMAAJ|access-date=27. 6. 2019}}</ref> === Osmanlijski period (1577–1867) === {{Glavni|Egipatski pašaluk}} [[Datoteka:OttomanEmpire1566.png|thumb|right|Mapa Osmanlijskog Carstva 1566. unutar kojeg su se jedno vrijeme nalazila i pojedina područja današnjeg Džibutija]] godine 1517. Osmanlije osvajaju [[Memlučki sultanat]] koji je između ostalog zauzimao i sjeveroistočno područje Afrike te osnivaju [[Egipatski pašaluk]]. Pašaluk će egzistirati tri i po stoljeća a tokom tog perioda u njegovom sastavu će se naći i dio današnje teritorije Džibutija. Tokom zadnje faze opadanja moći Osmanlijskog carstva i zvaničnog prestanka postojanja Egipatskog pašaluka veći dio ove teritorije će postati vazalska teritorija u odnosu na Englesku dok će dijelovima teritorije sadašnjeg Džibutija upravljati somalski i afarski sultani. Krajem 19. vijeka teritorijom će zavladati Francuzi. === Francuski Somaliland (1894–1977) === {{Glavni|Francuski Somaliland|Francuska teritorija Afara i Issasa}} Od 1862. do 1894, teritorijom na sjeveru Tadjurskog zaliva koja se zvala Obock su vladali somalijski i afarski sultani. To su bile lokalne vlasti s kojima je Francuska potpisala različite ugovore između 1883. i 1887. da bi prvi stekli uporište u regiji.<ref name="Uwechue"/><ref name="EB1911_Somaliland_Hist"/><ref name="Apcoatf"/> godine 1894. Léonce Lagarde, francuski kolonijalni guverner je osnovao stalnu francusku upravu u gradu Džibutiju i nazvao je Francuski Somaliland. Teritorijalna jedinica pod tim nazivom postojala je od 1896. do 1967, kada je preimenovan u Francusku teritoriju Afara i Issasa.<ref>{{cite web |author=Cahoon, Ben |url=http://worldstatesmen.org/Djibouti.html |title=Djibouti |publisher=Worldstatesmen.org |access-date=27. 6. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110406110609/http://www.worldstatesmen.org/Djibouti.html |archive-date=6. 4. 2011 |url-status=dead }}</ref> Godine 1958, uoči nezavisnosti koju će susjedna Somalija izboriti 1960, održan je referendum u Džibutiju da li će teritorija Francuske teritorije Afara i Issasa ostati u tijesnoj vezi sa Francuskom ili se pridružiti Republici Somaliji. Referendumom se pokazala da je brojniji dio stanovništva bio za održavanje trenutnog stanja, djelimično zbog [[Izborna krađa|izborne krađe]] odnosno izbornog inženjeringa provedenog od strane Francuske.<ref name="Barrington2006">Barrington, Lowell (2006) [https://books.google.com/books?id=pyWpKKlukLcC&pg=PA115 ''After Independence: Making and Protecting the Nation in Postcolonial and Postcommunist States''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150905080147/https://books.google.com/books?id=pyWpKKlukLcC&pg=PA115|date=5. 9. 2015}}. [[University of Michigan Press]]. p. 115. {{ISBN|0472068989}}</ref> Bilo je i optužbi za široko rasprostranjeno namještanje glasova.<ref>{{cite book|title=Africa Research Bulletin, Volume 3|author=Africa Research, Ltd|date=1966|publisher=Blackwell|page=597|url=https://www.google.com/books?id=42oEAQAAIAAJ|access-date=18. 12. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20150130144051/http://www.google.com/books?id=42oEAQAAIAAJ#|archive-date=30. 1. 2015|url-status=live}}</ref> Većina onih koji su glasali protiv, bili su Somalijci koji su bili čvrsto za pridruživanje ujedinjenoj Somaliji, kao što je to predložio [[Mahmud Harbi]], potpredsjednik Vijeća vlade. Harbi je poginuo u avionskoj nesreći dvije godine kasnije.<ref name=Barrington2006/> === Republika Džibuti === [[Datoteka:A-demonstration-in-Djibouti-Africa-1967-352022097779 (cropped).jpg|desno|thumb|Demonstracije tokom referenduma iz 1967.]] Nakon dva neuspješna, 1977. održan je i treći referendum o nezavisnosti Džibutija od Francuske. Velika većina od 98,8% birača podržalo je izdvajanje Džibutija iz Francuske, čime je zvanično obilježena nezavisnost Džibutija. Hassan Gouled Aptidon, somalski političar koji je vodio kampanju za nezavisnost na referendumu iz 1958, konačno je dočekao i nezavisnost države i postao njen prvi predsjednik tokom perioda od 1977 – 1999. Tokom prve godine nezavisnosti, Džibuti se pridružio [[Organizacija afričkog jedinstva|Organizaciji afričkog jedinstva]] (preteća današnje [[Afrička unija|Afričke unije]]), [[Arapska liga|Arapskoj ligi]] i [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenim nacijama]]. 1986. Džibuti je proglašen Republikom a također je bio i država suosnivač [[Međuvladina uprava za razvoj|Međuvladine uprave za razvoj]], regionalne razvojne organizacije. Početkom 90-tih godina 20. vijeka, tenzije oko zastupljenosti u Vladi Džibutija dovele su do oružanog sukoba između vladajuće stranke Džibutija, Narodne skupštine za napredak (PRP) i opozicione grupe Front za obnovu jedinstva i demokratije (FRUD). Sukob je okončan sporazumom o podjeli vlasti 2000. == Geografija == {{Glavni|Geografija Džibutija}} {{Karta sa gradovima Džibutija}} {{multiple image|caption_align=center|total_width=300|image1=Satellite image of Djibouti in November 2001.jpg|250px|width1=700|height1=800|image2=Satellite images of Djibouti during the night.png|250px|width2=700|height2=700|footer=Satelitska mapa Džibutija tokom dana (lijevo) i noći (desno)}} Džibuti se nalazi na Afričkom rogu, na strateški važnoj lokaciji, uz Crveno more i moreuz Bab-el-Mandeb. Prostire se između 10. i 13. stepena [[Geografska širina|južne geografske širine]] i 41. i 44. stepena [[Geografska dužina|istočne geografske dužine]], na najsjevernijoj tački [[Velika rasjedna dolina|Velike rasjedne doline]]. Upravo ovdje, u Džibutiju, nalazi se rascjep između [[Afrička ploča|Afričke]], [[Somalijska ploča|Somalijske]] i [[Arabijska ploča|Arabijske ploče]], koji tvori geološku trotačku.<ref>{{cite journal|doi=10.1029/96JB01185|title=Propagation of rifting along the Arabia‐Somalia plate boundary: The gulfs of Aden and Tadjoura|journal=Journal of Geophysical Research: Solid Earth|volume=102|pages=2681–2710|year=1997|last1=Manighetti|first1=Isabelle|last2=Tapponnier|first2=Paul|last3=Courtillot|first3=Vincent|last4=Gruszow|first4=Sylvie|last5=Gillot|first5=Pierre-Yves}}</ref> Tektonska interakcija na ovoj trotački stvorila je najnižu nadmorsku visinu bilo kojeg mjesta u Africi i drugu najnižu depresiju na kopnu na svijetu (nakon depresije duž jordansko-izraelske granice). Morska obala proteže se dužinom od 314 kilometara, a teren se sastoji od visoravni, ravnica i planinskog gorja. Džibuti ima ukupnu površinu od 23.200&nbsp;km<sup>2</sup>. Državne granice se protežu na 575&nbsp;km, od kojih 125&nbsp;km granice dijeli s Eritrejom, 390&nbsp;km s Etiopijom i 60&nbsp;km sa Somalijom.<ref name=CIA/> Džibuti je najjužnija država koja leži na Arabijskoj ploči.<ref>{{cite book|author1=Geothermal Resources Council|title=1985 International Symposium on Geothermal Energy, Volume 9, Part 1|date=1985|page=175}}</ref> Džibuti ima osam planinskih lanaca s vrhovima iznad 1.000 metara nadmorske visine. Planinski lanac Mousa Ali smatra se najvišim planinskim lancem u državi, s najvišim vrhom visine 2.028 metara a koji se nalazi na granici s Etiopijom i Eritrejom. [[Pustinja]] [[Grand Bara]] pokriva dijelove južnog Džibutija u regijama Arta, Ali Sabieh i Dikhil. Većinski dio pustinje leži na relativno maloj visini, ispod 520 metara nadmorske visine. Planinsko područje uglavnom čine planine [[Musa Ali]], [[Goda]] i planina [[Arrei]] koja okružuje glavni grad Djibouti. Najviši vrh u državi je vrh na planini Musa Ali, ukupne visine od 2.028 metara. Ukupno je osam vrhova visine iznad 1.000 metara nadmorske visine.<ref name="Hmid">[http://www.geonames.org/DJ/highest-mountains-in-djibouti.html Highest Mountains in Djibouti]</ref> <gallery mode="packed" caption="Krajolik Džibutija"> File:Djib 003.JPG|[[Asalsko jezero]] File:Traditional houses on the Mabla Mountains.jpg|Tradicionalne kuće Džibutija na planini Mabla|Tradicionalne kuće Džibutija na planini Mabla File:Lac Abbe-02.JPG|[[Jezero Abbe]] File:The mountains near Dasbiyo.png|Planinski krajolik u blizini grada [[Dasbiyo]] </gallery> === Klima === [[Datoteka:Djibouti's map of Köppen climate classification.png|250px|right|thumb|Mapa klime Džibutija prema [[Köppenova klasifikacija klime|Köppenovoj klasifikaciji]]. <small>{{legend|#FF6700|[[Stepska klima]]}}</small> <small>{{legend|#F10000|[[Pustinjska klima]]}}</small>]] Klima Džibutija je znatno toplija i s znatno manje sezonskih varijacija u odnosu na svjetski prosjek. Srednje dnevne maksimalne temperature zraka kreću se od 32 do 41&nbsp;°C, izuzev na višim predjelima. Na primjer, u gradu Džibutiju, prosječne popodnevne temperature zraka kreću se od 28 do 34&nbsp;°C tokom aprila. S druge strane, u gradu Airolafu, koji se nalazi sjevernije i nešto u unutrašnjosti države, na nadmorskoj visini između 1.535 i 1.600 m, maksimalna temperatura je 30&nbsp;°C ljeti, a minimalna 9&nbsp;°C zimi. U gorju, na visinama od 500 do 800 m temperature su niže tokom perioda od juna do augusta u odnosu na priobalna područja. Džibutijem vlada ili [[Stepska klima|stepska]] (BSh) ili [[pustinjska klima]] (BWh), iako su temperature na najvišim područjima znatno umjerenije. Na istočnoj obali godišnja količina padavina manja je od 131&nbsp;mm, u centralnom gorju između 200 i 400&nbsp;mm dok je zaleđe područje s znatno manje padavina. {| class="wikitable sortable" style="margin:auto;" |+Prosječne dnevne temperature 10 gradova Džibutija |- !Lokacija !Juli (°C) !Januar (°C) |- |[[Djibouti]] || 41/31 || 28/21 |- |[[Ali Sabieh]] || 36/25 || 26/15 |- |[[Tadjoura]] || 41/31 || 29/22 |- |[[Dikhil]] || 38/27 || 27/17 |- |[[Obock]] || 41/30 || 28/22 |- |[[Arta]] || 36/25 || 25/15 |- |[[Randa]] || 34/23 || 23/13 |- |[[Holhol]] || 38/28 || 26/17 |- |[[Ali Adde]] || 38/27 || 26/16 |- |[[Airolaf]] || 31/18 || 22/9 |} === Flora i fauna === {{Glavni|Flora i fauna Džibutija}} [[Datoteka:FrancolinusOchropectus.svg|thumb|right|[[Djibouti francolin]], [[kritično ugrožena vrsta]] koja živi samo na području Džibutija]] [[Datoteka:Goda Mountains - National Park of Forêt du Day.jpg|thumb|left|Biljne vrste [[Nacionalni park Day Forest|Nacionalnog parka Day Forest]]]] Biljni i životinjski svijet Džibutija obitava u oštrom krajoliku, a šuma predstavlja manje od jednog procenta ukupne površine zemlje.<ref name=day>{{cite web|url=http://www.wfp.org/stories/le-p%C3%A8lerin-du-day|title=Le Pèlerin du Day|access-date=17. 9. 2019|publisher=World Food Programme|archive-url=https://web.archive.org/web/20120320080036/http://www.wfp.org/stories/le-p%C3%A8lerin-du-day|archive-date=20. 3. 2012|url-status=dead}}</ref> Divljač je rasprostranjena u tri glavne regije, unutar sjevernog planinskog područja države preko vulkanske visoravni u južnom i centralnom dijelu kao i u priobalnom području Džibutija. Najveći broj vrsta životinja se nalazi u sjevernom dijelu zemlje, unutar ekosistema [[Nacionalni park Day Forest|Nacionalnog parka Day Forest]]. Na prosječnoj nadmorskoj visini od 1.500 metara, područje uključuje i masiv Goda, čiji je najviši vrh 1.783 m nadmorske visine. Ekosistem obuhvata i područje od 3,5&nbsp;km<sup>2</sup> šume Juniperus procera, pri čemu mnoštvo stabala dostiže visinu do 20 metara visine. Ovo šumsko područje glavno je stanište ugrožene i endemske vrste, ptice [[Djibouti francolin]], te još jednog nedavno registrovanog kralježnjaka, [[Platyceps afarensis]]. Na području se nalaze i mnoge vrste drvenastih i zeljastih biljaka, uključujući i drvo samode i maslina koje čine oko 60% ukupno identificiranih vrsta Džibutija. Što se tiče [[Biološka raznolikost|biološke raznolikosti]] na području Džibutija je registrovano oko 820 vrsta biljaka, 493 vrste [[Beskičmenjaci|beskičmenjaka]], 455 vrsta riba, 40 vrsta gmazova, 3 vrste vodozemaca, 360 vrsta ptica i 66 vrsta [[Sisari|sisara]].<ref name=day/> Divljač Džibutija također je navedena kao dio žarišne tačke Afričkog roga za biološku raznolikost te žarišta koralnog grebena Crvenog mora i Adenskog zaliva.<ref>{{cite web|url=http://lntreasures.com/djibouti.html|title=Djibouti|access-date=26. 9. 2019|publisher=Living National Treasures|archive-url=https://web.archive.org/web/20130803140824/http://lntreasures.com/djibouti.html|archive-date=3. 8. 2013}}</ref> Sisari uključuju nekoliko vrsta antilopa, poput Soemmerringove gazele i Pelzelnove gazele. Kao rezultat zabrane lova od početka 1970. ove su vrste dobro očuvane. Ostali karakteristični sisari su Grevyjeva zebra, Grivasti pavijan i Hunterova antilopa. Warthog, ranjiva vrsta svinje, nalazi se i u nacionalnom parku Day. U obalnim vodama su se nalazile i [[Etiopska genetka|Etiopske genetke]] međutim njihovo prisustvo bi trebalo potvrditi nekim budućim studijama. U priobalnim vodama nalaze se i [[Zelena morska kornjača|Zelene kornjače]] i morske kornjače gdje se odvija njihovo gniježđenje.<ref name="Resourcesutviklingshjelp1989">{{cite book|author1=International Union for Conservation of Nature and Natural Resources|author2=Norway. Direktoratet for utviklingshjelp|title=The IUCN Sahel studies 1989|url=https://books.google.com/books?id=3jRmxGZhSt4C&pg=PA95|access-date=26. 9. 2019|year=1989|publisher=IUCN|isbn=978-2-88032-977-8|pages=95, 104|archive-url=https://web.archive.org/web/20140101072911/http://books.google.com/books?id=3jRmxGZhSt4C&pg=PA95|archive-date=1. 1. 2014}}</ref><ref name="StuartAdams1990">{{cite book|author1=S. N. Stuart|author2=Richard J. Adams|title=Biodiversity in Sub-Saharan Africa and its Islands: Conservation, Management and Sustainable Use|url=https://books.google.com/books?id=QGyrXpCbTX4C&pg=PA81|access-date=26. 9. 2019|year=1990|publisher=IUCN|isbn=978-2-8317-0021-2|pages=81–82}}</ref> Smatra se da je na područja Džibutija obitavao izumrli afrički sjeveroistočni gepard. == Politika == {{Glavni|Politika Džibutija}} Džibuti je [[Unitarna država|unitarna]] [[Predsjednik|predsjednička]] [[republika]] s predsjednikom kao nosiocem [[Izvršna vlast|izvršne vlasti]] dok su nosioci [[Zakonodavna vlast|zakonodavne vlasti]] Vlada i [[Nacionalna skupština Džibutija|Nacionalna skupština]]. === Skupština === [[Datoteka:National_Assembly_(Djibouti)_diagram.svg|thumb|right|Raspodjela zastupničkih mandata u [[Nacionalna skupština Džibutija|Nacionalnoj skupštini Džibutija]]<br> {{Color box|#008000|border=darkgray}} '''[[Unija za predsjedničku većinu|UMP]] (43)''' * {{Color box|#EE5C29|border=darkgray}} '''[[Unija za nacionalni spas|USN]] (21)''' * {{Color box|#0D4369|border=darkgray}} [[Centar ujedinjenih demokrata|CDU]] (1)]] {{Glavni|Nacionalna skupština Džibutija}} Nacionalna skupština Džibutija je najviše zakonodavno tijelo ove afričke države i jednodomnog je tipa. Osnovana je 1977. nakon nezavisnosti Džibutija i sastoji se od 65 zastupnika koji se biraju iz više izbornih jedinica na mandat od 5 godina. Trenutno većinu u Skupštini čine dvije koalicije [[Unija za predsjedničku većinu]] (43 zastupnika) i [[Unija za nacionalni spas]] (21). === Vlada === Funkcija [[Predsjednik Džibutija|predsjednika Džibutija]], koju trenutno obnaša [[Ismaïl Omar Guelleh]], je istaknuta politička funkcija u džibutskoj politici. Predsjednik je istovremeno i šef države i vrhovni komandant [[Oružane snage Džibutija|Oružanih snaga Džibutija]]. Predsjednik vrši svoju izvršnu vlast uz pomoć imenovanog premijera, trenutno je to [[Abdoulkader Kamil Mohamed]]. Vijeće ministara odgovorno je predsjedniku koji i predsjedava ovim vijećem. Pravosudni sistem čine sudovi prve instance, [[Visoki apelacioni sud]] i [[Vrhovni sud]]. Pravni sistem predstavlja spoj francuskog građanskog i običajnog prava somalijskog i afarskog naroda.<ref name="English_constitution">{{cite web|title=Djibouti's Constitution of 1992 with Amendments through 2010|url=https://www.constituteproject.org/constitution/Djibouti_2010.pdf?lang=en|publisher=Constitute|access-date=29. 10. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20160625074422/https://www.constituteproject.org/constitution/Djibouti_2010.pdf?lang=en|archive-date=25. 6. 2016}}</ref><ref name="constitution"/> Nacionalna skupština (ranije Zastupnička komora) je zakonodavno tijelo Džibutija<ref name="English_constitution"/><ref name="constitution">{{cite web|title=Constitution de la République de Djibouti|url=http://www.adi.dj/constitut/constitut_dj.htm|publisher=Agence Djiboutienne d'Information|access-date=29. 10. 2019|language=French|archive-url=https://web.archive.org/web/20121125063016/http://www.adi.dj/constitut/constitut_dj.htm|archive-date=25. 11. 2012}}</ref> i sastoji se od 65 članova koji se biraju svakih pet godina.<ref name=freedomhouse>{{cite web|title=Djibouti|url=http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2012/djibouti|publisher=Freedom House|access-date=29. 10. 2019|date=17. 1. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121025070027/http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2012/djibouti|archive-date=25. 10. 2012}}</ref> Iako je Nacionalna skupština [[Jednodomni sistem|jednodomna]], Ustav predviđa formiranje Senata.<ref name="English_constitution"/><ref name="constitution"/> === Oružane snage Džibutija === {{Glavni|Oružane snage Džibutija}} [[Datoteka:Camp_Maryama_during_an_exercise,_Arta_Region,_Djibouti.jpg|thumb|right|Baza Maryama za vrijeme vojne vježbe u regiji Arta]] Oružane snage Džibutija sastoje se od [[Nacionalna armija Džibutija|Nacionalne armije Džibutija]], koju čine obalna mornarica, zračne snage i nacionalna žandarmerija. Od 2011, raspoloživa ljudski potencijal za vojnu službu bio je 170.386 muškaraca i 221.411 žena u dobi od 16 do 49 godina.<ref name=CIA/> Džibuti je u 2011. izdvojio preko 36 miliona američkih dolara za opremanje svojih oružanih snaga (141. mjesto prema podacima [[Štokholmski međunarodni institut za mirovna istraživanja|SIPRI]]-a). Džibuti je nakon stjecanja nezavisnosti imao dva puka kojima su komandirali francuski oficiri. Početkom 2000-ih razmatran je model prema kojem bi se u najboljoj mjeri unaprijedile obrambene sposobnosti džibutskih oružanih snaga restrukturiranjem snaga u manje, mobilnije jedinice umjesto tradicionalnih divizija. Prvi oružani sukob u koji su bile uključene Oružane snage Džibutija bio je građanski rat između džibutske vlade, koji je podržala Francuska, i [[Front za obnovu jedinstva i demokratije|Fronta za obnovu jedinstva i demokratije]] (FRUD). Rat je trajao tokom perioda od 1991. do 2001, iako je veći dio neprijateljstava završio nakon što su umjerene frakcije FRUD-a potpisale mirovni ugovor s vladom nakon što su pretrpjele veliki vojni poraz kada su vladine snage zauzele većinu teritorija na kojima su bili pobunjenici. Radikalna skupina nastavila se boriti protiv vlade, ali je potpisala vlastiti mirovni ugovor 2001. Rat je završio pobjedom vlade, a FRUD je postala politička stranka. Kao sjedište regionalnog tijela, [[Međuvladina uprava za razvoj|Međuvladine uprave za razvoj]], Džibuti je bio aktivni sudionik somalijskog mirovnog procesa i država domaćin konferencije Arta održane 2000. Nakon uspostavljanja [[Savezna vlada Somalije|Savezne vlade Somalije]] 2012, delegacija Džibutija također je prisustvovala ceremoniji inauguracije novog predsjednika Somalije. Posljednjih godina Džibuti je poboljšao svoje tehnike obuke, vojne komande i informacijske strukture a poduzeli su i korake da postanu samopouzdaniji u pružanju vojne podrške u saradnji s drugim oružanim snagama u okviru mirovnih misija [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] ili za pružanje vojne pomoći zemljama koje takvu vrstu usluge zvanično zatraže. Oružane snage Džibutija trenutno učestvuju u mirovnim misijama u Somaliji i Sudanu. == Administrativna podjela == {{Glavni|Administrativna podjela Džibutija|Distrikti Džibutija|Regije Džibutija}} Administrativna podjela Džibutija se zasniva na tri administrativna nivoa. Najviši nivo podjele je podjela države na regije. Regija je 6 pri čemu glavni grad kao jedinica lokalne samouprave predstavlja jednu od regija. Regije se dalje dijele na distrikte kojih je ukupno 20. Svaka regija izuzev glavnog grada se sastoji od nekoliko distrikta. Distrikti se dalje dijele na lokalne jedinice samouprave, urbanog ili ruralnog tipa. === Regije Džibutija === {| class="wikitable sortable" |- ! Regija ! Površina <br>(km²) ! Broj stanovnika<br> ! Gustoća <br>po km<sup>2</sup> ! Glavni grad |- | [[Djibouti (regija)|Djibouti]] |200 | 603.000 |3.000 | [[Djibouti]] |- | [[Ali Sabieh (regija)|Ali Sabieh]] |2.400 | 93.207 |39 | [[Ali Sabieh]] |- | [[Arta (regija)|Arta]] |1.800 | 60.966 |34 | [[Arta (Džibuti)|Arta]] |- | [[Dikhil (regija)|Dikhil]] |7.200 | 99.569 |14 | [[Dikhil]] |- | [[Tadjourah (regija)|Tadjourah]] |7.100 | 108.249 |15 | [[Tadžura]] |- | [[Obock (regija)|Obock]] |4.700 | 45.648 |9,7 | [[Obock]] |- |} == Privreda == {{Glavni|Privreda Džibutija}} [[Datoteka:GDP by sector, Djibouti.png|thumb|250px|Tržišni udio glavnih privrednih sektora Džibutija]] Privredna aktivnost Džibutija uglavnom je koncentrirana na sektor usluga. Toj činjenici u velikoj mjeri doprinosi politika slobodne trgovine i strateška lokacije države kao tranzitne tačke Crvenog mora. Zbog ograničenih količina padavina, povrće i voće su glavni proizvodni usjevi, a ostali prehrambeni proizvodi se uglavnom uvoze. [[Bruto domaći proizvod|BDP]] (paritet kupovne moći) u 2017. procijenjen je na 3,64 milijardi američkih dolara, sa realnom stopom rasta od 6,7% (procjena iz 2017) godišnje. BDP po stanovniku iznosio je oko 3.600 dolara (PPP) za istu godinu. Uslužni sektor činio je oko 80,2% BDP-a, zatim industrija od 17,3%, a poljoprivreda 2,4%.<ref name=CIA/> Od 2013, kontejnerski terminal u luci Djibouti obrađuje najveći dio nacionalne trgovine. Oko 70% aktivnosti morske luke sastoji se od uvoza i izvoza iz susjedne Etiopije, što ovisi o luci kao njenom glavnom pomorskom izlazu.<ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/ethiopia-railway-idUSL6E7NH07M20111217|title=Ethiopia signs Djibouti railway deal with China|date=17. 12. 2011|work=Reuters|access-date=11. 12. 2019|language=en}}</ref> Od 2018. 95% etiopskog tranzitnog tereta obavljalo se preko luke u Djiboutiju.<ref>{{Cite book|title=Port Development and Competition in East and Southern Africa: Prospects and challenges|last=|first=|publisher=World Bank Group|year=2018|isbn=|series=Transport Global Practice|volume=Volume 2: Country and Port Fact Sheets and Projections|location=|pages=9|url=http://documents.worldbank.org/curated/en/963231561663013431/pdf/Country-and-Port-Fact-Sheets-and-Projections.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212180617/http://documents.worldbank.org/curated/en/963231561663013431/pdf/Country-and-Port-Fact-Sheets-and-Projections.pdf|archive-date=12. 12. 2019|url-status=live}}</ref> Luka također služi kao međunarodni centar za punjenje goriva i centar za pretovar. 2012, vlada Džibutija u suradnji s DP World-om započela je izgradnju kontejnerskog terminala Doraleh,<ref name="Cdpafoid">{{cite web|author=Bansal, Ridhima|title=Current Development Projects and Future Opportunities in Djibouti|url=http://www.aaeafrica.org/start/current-development-projects-and-future-opportunities-in-djibouti/|publisher=Association of African Entrepreneurs|access-date=26. 2. 2013|date=23. 9. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20130327074151/http://www.aaeafrica.org/start/current-development-projects-and-future-opportunities-in-djibouti/|archive-date=27. 3. 2013|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref> treće velike morske luke namijenjene daljnjem razvoju nacionalnog tranzitnog kapaciteta.<ref name=CIA/> Projekt je vrijedan 396 miliona dolara, ima kapacitet da primi 1,5 miliona 6-metarskih kontejnerskih jedinica. Euromoney-u je u martu 2011. rangirao Džibuti na 177. mjesto najsigurnijih investicionih destinacija svijetu. Da bi poboljšali okruženje za direktna strana ulaganja, vlasti Džibutija u saradnji sa različitim neprofitnim organizacijama pokrenule su niz razvojnih projekata čiji je cilj isticanje komercijalnog potencijala države. Vlada je također uvela nove politike privatnog sektora usmjerene na visoke kamatne stope i stope inflacije, uključujući ublažavanje poreznog opterećenja preduzeća i omogućavanje izuzeća od poreza na potrošnju. [[Datoteka:Tree map export 2009 Djibouti.jpeg|thumb|250px|left|Proporcionalna vrijednost robe koja se izvozi iz Džibutija]] Osim toga, uloženi su napori za snižavanje procijenjene stope nezaposlenosti gradskog stanovništva koja iznosi 60% stvaranjem više mogućnosti za zapošljavanje kroz ulaganje u različite sektore. Sredstva su posebno usmjerena na izgradnju telekomunikacijske infrastrukture i povećanje raspoloživog dohotka podrškom malim preduzećima. Zbog svog potencijala za rast, ribolovni i poljoprivredno-prerađivački sektor, koji sa oko 15% učestvuje u državnom BDP-u, također je predmet sve značajnijih investicija od 2008. Za širenje skromnog industrijskog sektora, uz pomoć [[OPEC]]-a, [[Svjetska banka|Svjetske banke]] i [[Globalni fond za ekologiju|Globalnog fonda za ekologiju]], gradi se geotermalna elektrana snage 56 megavata. Očekuje se da će postrojenje riješiti periodične nedostatke električne energije, smanjiti oslanjanje države na električnu energiju iz Etiopije, smanjiti skuplji uvoz nafte za električnu energiju proizvedenu dizelom i time smanjiti BDP i smanjiti dug.<ref name="Cdpafoid"/> Džibutska kompanija Salt Investment (SIS) započela je veliku operaciju radi industrijalizacije regije jezera Assal, bogate po nalazištima soli. Projektirajući godišnji kapacitet od 4 milijuna tona, projekt desalinizacije bi povećao prihode od izvoza, stvorio više radnih mjesta i pružio više svježe vode za stanovnikelokalnog područja.<ref name=CIA/><ref name="Cdpafoid"/> Vlada Džibutija je 2012. također angažovala China Harbor Engineering Company Ltd za izgradnju rudnog terminala. Vrijedan 64 miliona dolara, projekt je omogućio Džibutiju da izvozi dodatnih 5.000 tona soli godišnje na tržišta u jugoistočnoj Aziji.<ref name="Xdcssmuatfse">{{cite news|title=Djibouti, China Sign 64 mln USD Agreement to Facilitate Salt Export|url=http://english.cri.cn/6826/2012/11/20/2702s734026.htm|access-date=27. 2. 2013|agency=Xinhua News Agency|date=20. 11. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20140224170743/http://english.cri.cn/6826/2012/11/20/2702s734026.htm|archive-date=24. 2. 2014|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> BDP Džibutija povećavao se u prosjeku više od 6% godišnje, sa 341 miliona u 1985. na 1,5 milijardi u 2015. [[Džibutski franak]] je valuta Džibutija. Izdaje ga [[Centralna banka Džibutija]], monetarni državni organ. Budući da je džibutski franak vezan za američki dolar, uglavnom je stabilan te inflacija ne predstavlja problem za državu. To je doprinijelo rastućem interesu za ulaganja u Džibuti.<ref name="Cdpafoid"/><ref name="Rdbbafi">{{cite news|title=Djibouti banking boom attracts foreign investors|url=http://www.businessdailyafrica.com/Djibouti-banking-boom-attracts-foreign-investors--/-/539552/884662/-/item/1/-/13wk3taz/-/index.html|access-date=27. 2. 2013|agency=Reuters|date=23. 3. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20130526060742/http://www.businessdailyafrica.com/Djibouti-banking-boom-attracts-foreign-investors--/-/539552/884662/-/item/1/-/13wk3taz/-/index.html|archive-date=26. 5. 2013|url-status=live|df=dmy-all}}</ref><ref>[http://www.univ-orleans.fr/leo/images/espace_commun/actualites/dr201309.pdf Le système informel de transferts de fonds et le mécanisme automatique du Currency Board : complémentarité ou antagonisme ? Le cas des transferts des hawalas à Djibouti] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20140224163710/http://www.univ-orleans.fr/leo/images/espace_commun/actualites/dr201309.pdf |date=24. 2. 2014 }}. univ-orleans.fr</ref> Od 2010. u Džibutiju posluje 10 konvencionalnih i islamskih banaka. Većina ih je na tom tržištu u posljednjih nekoliko godina, uključujući somalijsku kompaniju za transfer novca Dahabshiil i BDCD, podružnicu švicarskih financijskih investicija. Bankovni sistem prethodno su monopolizirale dvije institucije: Indo-Suez banka i Komercijalna i industrijska banka (BCIMR)<ref name="Rdbbafi"/>. Da bi osigurala snažan kreditni i depozitni sektor, vlada zahtijeva od komercijalnih banaka da zadrže 30% udjela u financijskoj instituciji. Kreditiranje je takođe podstaknuto stvaranjem garancijskog fonda koji bankama omogućava da daju zajmove malim i srednje velikim preduzećima koja ispunjavaju uslove, a da prethodno ne zahtijevaju veliki depozit ili druge vrste osiguranja.<ref name="Cdpafoid"/> Saudijski investitori također istražuju mogućnost povezivanja Afričkog roga s Arabijskim poluostrvom preko 28,5&nbsp;km dugog prekomorskog mosta,<ref>{{cite web |url=http://basementgeographer.com/bridge-of-the-horns-cities-of-light-will-they-ever-actually-be-built/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20130828004021/http://basementgeographer.com/bridge-of-the-horns-cities-of-light-will-they-ever-actually-be-built/ |url-status=dead |archive-date=28. 8. 2013 |title=Bridge of the Horns, Cities of Light: Will They Ever Actually Be Built? |date=27. 6. 2011 |website=The Basement Geographer |publisher=WordPress |access-date=28. 4. 2020}}</ref> koji bi se zavo nazvanog Most preko Roga. Za projekat se vezuje investitor Tarek bin Laden. Međutim, u junu 2010. objavljeno je da je faza I ovog projekta odgođena.<ref>{{cite web |url=http://steelguru.com/steel/phase-i-of-yemen-and-djibouti-causeway-delayed/151768 |title=Phase I of Yemen and Djibouti Causeway delayed |publisher=Steelguru.com |date=22. 6. 2010 |access-date=28. 4. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20160405082305/http://steelguru.com/steel/phase-i-of-yemen-and-djibouti-causeway-delayed/151768 |archive-date=5. 4. 2016 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> === Transport === {{Glavni|Transport u Džibutiju}} [[Datoteka:The Djibouti–Ambouli International Airport.png|thumb|right|Glavni terminal [[Međunarodni aerodrom Djibouti–Ambouli|Međunarodnog aerodroma Djibouti–Ambouli]]]] [[Međunarodni aerodrom Djibouti–Ambouli]] u gradu Djiboutiju jedini je međunarodni aerodrom u državi i povezuje Džibuti s mnogim interkontinentalnim centrima, redovnim i čarter letovima. [[Air Djibouti]] je državni avioprevoznik i najveća takva kompanija u državi. Nova i elektrificirana [[Željeznica standardnog kolosijeka|pruga]] [[Železnička pruga Adis Abeba-Djibouti|Adis Abeba-Djibouti]] puštena je u promet u januaru 2018. Glavna svrha ove željeznice je olakšavanje obavljanja prijevoza tereta između etiopskog zaleđa i luke Doraleh. Trajekti prometuju Tadžurskim zalivom, iz grada Djiboutija do Tadžure. Postoji luka Doraleh zapadno od grada Dziboutija, koja je glavna državna luka. U luci Doraleh se nalazi i terminal nove željeznice Adis Abeba-Djibouti. Pored luke Doraleh, koja se bavi uvozom općeg tereta i nafte, Džibuti trenutno (podaci iz 2018.) ima još tri velike luke za uvoz i izvoz rasute robe i stoke, luku Tadžura (kalijumska đubriva), luku Damerjog (stoka) i luku Goubet (sol). Gotovo 95% uvoza i izvoza Etiopije obavlja se preko luka Džibutija. Sistem autocesta u Džibutiju nazvan je prema klasifikaciji cesta. Ceste koji se smatraju glavnim cestama su u potpunosti asfaltirane (po cijeloj dužini) i uglavnom spajaju veće gradove u državi. === Mediji i telekomunikacije === {{Glavni|Mediji u Džibutiju|Telekomunikacije u Džibutiju}} Oblast telekomunikacija nalazi se u nadležnosti Ministarstva komunikacija Džibutija.<ref>{{cite web|title=Chiefs of State and Cabinet Members of Foreign Governments|url=https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/DJ.html|publisher=CIA|access-date=23. 11. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161221005352/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/DJ.html|archive-date=21. 12. 2016|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> Djibouti Telecom je jedini pružatelj telekomunikacijskih usluga. Za tu svrhu uglavnom se koristi mikrovalna radio relejna mreža. U glavnom gradu postoji infrastruktura optičkog kabla, dok su ruralna i ostala područja države povezana putem bežičnih radio-sistema lokalnih petlji. Pokrivenost teritorije signalom mobilne mreže ograničena je prije svega na područje u i oko grada Djiboutija. 2015. u upotrebi je bilo 23.000 glavnih telefonskih linija i 312.000 mobilnih linija. Pomorski optički komunikacioni kabl SEA-ME-WE 3, koji u Djiboutiju ima kopnenu tačku, od Džibutija se pruža sjeverozapadno prema [[Džida|Džidi]] ([[Saudijska Arabija]]), [[Suez]]u, [[Sicilija|Siciliji]], [[Marseille]]u i dalje na zapad a jugoistočno prema [[Colombo]]u ([[Šri Lanka]]), [[Singapur]]u i dalje. Telefonske satelitske zemaljske stanice uključuju i [[Intelsat]] (Indijski okean) i [[Arabsat]]. Medarabtel je regionalna mikrotalasna radio relejna telefonska mreža.<ref name=CIA/> [[Radiotelevizija Džibutija]] je državni nacionalni TV emiter. Emiter upravlja jedinom zemaljskom televizijskom stanicom, kao i dvije domaće radio mreže na AM 1, FM 2 i kratkotalasnom kanalu 0. Licenciranje i rad emitiranih medija regulira vlada.<ref name=CIA/> 2012. bilo je 215 lokalnih preduzeća koja su pružala usluge pristupa internetu. U 2015. bilo je oko 99.000 korisnika interneta. [[.dj]] je najviša internet domena Džibutija.<ref name=CIA/> === Turizam === Turizam u Džibutiju u zadnje vrijeme je jedan od rastućih ekonomskih sektora u državi i generira oko 80.000 dolazaka godišnje, uglavnom porodica i prijatelji vojnika stacioniranih u glavnim pomorskim bazama u zemlji. Iako su brojevi u porastu, nastojanja da se za ulazak stranaca u Džibuti uvedu vize moglo bi ograničiti porast broja turista i stagnaciju turizma. Nedovoljno razvijena infrastruktura otežava turistima samostalno putovanje, a troškovi privatnih izleta su visoki. Od ponovnog otvaranja željezničke linije iz Adis Abebe za Džibuti u januaru 2018. također je intezivirano kopneno putovanje. Dva glavna geološka čuda Džibutija, jezero Abbe i jezero Assal, vodeće su turističke destinacije u zemlji. Ove dvije lokacije privlače stotine turista svake godine u potrazi za udaljenim i relativno nesistraženim mjestima Džibutija. == Stanovništvo == {{Glavni|Demografija Džibutija}} {{multiple image | align = right | image1 = A Somali man.jpeg | width1 = 150 | alt1 = | caption1 = [[Somalci|Somalac]] s tradicionalnom kapom [[Takija|takijom]]. | image2 = An Afar nomad.jpg | width2 = 150 | alt2 = | caption2 = [[Afari|Pripadnik Afarskog naroda]] u nomadskoj odjeći | footer = }} Prema procjeni iz 2018. u Džibutiju je živjelo 884.017 stanovnika. [[Multietnička država|Multietnička je država]]. Stanovništvo Džibutija je raslo po relativno visokoj stopi tokom druge polovine 20. vijeka, povećavajući se s oko 69.589 stanovnika koliko ih je bilo 1955. na oko 869.099 2015. Dvije najveće etničke skupine su [[Somalci]] (60%) i [[Afari]] (35%). Unutar somalske etničke grupe preovladava podklan Issas koji je dio brojnijeg klana [[Dir]]a, s manjim brojem pripadnika podklana Gadabuursi i Isaaq. Preostalih oko 5% stanovništva Džibutija uglavnom čine jemenski [[Arapi]], Etiopljani i Evropljani (Francuzi i Italijani). Otprilike 76% lokalnog stanovništva je urbano stanovništvo dok su ostali nomadi. Džibuti je također država s mnogobrojnim imigrantima i izbjeglica iz susjednih država, a grad Džibuti je zbog svog kosmopolitskog urbanizma dobio nadimak ''francuski Hong Kong u Crvenom moru''. Položaj Džibutija na istočnoj obali Afrike čini središte regionalne migracije, a Somalci, Jemenci i Etiopljani putuju kroz Džibuti na putu prema državama Perzijskog zaliva i sjevernoj Africi. Tokom zadnjih 55 godina broj stanovnika Džibutija je udesetostručen. Pregled broja stanovnika dat je u sljedećoj tabeli. {| class="wikitable sortable" |- ! Godina !!Broj stanovnika !! Promjena u (%) |- |1950.||{{Nema promjena}} 62.001||{{Nema promjena}} |- |1955.||{{Rast}} 69.589||{{Rast}} +2.34% |- |1960.||{{Rast}} 83.636||{{Rast}} +3.75% |- |1965.||{{Rast}} 114.963||{{Rast}} +6.57% |- |1970.||{{Rast}} 159.659||{{Rast}} +6.79% |- |1977.||{{Rast}} 277.750||{{Rast}} +8.23% |- |1980.||{{Rast}} 358.960||{{Rast}} +8.93% |- |1985.||{{Rast}} 425.613||{{Rast}} +3.47% |- |1990.||{{Rast}} 590.398||{{Rast}} +6.76% |- |1995.||{{Rast}} 630.388||{{Rast}} +1.32% |- |2000.||{{Rast}} 717.584||{{Rast}} +2.62% |- |2005.||{{Rast}} 784.256||{{Rast}} +1.79% |- |2010.||{{Rast}} 850.146||{{Rast}} +1.63% |- |2015.||{{Rast}} 869.099||{{Rast}} +0.44% |- |2018.||{{Rast}} 884.017||{{Rast}} +0.57% |- |} Prema podacima World Population Review-u za 2019.<ref name="WPR 2019">{{cite|url=http://worldpopulationreview.com/countries/djibouti-population/|title=Djibouti Population 2019|website=World Population Review}}</ref> stanovništvo Džibutija je u velikoj mjeri vitalno jer 30,71% ukupnog stanovništva države je u dobi do 14 godina a više od polovine stanovništva je mlađe od 24 godine (52,71%). Osim toga, stanovništvo ima visoku stopu nataliteta koja iznosi 23,3 promila a prirodni priraštaj prema procjeni za 2018. iznosio je 2,13%. === Jezici === {{Glavni|Jezici Džibutija}} Džibuti je [[Višejezičnost|višejezična]] država. Većina stanovnika govori [[Somalski jezik|somalskim]] (524.000 govornika) ili [[afarski jezik|afarskim jezikom]] (306.000 govornika) kao maternjim ili prvim jezikom. Ovi idiomi su [[Maternji jezik|maternji jezici]] somalijskih i afarskih etničkih grupa. Oba jezika pripadaju velikoj [[Afroazijski jezici|afroazijski porodici]] [[Kušitski jezici|kušitskih jezika]]. U Džibutiju su i dva službena jezika: arapski i francuski. Arapski jezik je od vjerskog značaja jer velika većina stanovništva su po religijskoj pripadnosti muslimani. To je standardni arapski jezik. Kolokvijalno oko 59.000 stanovnika govori arapski dijalekt Ta'izzi-Adeni, poznat i kao džibutski arapski. Francuski služi kao statutarni nacionalni jezik. To je naslijeđeno iz kolonijalnog perioda i osnovni je jezik u oblasti obrazovanja. Oko 17.000 stanovnika Džibutija francuski koristi kao prvi jezik. Jezici imigranata uključuju omanski arapski (38.900 govornika), amharski (1.400 govornika) i grčki (1.000 govornika). === Religija === {{Glavni|Religija u Džibutiju|Islam u Džibutiju|Kršćanstvo u Džibutiju}} Stanovništvo Džibutija većinom je muslimansko stanovništvo. [[Islam]] čini oko 94% narodnog stanovništva (približno 740.000 od 2012.), dok je preostalih 6% stanovnika [[Kršćanstvo|kršćani]], većinom imigranati iz [[Italija|Italije]], [[Francuska|Francuske]], [[Etiopija|Etiopije]].<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/djibouti/|title=Djibouti - The World Factbook|website=www.cia.gov|access-date=25. 6. 2021}}</ref> Islam je ušao u regiju vrlo rano, jer je grupa progonjenih muslimana tražila utočište preko [[Crveno more|Crvenog mora]] na [[Rog Afrike|Rogu Afrike]] na nagovor [[Poslanici u islamu|islamskog poslanika]] [[Muhammed]]a. Godine 1900, tokom ranog dijela [[Kolonijalna era|kolonijalne ere]], na tim teritorijama praktično nije bilo kšćana, a samo oko 100–300 sljedbenika dolazilo je iz škola i sirotišta nekoliko katoličkih misija u francuskom [[Somaliland]]u. Ustav Džibutija imenuje islam kao jedinu državnu religiju, a također predviđa jednakost građana svih vjera (član 1) i slobodu vjerske prakse (član 11).<ref>{{Cite web|url=https://www.constituteproject.org/constitution/Djibouti_2010.pdf?lang=en|title=Ustav Džibutija 2010.}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.adi.dj/constitut/constitut_dj.htm|title=Ustav Džibutija|access-date=29. 10. 2019|archive-date=25. 11. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121125063016/http://www.adi.dj/constitut/constitut_dj.htm|url-status=dead}}</ref> Većina lokalnih muslimana pridržava se [[Sunitski islam|sunitske denominacije]], slijedeći [[šafijski mezheb]]. Muslimani koji nisu vjerski pripadnici uglavnom pripadaju sufijskim redovima različitih škola.<ref>{{Cite web|url=https://www.pewforum.org/2012/08/09/the-worlds-muslims-unity-and-diversity-1-religious-affiliation/#identity|title=Poglavlje 1: Vjerska pripadnost}}</ref> Prema Međunarodnom izvještaju o vjerskoj slobodi iz 2008, dok muslimanski Džibućani imaju zakonsko pravo da pređu ili se vjenčaju s nekom drugom vjerom, obraćenici mogu naići na negativne reakcije svoje porodice i klana ili društva u cjelini, a često se suočavaju s pritiskom da se vrate islamu.<ref>{{Cite web|url=https://www.refworld.org/docid/4b20f03523.html|title=Refworld {{!}} Djibouti: Situation and treatment of Christians, including instances of discrimination or violence; effectiveness of recourse available in cases of mistreatment; problems that a Muslim can face if he or she converts to Christianity or marries a Christian (2000-2009)|last=Refugees|first=United Nations High Commissioner for|website=Refworld|language=en|access-date=25. 6. 2021}}</ref> [[Eparhija Džibutijska]] opslužuje malo lokalno katoličko stanovništvo, za koje procjenjuje da je u 2006. imalo oko 7.000 pojedinaca.<ref>{{Cite web|url=http://www.catholic-hierarchy.org/diocese/ddjib.html|title=Eparhija u Džibutiju}}</ref> == Kultura == {{Glavni|Kultura Džibutija}} [[Datoteka:Wood jar from Oue`a, Tadjoura, Djibouti.jpg|lijevo|mini|200x200piksel|Tradicionalna drvena rezbarena tegla iz [[Oued Ouea|Oue'a]] u regiji [[Tadjourah (regija)|Tadjourah]].]] Odjeća u Džibutiju odražava vruću i suhu klimu u regiji. Kad nisu odjeveni u zapadnjačku odjeću poput hlača i majica, muškarci obično nose ''macawiis'', što je tradicionalna odjeća nalik [[Sarong]]<nowiki/>u koja se nosi oko struka. Mnogi [[nomadi]] nose labasto umotani bijeli pamučni ogrtač zvan ''tobe'' koji se spušta do oko koljena, a kraj prebačen preko ramena (slično [[Rimsko Carstvo|rimskoj]] [[Toga|togi]]). Žene obično nose ''dirac'', dugu, laganu, prozračnu haljinu od [[voila]] izrađenu od [[pamuk]]a ili [[poliester]]a koja se nosi preko poluklizača i grudnjaka u punoj dužini. Udate žene obično nose marame na glavi koje se nazivaju ''shash'' i često pokrivaju gornji dio tijela šalom poznatim kao ''garbasaar''. Neudate ili mlade žene, međutim, ne pokrivaju uvijek glavu. Tradicionalna [[Arapi|arapska]] odjeća, poput muške ''[[Jalabija|jellabiya]]'' (''jellabiyaad'' na [[Somalijski jezik|somalijskom]]) i ženske [[džilbab]]e, također se često nosi. U nekim prilikama, poput festivala, žene se mogu ukrasiti specijaliziranim nakitom i pokrivačima za glavu sličnim onima koje nose [[Berberi|berberska]] plemena [[Magrib]]a.<ref>{{Cite web|url=http://www.discoverfrance.net/Colonies/Images/Places/Djibouti/Women_Costumes_Djibouti.jpg|title=Slika žena iz Džibutija koje nose tradicionalnu odjeću}}</ref> Mnogo originalne umjetnosti Džibutija prenose se i čuvaju usmeno, uglavnom kroz pjesmu. Mnogi primjeri [[islam]]skog, [[Osmansko Carstvo|osmanlijskog]] i [[Francuska|francuskog]] utjecaja mogu se primijetiti i u lokalnim zgradama koje sadrže gipsane proizvode, pažljivo izrađene motive i [[Kaligrafija|kaligrafiju]]. === Muzika === {{Glavni|Muzika u Džibutiju}} [[Datoteka:Oud - MIM PHX.jpg|mini|251x251piksel|[[Oud]] je uobičajeni instrument u tradicionalnoj muzici Džibutija.]] [[Somalci]] imaju bogato muzičko naslijeđe usredsređeno na tradicionalni [[somalijski folklor]]. Većina somalijskih pjesama su [[Pentatonična skala|pentatonične]]. Odnosno, oni koriste samo pet [[Ton (muzika)|tonova]] po [[Oktava|oktavi]] za razliku od [[Heptatonska skala|heptatonske skale]] (sedam nota) kao što je [[Dur|dur skala]]. Na prvo slušanje, somalijsku muziku možda pogrešno zamjenjuju sa zvukovima obližnjih regija poput [[Etiopija|Etiopije]], [[Sudan]]a ili [[Arapsko poluostrvo|Arapskog poluostrva]], ali je na kraju prepoznatljiva po svojim jedinstvenim melodijama i stilovima. Somalijske pjesme su obično proizvod suradnje tekstopisaca (''midho''), tekstopisaca (''laxan'') i pjevača (''codka'' ili "glas"). [[Balvo|Balwo]] je somalijski muzički stil usredsređen na ljubavne teme koji je popularan u Džibutiju.<ref name="Diriye Abdullahi 2001">{{Cite book|last=Diriye Abdullahi|first=Mohamed|url=https://www.worldcat.org/oclc/58388895|title=Culture and customs of Somalia|date=2001|publisher=Greenwood Press|isbn=0-313-05040-6|location=Westport, Conn.|oclc=58388895}}</ref> Tradicionalna [[Afari|afarska]] muzika nalikuje narodnoj muzici drugih dijelova [[Rog Afrike|Roga Afrike]], poput [[Etiopija|Etiopije]]; sadrži i elemente [[Arapska muzika|arapske muzike]]. Historija Džibutija zabilježena je u poeziji i pjesmama njegovog nomadskog naroda i vraća se hiljadama godina u vrijeme kada su narodi Džibutija trgovali običnom kožom, kožom za parfeme i začine drevnog [[Egipat|Egipta]], [[Indija|Indije]] i [[Kina|Kine]]. Afarska usmena književnost je također prilično muzikalna. Dolazi u mnogim varijantama, uključujući pjesme za vjenčanja, rat, pohvale i hvalisanje.<ref>{{Cite web|url=http://expedition.bensenville.lib.il.us/Africa/Djibouti/culture.htm|title=Džinuti - Pregled kulture|access-date=25. 6. 2021|archive-date=2. 5. 2004|archive-url=https://web.archive.org/web/20040502144249/http://expedition.bensenville.lib.il.us/Africa/Djibouti/culture.htm|url-status=bot: unknown}}</ref> === Književnost === {{Glavni|Književnost u Džibutiju}} Džibuti ima dugu poetsku tradiciju. Nekoliko dobro razvijenih somalijskih oblika stihova uključuju ''gabay'', ''jiifto'', ''geeraar'', ''wiglo'', ''<nowiki/>'buraanbur'', ''beercade'', ''afarey'' i ''guuraw''. ''Gabay'' (epska pjesma) ima najsloženiju dužinu i metar, često prelazeći 100 redova. Smatra se znakom poetskog postignuća kada je mladi pjesnik u stanju da komponuje takav stih i smatra se visinom poezije. Grupe memorizera i recitatora (''hafidayaal'') tradicionalno su propagirale dobro razvijenu umjetničku formu. Pjesme se vrte oko nekoliko glavnih tema, uključujući ''baroorodiiq'' (elegija), ''amaan'' (pohvala), ''jacayl'' (romansa), ''guhaadin'' (klevetanje), ''digasho'' (piljiti) i ''guubaabo'' (smjernice). ''Baroorodiiq'' je sastavljen u spomen na smrt istaknutog pjesnika ili ličnosti.<ref name="Diriye Abdullahi 2001"/> [[Afari]] su upoznati sa ginnilijem, vrstom ratnika-pjesnika i vrača i imaju bogatu usmenu tradiciju narodnih priča. Oni također imaju opsežan repertoar borbenih pjesama.<ref>{{Cite book|last=Phillips|first=Matt|url=https://www.worldcat.org/oclc/156777263|title=Ethiopia & Eritrea|date=2006|publisher=Lonely Planet|others=Jean-Bernard Carillet|isbn=1-74104-436-7|edition=Treće|location=Footscray, Vic.|oclc=156777263}}</ref> [[Datoteka:El Hadj Hassan Gouled Aptidon Stadium.jpg|mini|220x220piksel|[[Stadion El Hadj Hassan Gouled Aptidon]] u [[Djibouti]]<nowiki/>u]] Pored toga, Džibuti ima dugu tradiciju [[Islamska književnost|islamske književnosti]]. Među najistaknutijim historijskim djelima je srednjovjekovni ''Futuh Al-Habash'' od ''Shihāb al-Din-a'', koji bilježi [[Abasinijsko-adalski rat|osvajanje Abasinije]] vojske [[Adalski sultanat|Adalskiog sultanata]] tokom 16. vijeka.<ref>{{Cite book|last=ʻArabfaqīh|first=Shihāb al-Dīn Aḥmad ibn ʻAbd al-Qādir, activeth century|url=https://www.worldcat.org/oclc/57236304|title=The conquest of Abyssinia : 16th century|date=2003|others=Paul Stenhouse, Richard Pankhurst, Shihāb al-Dīn Aḥmad ibn ʻAbd al-Qādir, activeth century Translation of: ʻArabfaqīh|isbn=0-9723172-6-0|edition=Prvo|location=Hollywood, CA|oclc=57236304}}</ref> Posljednjih godina brojni političari i intelektualci pisali su memoare ili razmišljanja o zemlji. === Sport === {{Glavni|Sport u Džibutiju}} Nogomet je najpopularniji sport među [[Džibutanci]]ma. Zemlja je postala članica [[FIFA]]-e 1994, ali je sudjelovala u kvalifikacijskim rundama za [[Afrički kup nacija]] kao i [[Svjetsko prvenstvo u nogometu|FIFA-ino Svjetsko prvenstvo]] sredinom 2000-ih. U novembru 2007, [[nogometna reprezentacija Džibutija]] pobijedila je [[Nogometna reprezentacija Somalije|reprezentaciju Somalije]] rezultatom 1: 0 na [[Kvalifikacije za Svjetsko prvenstvo u nogometu 2010.|kvalifikacijama za Svjetsko prvenstvo u nogometu 2010]], što je bila prva pobjeda vezana za Svjetsko prvenstvo.{{Nedostaje referenca}} Nedavno je [[Svjetska streličarska federacija]] pomogla u osnivanju streličarske federacije Džibutija, a u regiji [[Arta (regija)|Arti]] se stvara međunarodni streličarski centar koji će podržati razvoj streličarstva u [[Istočna Afrika|istočnoj Africi]] i na području [[Crveno more|Crvenog mora]].{{Nedostaje referenca}} [[Datoteka:Sambusadish.jpg|mini|220x220piksel|Tanjir [[samosa]] je popularna tradicionalna grickalica.]] === Kuhinja === {{Glavni|Džibutijska kuhinja}} [[Džibutijska kuhinja]] mješavina je [[Somalijska kuhinja|somalijske]], [[Afarska kuhinja|afarske]], [[Jemenska kuhinja|jemenske]] i [[Francuska kuhinja|francuske kuhinje]], uz neke dodatne [[Južna Azija|južnoazijske]] (posebno [[Indijska kuhinja|indijske]]) kulinarske utjecaje. Domaća jela se obično pripremaju s puno bliskoistočnih začina, u rasponu od [[šafran]]a do [[cimet]]a. [[Jemen]]ska riba na žaru, otvorena na pola i često kuhana u pećnicama ''tandoori'' stila, lokalna je delicija. Začinjena jela dolaze u mnogim varijacijama, od tradicionalnog ''Fah-faha'' ili "''Soupe Djiboutienne''" (začinjena juha od kuhane govedine), do mokrog ''yetakelt''-a (začinjeno miješano varivo od povrća). ''Xalwo'' ili [[halva]] popularna je poslastica koja se jede u svečanim prilikama, poput proslave [[Bajram-namaz|bajrama]] ili svadbenih dočeka. Halva se pravi od šećera, kukuruznog škroba, kardamoma u prahu, muškatnog oraščića u prahu i ''ghee''-a. [[Kikiriki]] se ponekad dodaje za poboljšanje teksture i okusa.<ref>{{Cite book|last=Ali|first=Barlin|url=https://www.worldcat.org/oclc/174543498|title=Somali cuisine|date=2007|isbn=978-1-4259-7706-1|location=Bloomington, Indiana|oclc=174543498}}</ref> Nakon obroka, kuće se tradicionalno parfimiraju [[Tamjan (materijal)|tamjanom]] (''cuunsi'') ili [[tamjan]]om (''lubaan''), koji se priprema u kadionici koja se naziva ''dabqaad''. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Djibouti}} {{wikiatlas|Djibouti}} *{{službeni website|http://www.presidence.dj}} Vlade Džibutija *{{službeni website|http://www.visitdjibouti.dj}} nacionalnog turizma *{{CIA World Factbook link|dj|Džibuti}} *[http://www.unfpa.org/sowmy/resources/docs/country_info/profile/en_Djibouti_SoWMy_Profile.pdf Džibuti] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121005165925/http://www.unfpa.org/sowmy/resources/docs/country_info/profile/en_Djibouti_SoWMy_Profile.pdf |date=5. 10. 2012 }} na "UNFPA" *[http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=DJ Džibuti] na "International Futures" {{Afrička unija}} {{Arapska liga-dno}} {{Države Afrike}} {{Džibuti po temama}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Džibuti|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1977.]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Wikipedia:Projekti/Projekt "Afričke države"]] buw19b8di6cocemfk0nj188a8dyfoun Gvineja Bisau 0 15051 3734218 3559333 2025-07-11T08:05:21Z Panasko 146730 3734218 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država | izvorno_ime =República da Guiné-Bissau | zvanično_ime =Republika Gvineja Bisau | ime_genitiv =Gvineje Bisau | zastava =Flag of Guinea-Bissau.svg | grb =Coat of arms of Guinea-Bissau.svg | mapa =LocationGuineaBissau.png | službeni_jezik =[[Portugalski jezik|portugalski]] | glavni_grad =[[Bissau]] | vrsta_prve_vlasti =Predsjednik | vladar_prva_vlast = [[Umaro Sissoco Embaló]]<ref>{{Cite news|title=Guinea-Bissau country profile|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13443186|newspaper=BBC News|date=27. 5. 2011|access-date=30. 6. 2023|language=en-GB}}</ref> | vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade | vladar_druga_vlast =[[Rui Duarte de Barros]] | po_površini_na_svijetu =133. | površina =36.120 | procenat_vode =22,4 | po_broju_stanovnika_na_svijetu =147. | stanovnika =1.345.479 | gustoća =48. | nezavisnost =Od [[Portugal]]a 10. septembra 1974. | valuta =[[CFA franak]] (100 centima) | vremenska_zona =[[UTC]] +0 | himna ="[[Esta é a Nossa Pátria Bem Amada]]" | internetski_nastavak =[[.gw]] | pozivni_broj =245 }} '''Republika Gvineja Bisau''' je država u [[Zapadna Afrika|Zapadnoj Africi]].<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Guinea-Bissau|title=Guinea-Bissau {{!}} History, Map, Flag, Population, Capital, Language, & Facts {{!}} Britannica|date=8. 6. 2023|website=www.britannica.com|language=en|access-date=30. 6. 2023}}</ref> Na zapadu izlazi na [[Atlantski okean]], a graniči sa [[Senegal]]om na sjeveru i [[Gvineja|Gvinejom]] na istoku i jugu. Zemlja je, za razliku od svojih susjeda, od 1963. do 1974. vodila [[rat]] za nezavisnost, a poslije odlaska [[Portugal]]aca oslobodilački pokret '''PAIGC''' (Afrička stranka za nezavisnost Gvineje i Zelenortskih Otoka) zadržao je politički monopol sve do 1999. s povremenim uplitanjem vojske. Od planova za ujedinjenje sa [[Zelenortska Ostrva|Zelenortskim Ostrvima]] odustalo se 1980. nakon što je mirnim [[državni udar|državnim udarom]] vlast preuzeo [[João Bernardo Vieira]] koji je i pobijedio na prvim slobodnim predsjedničkim izborima 1994. Vieira je smijenjen 1999. poslije jednogodišnjeg krvavog [[građanski rat|građanskog rata]] u kojem mu je protivnik bio načelnik glavnog stožera vojske [[Ansumane Mané]]. Drugi, u januaru 2000. slobodno izabrani predsjednik [[Kumba Iala]] također je smijenjen u državnom udaru 2003. Dana 12. aprila 2012. je izvršen vojni udar.<ref>{{Cite web|url=http://www.mcclatchydc.com/2012/04/12/145057/tiny-guinea-bassau-becomes-latest.html|title=Tiny Guinea-Bissau becomes latest West African nation hit by coup {{!}} McClatchy|date=13. 4. 2012|website=web.archive.org|access-date=30. 6. 2023|archive-date=13. 4. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120413175656/http://www.mcclatchydc.com/2012/04/12/145057/tiny-guinea-bassau-becomes-latest.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Gvineja Bisao je jedna od najsiromašnijih zemalja Afrike i svijeta. [[Poljoprivreda]] je glavna privredna grana, a izvozi se [[kešu orah]] i [[kikiriki]]. [[Bruto domaći proizvod|BDP]] je u 2004. bio 700 [[američki dolar|USD]] po stanovniku, mjereno po PPP-u. == Etimologija == Gvineja je dobila ime po [[Gvineja (regija)|regiji Gvineja]]. Gvineja je tradicionalno ime za regiju [[Afrika|Afrike]] koja se nalazi uz [[Gvinejski zaliv]]. Prostire se na sjever kroz šumovite tropske regije i završava na [[Sahel]]u. Izraz Gvineja dolazi direktno od portugalske riječi ''Guiné'', koja se pojavila sredinom 15. vijeka, a odnosi se na zemlje naseljene Gvinejom, generički izraz za crne afričke narode južno od rijeke [[Senegal (rijeka)|Senegal]], za razliku od "''tawny''" Zenaga [[Berberi|Berbera]] iznad njega, kojega su zvali ''Azenegues'' ili ''[[Mavri]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/guinea|title=guinea {{!}} Origin and meaning of guinea by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|language=en|access-date=26. 6. 2021}}</ref> Nakon nezavisnosti, proglašene 1973. i priznate 1974, ime glavnog grada ([[Bissau]]) dodan je imenu države kako bi se spriječila zabuna s [[Gvineja|Gvinejom]] (prije [[Francuska Gvineja]]). == Historija == {{Proširiti sekciju}} == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == Zemlja se sastoji od 8 oblasti. == Geografija == Nalazi se u zapadnoj Africi, izlazi na Atlanski okean. Reljef je nizijski, klima je tropska, biljno blago čine prašume i savane. == Privreda == Gvineja Bisau je slabo razvijena zemlja.<ref>{{Citation|title=Guinea-Bissau|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/guinea-bissau/#economy|publisher=Central Intelligence Agency|date=9. 6. 2023|access-date=30. 6. 2023|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://data.worldbank.org/country/guinea-bissau|title=Guinea-Bissau {{!}} Data|date=11. 11. 2012|website=web.archive.org|access-date=30. 6. 2023|archive-date=11. 11. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121111054424/http://data.worldbank.org/country/guinea-bissau|url-status=bot: unknown}}</ref> Poljoprivreda 93%, obradiva zemlja, drvo, kaučuk, kukuruz, kikiriki, uljne palme. Rude: boksit, nafta, mangan. Industrija: prehrambena. == Stanovništvo == === Religija === {{Stubičasti dijagram | naslov = Religija u Gvineji-Bissau, 2010.<ref>{{cite web |url=http://www.globalreligiousfutures.org/countries/guinea-bissau#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2010&region_name=All%20Countries&restrictions_year=2013 |title=Guinea-Bissau – Pew-Templeton Global Religious Futures Project |publisher=Globalreligiousfutures.org |date= |access-date=22. 11. 2017 |archive-date=20. 12. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171220011106/http://www.globalreligiousfutures.org/countries/guinea-bissau#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2010&region_name=All%20Countries&restrictions_year=2013 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious-projection-table/2010/percent/all/ |title=Religious Composition by Country, 2010–2050 &#124; Pew Research Center |publisher=Pewforum.org |date=2. 4. 2015 |access-date=22. 11. 2017 |archive-date=2. 8. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170802041823/http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious-projection-table/2010/percent/all/ |url-status=dead }}</ref> | naslov_boja = #ddd | lijevo1 = '''[[Religija]]''' | desno1 = '''[[Postotak]]''' | float = right | maks = 100 |ime_stuba1 = [[Islam]] |boja_stuba1=green |cifra_stuba1=45.1 |ime_stuba2 = Narodna ili [[ireligija]] |boja_stuba2=orange |cifra_stuba2=30.9 |ime_stuba3 = [[Kršćanstvo]] |boja_stuba3=blue |cifra_stuba3=19.7 |ime_stuba4 = Ostale religije |boja_stuba4=black |cifra_stuba4=4.3 |tekst = }} U Gvineji-Bisau oko 45% stanovništva zemlje pripada islamskoj vjeroispovjesti. Približno 20% stanovništva zemlje pripada hrišćanskoj zajednici, a 31% nastavlja da drži vjeru domorodaca. Međutim, mnogi stanovnici praktikuju forme islamske i hrišćanske vjere, koji kombinuju svoje prakse sa tradicionalnim afričkim vjerovanjima. Muslimani dominiraju na sjeveru i istoku, dok hrišćani dominiraju južnim i primorskim regionima. Rimokatolička crkva čini većinu hrišćanske zajednice. == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Guiné-Bissau}} {{Commonscat|Guinea-Bissau}} {{wikiatlas|Guinea-Bissau}} *{{službeni sajt|http://www.guinebissaurepublic.com}} *[http://www.bbc.com/news/world-africa-13443186 Gvineja-Bisau] na [[BBC|BBC News]] *{{CIA World Factbook link|pu|Gvineja-Bisau}} *[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/248853/Guinea-Bissau/ Gvineja-Bisau] na ''[[Encyclopædia Britannica]]'' *[http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=GW Gvineja-Bisau] na "International Futures" {{Države Afrike}} {{Afrička unija}} {{CPLP}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Gvineja Bisau|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Bivše portugalske kolonije]] [[Kategorija:Države članice zajednice portugalskog govornog područja]] [[Kategorija:Države portugalskog govornog područja]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1974.]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] 8n9q6vb1t6vravaeqv8ls2dg9vyzjep Komori 0 15283 3734222 3684368 2025-07-11T08:21:42Z Panasko 146730 3734222 wikitext text/x-wiki {{Infokutija država| izvorno_ime =وُدْزِمَ وَ قُمُرِ / Udzima wa Komori<br />Union des Comores<br />اتحاد القمر <br />(Ittiḥādu l-Qumur)| zvanično_ime =Komori| ime_genitiv=Komora| zastava =Flag of the Comoros.svg| grb =Seal of the Comoros.svg| mapa =LocationComoros.png| službeni_jezik =[[Komorski jezik|komorski]], [[Francuski jezik|francuski]] i [[Arapski jezik|arapski]]| glavni_grad =[[Moroni]]| vrsta_prve_vlasti =Predsjednik| vladar_prva_vlast =[[Azali Assoumani]]| vrsta_druge_vlasti =Predsjednik vlade| vladar_druga_vlast =[[Azali Assoumani]]| po_površini_na_svijetu =167.| površina =2.170| procenat_vode =0| po_broju_stanovnika_na_svijetu =158.| stanovnika =596.202| gustoća =275| nezavisnost =Od [[Francuska|Francuske]] [[6. juli|6. jula]] [[1975]].| valuta =[[Komorski franak]] (100 centima <small>izvan upotrebe</small>)| vremenska_zona =[[UTC]] +3| himna ="[[Udzima wa ya Masiwa]]"<center>[[Datoteka:National Anthem of Comoros by US Navy Band.ogg]]</center>| internetski_nastavak =[[.km]]| pozivni_broj =269| |}} '''Savez Komora''' ili skraćeno '''Komori''' (kom. ''Udzima wa Komori'', [[Francuski jezik|fr.]] ''Union des Comores'', [[Arapski jezik|arap.]] الإتّحاد القمري) su [[ostrvska država]]<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Comoros/People|title=Comoros - Cultural Diversity, Subsistence Agriculture, and Tourism {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2. 7. 2023}}</ref> na jugoistoku [[Afrika|Afrike]]. Smješteni su u [[Indijski okean|Indijskom okeanu]] u [[Mozambički kanal|Mozambičkom kanalu]], između ostrva [[Madagaskar]]a i afričkog kopna. == Etimologija == Naziv "Komori" potiče od [[Arapski jezik|arapske]] riječi ''qamar'' (قمر), što znači "Mjesec".<ref>{{Cite web|url=http://www.comores-online.com/mwezinet/histoire/islandsofthemoon.htm|title=The Islands of the Moon|website=www.comores-online.com|access-date=26. 6. 2021|archive-date=13. 10. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071013214138/http://comores-online.com/mwezinet/histoire/islandsofthemoon.htm|url-status=dead}}</ref> == Historija == === Srednjovjekovni Komori === Prema legendi, 632, nakon što su čuli za [[islam]], ostrvljani su poslali izaslanika [[Mtswa-Mwindza]] u [[Meka|Meku]]. No, dok je stigao tamo, posljednji poslanik po islamu, [[Muhammed]], umro je. Ipak, nakon boravka u Meki vratio se u [[Ngazdija|Ngazidju]] i vodio postepeno preobraćenje svojih otočana na islam. Među najranijim izvještajima o istočnoj Africi, djela [[El-Masudi]] opisuju rane islamske trgovačke rute i kako su obalu i otoke [[musliman]]i često posjećivali, uključujući perzijske i arapske trgovce<ref>{{Citation|title=The History of the Comoro Islands|url=https://oxfordre.com/africanhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-1043;jsessionid=9D84C8BAA6AC0E693F7ED322692A1818?rskey=uANpWT&result=363|date=24. 2. 2022|access-date=2. 7. 2023|isbn=978-0-19-027773-4|language=en|first=Iain|last=Walker}}</ref> i mornare u potrazi za koraljima, ambergrisom, slonovačom, kornjačevim zlatom, zlatom i robovi. Također su islam donijeli stanovnike Zanja, uključujući Komore. Kako je važnost Komora rasla duž obale Istočne Afrike, izgrađene su i male i velike [[Džamija|džamije]]. Komori su dio kulturno-ekonomskog kompleksa svahilija, a otoci su postali veliko središte trgovine i važno mjesto u mreži trgovačkih gradova koji su uključivali Kilwa, u današnjoj Tanzaniji, Sofala (izlaz za zimbabvejsko zlato) u Mozambik, a Mombasa u Keniji. Portugalci su u Indijski okean stigli krajem 15. vijeka, a prva posjeta otocima bila je druga flota Vasco da Game 1503.<ref>{{Cite book|last=Walker|first=Iain|url=https://books.google.ba/books/about/Islands_in_a_Cosmopolitan_Sea.html?id=VvarDwAAQBAJ&redir_esc=y|title=Islands in a Cosmopolitan Sea: A History of the Comoros|date=2019|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-007130-1|language=en}}</ref> Za veći dio 16. vijeka otoci su pružali odredbe portugalskoj utvrdi kod Mozambika i iako nije bilo formalnog pokušaja portugalske krune da preuzme posjed, našao se niz portugalskih trgovaca. Krajem 16. vijeka lokalni vladari počeli su vršiti organizovani otpor i uz podršku osmanlijskog sultana Saifa bin Sultana počeli poražavati Nizozemce i Portugalce. Njegov nasljednik Said bin Sultan povećao je arapski utjecaj Omana u regiji, premjestivši svoju administraciju u obližnji Zanzibar, koji je došao pod vlast Omana. Ipak, Komori su ostali nezavisni, i iako su tri manja otoka obično bila politički ujedinjena, najveći otok Ngazidja bio je podijeljen na brojna autonomna kraljevstva (ntsi). U vrijeme kada su Evropljani pokazivali interes za Komore, otočani su ih na početku opskrbljivali brodovima na rutama do Indije, posebno Engleze, a kasnije i robove koji su prevoženi na plantažne otoke u Mascareneima. ===Savremeno doba=== Nakon Drugog svjetskog rata Komori su postali francuskom prekomorskom teritorijom, a nezavisnost su stekli 1975.<ref>{{Cite web|url=https://www.diplomatie.gouv.fr/en/country-files/regional-strategies/indo-pacific/the-indo-pacific-a-priority-for-france/france-in-the-south-west-indian-ocean/article/the-union-of-the-comoros-and-mayotte|title=The Union of the Comoros and Mayotte|last=étrangères|first=Ministère de l'Europe et des Affaires|website=France Diplomacy - Ministry for Europe and Foreign Affairs|language=en|access-date=2. 7. 2023}}</ref> Po [[ustav]]u iz 2001. Komori su savez tri ostrvske države sa širokom autonomijom i jedinstvenom vanjskom, odbrambenom i monetarnom politikom. == Vlada == {{Proširiti sekciju}} == Političke podjele == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == Komori su grupa gusto naseljenih vulkanskih otoka u [[Indijski okean|Indijskom okeanu]] između istočnoafričke obale i sjevernog [[Madagaskar]]a. Obuhvaćaju tri vrlo brdovita otoka: Mgaydija, Mywani i Mwali. Četvrti otok iz grupe, Mazotte, je ostao francuska kolonija. == Ekonomija == Komori se ubrajaju među najsiromašnije zemlje svijeta. Privreda se zasniva na [[Poljoprivreda|poljoprivredi]] i [[Ribolov|ribarstvu]], stranoj pomoći i doznakama radnika iz inostrantva. Poljoprivredna proizvodnja je dovoljna uglavnom za zadovoljavanje vlastitih potreba. Turizam je privredna grana koja donosi značajnije prihode zemlji. [[Francuska]] je i dalje najveći vanjskotrgovinski partner i glavni izvor strane pomoći. == Stanovništvo == {{Proširiti sekciju}} Prema popisu iz 1980. u Komorima je živjelo 335.150 stanovnika, 1991. 453.200 stanovnika, a 2003. 575.660 stanovnika ili 309,2 stanovnika; prema procjeni 2013. na otocima je živjelo 743.797 stanovnika Oko 150.000 stanovnika Komora živi izvan domovine, od čega oko 80% u Francuskoj i na otoku Mayotteu. Najgušće je naseljen otok Nzwani, na kojem žive 243.732 stanovnika (2003) ili 574,8 stanovnika/km<sup>2</sup>; na Ngazidji živi 296 177 stanovnika ili 258,0 stanovnika/km<sup>2</sup>, a najrjeđe je naseljen Mwali s 35.751 stanovnika, odnosno 123,3 stanovnika/km<sup>2</sup>. Stanovnici Komora mješanci su Malagasa, crnaca, Malajaca i Arapa. Službeni su jezici komorski (shikomor; arabizirano narječje svahilija), francuski i arapski jezik. Islam je službena religija i ispovijeda ga većina stanovništva (muslimani suniti; 98%). U razdoblju 2007–12. broj stanovnika rastao je prosječno po stopi od 2,7% godišnje, što je prvenstveno posljedica visokoga prirodnog priraštaja (27,1‰, 2012). Stopa nataliteta, iako se smanjuje, još je uvijek visoka (33,8‰, 2012, a 40,2‰, 1999), a stopa mortaliteta (6,7‰, 2012) niža je od svjetskog prosjeka (8,1‰); visoka je i smrtnost dojenčadi (72,8‰, 2010). Zbog visokoga nataliteta stanovništvo je vrlo mlado; u dobi je do 14 godina 42,7% stanovništva, od 15 do 64 godine 54,3%, a u dobi od 65 i više godina samo 3,0% (2006). Očekivano trajanje života za žene iznosi 62,5 godina, a za muškarce 59,7 godina (2011). Ekonomski je aktivno 247 000 stanovnika (2012). Stanovništvo se uglavnom bavi poljoprivredom (45,2%, 2003); u proizvodnim djelatnostima radi 20,1% stanovništva, a u uslužnim 34,7%. Nepismeno je 25,1% stanovništva starijeg od 15 godina (2010). Sveučilište je 2003. osnovano u Moroniju. Glavni je i najveći grad Moroni (41 557 stanovnika, 2003) na otoku Ngazidja. Ostala su veća naselja (2003) Mutsamudu (20 828 stanovnika) na otoku Nzwani i Fomboni (12 881 stanovnika) na otoku Mwali. Sva su veća naselja smještena na obalama otoka. U gradovima živi 28,3% stanovništva (2011). == Kultura == {{Proširiti sekciju}} == Također pogledajte == {{Proširiti sekciju}} == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|Comoros}} {{Commonscat|Comoros}} {{wikiatlas|Comoros}} * [https://web.archive.org/web/20101210081335/http://www.beit-salam.km/ Službeni sajt Vlade Komora] * {{CIA_World_Factbook link|cn|Komori}} * [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13229685 Komori] na [[BBC|BBC Newsu]] * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=KM Komori] na International Futuresu * [https://www.britannica.com/place/Comoros Komori] u ''[[Encyclopædia Britannica|Encyclopædiji Britaniki]]'' {{Države Afrike}} {{Arapska liga-dno}} {{Afrička unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Komori|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države arapskog govornog područja]] [[Kategorija:Države francuskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice Arapske lige]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1975.]] [[Kategorija:Ostrvske države]] [[Kategorija:Ostrva u Indijskom okeanu]] [[Kategorija:Države članice Afričke unije]] [[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] mj0qyptsshklgznawck3ehrmbfcee8o Google 0 19683 3734243 3712581 2025-07-11T09:23:11Z Samo22pedia 164722 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 3734243 wikitext text/x-wiki {{O...|kompaniji|pretraživač interneta|Google (pretraživač)}} {{Infokutija kompanija | grupa = Google LLC | ime = Google LLC | slika = Google 2015 logo.svg | logo_veličina = 250px | slika2 = Googleplex HQ (cropped).jpg | logo_veličina2 = 250px | vrsta = Javna ([[NASDAQ]]: [http://quotes.nasdaq.com/asp/SummaryQuote.asp?symbol=GOOG&selected=GOOG GOOG]), (LSE: [http://www.londonstockexchange.com/en-gb/pricesnews/prices/Trigger/genericsearch.htm?bsg=true&ns=GGEA GGEA]) | osnivanje = {{ZD|SAD}} [[Menlo Park, Kalifornija]] ([[27. septembar|27. septembra]] [[1998]].) | osnivači = [[Larry Page]] i [[Sergey Brin]] | sjedište = [[Googleplex]] - [[Mountain View]], [[Kalifornija]], [[SAD]] | predsjednik = | ključneosobe = [[Sundar Pichai]], CEO/direktor<br />[[Sergey Brin]], CFO, suosnivač, predsjednik tehnološkog dijela<br />[[Larry Page]], suosnivač, predsjednik proizvodnog dijela | industrija = [[internet]], [[softver]], [[hardver]] | proizvodi = v. [[Spisak Googleovih proizvoda]] | zaposleni = 19,665 ([[30. septembar|30. septembra]] [[2009]].) | holding = | slogan = "Don't Be Evil"<br><small>({{bs|ne budi zao}})</small> | web = http://www.google.com/ | sjedište_grad = | sjedište_država = | pod_posluženo = Globalno | usluge = | prihod = [[Američki dolar|USD$]]10,604 milijardi | operativni_prihod = [[Američki dolar|USD$]]5,084 milijardi | neto_dobit = [[Američki dolar|USD$]]3,077 milijardi | divizije = | podruž = AdMob, DoubleClick, On2 Technologies, Picnik, YouTube, Zagat, Waze, Blogger, SlickLogin, Boston Dynamics, Bump, Nest Labs, DeepMind Technologies, WIMM One, VirusTotal | vlasnik = | prestala_postojati = | dodatak = |}} '''Google''' je [[SAD|američka]] multinacionalna [[korporacija]] specijalizirana u [[internet]]skim servisima i proizvodima, koji uključuju internetske reklamne tehnologije, pretragu, internetsko skladištenje i [[softver]], dok se veći dio profita ostvaruje preko [[AdWords]]a.<ref name="financialtables">{{cite web |url=http://investor.google.com/fin_data.html |title=Financial Tables |publisher=Google, Inc. |access-date=2. 5. 2012}}</ref><ref>{{Cite news |title=Online Ads Give Google Huge Gain in Profit |first=David A. |last=Vise |url=https://archive.org/details/googlehetverhaal0000vise|newspaper=The Washington Post |date=21. 10. 2005}}</ref> <!-- historija-->Google su osnovali [[Larry Page]] i [[Sergey Brin]] dok su bili na doktorskom studiju na [[Univerzitet Stanford|Univerzitetu Stanford]]. Zajedno posjeduju oko 14% dionica, ali kontroliraju 56% dioničarske glasačke moći kroz tzv. "superglasačke zalihe". Oni su osnovali Google kao privatno preduzeće 4. septembra 1998. Početna javna ponuda je bila 19. augusta 2004. Njihov opis misije od samog početka je bio "da organiziraju svjetske informacije i naprave ih univerzalno dostupnim i koristivim",<ref name="corporate">{{cite web |url=http://www.google.com/corporate/ |title=Google Corporate Information |publisher=Google, Inc. |access-date=14. 2. 2010}}</ref> a njihov neslužbeni slogan je bio "[[Don't be evil]]"<ref>{{cite web |url=http://investor.google.com/conduct.html |title=Google Code of Conduct |date=8. 4. 2009 |publisher=Google, Inc. |access-date=5. 7. 2010}}</ref><ref>{{cite web |url=http://blogoscoped.com/archive/2007-07-16-n55.html |title=Paul Buchheit on Gmail, AdSense and More |first=Philip|last=Lenssen |date=16. 7. 2007 |publisher=Google Blogoscoped |access-date=14. 2. 2010}}</ref> ({{bs|ne budi zao}}). 2004, Google se premjestio u novo sjedište u [[Mountain View (Kalifornija)|Mountain View, Kalifornija]], koje je nazvano [[Googleplex]].<ref>{{cite web |url=http://www.google.com/about/company/history/#2004 |title=Google history in depth}}</ref> <!-- portfolio -->Brzi rast od osnivanja je povukao lanac proizvoda, nabavki i partnerstava van [[Google pretraga|Googleove pretrage]]. Prema tome, oni nude internetske servise poput softvera za produktivnost uključujući email ([[Gmail]]), internetsko spremanje podataka ([[Google Drive]]), uredski paket ([[Google Docs]]) i sl. Desktop-proizvodi uključuju aplikacije za internetsko pregledanje, organiziranje i uređivanje slika i brzo dopisivanje. Kompanija drži razvoj mobilnog operativnog sistema [[Android (operativni sistem)|Android]] i operativni sistem [[Chrome OS]]<ref>{{cite web|url=http://www.google.com/chromebook |title=Chromebook |publisher=Google |access-date=17. 8. 2011}}</ref> za [[netbook]] poznat kao [[Chromebook]]. Google se snažno uključio u komunikacijski hardver: ima partnerstvo sa velikim elektronskim proizvođačima<ref>{{cite web|last1=Ricker|first1=Thomas|title=Google: Nexus program explained, unfazed by Motorola acquisition|url=http://www.theverge.com/2011/08/15/motorola-google-nexus-program-explained|website=theverge.com|publisher=Vox Media|access-date=31. 7. 2014}}</ref> u produkciji svog "visoko-kvalitetnog i jeftinog"<ref>{{cite web|last1=Kleinman|first1=Jacob|title=Google Exec: New Nexus Coming|url=http://www.technobuffalo.com/2014/06/27/google-exec-new-nexus-coming/|website=technobuffalo.com|publisher=TechnoBuffalo|access-date=31. 7. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140708010647/http://www.technobuffalo.com/2014/06/27/google-exec-new-nexus-coming/|archive-date=8. 7. 2014}}</ref> [[Google Nexus|Nexus]] uređaja i [[Motorola Mobility]] kupljenog u maju 2012.<ref name="Hardware company">{{cite news|title=It's Official: Google Is Now a Hardware Company|url=http://www.businessweek.com/articles/2012-05-22/its-official-google-is-now-a-hardware-company|access-date=4. 9. 2012|newspaper=Bloomberg Businessweek|date=22. 5. 2012|author=Brad Stone|author2=Peter Burrows}}</ref> U 2012, infrastruktura optičkih vlakana instalirana je u gradu [[Kansas]] za opremanje [[Google Fiber]] radio servisa.<ref name="Google Fiber Cable TV Business">{{cite web|last=Hesseldahl|first=Arik|title=Google Gets Into the Cable TV Business, for Real|url=http://allthingsd.com/20120726/google-gets-into-the-cable-tv-business-for-real/|publisher=AllThingsD.com|access-date=15. 9. 2012|date=26. 7. 2012}}</ref> <!-- tehnički dio-->Korporacija, procjenjuje se, pokreće više od milion servera u podatkovnim centrima u svijetu (od 2007)<ref>{{cite web |url=http://www.pandia.com/sew/481-gartner.html |title=Pandia Search Engine News – Google: one million servers and counting |date=2. 7. 2007 |publisher=Pandia Search Engine News |access-date=14. 2. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716084624/http://www.pandia.com/sew/481-gartner.html |archive-date=16. 7. 2011 }}</ref> i upravlja s više od milijardu zahtjeva za pretragu<ref>{{Cite news |url=http://politicalticker.blogs.cnn.com/2009/12/18/google-unveils-top-political-searches-of-2009/ |title=CNN Politics – Political Ticker... Google unveils top political searches of 2009 |first=Eric |last=Kuhn |date=18. 12. 2009 |publisher=CNN |access-date=14. 2. 2010 |archive-date=12. 10. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121012045324/http://politicalticker.blogs.cnn.com/2009/12/18/google-unveils-top-political-searches-of-2009/ |url-status=dead }}</ref> i približno 24 petabajta korisnički generisanih podataka svaki dan (od 2009).<ref>{{cite web|url=http://portal.acm.org/citation.cfm?doid=1327452.1327492 |title=MapReduce |publisher=Portal.acm.org |access-date=16. 8. 2009}}</ref><ref>{{cite web |url=http://googleblog.blogspot.com/2008/11/sorting-1pb-with-mapreduce.html |title=Sorting 1PB with MapReduce |last=Czajkowski |first=Grzegorz |date=21. 11. 2008 |publisher=Google, Inc. |access-date=5. 7. 2010}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.niallkennedy.com/blog/2008/01/google-mapreduce-stats.html |title=Google processes over 20 petabytes of data per day |last=Kennedy |first=Niall |date=8. 1. 2008 |publisher=Niall Kennedy |access-date=5. 7. 2010}}</ref><ref>{{cite web |url=http://techcrunch.com/2008/01/09/google-processing-20000-terabytes-a-day-and-growing/ |title=Google Processing 20,000 Terabytes A Day, And Growing |last=Schonfeld |first=Erick |date=9. 1. 2008 |publisher=TechCrunch |access-date=16. 2. 2010}}</ref> <!-- popularnost-->U decembru 2013, [[Alexa Internet|Alexa]] je označila google.com kao najposjećeniji [[web-sajt]] u svijetu. Veliki broj Googleovih sajtova na ostalim jezicima nalaze se među prvih stotinu, kao i ostalih nekoliko sajtova koje posjeduje Google, kao što su [[YouTube]] i [[Blogger (servis)|Blogger]].<ref>{{cite web |title=Alexa Traffic Rank for Google (three month average) |publisher=[[Alexa Internet]] |url=http://www.alexa.com/siteinfo/google.com |access-date=10. 12. 2013 |archive-date=26. 12. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151226074120/http://www.alexa.com/siteinfo/google.com |url-status=dead }}</ref> Njihova dominacija na tržištu je vodila ka velikoj medijskoj pokrivenosti, uključujući kritikovanje kompanije zbog problema kao što su autorska prava, cenzura i privatnost.<ref>{{Cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/6740075.stm |work=BBC News |title=Google ranked 'worst' on privacy |date=11. 6. 2007 |access-date=30. 4. 2010}}</ref><ref name="gatekeepers">{{Cite news |first= Jeffrey |last=Rosen |title=Google's Gatekeepers |url=http://www.nytimes.com/2008/11/30/magazine/30google-t.html |work=The New York Times |date=30. 11. 2008 |access-date=5. 7. 2010}}</ref> ==Historija== {{Glavni|Historija Googlea}} Google je s radom počeo u januaru 1996. kao istraživački projekt studenata [[Larry Page|Larryja Page]]a i [[Sergey Brin|Sergeyja Brina]] kada su oba bili na doktorskom studiju na [[Univerzitet Stanford|Univerzitetu Stanford]] u [[Kalifornija|Kaliforniji]].<ref name="milestones">{{cite web |url=http://www.google.com/intl/en/corporate/history.html |title=Google Milestones |publisher=Google, Inc. |access-date=28. 9. 2010}}</ref> Dok su konvencionalne pretraživačke mašine rangirale rezultate brojanjem koliko puta se traženi termin pojavio na stranici, dvojica su teoretisala o boljem sistemu koji je analizirao veze između web-sajtova.<ref>{{cite web |url=http://ilpubs.stanford.edu:8090/422/ |title=The PageRank Citation Ranking: Bringing Order to the Web |last1=Page |first1=Lawrence |last2=Brin |first2=Sergey |last3=Motwani |first3=Rajeev |last4=Winograd |first4=Terry |date=11. 11. 1999 |publisher=Stanford University |access-date=15. 2. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091118014915/http://ilpubs.stanford.edu:8090/422/ |archive-date=18. 11. 2009 }}</ref> Nazvali su ovu novu tehnologiju [[PageRank]]; ona je određivala relevantnost web-sajta prema broju stranica i važnost tih stranica, koje su povezivale nazad na originalni sajt.<ref>{{cite web |url=http://www.google.com/corporate/tech.html |title=Technology Overview |publisher=Google, Inc. |access-date=15. 2. 2010}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www-diglib.stanford.edu/cgi-bin/WP/get/SIDL-WP-1997-0072?1 |title=PageRank: Bringing Order to the Web |last=Page |first=Larry |publisher=Stanford Digital Library Project |date=18. 8. 1997 |archive-url=https://web.archive.org/web/20020506051802/http://www-diglib.stanford.edu/cgi-bin/WP/get/SIDL-WP-1997-0072?1 |archive-date=6. 5. 2002 |access-date=27. 11. 2010 }}</ref><ref>{{Cite journal |last=Brin|first=Sergey|author-link=Sergey Brin|last2=Page|first2=Lawrence|author-link2=Larry Page|year=1998|title=The anatomy of a large-scale hypertextual Web search engine|url=http://infolab.stanford.edu/pub/papers/google.pdf|journal=Computer Networks and ISDN Systems |volume= 30 |issue=1–7|pages=107–117|doi=10.1016/S0169-7552(98)00110-X}}</ref><ref>{{cite journal |last=Barroso |first=L.A. |last2=Dean |first2=J. |last3=Holzle |first3=U. |date=29. 4. 2003 |title=Web search for a planet: the google cluster architecture |journal=IEEE Micro |volume=23 |issue=2 |pages=22–28 |doi=10.1109/mm.2003.1196112 |quote=We believe that the best price/performance tradeoff for our applications comes from fashioning a reliable computing infrastructure from clusters of unreliable commodity PCs.|url=https://semanticscholar.org/paper/8db8e53c92af2f97974707119525aa089f6ed53a }}</ref> Mala pretraživačka mašina zvana "RankDex" od kompanije IDD Information Services dizajnirana od strane [[Robin Li]] već je, od 1996, istraživala jednaku strategiju za bodovanje sajtova, kao i rangiranje stranica.<ref>{{Cite journal |last=Li |first=Yanhong |date=6. 8. 2002 |title=Toward a qualitative search engine |journal=Internet Computing, IEEE |volume=2 |issue=4 |pages=24–29 |publisher=IEEE Computer Society |issn=1089-7801 |doi=10.1109/4236.707687 |url=http://ieeexplore.ieee.org/search/freesrchabstract.jsp?tp=&arnumber=707687 |access-date=14. 2. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111107235943/http://ieeexplore.ieee.org/search/freesrchabstract.jsp?tp=&arnumber=707687 |archive-date=7. 11. 2011 }}</ref> Tehonologija u RankDexu je patentirana u julu 1999.<ref>{{Cite patent |country=US |number=5920859 |status=patent |title=Hypertext document retrieval system and method |gdate=6. 7. 1999 |fdate=5. 2. 1997 |invent1=Li, Yanhong |assign1=IDD Enterprises, L.P. |class=G06F17/30D |access-date=27. 11. 2010}}</ref> i korištena kasnije kada je Li osnovao [[Baidu]] u Kini.<ref>{{Cite news |url=http://www.forbes.com/forbes/2009/1005/technology-baidu-robin-li-man-whos-beating-google_2.html |title=The Man Who's Beating Google |last=Greenberg |first=Andy |work=Forbes |date=5. 10. 2009 |access-date=12. 10. 2010 |archive-date=18. 9. 2012 |archive-url=https://archive.today/20120918202225/http://www.forbes.com/forbes/2009/1005/technology-baidu-robin-li-man-whos-beating-google_2.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.rankdex.com/about.html |title=About: RankDex |publisher=RankDex.com |access-date=12. 10. 2010 |archive-date=20. 1. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120120002301/http://www.rankdex.com/about.html |url-status=dead }}</ref> Page i Brin su originalno nazvali svoj program "BackRub", jer je sistem provjeravao vanjske linkove da odredi važnost sajta.<ref>{{Cite news |title=The Birth of Google |first=John |last=Battelle |newspaper=Wired |date=august 2005 |url=http://www.wired.com/wired/archive/13.08/battelle.html?tw=wn_tophead_4 |access-date=12. 10. 2010}}</ref><ref>{{cite web|last1=Trex|first1=Ethan|title=9 People, Places & Things That Changed Their Names|url=http://mentalfloss.com/article/20890/9-people-places-things-changed-their-names|website=Mental Floss|access-date=4. 8. 2014}}</ref><ref>{{cite web |url=http://huron.stanford.edu |title=Backrub search engine at Stanford University |archive-url=https://web.archive.org/web/19961224105215/http://huron.stanford.edu/ |archive-date=24. 12. 1996 |access-date=12. 3. 2011 }}</ref> Eventualno, oni su izmijenili ime u Google, riječ koja je nastala od pogrešnog izgovora riječi "[[googol]]",<ref>{{cite web |url=http://graphics.stanford.edu/~dk/google_name_origin.html |title=Origin of the name "Google" |last=Koller |first=David |date=januar 2004 |publisher=Stanford University |access-date=4. 7. 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/68ubHzYs7?url=http://graphics.stanford.edu/~dk/google_name_origin.html |archive-date=4. 7. 2012 }}</ref><ref>{{Cite news |url=http://www.stanforddaily.com/2003/02/12/from-googol-to-google/ |title=From Googol to Google |last=Hanley |first=Rachael |date=12. 2. 2003 |newspaper=The Stanford Daily |publisher=Stanford University |access-date=15. 2. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511111017/http://www.stanforddaily.com/2003/02/12/from-googol-to-google/ |archive-date=11. 5. 2011 }}</ref> broj jedan je praćen sa 100 nula, što je odabrano kao naznaka da je pretraga težila omogućiti veliku količinu informacija.<ref>{{cite web |url=http://www.google.com/company.html |title=Google! Beta website |publisher=Google, Inc. |archive-url= https://web.archive.org/web/19990221202430/http://www.google.com/company.html |archive-date=21. 2. 1999 |access-date=12. 10. 2010 |url-status=live}}</ref> U početku je Google pokretan na web-sajtu Stanford univerziteta, s domenama ''google.stanford.edu'' i ''z.stanford.edu''.<ref>{{cite web |url=http://google.stanford.edu |title=Google! Search Engine |archive-url=https://web.archive.org/web/19981111183552/http://google.stanford.edu/ |publisher=Stanford University |archive-date=11. 11. 1998 |access-date=12. 10. 2010}}</ref><ref>{{cite web |url=http://z.stanford.edu/ |title=Google! Search Engine |archive-url=https://web.archive.org/web/19981201235013/http://z.stanford.edu/ |publisher=Stanford University |archive-date=1. 12. 1998 |access-date=14. 8. 2012}}</ref> Ime domene za Google je registrirano 15. septembra 1997,<ref>{{cite web |url=http://whois.dnsstuff.com/tools/whois.ch?ip=google.com |title=WHOIS – google.com |access-date=5. 7. 2010 |archive-url=https://archive.today/20120529002442/http://whois.dnsstuff.com/tools/whois.ch?ip=google.com |archive-date=29. 5. 2012 }}</ref> a kompanija je inkorporirana 4. septembra 1998. Bila je zasnovana u garaži prijateljice ([[Susan Wojcicki]]<ref name="milestones"/>) u [[Menlo Park (Kalifornija)|Menlo Parku]] (Kalifornija). Kolega s doktorskog studija na Stanfordu, Craig Silverstein, bio je prvi zaposlenik.<ref name="milestones"/><ref>{{cite web |url=http://www-cs-students.stanford.edu/~csilvers/ |title=Craig Silverstein's website |archive-url=https://web.archive.org/web/19991002122809/http://www-cs-students.stanford.edu/~csilvers/ |archive-date=2. 10. 1999 |publisher=Stanford University |access-date=12. 10. 2010 }}</ref><ref>{{Cite news |last=Kopytoff |first=Verne |url=http://articles.sfgate.com/2008-09-07/news/17161124_1_larry-page-google-search-engine |title=Craig Silverstein grew a decade with Google |newspaper=San Francisco Chronicle |publisher=Hearst Communications, Inc. |date=7. 9. 2008 |access-date=12. 10. 2010 |archive-date=7. 11. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121107075029/http://www.sfgate.com/news/article/Craig-Silverstein-grew-a-decade-with-Google-3270079.php |url-status=dead }}</ref> U maju 2011, broj mjesečnih unikatnih posjetioca Googlea prešao je jednu milijardu po prvi put, što je 8,4%-ni rast od maja 2010 (931 million).<ref>{{cite web |url=http://itsalltech.com/2011/06/22/googles-new-record-1-billion-visitors-in-may/ |title=Google's new record, 1 billion visitors in May &#124; It's All Tech |publisher=Itsalltech.com |access-date=2. 1. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120321165022/http://itsalltech.com/2011/06/22/googles-new-record-1-billion-visitors-in-may/ |archive-date=21. 3. 2012 }}</ref> U januaru 2013, Google je objavio zaradu od US$50 milijardi godišnjeg prihoda za 2012. godinu. Ovo je označilo prvi put da je kompanija dostigla ovaj podvig, na vrhu 2011. ukupno US$38 milijardi.<ref>Fiegerman, Seth. 22. 1. 2013. "Google Has Its First $50 Billion Year." http://mashable.com/2013/01/22/google-q4-earnings/</ref> ===Finansiranje i početne javne ponude=== [[Datoteka:Google’s First Production Server.jpg|upright|thumb|Googleov prvi proizvodni server. Googleovi proizvodni serveri nastavljaju bivati izgrađeni od jeftinog hardvera.<ref>{{cite web |url=http://www.computerhistory.org/collections/accession/102662167 |title=Google Server Assembly |publisher=Computer History Museum |access-date=4. 7. 2010}}</ref>|alt=Google's first servers, showing lots of exposed wiring and circuit boards]] Prva sredstva za Google u iznosu US$100 hiljada od [[Andy Bechtolsheim|Andyja Bechtolsheima]], suosnivača [[Sun Microsystems]]a, data su u augustu 1998. prije nego je Google inkorporiran.<ref name="Bechtolsheim">{{Cite news|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?file=/chronicle/archive/2004/04/29/MNGLD6CFND34.DTL|archive-url=https://www.webcitation.org/5hT7GniEG?url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?file=%2Fchronicle%2Farchive%2F2004%2F04%2F29%2FMNGLD6CFND34.DTL|archive-date=12. 6. 2009|title=For early Googlers, key word is $$$|last=Kopytoff|first=Verne|date=29. 4. 2004|newspaper=San Francisco Chronicle|publisher=Hearst Communications |access-date=19. 2. 2010|location=San Francisco |url-status=live}}</ref> Početkom 1999, doktoranti Brin i Page odlučili su da je pretraga koju su razvijali uzimala mnogo vremena i odvraćala ih od akademskih ciljeva, te su otišli kod izvršnog direktora firme Excite, Georgea Bella, i ponudili da mu je prodaju za milion dolara. On je odbio ponudu i kasnije je kritikovao [[Vinod Khosla|Vinoda Khoslu]], iz firme Excite, nakon što je pregovarao s Brinom i Pageom o cifri 750.000 dolara. Dana 7. juna 1999. najavljena je tranša finansijskih sredstava u iznosu 25 miliona dolara,<ref>{{Cite press release |url=http://www.google.com/pressrel/pressrelease1.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20010212052759/http://www.google.com/pressrel/pressrelease1.html |archive-date=12. 2. 2001 |title=Google Receives $25 Million in Equity Funding |date=7. 6. 1999 |location=Palo Alto, Calif. |publisher=Google |access-date=16. 2. 2009 |url-status=dead }}</ref> s većim ulagačima, uključujući firme [[Kleiner Perkins Caufield & Byers]] i [[Sequoia Capital]].<ref name="Bechtolsheim"/> Googleova početna javna ponuda (IPO) uzela je maha pet godina kasnije, 19. augusta 2004. U to vrijeme Larry Page, Sergey Brin i [[Eric Schmidt]] složili su se da rade zajedno u Googleu na period od 20 godina – do 2024.<ref>{{Cite news |url=http://money.cnn.com/2008/01/18/news/companies/google.fortune/index.htm |title=Google wins again |date=29. 1. 2008 |newspaper=Fortune |publisher=Time Warner |access-date=22. 1. 2011 |first=Adam |last=Lashinsky}}</ref> Kompanija je ponudila 19.605.052 dionica po cijeni od $85 po dionici.<ref name="IPO">{{Cite news|url=http://www.businessweek.com/technology/content/aug2004/tc20040819_6843_tc120.htm|title=Google: Whiz Kids or Naughty Boys?|last=Elgin|first=Ben|date=19. 8. 2004|newspaper=BusinessWeek|publisher=Bloomberg, L.P.|access-date=19. 2. 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://investor.google.com/pdf/2004_AnnualReport.pdf|title=2004 Annual Report|year=2004|publisher=Google, Inc.|page=29|access-date=19. 2. 2010|location=Mountain View, California}}</ref> Dionice su prodate u formatu internetske aukcije koristeći sistem koje su napravili [[Morgan Stanley]] i [[Credit Suisse]], potpisnici ugovora.<ref>{{Cite news|url=http://money.cnn.com/2004/04/29/technology/google/|title=Google sets $2.7 billion IPO |last=La Monica|first=Paul R.|date=30. 4. 2004|publisher=CNN Money|access-date=19. 2. 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.zdnet.com/news/want-in-on-googles-ipo/135799|title=Want In on Google's IPO?|last=Kawamoto|first=Dawn|date=29. 4. 2004|publisher=ZDNet|access-date=19. 2. 2010}}</ref> Prodaja od $1,67 milijardi dala je Googleu tržišnu kapitalizaciju od više od $23 milijarde.<ref name="washpost">{{Cite news|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A14939-2004Aug19.html|title=Google's IPO: Grate Expectations|last=Webb|first=Cynthia L.|newspaper=The Washington Post|access-date=19. 2. 2010|location=Washington, D.C. | date=19. 8. 2004}}</ref> U januaru 2014, njihova tržišna kapitalizacija je porasla na $397 milijardi.<ref name=Marketwatch>{{cite web|title=Google Overview|url=http://www.marketwatch.com/investing/stock/goog|publisher=Marketwatch|access-date=2. 2. 2014}}</ref> Ogromna većina od 271 milion dionica ostao je pod kontrolom Googlea, te su mnogi Googleovi uposlenici postali istovremeni milioneri na papiru. [[Yahoo!]], konkurent Googlea, također je imao koristi jer je držao 8,4 miliona dionica Googlea prije nego je IPO zauzeo mjesto.<ref name="yahooshares">{{Cite news|url=http://www.internetnews.com/bus-news/article.php/3392781|title=Yahoo and Google Settle|last=Kuchinskas|first=Susan|date=9. 8. 2004|publisher=internet.com|access-date=19. 2. 2010}}</ref> Postojala je zabrinutost da će Googleov IPO dovesti do izmjena u kulturi kompanije. Razlozi su imali opseg od pritiska dioničara na smanjenje dobitka zaposlenika zbog činjenice da će dosta direktora kompanije postati istovremeni milioneri u papirima.<ref>{{Cite news |agency=Associated Press |url=http://www.wired.com/techbiz/media/news/2004/04/63241 |title=Quirky Google Culture Endangered? |newspaper=Wired |date=28. 4. 2004 |access-date=27. 11. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100814174333/http://www.wired.com/techbiz/media/news/2004/04/63241 |archive-date=14. 8. 2010 }}</ref> Kao odgovor na ovu zabrinutost, suosnivači Sergey Brin i Larry Page obećali su u izvještaju prema potencijanlim investitorima da IPO neće izmijeniti kulturu kompanije.<ref>{{cite web |last1=Olsen |first1=Stefanie |last2=Kawamoto |first2=Dawn |url=http://news.cnet.com/2100-1024-5201978.html |title=Google IPO at $2.7 billion |work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]] |date=30. 4. 2004 |access-date=27. 11. 2010}}</ref> Godine 2005, članci u ''[[The New York Times]]'' i ostalim izvorima počeli su sugerisati da je Google izgubio svoji nekorporativnu, nepokvarenu filozofiju.<ref>Richard Utz, "The Good Corporation? Google's Medievalism and Why It Matters." ''Studies in Medievalism'' 23 (2013): 21-28.</ref><ref>{{Cite news |last=Rivlin |first=Gary |url=http://www.nytimes.com/2005/08/24/technology/24valley.html |title=Relax, Bill Gates; It's Google's Turn as the Villain |newspaper=The New York Times |date=24. 8. 2005 |access-date=27. 11. 2010}}</ref><ref>{{Cite news |last1=Gibson |first1=Owen |last2=Wray |first2=Richard |url=http://www.smh.com.au/news/technology/search-giant-may-outgrow-its-fans/2005/08/25/1124562975596.html3001.asp |title=Search giant may outgrow its fans |newspaper=The Sydney Morning Herald |date=25. 8. 2005 |access-date=27. 11. 2010}}</ref><ref>{{cite web |last=Ranka |first=Mohit |url=http://www.osnews.com/story/17928/Google--Dont-Be-Evil |title=Google – Don't Be Evil |publisher=OSNews |date=17. 5. 2007 |access-date=27. 11. 2010}}</ref> U težnji da zadrže unikatnu kulturu kompanije, Google je uveo poziciju ''"''Šefa kulture", koji također snosi funkciju direktora za ljudske resurse. Svrha Šefa kulture je razviti i održati kulturu i rad na načine da se zadrži iskren odnos prema osnovnim vrijednostima na kojima je kompanija zasnovana: stambena organizacija sa saradničkim okruženjem.<ref name="CCO">{{cite web |last=Mills |first=Elinor |url=http://www.zdnet.com.au/meet-google-s-culture-czar-339275147.htm |title= Google's culture czar |publisher=ZDNet |date=30. 4. 2007 |access-date=27. 11. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101031155723/http://www.zdnet.com.au/meet-google-s-culture-czar-339275147.htm |archive-date=31. 10. 2010 }}</ref> Google se također suočio sa navođenjem seksizma i starosne segregacije od bivših zaposlenika.<ref>{{cite web |last=Kawamoto |first=Dawn |url=http://news.cnet.com/Google-hit-with-job-discrimination-lawsuit/2100-1030_3-5807158.html?tag=nl |title=Google hit with job discrimination lawsuit |work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]] |date=27. 7. 2005 |access-date=27. 11. 2010}}</ref><ref>{{Cite news |agency=Associated Press |url=http://www.ctv.ca/servlet/ArticleNews/story/CTVNews/20071006/google_old_071006/20071006 |title=Google accused of ageism in reinstated lawsuit |publisher=CTV Television Network |date=6. 10. 2007 |access-date=27. 11. 2010 |archive-date=11. 10. 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071011205140/http://www.ctv.ca/servlet/ArticleNews/story/CTVNews/20071006/google_old_071006/20071006 |url-status=dead }}</ref> Trgovanje se dobro odvijalo nakon IPO, sa dionicama koje su dostizale $700 po prvi put 31. oktobra 2007,<ref>{{cite web |url=http://weblogs.baltimoresun.com/business/hancock/blog/2007/10/google_shares_hit_700.html |title=Google shares hit $700 |date=31. 10. 2007 |last=Hancock |first=Jay |publisher=The Baltimore Sun |access-date=27. 11. 2010 |archive-date=8. 5. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130508163840/http://weblogs.baltimoresun.com/business/hancock/blog/2007/10/google_shares_hit_700.html |url-status=dead }}</ref> prvenstveno zbog boljih prodaja i prihoda na tržištu internetskog reklamiranja.<ref name="bowlingforgoogle">{{Cite news |last=La Monica |first=Paul R. |url=http://money.cnn.com/2005/05/25/technology/techinvestor/lamonica/index.htm |title=Bowling for Google |publisher=CNN |date=25. 5. 2005 |access-date=28. 2. 2007}}</ref> Porast u cijeni trgovanja je uglavnom podstaknuto od strane zasebnih investitora, za razliku od velikih institucionalnih investitora i međusobnih sredstava.<ref name="bowlingforgoogle" /> Kompanija je upisana na [[NASDAQ]] berzi pod satnim simbolom GOOG, a na [[Frankfurt]]skoj berzi pod satnim simbolom GGQ1. ===Rast=== U martu 1999, kompanija je preselila svoje urede u [[Palo Alto]], Kalifornija, što je dom za nekoliko poznatih tehnoloških početaka [[Silicijska dolina|Silicijske doline]].<ref name="165univave">{{Cite news|url=http://news.cnet.com/2100-1040-960790.html|title=A building blessed with tech success|last=Fried|first=Ian|date=4. 10. 2002|work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]]|access-date=15. 2. 2010}}</ref> Sljedeće godine, unatoč početnom oponiranju Pagea i Brina prema reklamno-profitnoj pretrazi,<ref>{{Cite book|last=Stross|first=Randall|title=Planet Google: One Company's Audacious Plan to Organize Everything We Know|publisher=Free Press|location=New York|date=septembar 2008|pages=3–4|chapter=Introduction|isbn=978-1-4165-4691-7|url=http://books.google.com/?id=xOk3EIUW9VgC&printsec=frontcover|access-date=14. 2. 2010|chapterurl=http://books.google.com/books?id=xOk3EIUW9VgC&printsec=frontcover}}</ref> Google je počeo prodavati reklamiranje sa pretraživačkim ključnim riječima.<ref name="milestones" /> U cilju dobijanja čistog dizajna stranice i povećane brzine, reklame su bile isključivo tekstualnog karaktera. Ključne riječi koje su prodavane bile su bazirane na kombinaciji cijena i klikova, sa naplaćivanjem koje je počinjalo s 5 centi po kliku.<ref name="milestones" /> Ovaj model prodaje na osnovu ključnih riječi bio je prvi put korišten na sajtu ''Goto.com'', [[Idealab]] spin-off kojeg je kreirao [[Bill Gross (entrepreneur)|Bill Gross]].<ref name="goto strong">{{Cite news|url=http://searchenginewatch.com/2166331|title=GoTo Going Strong |last= Sullivan |first=Danny|date=1. 7. 1998|publisher=SearchEngineWatch|access-date=18. 2. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20091014204451/http://searchenginewatch.com/2166331|archive-date=14. 10. 2009}}</ref><ref name="cnet p4p">{{Cite news|url=http://news.cnet.com/Pay-for-placement-gets-another-shot/2100-1023_3-208309.html|title=Pay-for-placement gets another shot|last=Pelline|first=Jeff|date=19. 2. 1998|work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]] |access-date=18. 2. 2010}}</ref> Kada je kompanija promijenila imena u Overture Services, tužila je Google zbog kršenja autorskih prava patenata "pay per click" i licitacije. Uvodni servisi bi kasnije bili kupljeni od Yahoo!-a i preimenovani u [[Yahoo! Search Marketing]]. Slučaj je kasnije smaknut sa suda; Google je prihvatio izdavanje zajedničkih dionica Yahoo!-u u zamjenu za stalnu dozvolu.<ref>{{Cite news|url=http://news.cnet.com/Google,-Yahoo-bury-the-legal-hatchet/2100-1024_3-5302421.html|title=Google, Yahoo bury the legal hatchet|last=Olsen|first=Stephanie|date=9. 8. 2004|work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]]|access-date=18. 2. 2010}}</ref> Godine 2001, Google je dobio patent za svoj PageRank mehanizam.<ref name="patent">{{Ref patent |country=US |number=6285999 |status=patent |title=Method for node ranking in a linked database |gdate=4. 9. 2001 |fdate=9. 1. 1998 |invent1=Page, Lawrence |assign1=The Board of Trustees of the Leland Stanford Junior University |class=G06F17/30}}</ref> Patent je službeno dodijeljen na Univerzitetu Stanford i potpisuje Lawrencea Pagea kao izumitelja. Godine 2003. kompanija je zakupila uredski kompleks od kompanije [[Silicon Graphics]] na 1600 Amphitheatre Parkway u [[Mountain View (Kalifornija)|Mountain View]], Kalifornija.<ref name="sgibldg">{{Cite news|url=http://news.cnet.com/Googles-movin-on-up/2110-1032_3-1025111.html|title=Google's movin' on up|last=Olsen|first=Stephanie|date=11. 7. 2003|work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]]|access-date=15. 2. 2010}}</ref> Kompleks je postao poznat kao [[Googleplex]], igra riječi od [[googolplex]], broj gdje jedinicu slijedi googol nula. [[Googleplex]] interijere su dizajnirali arhitekti [[Clive Wilkinson]]. Tri godine kasnije, Google je kupio imovinu od SGI za $319 miliona.<ref name="googleplexpurchase">{{Cite news|url=http://sanjose.bizjournals.com/sanjose/stories/2006/06/19/newscolumn3.html|title=Google to buy headquarters building from Silicon Graphics|date=16. 6. 2006|newspaper=Silicon Valley / San Jose Business Journal|publisher=American City Business Journals|access-date=15. 2. 2010|location=San Jose}}</ref> Do tada, ime "Google" je našlo svoj put u svakodnevni govor, uzrokujući da glagol "google" bude dodan u [[Merriam-Webster]] Collegiate Dictionary i [[Oxford English Dictionary]], označavajući ga "koristiti Google pretragu da se dobiju informacije na Internetu."<ref>{{cite web|url=http://googleblog.blogspot.com/2006/10/do-you-google.html|title=Do You "Google"?|last=Krantz|first=Michael|date=25. 10. 2006|publisher=Google, Inc.|access-date=17. 2. 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://msnbc.msn.com/id/13720643/|title=To Google or Not to Google|last=Bylund|first=Anders|date=5. 7. 2006|publisher=msnbc.com|access-date=17. 2. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20060707062623/http://msnbc.msn.com/id/13720643/|archive-date=7. 7. 2006}}</ref> ===2013 - danas=== Google je objavio pokretanje nove kompanije naziva [[Calico (company)|Calico]] 19. septembra 2013, kojom će upravljati šef Applea [[Arthur D. Levinson|Arthur Levinson]]. U službenom javnom izvještaju, Page je objasnio da "zdravlje i blagostanje" kompanije će se fokusirati na "izazov starenja i povezanih bolesti".<ref>{{cite news|title=Google spin-off Calico to search for answers to ageing|url=http://www.bbc.co.uk/news/technology-24158924|access-date=20. 9. 2013|newspaper=BBC News|date=19. 9. 2013|author=Jane Wakefield}}</ref> Od septembra 2013, Google upravlja sa 70 ureda u više od 40 zemalja.<ref>{{cite web|title=Google locations|url=http://www.google.com/about/company/facts/locations/|work=Google Company|publisher=Google, Inc|access-date=24. 9. 2013|date=septembar 2013}}</ref> Google je proslavio svoju 15-godišnjicu 27. septembra 2013, iako je koristio druge datume za svoj službeni rođendan.<ref>{{cite web|url=http://searchengineland.com/google-is-10-years-old-finding-the-real-google-birthday-12172|title=Google Is 10 Years Old? Finding The Real Google Birthday|last=Sullivan|first=Danny|date=14. 9. 2007|access-date=28. 9. 2013}}</ref> Razlog izbora 27. septembra ostaje nepoznat, a spor sa konkurentskom pretraživačkom stranicom [[Yahoo! Search]] iz 2005 smatra se razlogom.<ref>{{Cite news |last=Peterson |first=Andrea|url=http://www.washingtonpost.com/blogs/the-switch/wp/2013/09/27/is-today-really-googles-birthday/ |title=Is today really Google’s birthday? |newspaper=Washington Post|date=27. 9. 2013 |access-date=28. 9. 2013}}</ref><ref>{{cite news|title=Google celebrates 15th birthday with interactive piñata 'doodle'|url=http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/google-celebrates-15th-birthday-with-interactive-piata-doodle-8842436.html|access-date=28. 9. 2013|newspaper=The Independent|date=26. 9. 2013|author=John Hall|location=London|archive-date=28. 9. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130928223219/http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/google-celebrates-15th-birthday-with-interactive-piata-doodle-8842436.html|url-status=dead}}</ref> Alliance for Affordable Internet (A4AI) je pokrenuta u oktobru 2013. i Google je dio koalicije javnih i privatnih organizacija koje uključuju [[Facebook]], [[Intel]] i [[Microsoft]]. Vođena od strane [[Tim Berners-Lee]]ja, A4AI se bori napraviti pristup internetu dostupnijim tako da je pristup proširen na zemlje u razvoju, gdje je samo 31% ljudi priključeno. Google će pomagati smanjenju cijena pristupa internetu tako da one padnu ispod UN-ovog Broadband Commission svjetskog cilja od 5% mjesečnog primanja.<ref>{{cite news|title=Sir Tim Berners-Lee and Google lead coalition for cheaper internet|url=http://www.theguardian.com/technology/2013/oct/07/google-berners-lee-alliance-broadband-africa?CMP=EMCNEWEML6619I2&et_cid=51918&et_rid=7107573&Linkid=http%3a%2f%2fwww.theguardian.com%2ftechnology%2f2013%2foct%2f07%2fgoogle-berners-lee-alliance-broadband-africa|access-date=8. 10. 2013|newspaper=The Guardian|date=7. 10. 2013|author=Samuel Gibbs}}</ref> Korporacijski ujedinjeni prihod za treći kvartal 2013. objavljen je sredinom oktobra 2013. od US$14,89 milijardi, koji pokazuje rast od 12% u odnosu na prethodni kvartal. Googleov internetski biznis je odgovoran za US$10,8 milijardi od ovog iznosa, sa rastom u broju korisničkih klikova na reklame.<ref>{{cite news|title=Google earnings up 12% in third quarter even as Motorola losses deepen|url=http://www.theguardian.com/technology/2013/oct/17/google-q3-revenue-earnings-report?CMP=EMCNEWEML6619I2&et_cid=53346&et_rid=sundaybottle@hotmail.com&Linkid=http%3a%2f%2fwww.theguardian.com%2ftechnology%2f2013%2foct%2f17%2fgoogle-q3-revenue-earnings-report|access-date=18. 10. 2013|newspaper=The Guardian|date=17. 10. 2013|author=Reuters|archive-date=24. 2. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224132350/http://www.theguardian.com/technology/2013/oct/17/google-q3-revenue-earnings-report?CMP=EMCNEWEML6619I2&et_cid=53346&et_rid=sundaybottle@hotmail.com&Linkid=http%3a%2f%2fwww.theguardian.com%2ftechnology%2f2013%2foct%2f17%2fgoogle-q3-revenue-earnings-report|url-status=dead}}</ref> U novembru 2013, Google je objavio planove za novi (93.000 m<sup>2</sup>) ured u Londonu, koji se treba otvoriti u 2016. Nove prostorije će biti u mogućnosti smjestiti 4.500 uposlenika i ovo se smatra kao jedna od najvećih komercijalnih nabavki imanja u Britaniji.<ref>{{cite news|title=Inside Google’s new 1-million-square-foot London office—three years before it’s ready|url=http://qz.com/139794/inside-googles-new-1-million-square-foot-london-office-three-years-before-its-ready/|access-date=6. 11. 2013|newspaper=Quartz|date=1. 11. 2013|author=Leo Mirani}}</ref> U oktobru 2014, prema [[Interbrand]] rangiranju, Google je bio drugi najvrijedniji brend u svijetu (iza [[Apple Inc.|Applea]]) sa vrijednošću od $107,4 milijarde.<ref>[http://www.nytimes.com/2014/10/09/business/media/tech-companies-lead-ranking-of-most-valuable-brands-.html?_r=0 Technology titans lead ranking of most valuable brands], ''NYTimes.com'', 8. 10. 2014. Retrieved 9. 10. 2014.</ref> ===Nabavke i partnerstva=== [[Datoteka:Google page brin.jpg|thumb|[[Larry Page]] i [[Sergey Brin]] u 2003.|220x220px]] Od 2001, Google je kupio dosta kompanija, prvenstveno male firme sa ulaganjem kapitala. Godine 2004, Google je kupio [[Keyhole, Inc]].<ref>{{Cite press release |title=Google Acquires Keyhole Corp |publisher=Google, Inc. |date=27. 10. 2004 |url=http://www.google.com/press/pressrel/keyhole.html |access-date=27. 11. 2010}}</ref> Startna kompanija razvijala je proizvod Earth Viewer koji je davao 3D prikaz slike Zemlje. Google je preimenovao ime servisa u [[Google Earth]] 2005. godine. Google je kupio [[Urchin (software)|Urchin Software]] u aprilu 2005, koristeći svoj 'Urchin on Demand' proizvod za kreiranje [[Google Analytics]] u 2006. U oktobru 2006. Google je objavio da je kupio sajt za razmjenu videosnimaka [[YouTube]] za 1,65 milijardi dolara u Googleovoj zalihi, te da je ugovor završen 13. novembra 2006.<ref>{{Cite news |title= Google closes $A2b YouTube deal |author= [[Reuters]] |work= The Age |location=[[Melbourne]]| url= http://www.theage.com.au/news/Business/Google-closes-A2b-YouTube-deal/2006/11/14/1163266548827.html |access-date=5. 7. 2010 |date=14. 11. 2006}}</ref> Google ne omogućuje detaljne podatke za YouTubeove pokretajuće troškove, te su YouTubeove dobiti u 2007. opisane kao "nematerijalne" u regulatornom smislu.<ref name=Moneyclip>{{Cite news |first= Yi-Wyn |last= Yen |date=25. 3. 2008 |url= http://techland.blogs.fortune.cnn.com/2008/03/25/youtube-looks-for-the-money-clip |title= YouTube Looks For the Money Clip |access-date=5. 7. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100117010826/http://techland.blogs.fortune.cnn.com/2008/03/25/youtube-looks-for-the-money-clip/ |archive-date=17. 1. 2010}}</ref> U junu 2008. članak magazina ''[[Forbes]]'' predstavio je YouTubeov prihod u 2008. od 200 miliona dolara, bilježeći napredak u reklamnim prodajama.<ref name="Forbes08">{{Cite news |first= Quentin |last= Hardy |author2= Evan Hessel |url= http://www.forbes.com/forbes/2008/0616/050.html|title=GooTube|work=Forbes|date=22. 5. 2008|access-date=5. 7. 2010}}</ref> Dana 13. aprila 2007. Google je postigao sporazum o kupovini [[DoubleClick]]a za 3,1 milijardu dolara, što je Googleu dalo vrijedne veze koje je DoubleClick imao s web-izdavačima i reklamnim agencijama.<ref name="DoubleClicknyt">{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/2007/04/14/technology/14DoubleClick.html |title=Google Buys DoubleClick for $3.1 Billion|last=Story|first=Louise|last2=Helft|first2=Miguel|date=17. 4. 2007|newspaper=The New York Times|access-date=26. 2. 2010|location=New York}}</ref> Kasnije iste te godine, Google je kupio [[GrandCentral]] za $50 miliona.<ref>{{cite web|url=http://googleblog.blogspot.com/2007/07/all-aboard.html|title=All aboard|last=Chan|first=Wesley|date=2. 7. 2007|publisher=Google, Inc.|access-date=26. 2. 2010}}</ref> Sajt će kasnije biti preimenovan u [[Google Voice]]. 5. augusta 2009, Google je kupio svoju prvu javnu kompaniju, kupujući softver za kreiranje videa [[On2 Technologies]] za $106,5 miliona.<ref>{{cite web|url=http://www.google.com/intl/en/press/pressrel/ir_20090805.html|title=Google to Acquire On2 Technologies|publisher=Google Press release|date=5. 8. 2009|access-date=5. 7. 2010}}</ref> Google je također kupio [[Aardvark (search engine)|Aardvark]], pretragu za društvene mreže, za $50 miliona, te komentarisao na svom internom blogu, "mi gledamo unaprijed za saradnju da vidimo gdje šta možemo uzeti".<ref>{{cite web|access-date=12. 2. 2010 |url=http://googleblog.blogspot.com/2010/02/google-acquires-aardvark.html |title=Google Acquires Aardvark |publisher=Google, Inc. |quote=we're excited to announce that we've acquired Aardvark, a unique technology company.}}</ref> U aprilu 2010, Google je objavio da je kupio hardverski startup, Agnilux.<ref>{{cite web |url=http://www.marketwatch.com/story/google-buys-stealthy-start-up-agnilux-2010-04-21 |title=Google buys stealthy start-up Agnilux |date=21. 4. 2010 |last=Letzing |first=John |publisher=MarketWatch |access-date=27. 11. 2010}}</ref> U dodatku mnogih kompanija koje je Google kupio, kompanija je imala partnerstvo sa ostalim organizacijama za istraživanje, reklamiranje i ostale aktivnosti. 2005, Google je imao partnerstvo sa [[NASA]]-ovim [[Ames Research Center|Ames]] istražnim centrom za izgradnju 93.000 m<sup>2</sup> ureda.<ref name="nasaames">{{cite web|url=http://news.cnet.com/Can-Google-beat-the-new-office-curse/2100-1030_3-5884957.html|title=Can Google beat the new-office curse?|last=Mills|first=Elinor|date=29. 9. 2005|publisher=[[CNET]] |access-date=26. 2. 2010}}</ref> Uredi bi se koristili za istraživačke projekte uključujući velikoobimni podatkovni menadžment, [[Mašinski inženjering#Nanotehnologija|nanotehnologiju]], distribuirano računarstvo, te istraživačku svemirsku industriju. Google je ušao u partnerstvo sa firmom [[Sun Microsystems]] u oktobru 2005. radi pomoći oko razmjene i distribuiranja međusobnih tehnologija.<ref name="googlesun">{{Cite news|url=http://www.usatoday.com/tech/news/2005-10-03-google-sun-team_x.htm|title=Google, Sun make 'big deal' together|last=Kessler|first=Michelle|last2=Acohido|first2=Byron|date=3. 10. 2005|newspaper=[[USA Today]]|publisher=[[Gannett Co. Inc.]]|access-date=26. 2. 2010}}</ref> Kompanija je imala partnerstvo sa [[AOL]]-om<ref name="googleaol">{{cite web|url=http://news.cnet.com/What-the-Google-AOL-deal-means-for-users/2100-1024_3-6010327.html|title=What the Google-AOL deal means for users|last=Mills|first=Elinor|date=28. 12. 2005|work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]]|access-date=26. 2. 2010}}</ref> radi poboljšanja međusobne pretrage video servisa. Googleova partnerstva 2005. također su sadržavala finansiranje nove [[.mobi]] vrhunske domene za mobilne uređaje, zajedno s ostalim kompanijama, uključujući i [[Microsoft]], [[Nokia]] i [[Ericsson]].<ref>{{cite web|url=http://finance.yahoo.com/news/DotMobi-Sells-Mobi-DomainName-paidcontent-2969792871.html?x=0&.v=1|title=DotMobi Sells .Mobi Domain-Name Operator|last=Lunden|first=Ingrid|date=12. 2. 2010|publisher=[[Yahoo!]]|access-date=26. 2. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110623143032/http://finance.yahoo.com/news/DotMobi-Sells-Mobi-DomainName-paidcontent-2969792871.html?x=0&.v=1|archive-date=23. 6. 2011}}</ref> Google bi kasnije pokrenuo "[[AdSense for Mobile]]", uzimajući maha na razvoju mobilnog reklamnog tržišta.<ref name="adsense_mobile">{{cite web|url=http://www.google.com/intl/en/press/annc/20070917_mobileads.html|title=Google AdSense for Mobile unlocks the potential of the mobile advertising market|date=17. 9. 2007 |publisher= Google, Inc.|access-date=26. 2. 2010}}</ref> Povećavajući svoj marketinški nivo još dalje, Google i [[News Corp. Digital Media|Fox Interactive Media]] od [[News Corporation]] ušli su u sporazum vrijedan 900 miliona dolara radi omogućavanja pretrage i reklamiranja tadašnje popularne društvene mreže [[MySpace]].<ref name="googlemyspace">{{Cite news|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2006_August_7/ai_n16610613/|title=Fox Interactive Media Enters into Landmark Agreement with Google Inc.; Multi-Year Pact Calls for Google to Provide Search and Advertising across Fox Interactive Media's Growing Online Network Including the MySpace Community|date=7. 8. 2006|publisher=B Net|access-date=26. 2. 2010|archive-date=9. 1. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160109065331/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2006_August_7/ai_n16610613/|url-status=dead}}</ref> U 2007, Google je počeo sponzorirati [[NORAD Tracks Santa]], isključujući bivšeg sponzora AOL. NORAD Tracks Santa tvrdi da prati Djeda Mrazov napredak na Badnju večer,<ref name="Tracking Santa: NORAD & Google Team Up For Christmas, Dec 1, 2007, Danny Sullivan">{{cite web |url=http://searchengineland.com/tracking-santa-norad-google-team-up-for-christmas-12817 |title=Tracking Santa: NORAD & Google Team Up For Christmas, Dec 1, 2007, Danny Sullivan |access-date=5. 7. 2010 |publisher=Search Engine Land }}</ref> koristeći Google Earth da "prati djeda Mraza" u 3D-u po prvi put.<ref name="Behind the scenes: NORAD's Santa tracker for Thur, Dec 21, 2009 By Daniel Terdiman, CNET">{{cite web |url=http://news.cnet.com/8301-13772_3-10418101-52.html |title=Behind the scenes: NORAD's Santa tracker for Thur, Dec 21, 2009 By Daniel Terdiman, CNET |access-date=31. 12. 2009 |work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]] }}</ref> Googleov servis YouTube dao je ''NORAD Tracks Santa'' vlastiti kanal.<ref name="Instructions On Tracking Santa With NORAD & Google: The 2007 Edition, Dec 24, 2007, Danny Sullivan">{{cite web |url=http://searchengineland.com/instructions-on-tracking-santa-with-norad-google-the-2007-edition-13001 |title=Instructions On Tracking Santa With NORAD & Google: The 2007 Edition, Dec 24, 2007, Danny Sullivan |access-date=5. 7. 2010 |publisher=Search Engine Land }}</ref> U 2008, Google je razvio partnerstvo sa [[GeoEye]] da pokrene satelit koji opskrbljuje Google sa visoko-razlučivim (0,41 m monochrome, 1,65 m color) prikazom za Google Earth. Satelit je pokrenut iz [[Vandenberg Air Force Base]] 6. septembra 2008.<ref>{{Cite news|url=http://www.reuters.com/article/2008/09/06/us-geoeye-idUSN0633403420080906|title=GeoEye launches high-resolution satellite|last=Shalal-Esa|first=Andrea|date=6. 9. 2008|publisher=Reuters|access-date=26. 2. 2010|location=Washington|archive-date=4. 7. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150704142406/http://www.reuters.com/article/2008/09/06/us-geoeye-idUSN0633403420080906|url-status=dead}}</ref> Google je također najavio u 2008. da servira arhivu fotografija magazina [[Life (magazine)|Life Magazine]]. Neke od slika u arhivi nikad nisu objavljene u magazinu.<ref>{{Cite news |title=Google gives online life to Life mag's photos |url=http://www.msnbc.msn.com/id/27802744/ |quote=Google Inc. has opened an online photo gallery that will include millions of images from ''[[Life (magazine)|Life]]'' magazine's archives that have never been seen by the public before. |agency=[[Associated Press]] |date=20. 11. 2008 |access-date=25. 2. 2010 |location=Mountain View, California}}</ref> Slike su obilježene vodenim pečatom i originalno su imale napomene o autorskim pravima na svim slikama, bez obzira na status javne domene.<ref>{{cite web |url=http://searchengineland.com/google-to-host-10-million-time-life-unpublished-images-15513 |title=Google Hosting Time-Life Photo Archive, 10 Million Unpublished Images Now Live |publisher=[[Search Engine Land]] |author=Greg Stirling |date=18. 11. 2008 |access-date=5. 7. 2010}}</ref> U 2010, [[Google Energy]] napravio je svoje prvo investiranje u projekt obnovljive energije, ulažući $38,8 miliona u dvije vjetroelektrane u [[North Dakota|Sjevernoj Dakoti]]. Kompanija je objavila da dvije lokacije generiraju 169,5 megavata snage, dovoljno da opskrbe 55.000 domova. Farme, koje je razvila firma [[NextEra Energy Resources]], će smanjiti korištenje fosilnih goriva u regiji i vratiti profite. NextEra Energy Resources prodala je Googleu 20% udjela u projektu da dobije ulog za svoj razvoj.<ref>{{Cite news |title=Google Invests in Two Wind Farms |first1=Scott |last1=Morrison |first2=Cassandra |last2=Sweet |newspaper=[[The Wall Street Journal]] |date=4. 5. 2010 |url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704342604575222420304732394.html |access-date=27. 11. 2010}}</ref> U februaru 2010, [[Federal Energy Regulatory Commission]] (FERC) autorizirala je Google da kupuje i prodaje energiju po tržišnim cijenama.<ref>''[http://news.cnet.com/8301-11128_3-10456435-54.html Google Energy can now buy and sell energy] {{Webarchive|url=https://archive.today/20181223203337/https://www.cnet.com/news/google-gets-go-ahead-to-buy-sell-energy/ |date=23. 12. 2018 }}, on Cnet.com''.</ref> Red jasno navodi da Google Energy—podružnica Googlea—drži prava "za prodaju energije, kapaciteta i pomoćnih servisa po tržišno-baziranim stopama", ali i obznanjuje that niti Google Energy niti podružnice "posjeduju ili kontrolišu bio koje generativne ili prijenosne" objekte.<ref>{{cite web|title=Google gets go-ahead to buy, sell energy|url=http://news.cnet.com/8301-11128_3-10456435-54.html|work=[[CNET]]|publisher=CBS Interactive Inc|access-date=23. 9. 2013|author=Candace Lombardi|date=19. 2. 2010|archive-date=23. 12. 2018|archive-url=https://archive.today/20181223203337/https://www.cnet.com/news/google-gets-go-ahead-to-buy-sell-energy/|url-status=dead}}</ref> Korporacija ostvaruje ovo odobrenje u septembru 2013. godine, kada je najavila da će kupiti sve proizvedene električne energije od strane još neizgrađenih 240 megavata Happy Hereford [[vjetroelektrana]].<ref>{{cite news|title=Google is on the way to quietly becoming an electric utility|url=http://qz.com/125407/google-is-on-the-way-to-quietly-becoming-an-electric-utility/|access-date=23. 9. 2013|newspaper=Quartz|date=18. 9. 2013|author=Todd Woody}}</ref> Također 2010, Google je kupio [[Global IP Solutions]], norvešku kompaniju koja omogućava telekonferencije i ostale slične servise. Ova akvizicija omogućila je Googleu da doda telefonske servise u svoju listu proizvoda.<ref>{{Cite news |last1=Gomes |first1=Lee |date=18. 5. 2010 |title=Google's Latest Telephony Play |work=[[Forbes]]|url=http://www.forbes.com/2010/05/18/google-microsoft-videoconferencing-technology-telephony.html |access-date=27. 11. 2010}}</ref> 27. maja 2010, Google je objavio da je zaključio akviziciju mobilne marketinške mreže [[AdMob]]. Ovo se desilo par dana nakon što je Savezna trgovinska komisija zatvorila istragu kupovine.<ref>{{cite web |url=http://www.appscout.com/2010/05/google_closes_acquisition_of_a.php |title=Google Closes Acquisition of AdMob |last1=Albanesius |first1=Chloe |date=27. 5. 2010 |publisher=AppScout |access-date=16. 6. 2010 |archive-date=16. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716180347/http://www.appscout.com/2010/05/google_closes_acquisition_of_a.php |url-status=dead }}</ref> Google je dobio kompaniju za nepoznat iznos.<ref>{{cite news |url=http://www.pcmag.com/article2/0,2817,2355609,00.asp |title=Google Acquires Mobile Display Ad Firm AdMob |last1=Albanesius |first1=Chloe |date=9. 11. 2010 |work=PC Magazine |publisher=Ziff Davis Publishing Holdings Inc. |access-date=16. 6. 2010}}</ref> U julu 2010, Google je potpisao sporazum sa Iowa vjetrenjačama da kupi 114 megavata energije za 20 godina.<ref name="wind energy">{{cite web |url=http://news.techworld.com/green-it/3232690/google-buys-power-from-iowa-wind-farm/?olo=rss |title=Google buys power from Iowa wind farm |publisher=News.techworld.com |date=21. 7. 2010 |access-date=26. 10. 2010 |archive-date=5. 7. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140705231858/http://news.techworld.com/green-it/3232690/google-buys-power-from-iowa-wind-farm/?olo=rss |url-status=dead }}</ref> 4. aprila 2011, ''[[The Globe and Mail]]'' objavio je da Google nudi $900 miliona za šest hiljada [[Nortel Networks]] patenata.<ref>{{cite news |url=http://www.theglobeandmail.com/report-on-business/google-bids-900-million-for-nortel-patents/article1969788/ |title=Bid for Nortel patents marks Google's new push into mobile world |work=Globe and Mail |date=4. 4. 2011 |access-date=25. 4. 2011 |location=Toronto |archive-url=https://web.archive.org/web/20110407100606/http://www.theglobeandmail.com/report-on-business/google-bids-900-million-for-nortel-patents/article1969788/ |archive-date=7. 4. 2011 }}</ref> 15. augusta 2011, Google je napravio svoju najveću ikad akviziciju dotad kada je izjavio da će kupiti [[Motorola Mobility]] za 12,5 milijardi dolara<ref>{{cite news |url=http://www.washingtonpost.com/blogs/faster-forward/post/google-agrees-to-acquire-motorola-mobility/2011/08/15/gIQABmTkGJ_blog.html |title=Google agrees to acquire Motorola Mobility |author=Tsukayama, Hayley |work=The Washington Post |date=15. 8. 2011 |access-date=17. 8. 2011 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://investor.google.com/releases/2011/0815.html |title=Google to Acquire Motorola Mobility — Google Investor Relations |publisher=Google |access-date=17. 8. 2011}}</ref> subjekat za odobrenje regulatora u Sjedinjenim Državama i Evropi. U postu na Googleovom blogu, Googleov izvršni direktor i suosnivač Larry Page objavio je da je akvizicija bila strateški potez da ojača Googleov portfolio patenata. Kompanijin Android operativni sistem je došao u vatru u industrijskoj širokoj bici, jer su Apple i Microsoft tužili kreatore uređaja Android poput HTC-a, Samsunga i Motorole.<ref name="appleinsider1">{{cite web|last=Hughes |first=Neil |url=http://www.appleinsider.com/articles/11/08/15/google_ceo_anticompetitive_apple_microsoft_forced_motorola_deal.html |title=Google CEO: 'Anticompetitive' Apple, Microsoft forced Motorola deal |publisher=AppleInsider |access-date=17. 8. 2011}}</ref> Spajanje je dovršeno 22. maja 2012, nakon dopuštenja [[Narodna Republika Kina|Narodne Republike Kine]].<ref>{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/business-18164190|title=Google |access-date=23. 5. 2012 | work=BBC News|date=22. 5. 2012}}</ref> Ova kupovina je napravljena djelomično da pomogne da Google dobije Motorolin značajni portfolio za patent na mobilnim uređajima i bežičnim tehnologijama da pomogne zaštititi to na nadolazećim patentnim sporovima sa ostalim kompanijama,<ref name="supercharging android">{{cite web|last=Page |first=Larry |url=http://googleblog.blogspot.com/2011/08/supercharging-android-google-to-acquire.html |title=Official Google Blog: Supercharging Android: Google to Acquire Motorola Mobility |publisher=Googleblog.blogspot.com |access-date=17. 8. 2011}}</ref> uglavnom [[Apple Inc.|Applea]] i [[Microsoft]]a<ref name="appleinsider1"/> i da omogući da nastavi da besplatno nudi [[Android (operating system)|Android]].<ref name="cnet">{{cite web|title=Google to buy Motorola Mobility for $12.5B|url=http://news.cnet.com/8301-1035_3-20092362-94/google-to-buy-motorola-mobility-for-$12.5b/|first=Roger|last=Cheng|date=15. 8. 2011}}</ref> Nakon što je akvizicija zatvorena, Google je počeo da restruktuira Motorola biznis da se uklopi s Googleovom strategijom. Dana 13. augusta 2012, Google je objavio planove otpuštanja 4000 Motorola Mobility zaposlenika.<ref>{{cite news | url=http://www.reuters.com/article/2012/08/13/us-motorolamobility-jobs-idUSBRE87C07F20120813 | title=Google to cut 4,000 Motorola Mobility jobs, shares rise | date=13. 8. 2012 | work=Reuters | access-date=28. 10. 2014 | archive-date=26. 11. 2014 | archive-url=https://web.archive.org/web/20141126075614/http://www.reuters.com/article/2012/08/13/us-motorolamobility-jobs-idUSBRE87C07F20120813 | url-status=dead }}</ref> Dana 10. decembra 2012. Google je prodao proizvodne operacije firme Motorola Mobility firmi [[Flextronics]] za $75 miliona.<ref>{{cite news| url=http://www.engadget.com/2012/12/11/motorola-flextronics/ |title= Motorola's retreat continues, sells factories in China and Brazil to Flextronics for $75 million | date=11. 12. 2012}}</ref> Kao dio sporazuma, Flextronics će proizvoditi neotkriveno Android i ostale mobilne uređaje.<ref>{{cite news| url=http://www.zdnet.com/cn/flextronics-acquires-motorola-mobilitys-plants-in-china-brazil-7000008603/ | title= Flextronics acquires Motorola Mobility's plants in China, Brazil | date=11. 12. 2012}}</ref> 19. decembra 2012, Google je prodao Motorola Home, poslovni odjel Motorola Mobilityja, firmi [[Arris Group]]u za 2,35 milijardi dolara u gotovini i dioničkoj transakciji. Kao dio ovog ugovora, Google je dobio 15,7% udjela u Arris Groupu, koji vrijedi 300 miliona dolara.<ref>{{cite news |url=http://www.arrisi.com/_docs/ARRIS_Announcement_Release.pdf |title=Arris To Acquire Motorola Home Business For $2.35 Billion In Cash And Stock | date=19. 12. 2012 | access-date=28. 10. 2014 | archive-url=https://www.webcitation.org/6DOGJROQI?url=http://www.arrisi.com/_docs/ARRIS_Announcement_Release.pdf | archive-date=3. 1. 2013 }}</ref> 5. juna 2012, Google je objavio da je kupio [[Quickoffice]], kompaniju široko poznatu za njihove mobilne produktivne servise za iOS i Android. Google planira da integrira Quickofficeovu tehnologiju u njihov vlastiti uredski servis.<ref>Lardinois, Frederic. 5. 6. 2012. "Google Acquires Mobile Productivity Company Quickoffice." http://techcrunch.com/2012/06/05/google-acquires-mobile-productivity-company-quickoffice/</ref> 6. februara 2013, Google je objavio da je kupio Channel Intelligence za $125 miliona. Channel Intelligence, tehnološka kompanija koja pomaže korisnicima da kupe proizvode online, jeste aktivna globalno u 31 različitoj zemlji i radi sa više od 850 trgovaca. Google će koristiti ovu tehnologiju da poboljša svoj e-commerce biznis.<ref>6. 2. 2013. Lunden, Ingrid. "Google Acquires Channel Intelligence For $125M To Boost Product Referrals And E-Commerce With Users." http://techcrunch.com/2013/02/06/google-acquires-channel-intelligence-to-boost-product-recommendations-and-e-commer-with-users/</ref> Službena potvrda Googleove kupovine izraelskog startupa [[Waze]] desila se u junu 2013. Waze se promovira kao "društveno-bazirana prometna i navigacijska aplikacija".<ref name="Waze">{{cite web|title=Google Bought Waze For $1.1B, Giving A Social Data Boost To Its Mapping Business|url=http://techcrunch.com/2013/06/11/its-official-google-buys-waze-giving-a-social-data-boost-to-its-location-and-mapping-business/|work=TechCrunch|publisher=AOL Inc|access-date=29. 7. 2013|author=Ingrid Lunden|date=11. 6. 2013}}</ref> Prateći kupovinu Wazea, Google je dostavio "10-Q" podnesak sa [[U.S. Securities and Exchange Commission|Securities Exchange Commission]] (SEC) koji objelodanjuje da je korporacija utrošila US$1,3 milijarde na akvizicije tokom prve polovine 2013. Podnesak također govori da je Waze akvizicija koštala Google US$966 miliona, umjesto US$1.1 milijardi, broj koji je sprva bio predstavljen u medijskim izvorima.<ref name="Waze" /><ref>{{cite web|title=Yahoo And Google Are Both Spending Big Money On Acquisition Sprees And What That Says About Their Futures|url=http://techcrunch.com/2013/07/29/yahoo-and-google-are-both-spending-big-money-on-acquisition-sprees-and-what-that-says-about-their-futures/?ncid=tcdaily|work=TechCrunch|publisher=AOL Inc|access-date=29. 7. 2013|author=Rip Empson|date=29. 7. 2013}}</ref><ref>{{cite web|title=Google and Waze seal the deal on their $1.1B purchase acquisition.|url=http://www.geektime.com/2013/06/11/mazal-tov-google-and-waze-officially-tie-the-knot/|work=Geektime|publisher=Geektime|access-date=29. 7. 2013|author=Avi Schneider|date=11. 6. 2013|archive-date=11. 2. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150211143955/http://www.geektime.com/2013/06/11/mazal-tov-google-and-waze-officially-tie-the-knot/|url-status=dead}}</ref> Akvizicija iz 2012. firme WIMM Labs, koja je prethodno napravila Android pametni sat, potvrđena je u augustu 2013. Od 31. augusta 2013, Google nije javno komentarisao na vijesti u vezi sa WIMM Labs.<ref>{{cite web|title=Google Confirms It Has Acquired Android Smartwatch Maker WIMM Labs|url=http://techcrunch.com/2013/08/31/google-acquires-wimm-labs/?ncid=tcdaily|work=TechCrunch|publisher=AOL Inc|access-date=8. 9. 2013|author=Natasha Lomas|date=31. 8. 2013}}</ref> Akvizicija Fluttera, kreatora tehnologije prepoznavanja pokreta rukom, je potvrđena od korporacije ranog oktobra 2013. Zabilježena cijena je US$40 miliona i Googleov glasnogovornik je izjavio: "Mi smo stvarno impresirani sa Flutterovom timskom mogućnošću da dizajnira novu tehnologiju baziranu na oštrom istraživanju." Flutterova tehnologija dopupta korisnicima da donose ručne pokrete za kontrolu navigacije za aplikacije poput iTunesa, Windows Media Playera i Winampa.<ref>{{cite web|title=Google Acquires Flutter, Creator of Hand Gesture Recognition Technology|url=http://searchenginewatch.com/article/2298628/Google-Acquires-Flutter-Creator-of-Hand-Gesture-Recognition-Technology|work=Search Engine Watch|publisher=Incisive Interactive Marketing LLC|access-date=8. 10. 2013|author=Jennifer Clegg|date=3. 10. 2013}}</ref> 26. januara 2014. Google Inc. je izjavio sporazum od kupovini [[DeepMind Technologies]], privatnu firmu umjetne inteligencije iz [[London]]a. DeepMind opisuje sebe kao imanje mogućnosti kombiniranja najboljih tehnologija mašinskog učenja i sistema neuronauke da napravi opće algoritme. DeepMindove prve komercijalne aplikacije su korištene u simulacijama, e-commerce i igrama. Od decembra 2013, izjavljeno je da DeepMind ima približno 75 zaposelnika.<ref name=Chowdhry-DeepMind>{{cite news|last=Chowdhry|first=Amit|title=Google To Acquire Artificial Intelligence Company DeepMind|url=http://www.forbes.com/sites/amitchowdhry/2014/01/27/google-to-acquire-artificial-intelligence-company-deepmind/|access-date=27. 1. 2014|newspaper=Forbes|date=27. 1. 2014}}</ref> Web-sajt za tehnološke vijesti [[Re/code]] objavile su da je kompanija kupljena za $400 miliona iako nije rečeno odakle je došla informacija. Googleov glasnogovornik nije komentarisao cijenu.<ref name="Helgren- DeepMind">{{cite news|last=Helgren|first=Chris|title=Google to buy artificial intelligence company DeepMind|url=http://www.reuters.com/article/2014/01/27/us-google-deepmind-idUSBREA0Q03220140127|access-date=27. 1. 2014|newspaper=Reuters|date=27. 1. 2014|archive-date=27. 1. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140127042513/http://www.reuters.com/article/2014/01/27/us-google-deepmind-idUSBREA0Q03220140127|url-status=dead}}</ref><ref name="Ribeiro- DeepMind">{{cite news|last=Ribeiro|first=Jon|title=Google buys artificial intelligence company DeepMind|url=http://www.pcworld.com/article/2091500/google-acquires-artificial-intelligence-company-deepmind.html|access-date=27. 1. 2014|newspaper=PC World|date=27. 1. 2014}}</ref> Kupovina DeepMinda pomaže u Googleovom nedavnom rastu u umjetnoj inteligenciji i robotici.<ref name="Opan- DeepMind">{{cite news|last=Opam|first=Kwame|title=Google buying AI startup DeepMind for a reported $400 million|url=http://www.theverge.com/2014/1/26/5348640/google-deepmind-acquisition-robotics-ai|access-date=27. 1. 2014|newspaper=The Verge|date=27. 1. 2014}}</ref> Dana 29. januara 2014. Google je objavio da prodaje svoju [[Motorola Mobility]] jedinicu kineskom [[Lenovo|Lenovu]], za 2,91 milijardu dolara. Kompanija je držala proširenu kolekciju patenata korištenu za razvoj Android proizvoda, što se smatra najvrijednijim dijelom originalnog dogovora.<ref name="Opan- DeepMind"/> Bez obzira na to, prodajna cijena je bila znatno manja od 12,5 milijardi dolara kad je Google kupio Motorola Mobility. Cijena 2,91 milijardi dolara sastojala se od 660 miliona u gotovini, 750 miliona u redovnim dionicama Lenova i 1,5 milijardi trogodišnjih mjenica.<ref name="GoogleSale">{{cite news|title=US Moto X production plant of Motorola to be shut down by year end|url=http://www.fortworthnews.net/index.php/sid/222467207/scat/42acbe017a594c30/ht/US-Moto-X-production-plant-of-Motorola-to-be-shut-down-by-year-end|access-date=1. 6. 2014|publisher=Fort Worth News.Net|archive-url=https://web.archive.org/web/20140706104322/http://www.fortworthnews.net/index.php/sid/222467207/scat/42acbe017a594c30/ht/US-Moto-X-production-plant-of-Motorola-to-be-shut-down-by-year-end|archive-date=6. 7. 2014}}</ref> U martu 2014. Google je potvrdio da je kupio ostatke početnog projekta igre, Green Throttle Games, koji su razvili [[Bluetooth]] upravljač za igre za [[Android (operativni sistem)|Android]].<ref>By Devindra Hardawar, VentureBeat."[http://venturebeat.com/2014/03/12/google-buys-green-throttle-games-which-could-be-a-big-part-of-its-set-top-box/ / Google buys Green Throttle Games, which could be a big part of its Android set-top box]." 12. 3. 2014. Pristupljeno: 12. mart 2014.</ref> U maju 2014, Google je objavio da je kupio [[Quest Visual]], kreatora prošireni stvarni prevodilac aplikacije Word Lens.<ref>{{cite web|title=Google Acquires Quest Visual, Maker of 'Word Lens' App: Image-Based Translation Works With iOS, Android, Glass|url=http://www.latinpost.com/articles/12891/20140518/google-acquires-quest-visual-maker-of-word-lens-app-image-based-translation-works-with-ios-android-glass.htm|publisher=LatinPost|access-date=19. 5. 2014}}</ref> U junu 2014, Google je kupio firmu za satelitsko snimanje [[Skybox Imaging]] za $500 miliona.<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/technology-27785546 |title=Google buys satellite firm Skybox Imaging for $500m|work=BBC News|date=10. 6. 2014|access-date=11. 6. 2014}}</ref> U julu 2014, Google je kupio internetski muzički servis [[Songza]].<ref>{{cite web|url=http://www.cnet.com/news/google-buys-songza-a-pandora-like-player-where-context-is-king/ |title=Google buys Songza, a Pandora-like player where context is king|work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]]|date=1. 7. 2014|access-date=1. 7. 2014}}</ref> ===Lobiranje=== U 2013. godini, Google je rangiran kao 5. u potrošnji na lobiranje, napredujući od 213. pozicije iz 2003.<ref name=lobby1>{{cite news|url=http://www.washingtonpost.com/politics/how-google-is-transforming-power-and-politicsgoogle-once-disdainful-of-lobbying-now-a-master-of-washington-influence/2014/04/12/51648b92-b4d3-11e3-8cb6-284052554d74_story.html?tid=pm_politics_pop|title=Google, once disdainful of lobbying, now a master of Washington influence|publisher=[[The Washington Post]] | first1=Tom|last1=Hamburger|first2=Matea|last2=Gold|date=13. 4. 2014}}</ref> === Googleovi podatkovni centri === Od 2014, Google Inc. posjeduje i operira sa šest Google modularnih podatkovnih centara širom SAD, i po jednom u Čileu, Finskoj, Irskoj, Belgiji, Singapuru i u [[Tajvan]]u.<ref name=google>{{cite web|title=Datacenter locations|url=http://www.google.com/about/datacenters/inside/locations/index.html|publisher=Google|access-date=22. 7. 2014}}</ref> In 2011, kompanija je objavila planove za izgradnju tri podatkovna centra po cijeni od više od $200 miliona u Aziji (Singapur, [[Hong Kong]] i Tajvan) i rečeno je da će biti u funkciji unutar dvije godine.<ref>{{cite news |url= http://online.wsj.com/article/BT-CO-20110928-700133.html |title=UPDATE: Google To Build Three Data Centers In Asia, Investment To Exceed $200M |date=28. 9. 2011 |work=The Wall Street Journal |access-date=29. 10. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110928174147/http://online.wsj.com/article/BT-CO-20110928-700133.html |archive-date=28. 9. 2011 }}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.datacenterknowledge.com/archives/2011/09/28/google-to-build-three-data-centers-in-asia/ |title=Google to Build Three Data Centers in Asia |publisher=Datacenterknowledge.com |access-date=13. 3. 2014}}</ref> U oktobru 2013. ''[[The Washington Post]]'' je objavio da je SAD-ova Nacionalna Sigurnosna Agencija prekinula komunikacije između Googleovih podatkovnih centara, kao dio programa pod nazivom [[Muscular (program nadzora)|MUSCULAR]].<ref>{{cite news|url=http://www.washingtonpost.com/world/national-security/nsa-infiltrates-links-to-yahoo-google-data-centers-worldwide-snowden-documents-say/2013/10/30/e51d661e-4166-11e3-8b74-d89d714ca4dd_story.html|title=NSA infiltrates links to Yahoo, Google data centers worldwide, Snowden documents say|first1=Barton |last1=Gellman |first2=Ashkan |last2=Soltani|work=The Washington Post|date=30. 10. 2013|access-date=1. 11. 2013}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2013/10/31/technology/nsa-is-mining-google-and-yahoo-abroad.html|title=N.S.A. Said to Tap Google and Yahoo Abroad|work=The New York Times|first1=Charlie|last1=Savage|first2=Claire|last2=Miller|first3=Nicole|last3=Perlroth|date=30. 10. 2013|access-date=1. 11. 2013}}</ref> Ovo prisluškivanje je omogućeno jer Google nije šifrirao podatke koji prolaze unutar sopstvene mreže.<ref>{{cite news|url=http://arstechnica.com/information-technology/2013/10/how-the-nsas-muscular-tapped-googles-and-yahoos-private-networks/|title=How the NSA’s MUSCULAR tapped Google’s and Yahoo’s private networks|first=Sean|last=Gallagher|work=Ars Technica|date=31. 10. 2013|access-date=1. 11. 2013}}</ref> Google je počeo šifriranje podataka poslatih između podatkovnih centara u 2013.<ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2013/11/01/technology/angry-over-us-surveillance-tech-giants-bolster-defenses.html?hp&_r=1&pagewanted=all&|title=Angry Over U.S. Surveillance, Tech Giants Bolster Defenses|work=The New York Times|first=Claire|last=Miller|date=31. 10. 2013|access-date=1. 11. 2013}}</ref> == Proizvodi i servisi == {{Također pogledajte|Spisak Googleovih proizvoda}} === Reklamiranje === [[Datoteka:Ad-tech London 2010 (2).JPG|thumb|Google na ad-techu; [[London]], 2010.]] Za 2006. fiskalnu godinu, kompanija je izvjestila $10,492 milijardi ukupnih reklamnih prihoda i samo $112 miliona u licenciranju i ostalim prihodima.<ref name="10-K">{{cite web|url=http://www.sec.gov/Archives/edgar/data/1288776/000119312507044494/d10k.htm|title=Form 10-K – Annual Report|access-date=5. 7. 2010|publisher=SEC }}</ref> U 2011. godini, 96% prihoda Googla je postignuto od njegovih programa oglašavanja.<ref name="Google-Inc-Jan-2012-10-K">{{cite web|url=http://pdf.secdatabase.com/44/0001193125-12-025336.pdf |title=Google Inc, Form 10-K, Annual Report, Filing Date Jan 26, 2012 |publisher=secdatabase.com |access-date=8. 3. 2013}}</ref> Koristeći tehnologiju od kompanije [[DoubleClick]], Google može odrediti korisničke interese i ciljati reklamama tako da su one relevantne njihovom kontekstu i korisniku koji ih vidi.<ref>{{Cite news|author=Nakashima, Ellen |title=Some Web Firms Say They Track Behavior Without Explicit Consent |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/08/11/AR2008081102270_pf.html |date=12. 8. 2008 |work=The Washington Post |access-date=5. 7. 2010}}</ref><ref>{{Cite news |author=Helft, Miguel|title=Google to Offer Ads Based on Interests |url=http://www.nytimes.com/2009/03/11/technology/internet/11google.html |work=The New York Times |date=11. 3. 2009 |access-date=5. 7. 2010}}</ref> [[Google Analytics]] dopušta posjednicima web-sajtova da prate gdje i kako ljudi koriste svoje web-sajtove, naprimjer procjenom broja klikova za sve linkove na stranici.<ref>{{Cite news |author=Bright, Peter |title=Surfing on the sly with IE8's new "InPrivate" Internet |url=http://arstechnica.com/microsoft/news/2008/08/surfing-on-the-sly-ie8s-inprivate-internet.ars |date=27. 8. 2008 |publisher=Ars Technica |access-date=1. 9. 2008}}</ref> Google reklame mogu biti pozicionirane na web-sajtove treće strane u dvodjelnom programu. Googleov [[AdWords]] dopušta onima koji reklamiraju da prikažu svoje reklame u Googleovoj mreži sadržaja, bilo da je to šemi cijena-po-kliku ili cijena-po-pregledu. Sestrinski servis, Google [[AdSense]], dopušta posjednicima web-sajtova da prikazuju ove reklame na svojim stranicama i zarade novac svaki put kada je reklama kliknuta.<ref name="AdSense">{{cite web |url=https://www.google.com/adsense/login/en_US/?sourceid=aso&subid=uk-en-ha&utm_medium=ha&utm_term=adsense&gsessionid=O---pJlnnf2wFZF8qu81Lg |title=AdSense |access-date=11. 10. 2009}}</ref> Jedna od kritika ovog programa je mogućnost [[prevara u klikanju|prevare s klikanjem]], koja se dešava kada osoba ili automatizirana skripta klika na reklame bez interesa za proizvod, uzrokujući oglašivaču da neopravdano plaća Googleu novac. Izvještaji iz industrije u 2006. kazuju kako su približno 14 do 20 procenata klikova bili prevara ili neispravni.<ref>Mills, Elinor. "[http://news.cnet.com/Google-to-offer-advertisers-click-fraud-stats/2100-1024_3-6098469.html Google to offer advertisers click fraud stats]." CNET. 25. 7. 2006. Preuzeto 29. juli 2006.</ref> U februaru 2003, Google je prestao prikazivati reklame [[Oceana (neprofitna grupa)|Oceana]], neprofitne organizacije koja je protestirala tretman kanalizacije za velike kruzere. Google je citirao svoju policu tog vremena, dajući do znanja da "Google ne prihvata reklamiranje ako reklama ili stranica zagovara protiv drugih individua, grupa ili organizacija."<ref>{{cite web|url= http://www.webpronews.com/topnews/2004/05/17/google-somewhat-lifts-oceana-ad-ban|title= Google Somewhat Lifts Oceana Ad Ban|publisher= webpronews.com|access-date=29. 10. 2014|archive-url= https://web.archive.org/web/20090130095413/http://www.webpronews.com/topnews/2004/05/17/google-somewhat-lifts-oceana-ad-ban|archive-date=30. 1. 2009}}</ref> Politika je kasnije izmijenjena.<ref>{{cite web |url=https://www.google.com/adsense/static/en_US/Terms.html|title= Google AdSense Online Standard Terms and Conditions |publisher=Google AdSense}}</ref> U junu 2008. Google je postigao reklamni sporazum sa Yahoo!-om, koji je dopuštao Yahoo!-u da označava Googleove reklame na svojim [[web stranica]]ma. Alijansa između dvije kompanije nije nikad u potpunosti realizirana zbog [[Zakon o konkurenciji|antimonopolske]] zabrinutosti od strane [[Ministarstvo pravde Sjedinjenih Američkih Država|američkog ministarstva pravde]]. Kao rezultat, Google se povukao iz ugovora u novembru 2008.<ref>{{cite web |url=http://www.bloggingstocks.com/2008/10/31/yahoo-and-google-may-dump-their-deal/print/ |title=Yahoo and Google may dump their deal |last=Mclntyre |first=Douglas |publisher=Bloggingstocks.com |date=31. 10. 2008 |access-date=26. 10. 2010 |archive-date=29. 10. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131029194613/http://www.bloggingstocks.com/2008/10/31/yahoo-and-google-may-dump-their-deal/print/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://googleblog.blogspot.com/2008/11/ending-our-agreement-with-yahoo.html |title=Ending our agreement with Yahoo!|last= Drummond|first=David|date=5. 11. 2008 |access-date=26. 10. 2010|publisher=Google, Inc}}</ref> U pokušaju da reklamira vlastite proizvode, Google je pokrenuo web-sajt nazvan Demo Slam, razvijen da demonstrira [[tehnološka demonstracija|tehnološke demoe]] [[Spisak Googleovih proizvoda|Googleovih proizvoda]].<ref>{{cite web |url=http://www.demoslam.com/#/what |title=Google Demo Slam |publisher=Google, Inc. |access-date=18. 11. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101116175709/http://demoslam.com/#/what |archive-date=16. 11. 2010 }}</ref> === Pretraživač === {{Glavni|Google pretraga}} [[Datoteka:Google web search.png|thumb|250px|Googleova početna [[web-stranica]].]] Prema istraživanju tržišta koje je objavio [[comScore]] u novembru 2009, [[Google pretraga]] dominantna je pretraživačka mašina u Sjedinjenim Državama, s [[tržišni udjel|tržišnim udjelom]] 65,6%.<ref name="comscore">{{Cite news|date=16. 12. 2006| title=comScore Releases November 2009 U.S. Search Engine Rankings|url=http://www.comscore.com/Press_Events/Press_Releases/2009/12/comScore_Releases_November_2009_U.S._Search_Engine_Rankings|access-date=5. 7. 2010}}</ref> Google indeksira milijarde<ref>{{cite web|first=Michael |last=Arrington |url=http://techcrunch.com/2008/07/25/googles-misleading-blog-post-on-the-size-of-the-web/ |title=Google's Misleading Blog Post: The Size Of The Web And The Size Of Their Index Are Very Different |publisher=Techcrunch.com |date=25. 7. 2008 |access-date=31. 12. 2010}}</ref> web-stranica, tako da korisnici mogu pretraživati informacije koje žele korištenjem ključnih riječi i [[Operator (računarsko programiranje)|operatora]]. Godine 2003, ''[[The New York Times]]'' se žalio zbog Googleovog indeksiranja, tvrdeći da Googleov [[web keš|keš]] sadržaj na svom sajtu krši autorska prava o sadržaju.<ref>{{cite web |url=http://news.cnet.com/2100-1038_3-1024234.html |title=Google cache raises copyright concerns |last1=Olsen |first1=Stefanie |date=9. 7. 2003 |work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]] |access-date=13. 6. 2010}}</ref> U ovom slučaju, SAD-ov okružni sud u [[Nevada|Nevadi]] presudio je u korist Googlea u slučajevima ''[[Field v. Google]]'' i ''Parker v. Google''.<ref>{{Cite court |litigants=Field v. Google |opinion=CV-S-04-0413-RCJ-LRL |court=Nevada [[United States district court|District Court]] |date=19. 1. 2006 |url=http://www.eff.org/IP/blake_v_google/google_nevada_order.pdf |archive-url=http://www.webcitation.org/5DJ5j1k0g |archive-date=29. 1. 2006}}{{dead link|date=februar 2013}}</ref><ref>{{Cite court |litigants=Parker v. Google |opinion=04-CV-3918 |court=[[United States district court|Eastern Pennsylvania District Court]] |date=10. 3. 2006 |url=http://www.paed.uscourts.gov/documents/opinions/06D0306P.pdf |quote=}}</ref> Publikacija [[2600: The Hacker Quarterly]] je kompajlirala spisak riječi koje internetski gigant, odnosno nova [[Google Instant|instant pretraga]], neće tražiti.<ref>{{cite news|url=http://www.huffingtonpost.com/2010/09/29/google-instant-censorship_n_743203.html |title=Google Instant Censorship: The Strangest Terms Blacklisted By Google |work=The Huffington Post |date=29. 9. 2010|access-date=26. 10. 2010 |first=Bianca |last=Bosker}}</ref> Google Watch je kritikovao Googleov PageRank algoritam, govoreći da diskriminiraju nove web-sajtove i favoriziraju postojeće stranice.<ref>{{cite web |url=http://www.alternet.org/rights/14001/ |title=Conspiracy Researcher Says Google's No Good |author=Farhad Manjoo |date=30. 8. 2002 |publisher=AlterNet |access-date=12. 12. 2009 |archive-date=9. 5. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100509173640/http://www.alternet.org/rights/14001/ |url-status=dead }}</ref> Sajt je također navodio da postoje veze između Googlea i [[National Security Agency]] (NSA), te [[Centralna Obavještajna Agencija|Centralne obavještajne agencije]] (CIA).<ref name="sptimes">{{Cite news|url=http://www.sptimes.com/2003/04/14/Technology/Despite_popularly__Go.shtml|title=Despite popularly, Google under fire for privacy issues|newspaper=[[St. Petersburg Times]]|author=Dave Gussow|date=14. 4. 2003|access-date=11. 10. 2008|archive-date=12. 2. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100212063545/http://www.sptimes.com/2003/04/14/Technology/Despite_popularly__Go.shtml|url-status=dead}}</ref> Google također hostira [[Google Books]]. Kompanija je počela pretragu knjiga i postavljanjem ograničenih prikaza, a čitave knjige gdje je dopušteno, na svoju novu pretragu knjiga. [[Authors Guild]], grupa koja reprezentira 8.000 autora iz SAD, je podnijela tužbu federalnom sudu u New Yorku protiv Googlea u 2005. zbog ove usluge. Google je odgovorio da je u skladu sa svim postojećim aplikacijama i historijskim zakonima o autorskim pravima u vezi knjiga.<ref>{{cite web |first=China |last=Martin |url=http://www.infoworld.com/t/platforms/google-hit-second-lawsuit-over-library-project-722 |title=Google hit with second lawsuit over Library project |publisher=[[InfoWorld]] |date=26. 11. 2007}}</ref> Google je konačno došao do revidiranog sporazuma u 2009. godini da ograniči svoje skeniranje za knjige iz SAD-a, Velike Britanije, Australije i Kanade.<ref>{{Cite news|author=Pettersson, Edvard|title=Google Wins Preliminary Approval of Online Books Settlement|url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=ahUxORgasDFs|publisher=Bloomberg L.P.|date=20. 11. 2009|access-date=18. 12. 2009}}</ref> Dalje, Pariski građanski sud je presudio protiv Googlea krajem 2009, tražeći da se uklone djela La Martinière ([[Éditions du Seuil]]) iz [[Baza podataka|baze podataka]].<ref name=Smith>{{Cite news|author=Smith, Heather|title=Google's French Book Scanning Project Halted by Court |url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=apZ3UG9CPLo8|publisher=Bloomberg L.P.|date=18. 12. 2009|access-date=18. 12. 2009}}</ref> U konkurenciji sa web-sajtom [[Amazon.com]], Google prodaje digitalne verzije novih knjiga.<ref>{{Cite news |author=Rich, Motoko| title=Preparing to Sell E-Books, Google Takes on Amazon |url=http://www.nytimes.com/2009/06/01/technology/internet/01google.html|date=31. 5. 2009|work=The New York Times |access-date=18. 12. 2009 }}</ref> 21. jula 2010, u odgovoru na [[Bing]], Google je nadogradio pretragu slika da prikaže streaming sekvencu [[thumbnail]]ove koji se povećaju kada se na njih klikne. Iako su se web pretrage i dalje se pojavljivale u seriji po stranici formata, 23. jula 2010. godine, rječnik definicija za određene engleske riječi počele su se pojavljivati iznad povezanih rezultata za web pretrage.<ref>{{cite web |url=http://googleblog.blogspot.com/2010/07/this-week-in-search-72510.html |title=This Week in Search 7/25/10 |last1=Mayer |first1=Marissa |publisher=Google, Inc. |date=25. 7. 2010 |access-date=28. 7. 2010}}</ref> Nadogradnja "Hummingbird" za Googleovu pretragu predstavljena je u septembru 2013. Nadogradnja je pokrenuta preko mjesec dana prije predstavljanja i dopušta korisnicima pitanje pretrage na prirodnom jeziku umjesto kucanja riječi unutar kutije za pretragu.<ref>{{cite news|title=Google introduces the biggest algorithm change in three years|url=http://www.theguardian.com/technology/2013/sep/27/google-biggest-algorithm-change-hummingbird|access-date=29. 9. 2013|newspaper=Guardian|date=27. 9. 2013|author=Samuel Gibbs}}</ref> === Alati za produktivnost === [[Gmail]], besplatni internetski email servis kojeg omogućuje Google, pokrenut je kao samo preko poziva [[Betaware|beta program]] 1. aprila 2004,<ref name="GmailCashmore" /> i postao generalno dostupan 7. februara 2007.<ref>{{cite web |url=http://googlesystem.blogspot.com/2007/02/anyone-can-signup-for-gmail-account.html |title=More People Can Sign up for a Gmail Account |last=Chitu |first=Ionut Alex. |date=7. 2. 2007 |publisher=Google Operating System Blog |access-date=3. 4. 2010}}</ref> Servis je nadograđen sa beta statusa 7. jula 2009,<ref name="appsoutofbeta">{{cite web |url=http://googleblog.blogspot.com/2009/07/google-apps-is-out-of-beta-yes-really.html |title=Google Apps is out of beta (yes, really) |first=Matthew |last=Glotzbach |date=7. 7. 2009 |publisher=Google, Inc. |access-date=2. 4. 2010}}</ref> s tim da je u to vrijeme imao 146 miliona korisnika mjesečno.<ref>{{cite web |url=http://www.geek.com/articles/news/facebook-strikes-back-at-google-integrates-its-chat-with-aol-instant-messenger-20100211/ |title=Facebook strikes back at Google, integrates its chat with AOL Instant Messenger |first=Christian |last=Zibreg |date=11. 2. 2010 |publisher=Geek.com |at=para. 5 |access-date=2. 4. 2010 |quote=While Gmail's 146 million monthly users are no match for Facebook's 400+ million-strong user base, not all of them use built-in chat. |archive-date=16. 1. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130116193604/http://www.geek.com/articles/news/facebook-strikes-back-at-google-integrates-its-chat-with-aol-instant-messenger-20100211/ |url-status=dead }}</ref> Servis je bio prvi internetski email servis sa jednim [[gigabajt]]om raspoloživog kapaciteta. Također je bio prvi koji čuva emailove iz iste konverzacije zajedno u jednom nizu, jednako kao na internetskim forumima.<ref name="GmailCashmore">{{Cite news |url=http://www.cnn.com/2010/TECH/04/01/cashmore.gmail/ |title=Six ways Gmail revolutionized e-mail |first=Pete |last=Cashmore |date=1. 4. 2010 |publisher=Turner Broadcasting System, Inc. |location=London, England |access-date=2. 4. 2010}}</ref> Servis nudi preko 15 GB slobodnog prostora, dijeljenog sa ostalim Google Apps, sa dodatnim prostorom između 20 GB i 16 TB dostupno za $0,25 po 1 GB po godini.<ref>{{cite web |url=http://googleblog.blogspot.com/2009/11/twice-storage-for-quarter-of-price.html |title=Twice the storage for a quarter of the price |last=Lee |first=Elvin |date=10. 11. 2009 |publisher=Google, Inc. |access-date=3. 4. 2010}}</ref> Gmail koristi [[Ajax (programiranje)|AJAX]], programsku tehniku koja dopušta web-stranicama da budu interaktivne bez osvježavanja stranice u pregledniku.<ref>{{cite web |url=http://www.techradar.com/news/internet/happy-sixth-birthday-google-mail--680998 |title=Happy sixth birthday, Google Mail! |first=Gary |last=Marshall |date=1. 4. 2010 |publisher=TechRadar|access-date=3. 4. 2010}}</ref> [[Steve Ballmer]] (Microsoftov bivši CEO),<ref>[http://www.crn.com/software/202300583 Microsoft's Ballmer: Google Reads Your Mail] ChannelWeb, oktobar 2007</ref> [[Liz Figueroa]],<ref>{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/3621169.stm|title=Google's Gmail could be blocked|publisher=|access-date=9. 9. 2014}}</ref> [[Mark Rasch]],<ref>{{cite web|last=Rasch |first=Mark |url=http://www.theregister.co.uk/2004/06/15/gmail_spook_heaven/ |title=Google Gmail: Spook Heaven |publisher=The Register |date=15. 6. 2004 |access-date=26. 10. 2010}}</ref> i urednici Google Watcha<ref>{{cite web |url=http://www.google-watch.org/gmail.html |title=Gmail is too creepy |publisher=Google Watch |archive-url=https://www.webcitation.org/61rOfd8To?url=http://www.google-watch.org/gmail.html |archive-date=21. 9. 2011 |access-date=31. 10. 2014 }}</ref> kritikovali su privatnost Gmaila, ali Google tvrdi da se mail poslan prema Gmaila ili s njega ne čita od čovjeka koji je iza i samo se koristi da poboljša relevantnost reklama.<ref>{{cite web |url= http://www.google.com/privacypolicy.html |title=Google Privacy Center – Privacy Policy |publisher=Google |date=3. 10. 2010 |access-date=26. 10. 2010}}</ref> 2004, Google je počeo hosting projekt za [[softver otvorenog koda]], nazvan [[Google Code]], koji dopušta programerima da skidaju nezavršene programe bez naplate. [[Google Docs]], drugi dio Googleovog servisa za produktivnost, dopušta korisnicima da kreiraju, uređuju i sarađuju na dokumentima u internetskom okruženju, jednakom kao [[Microsoft Word]]. Servis je sprva nazvan Writely, ali ga je preuzeo Google 9. marta 2006. i pokrenut je kao prikaz samo po pozivu.<ref>{{cite web |url=http://googleblog.blogspot.com/2006/03/writely-so.html |title=Writely so |last=Mazzon |first=Jen |date=9. 3. 2006 |publisher=Google, Inc. |access-date=3. 4. 2010}}</ref> 6. juna nakon akvizicije, Google je kreirao eksperimentalni program za uređivanje tabela,<ref>{{Cite press release |title=Google Announces limited test on Google Labs: Google Spreadsheets |publisher=Google, Inc. |date=6. 6. 2006 |url=http://www.google.com/intl/en/press/annc/spreadsheets.html |access-date=4. 4. 2010}}</ref> koji je bio kombiniran sa Google Docs 10. oktobra.<ref>{{cite web |url=http://techcrunch.com/2006/10/10/google-docs-spreadsheets-launches/ |title=Google "Docs & Spreadsheets" Launches |last=Arrington |first=Michael |date=10. 10. 2006 |publisher=TechCrunch |access-date=4. 4. 2010}}</ref> ===Proizvodi za preduzeća=== [[Datoteka:Google Appliance.jpg|thumb|upright|Googleova pretraga (aparat) na 2008 [[RSA Conference]]|alt=Google's search appliance|208x208px]] [[Google Search Appliance]] je pokrenut u februaru 2002, ciljan za usluživanje tehnologije pretraživanja za veće organizacije.<ref name="milestones"/> Google je pokrenuo [[Google Mini|Mini]] tri godine kasnije, što je ciljano za manje organizacije. Kasnije u 2006, Google je počeo prodaju Custom Search Business Edition, omogućavajući korisnicima bez reklama prozore u Google.com-ovom indeksu. Servis je preimenovan u Google Site Search u 2008.<ref name="csbe2gss">{{cite web |url=http://searchengineland.com/google-rebrands-custom-search-business-edition-as-google-site-search-14123 |title=Google Rebrands Custom Search "Business Edition" As "Google Site Search" |last1=Sterling |first1=Greg |date=3. 6. 2008 |publisher=Search Engine Land |access-date=16. 6. 2010}}</ref> [[Google Apps]] dopušta organizacijama da pridonesu Googleove web aplikativne ponude, kao [[Gmail]] i [[Google Docs]], u svoje domene. Servis je dostupan nekoliko izdanja: osnovno besplatno izdanje (prije poznato kao Google Apps Standard edition), Google Apps for Business, Google Apps for Education, i Google Apps for Government. U istoj godini kad je Google Apps pokrenut, Google je kupio [[Postini]]<ref>{{cite web |url=http://googleblog.blogspot.com/2007/09/weve-officially-acquired-postini.html |title=We've Officially Acquired Postini |last1=Girouard |first1=Dave |date=13. 9. 2007 |publisher=Google, Inc. |access-date=16. 6. 2010}}</ref> i nastavio da integrira kompanijine sigurnosne tehnologije u Google Apps<ref>{{Cite press release |title=Google Adds Postini's Security and Compliance Capabilities to Google Apps |publisher=Google, Inc. |date=3. 10. 2007 |url=http://www.google.com/intl/en/press/pressrel/apps_postini_20071003.html |access-date=15. 6. 2010 |archive-date=22. 5. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120522221840/http://www.google.com/intl/en/press/pressrel/apps_postini_20071003.html |url-status=dead }}</ref> pod imenom Google Postini Services.<ref>{{cite web |url=http://www.google.com/a/help/intl/en/security/index.html |title=Postini |publisher=Google, Inc. |access-date=16. 6. 2010}}</ref> ===Ostali proizvodi=== [[Datoteka:Nexus 5 Front View.png|thumb|upright|[[Nexus 5]], posljednji "[[Google Nexus|Google Phone]]"|220x220px]] [[Google Translate]] je sa strane servera mašinski prevodilački servis, koji može prevoditi između 80 različitih jezika.<ref>{{cite web|title=Find out how our translations are created|url=http://translate.google.com/about/intl/en_ALL/|website=translate.google.com|publisher=Google|access-date=3. 9. 2014}}</ref> Za neke jezike, prepoznaja pisanja rukom, ili prepoznavanje govora može biti korišteno kao ulaz, a prevedeni tekst može biti izgovoren korištenjem sinteze govora.<ref>{{cite web|url=https://support.google.com/translate/|title=Google Translate Help|publisher=Google|access-date=4. 9. 2014}}</ref> Seftver koristi corpus lingvističke tehnike, gdje program "uči" od profesionalno prevedenih dokumenata, posebno onih od UN-a i Evropskog Parlamenta.<ref>{{Cite news |title=Google's Computing Power Refines Translation Tool |first=Miguel |last=Helft |url=http://www.nytimes.com/2010/03/09/technology/09translate.html |newspaper=The New York Times |date=8. 3. 2010 |at=para. 15 |access-date=2. 5. 2010}}</ref> Google je pokrenio svoj [[Google News]] servis u 2002, automatizirani servis koji daje pregled članaka sa raznih web-sajtova.<ref>{{Cite news |first=Joshua |last=Macht |title=Automatic for the People |url=http://www.time.com/time/business/article/0,8599,356152,00.html |work=Time |date=30. 9. 2002 |access-date=2. 11. 2014 |archive-date=22. 10. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101022094519/http://www.time.com/time/business/article/0,8599,356152,00.html |url-status=dead }}</ref> U martu 2005, [[Agence France Presse]] (AFP) tužila je Google za kršenje autorskih prava u federalnom sudu u Distriktu Columbia, slučaj koji je Google izmirio za neobjavljen iznos u dogovoru koji je uključivao dozvolu za puni tekst AFP članaka za upotrebu na Google News.<ref>{{Cite news |first=Hannibal |last=Travis |title=Opting Out of the Internet in the United States and the European Union: Copyright, Safe Harbors, and International Law |url=http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1221642 |work=Notre Dame Law Review, vol. 55, str. 391–92 |publisher=President and Trustees of Notre Dame University in South Bend, IN | year=2008 |access-date=4. 6. 2010}}</ref> U 2006, Google je napravio ponudu nudeći besplatni WiFi širokopojasni pristup širom grada San Francisco zajedno sa ISP-om [[EarthLink]]. Velike telekomunikacijske kompanije poput [[Comcast]]a i [[Verizon]]a protivile su se naporima, tvrdeći da je to "nepoštena konkurencija" i da bi gradovi kršili svoje obaveze da nude lokalne monopole ovim kompanijama. U svom iskazu pred Kongresom za mrežnu neutralnost u 2006, Googleov Glavni Internet Evangelist [[Vint Cerf]] krivio je taktiku zbog činjenice da skoro polovina svih korisnika nemaju izbora širokopojasnih mreža.<ref>{{Cite news |first=Hannibal |last=Travis |title=Wi-Fi Everywhere: Universal Broadband Access as Antitrust and Telecommunications Policy |url=http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=903425 |work=American University Law Review, sv. 55, str. 1701 |publisher=President and Trustees of American University in Washington, DC | year=2006 |access-date=4. 6. 2010}}</ref> Google trenutno nudi besplatne WiFi pristupe u svom "rodnom gradu" Mountain View (Kalifornija).<ref>{{cite web |url=http://wifi.google.com/ |title=Google WiFi for Mountain View |publisher=Google, Inc. |access-date=16. 6. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100620062233/http://wifi.google.com/ |archive-date=20. 6. 2010 }}</ref> Godine 2010. Google je objavio projekt [[Google Fiber]] s planovima da izgradi ultravisokobrzinsku širokopojasnu mrežu za 50.000 do 500.000 korisnika u jednom ili više američkih gradova.<ref name="HELFT march 21">{{cite news| last= HELFT| first= | url= http://www.nytimes.com/2010/03/22/technology/22stunts.html | title= Hoping for Gift From Google? Go Jump in the Lake| work= The New York Times| date=21. 3. 2010}}</ref> 30. marta 2011, Google je objavio da će Kansas City biti prvo društvo gdje će nova mreža biti razvijena.<ref>{{cite web|title=Ultra high-speed broadband is coming to Kansas City, Kansas|url=http://googleblog.blogspot.com/2011/03/ultra-high-speed-broadband-is-coming-to.html|publisher=Google.com}}</ref> U julu 2012, Google je završio konstrukciju optičke širokopojasne internet mrežne infrastrukture u Kansasu, te nakon izgradnje infrastrukture, Google je objavio cjenovnik za Google Fiber. Servis će nuditi tri opcije uključujući besplatnu širokopojasnu internet opciju, 1Gbps internet opciju za $70 mjesečno, te verziju koja uključuje TV servis za $120 mjesečno.<ref name="Google Fiber Cable TV Business"/> U 2007, izvještaji su pokazivali da je Google planirao izdanje vlastitog mobilnog telefona, moguće konkurenta za [[Apple Inc.|Apple]]<nowiki/>ov [[iPhone]].<ref name="smith">{{Cite news |url=http://www.guardian.co.uk/technology/2006/dec/17/news.mobilephones |title=The future for Orange could soon be Google in your pocket |last1=Smith |first1=David |date=17. 12. 2006 |work=The Guardian |publisher=Guardian News and Media Ltd. |access-date=16. 6. 2010 | location=London}}</ref><ref name="orlowski">{{cite web |url=http://www.theregister.co.uk/2007/03/16/google_phone_confirmed/ |title=Google Phone – it's for real |last1=Orlowski |first1=Andrew |date=16. 3. 2007 |publisher=The Register |access-date=16. 6. 2010}}</ref><ref name="ricker">{{cite web |url=http://www.engadget.com/2007/01/18/the-google-switch-an-iphone-killer/ |title=The Google Switch: an iPhone killer |last1=Ricker |first1=Thomas |date=18. 1. 2007 |publisher=Engadget |access-date=16. 6. 2010}}</ref> Projekat, nazvan [[Android (operating system)|Android]], ispostavilo se da nije telefon nego [[operativni sistem]] za mobilne uređaje, kojeg je Google kupio a kasnije izdao kao [[open source]] projekat pod [[Apache License|Apache 2.0]]<nowiki/>licencom.<ref>{{cite web |url=http://source.android.com/source/licenses.html |title=Licenses |publisher=Google, Inc. |access-date=4. 4. 2010}}</ref> Google omogućava SDK za razvojne programere tako da aplikacije mogu biti kreirane da se pokreću na Android telefonima. U septembru 2008, [[T-Mobile]] je izdao [[T-Mobile G1|G1]], prvi Android telefon.<ref>{{cite web |url=http://news.cnet.com/t-mobile-g1-details-price-and-launch-date-revealed/ |title=T-Mobile G1 details, price, and launch date revealed |last=Lee |first=Nicole |date=23. 9. 2008 |work=[[CNET]]|publisher=[[CBS Interactive]] |access-date=4. 4. 2010}}</ref> 5. januara 2010, Google je izdao Android telefon pod imenom vlastite kompanije nazvan [[Nexus One]].<ref>{{cite web |url=http://techcrunch.com/2010/01/05/nexus-one-event/ |title=The Droid You're Looking For: Live from the Nexus One Event |last=Siegler |first=MG |date=5. 1. 2010 |publisher=TechCrunch |access-date=4. 4. 2010}}</ref> Izvještaj iz jula 2013. tvrdio je kako je Googleov udjel na globalnom smartphone tržištu, vođen Samsungovim proizvodima, bio 64% u martu 2013.<ref>{{cite web|title=Android, Led By Samsung, Continues To Storm The Smartphone Market, Pushing A Global 70% Market Share|url=http://techcrunch.com/2013/07/01/android-led-by-samsung-continues-to-storm-the-smartphone-market-pushing-a-global-70-market-share/?ncid=tcdaily|work=TechCrunch|publisher=AOL Inc|access-date=2. 7. 2013|author=Ingrid Lunden|date=1. 7. 2013}}</ref> Ostali projekti na kojima je Google radio uključuju novi kolaborativni komunikacijski servis, internetski preglednik, i mobilni operativni sistem. Prvi od ovih bio je sprva najavljen 27. maja 2009. Kompanija je opisala [[Google Wave]] kao proizvod koji pomaže korisnicima da komuniciraju i sarađuju na webu. Servis je Googleov "redizajnirani email", sa uređivanjem u stvarnom vremenu, mogućnošću da ugradi audio, video, i ostale media datoteke, i ekstenzijama koje dalje povećavaju iskustvo komuniciranja. Google Wave je bio sprva u razvojnom pregledu, gdje su zainteresirani korisnici morali biti pozvani da testiraju servis, ali je izdat za opću javnost 19 maja 2010, na Googleovom I/O uvodu. 1. septembra 2008, Google je prethodno najavio nadolazeću mogućnost za [[Google Chrome]], [[open-source software|open source]] [[internetski preglednik]],<ref>{{cite web |url=http://googleblog.blogspot.com/2008/09/fresh-take-on-browser.html |title=A fresh take on the browser |last1=Pichai |first1=Sundar |date=1. 9. 2008 |publisher=Google, Inc. |access-date=16. 6. 2010}}</ref> koji je bio izdat 2. septembra 2008. 7. jula 2009, Google je najavio [[Google Chrome OS]], open source [[Linux|Linux-bazirani]] operativni sistem koji sadržava samo internetski preglednik i dizajniran je da upisuje korisnike u njihov Google račun.<ref>{{cite web |url=http://googleblog.blogspot.com/2009/07/introducing-google-chrome-os.html |title=Introducing the Google Chrome OS |last1=Pichai |first1=Sundar |date=7. 7. 2009 |publisher=Google, Inc. |access-date=16. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite news |title=Google sees window of opportunity to launch operating system |first1=Pham |last1=Alex |last2=Hirsch |first2=Jerry |newspaper=Los Angeles Times |date=9. 7. 2009 |url=http://articles.latimes.com/2009/jul/09/business/fi-google9}}</ref> [[Google Goggles]] jeste mobilna aplikacija za Android i iOS korištena za raspoznavanje slika i netekstualnih pretraga. U dodatku sa skeniranjem [[QR code|QR]]<nowiki/>kodova, aplikacija može prepoznati historijske orijentire, uvoziti biznis kartice te rješavati Sudoku puzle.<ref>T3 website: [http://www.t3.com/news/google-goggles-can-now-solve-sudoku-puzzles?=52345 Goggles can now solve sudoku puzzles], 11. 1. 2011. Visited 6. 8. 2011</ref> Dok naočale mogu originalno identificirati i ljude, Google je ograničio tu funkcionalnost radi zaštite privatnosti.<ref>{{cite book |title=The Mobile Wave: How Mobile Intelligence Will Change Everything |url=https://archive.org/details/mobilewavehowmob0000sayl |last=Saylor |first=Michael |year=2012 |publisher=Perseus Books/Vanguard Press |isbn=978-1593157203 |page=304}}</ref> U 2011, Google je najavio [[Google Wallet]], mobilnu aplikaciju za bežična plaćanja.<ref name="Bernard">{{cite news |last=Bernard |first=Tara Siegel |title=Google Unveils App For Paying With Phone |work=The New York Times |page=3 |date=27. 5. 2011|url=http://www.nytimes.com/2011/05/27/technology/27google.html}}</ref> Krajem juna 2011, Google je pokrenuo društvenu mrežu[[social networking service| ]]<nowiki/>nazvanu [[Google+]].<ref>{{cite web |last=Parr |first=Ben |url=http://www.mashable.com/2011/06/28/google-plus |title=Google Launches Google+ To Battle Facebook &#91;PICS&#93; |work=Mashable.com |date=28. 6. 2011 |access-date=28. 6. 2011 |archive-date=17. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110717175135/http://mashable.com/2011/06/28/google-plus/ |url-status=dead }}</ref> 14. jula 2011, Google je najavio da je Google+ dostigao 10 miliona korisnika samo dvije sedmice nakon što je pokrenut u "ograničenoj" fazi.<ref name="Google+ grows to 10 million users">{{cite news |url=http://money.cnn.com/2011/07/14/technology/google_q2_earnings/index.htm |title=Google+ grows to 10 million users |date=14. 7. 2011 |access-date=15. 7. 2011|publisher=CNN}}</ref> Nakon četiri sedmice u operiranju, broj korisnika je prešao 25 miliona.<ref>{{cite web |last=Wasserman |first=Todd |url=http://mashable.com/2011/08/02/google-plus-25-million-visitors/ |title=Google+ Hits 25 Million Visitors, Gets More Sticky [STUDY] |date=21. 7. 2011}}</ref> Na launch događaju 24. jula 2013, u San Franciscu, nova verzija Nexusa 7, Googleovog tablet uređaja, izdata je za javnost, zajedno sa [[Chromecast]] koji dopušta korisnicima streaming YouTubea i Netflix videa preko pametnog telefona.<ref>{{cite news|title=Ads Not by This Site Google unveils Chromecast along with slimmer Nexus 7 tablet|url=http://www.guardian.co.uk/technology/2013/jul/24/google-new-nexus-7-tablet?CMP=EMCNEWEML6619I2|access-date=25. 7. 2013|newspaper=The Guardian|date=25. 7. 2013|author=Reuters|location=London}}{{Mrtav link}}</ref> U 2013, Google je pokrenuo [[Google Shopping Express]], servis za pošiljke sprva dostupan samo u San Franciscu i Silicon Valley.<ref>{{cite news |last=Somerville |first=Heather |url=http://www.mercurynews.com/business/ci_24171776/exclusive-google-same-day-delivery-makes-public-debut |title=Google same-day delivery makes public debut |newspaper=Mercury News |date=25. 9. 2013}}</ref> 3. februara 2014, Google je izdao svoj prvi Chromecast SDK.<ref>By Tom Cheredar, VentureBeat."[http://venturebeat.com/2014/02/03/google-finally-releases-a-chromecast-sdk/ / Google finally releases a Chromecast SDK]." 3. 2. 2014. Retrieved 3. 2. 2014.</ref> ==Korporativni poslovi i kulture== [[Datoteka:Schmidt-Brin-Page-20080520.jpg|thumb|Tadašnji CEO, sada Chairman Googlea [[Eric Schmidt]] sa [[Sergey Brin|Sergeyom Brinom]] i [[Larry Page|Larryjem Pageom]] (s lijeva na desno) u 2008.|alt=Eric Schmidt, Sergey Brin, and Larry Page sitting together]] Na ''[[Fortune (magazine)|Fortune]]'' magazinovoj listi najboljih kompanija za raditi u, Google je rangiran prvi u 2007, 2008 i 2012<ref name="best_company">{{Cite journal |last1=Levering |first1=Robert |last2=Moskowitz |first2=Milton |editor1-first=Andrew |editor1-last=Serwer |editor1-link=Andrew Serwer |date=22. 1. 2007 |title=In good company |journal=Fortune Magazine |volume=155 |issue=1 |publisher=Cable News Network |url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune_archive/2007/01/22/8398125/index.htm |access-date=19. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Levering |first1=Robert |last2=Moskowitz |first2=Milton |editor1-first=Andrew |editor1-last=Serwer |editor1-link=Andrew Serwer |date=4. 2. 2008 |title=The 2008 list |journal=Fortune Magazine |volume=157 |issue=2 |publisher=Cable News Network |url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/bestcompanies/2008/full_list/index.html |access-date=19. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite journal |title=The 2012 list |journal=Fortune Magazine |url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/best-companies/2012/full_list/ |access-date=26. 2. 2012}}</ref> te četvrti u 2009. i 2010.<ref>{{Cite journal |last1=Levering |first1=Robert |last2=Moskowitz |first2=Milton |editor1-first=Andrew |editor1-last=Serwer |editor1-link=Andrew Serwer |date=2. 2. 2009 |title=The 2009 list |journal=Fortune Magazine |volume=159 |issue=2 |publisher=Cable News Network |url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/bestcompanies/2009/full_list/index.html |access-date=19. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Levering |first1=Robert |last2=Moskowitz |first2=Milton |editor1-first=Andrew |editor1-last=Serwer |editor1-link=Andrew Serwer |date=8. 2. 2010 |title=The 2010 list |journal=Fortune Magazine |volume=161 |issue=2 |publisher=Cable News Network |url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/bestcompanies/2010/full_list/ |access-date=19. 6. 2010}}</ref> Google je također bio nominiran u 2010. kao svjetski najatraktivniji uposlenik za diplomske studente u Universum Communications talent atrakcijskom indeksu.<ref>{{cite web |url=http://www.universumglobal.com/IDEAL-Employer-Rankings/Global-Top-50 |title=The World's Most Attractive Employers 2010 |date=28. 9. 2010 |publisher=Universum Global |access-date=28. 10. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101112131208/http://www.universumglobal.com/IDEAL-Employer-Rankings/Global-Top-50 |archive-date=12. 11. 2010 }}</ref> Googleova korporativna filozofija uključuje principe kao "ti možeš zaraditi nova ne radeći zlo," "možeš biti ozbiljan ne noseći odijelo," i "rad treba biti izazovan i izazov treba biti zabava".<ref>{{cite web |url=http://www.google.com/corporate/tenthings.html |title=Our Philosophy |publisher=Google, Inc. |access-date=20. 6. 2010}}</ref> ===Zaposlenici=== Od 2013. Google je imao 47.756 zaposlenih (u četvrtom kvartalu, uključujući Motorolu),<ref name= 10K>{{cite web| url= http://investor.google.com/financial/tables.html |title=Google's Income Statement Information| publisher = Google}}</ref> među kojima više od 10.000 softverskih razvojnih programera baziranih u više o 40 ureda.<ref>John Micco: [http://www.eclipsecon.org/2013/sites/eclipsecon.org.2013/files/2013-03-24%20Continuous%20Integration%20at%20Google%20Scale.pdf Continuous Integration at Google Scale], EclipseCon 2013 (p.2)</ref> Nakon kompanijinog IPO-a u 2004, osnivači Sergey Brin i Larry Page, te CEO Eric Schmidt, zahtjevali su da njihova bazna plaća bude srezana na $1. Naknadne ponude kompanije da povećaju njihove plaće su odbijene, primarno zbog njihove glavne kompenzacije - koja dolazi od vlastite dionice u Googleu. Prije 2004, Schmidt je zarađivao $250.000 godišnje, a Page i Brin su primali godišnju platu od po $150.000.<ref name="topsalaries">{{Cite news |url=http://money.cnn.com/2006/03/31/technology/google/index.htm |title=Google leaders stick with $1 salary |last1=La Monica |first1=Paul R. |date=31. 3. 2006 |publisher=Cable News Network |access-date=20. 6. 2010}}</ref> [[Datoteka:Eric Schmidt at the 37th G8 Summit in Deauville 037.jpg|thumb|upright|left|[[Eric Schmidt]]]] U 2007 i početkom 2008, nekoliko vrhovnih rukovodioca napustilo je Google. U oktobru 2007, bivši šef finansija YouTubea, Gideon Yu, pridružio se [[Facebook]]u<ref>{{cite web|url=http://venturebeat.com/2008/03/04/facebook-hires-sheryl-sandberg-to-be-its-new-coo/ |title=Another Googler goes to Facebook: Sheryl Sandberg becomes new COO |publisher=Venture Beat |date=4. 3. 2008 |access-date=31. 3. 2008}}</ref> zajedno sa Benjaminom Lingon, visoko-rangiranim iženjerom.<ref>{{Cite news|url=http://money.cnn.com/2008/03/04/news/newsmakers/moritz_google_exec.fortune/ |title=Top Google exec jumps to Facebook |publisher=Fortune|date=4. 3. 2008|access-date=31. 3. 2008 | first=Scott |last=Moritz}}</ref> U martu 2008. [[Sheryl Sandberg]], tadašnja potpredsjednica globalnih internetskih prodaja i operacija, započela je svoju poziciju kao operativni šef na Facebooku.<ref>{{Cite news |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/03/04/AR2008030402766.html|title=Facebook Raids Google for Executive |work=The Washington Post |date=5. 3. 2008 |access-date=31. 3. 2008 |first=Michael | last=Liedtke}}</ref> U isto vrijeme, Ash ElDifrawi, prethodno glava reklamiranja brendova, odlazi da postane šef marketinga na [[Hayneedle|Netshops]].<ref>{{cite press release |url=http://www.prnewswire.com/news-releases/netshops-inc-appoints-ash-eldifrawi-as-companys-first-chief-marketing-officer-57141127.html |title=Netshops Inc. Appoints Ash ElDifrawi as Company's First Chief Marketing Officer |publisher=NetShops |date=26. 3. 2008 |access-date=31. 3. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130507072222/http://www.prnewswire.com/news-releases/netshops-inc-appoints-ash-eldifrawi-as-companys-first-chief-marketing-officer-57141127.html |archive-date=7. 5. 2013 }}</ref> Dana 4. aprila 2011. Page postaje izvršni direktor, dok Schmidt postaje izvršni predsjedavajući u Googleu.<ref>{{cite web|url=http://investor.google.com/earnings/2010/Q4_google_earnings.html |title=Google Announces Fourth quarter and Fiscal Year 2010 Results and Management Changes |publisher=Google |access-date=25. 4. 2011}}</ref> U julu 2012, Googleov prvi ženski uposlenik, [[Marissa Mayer]], napušta Google da postane [[Yahoo!]]-ov CEO.<ref>{{cite news|last=Rushie|first=Dominic|title=Google executive Marissa Mayer to become Yahoo CEO in surprise move|url=http://www.guardian.co.uk/technology/2012/jul/16/google-marissa-mayer-yahoo-ceo|access-date=1. 9. 2012|newspaper=The Guardian|date=16. 7. 2012|location=London}}</ref> [[Datoteka:Noogler.png|thumb|upright|alt=Asian man in his twenties wearing a blue, green, yellow and red propeller hat that says "Noogle"|Novi uposlenici se zovu "Nooglers", i dobijaju kapu sa propelerom da nose na svoj prvi petak.<ref>{{cite web |url=http://www.zorgloob.com/2004/09/23/noogler-chez-google/ |title=Noogler chez Google |language=French |access-date=2. 11. 2014 |archive-date=11. 5. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511081744/http://www.zorgloob.com/2004/09/23/noogler-chez-google/ |url-status=dead }}</ref>]] Kao motivacijska tehnika, Google koristi politiku često nazvanu ''Innovation Time Off'', gdje se Googleovi inženjeri podsiču da provode 20% njihovog radnog vremena na projektima koji ih interesuju. Neki od Googleovih novijih servisa, kao što je Gmail, Google News, Orkut i AdSense, imaju porijeklo od ovih aktivnosti.<ref>{{Cite news |title=The Google Way: Give Engineers Room |first=Bharat |last=Mediratta |url=http://www.nytimes.com/2007/10/21/jobs/21pre.html |newspaper=The New York Times |date=21. 10. 2007 |access-date=20. 6. 2010}}</ref> U razgovoru na Stanford Univerzitetu, [[Marissa Mayer]], Googleov potpredsjednik za ''Search Products and User Experience'' do jula 2012, pokazala je da je polovina od svih novih projekata pokrenuta u drugoj polovini 2005 nastala od ''Innovation Time Offa''. ===Googleplex=== {{Glavni|Googleplex}} [[Datoteka:Google Mountain View campus garden.jpg|thumb|Bašta kampusa u Google Montana View]] [[Datoteka:Google Mountain View campus dinosaur skeleton 'Stan'.jpg|thumb|Google Mountain View, dinosaur 'Stan']] [[Datoteka:Google bike.jpg|thumb|Bicikli obojeni u šemu boja Googlea su dostupni za besplatnu upotrebu od bilo kojeg uposlenika koji hoda Googleplexom]] Googleovo sjedište u [[Mountain View, California|Mountain View]], CA, referirano je kao "[[Googleplex]]", kao igra riječi termina za broj ''[[googolplex]]'' i sjedišta koje se naziva ''komplex'' zgrada. Lobi je dekoriran sa klavirima, lava lampama, starim serverskim klasterima, te projekcijom pretraživačkih upita na zidu. Hodnici su puni lopti za vježbanje i bicikala. Dosta zaposlenika imaju pristup korporativnom rekreacionom centru. Rekreacioni sadržaju su razbacani širom kampusa i sadrže sobe za trening sa mašinama za veslanje i tegovima, svlačionice, podloške i sušila, masažnu sobu, asortiman video igara, stolni nogomet, baby grand [[klavir]], bilijarski stol, te ping pong. U dodatku sa rekreacijskom sobom, postoje i sobe za užinu opremljene raznim jelima i pićima, sa posebnim naglaskom stavljenim na ishranu.<ref>"[http://www.google.com/corporate/culture.html About the Googleplex]." Google. Retrieved 5. 3. 2008.</ref> Besplatna hrana je dostupna uposlenicima 24/7, sa ponudama koje plaćeni automati proračunaju na bazi i favorizirajući one boljih nutritivnih vrijednosti.<ref>{{Cite news | url = http://www.theatlantic.com/life/print/2011/07/what-googles-famous-cafeterias-can-teach-us-about-health/241876/ | title = What Google's Famous Cafeterias Can Teach Us About Health |publisher=[[The Atlantic]] |author= [[Marion Nestle]]| date = juli 2011 | access-date=8. 5. 2013 }}</ref> Googleove opsežne usluge nisu dostupne svim radnicima. Privremeni radnici kao što su oni koji skeniraju knjige nemaju pristup šatlovima, Googleovima cafeima ili drugim privilegijama.<ref>{{Cite news | url = http://searchengineland.com/does-google-have-a-class-system-for-googlers-75457 | title = Does Google Have A Class System For Googlers? | publisher = [[SearchEngineLand]] | author = [[Barry Schwartz]] | date=2. 5. 2011 | access-date=22. 4. 2013 }}</ref> Tokom 2006, Google se preselio u 28.900 m<sup>2</sup> uredskog prostora u [[New York City]], na 111 [[Eighth Avenue]], Manhattan.<ref name="manhattan">Reardon, Marguerite. "[http://news.cnet.com/2100-1024_3-6121970.html Google takes a bigger bite of Big Apple]." [[CNET]]. 2. 10. 2006. Retrieved 9. 10. 2006.</ref> Ured je posebno dizajniran i sagrađen za Google i udomljuje njegov najveći reklamno-prodavački tim, koji je bio instrumentala za osiguravanje velikih partnerstava.<ref name="manhattan" /> Sjedište u New Yorku je slično po dizajnu i funkcionalnosti sa onim iz Mountain Viewa, te uključuje sobu za igranje, mikro-kuhinje i područje za video-igre.<ref>{{cite web|title=The Ultimate Office: Inside Google's NYC Compound|url=http://www.refinery29.com/google-office#slide-1|work=Refinery29|publisher=Refinery29|access-date=24. 9. 2013|author=ANNIE GEORGIA GREENBERG|date=11. 9. 2012}}</ref> Od februara 2012, značajan inženjerski tim je baziran u gradu New Yorku.<ref>{{cite news|title=Google Web Grows in City|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052970204653604577251293275921060.html|access-date=24. 9. 2013|newspaper=Wall Street Journal|date=29. 2. 2012|author=Emily Glazer}}</ref> Od septembra 2013, Googleov [[Istočna obala SAD|ured na istočnoj obali]] je lociran na 76 Ninth Ave, New York City, New York.<ref>{{cite web|title=Google New York|url=http://www.google.com/about/jobs/locations/new-york/|work=Google Jobs|publisher=Google, Inc|access-date=24. 9. 2013|date=septembar 2013}}</ref> U novembru 2006. Google je otvorio urede na [[Carnegie Mellon]] kampusu u [[Pittsburgh]]u, fokusirajući se na kodiranje shopping reklama i [[smartphone aplikacija]] i programa.<ref>{{Cite news | url = http://www.thepittsburghchannel.com/technology/10346550/detail.html | archive-url = https://www.webcitation.org/5hGpTE0LB?url=http://www.thepittsburghchannel.com/technology/10346550/detail.html | archive-date=4. 6. 2009 | title = Google Completes Pittsburgh Office, Holds Open House | date=17. 11. 2006 | access-date=13. 1. 2008 |publisher = [[WTAE TV|WTAE]] }}</ref><ref>{{cite web |url=http://triblive.com/x/pittsburghtrib/business/s_712700.html |title=Google search: Tech-minded workers |last=Olson |first=Thomas |date=8. 12. 2010 |publisher=[[Trib Total Media]] |access-date=8. 12. 2010}}</ref> Krajem 2006, Google je također utemeljio nove urede za svoje AdWords divizije u [[Ann Arbor, Michigan]].<ref>{{cite web| url=http://www.informationweek.com/news/internet/webdev/showArticle.jhtml?articleID=202600809| title=Inside Google's Michigan Office| date=24. 10. 2007| publisher=[[InformationWeek]]| access-date=7. 11. 2014| archive-date=3. 5. 2008| archive-url=https://web.archive.org/web/20080503233009/http://www.informationweek.com/news/internet/webdev/showArticle.jhtml?articleID=202600809| url-status=dead}}</ref> Ostale lokacije ureda u SAD uključuju [[Ann Arbor, Michigan]]; [[Atlanta, Georgia]]; [[Austin, Texas]]; [[Boulder, Colorado]]; [[Cambridge, Massachusetts]]; New York City; [[San Francisco]], [[California]]; [[Seattle, Washington]]; [[Reston, Virginia]], te [[Washington, D.C.]] Nadalje, Google ima nekoliko međunarodnih ureda. [[Datoteka:PONYA Inland Term 1 jeh.JPG|thumb|Googleova NYC uredska zgrada udomljuje svoj najveći tim za prodaju reklama.<ref name="manhattan" />|alt=Google's NYC office building]] U oktobru 2006, kompanija je objavila planove da instalira hiljade [[solarni panel|solarnih panela]] za omogućavanje do 1,6 mega[[watt]]a elektriciteta, dovoljno da zadovolji približno 30% energetskih potreba kampusa.<ref name="solar">Richmond, Riva. "[http://www.post1.net/lowem/entry/google_plans_to_build_huge Google plans to build huge solar energy system for headquarters] {{Webarchive|url=http://arquivo.pt/wayback/20160519010259/http://www.post1.net/lowem/entry/google_plans_to_build_huge|date=19 Maj 2016}}." [[MarketWatch]]. 17. oktobar 2006. Pregledano: 17. oktobar 2006.</ref> Sistem će biti najveći solarni napojni sistem kostruiran na SAD-ovom korporativnom kampusu i jedan od najvećih od bilo kojeg korporativnog mjesta u svijetu.<ref name="solar" /> Dodatno, Google je objavio 2009. da je to raspoređivalo stado koza da zadrži travnjake oko Googleplexa kratke, pomažući zaštiti od prijetnji sezonskih požara, dok se usput reducira ugljen-dioksid zs košenje ogromnih zemljišta.<ref>{{cite web| url=http://googleblog.blogspot.com/2009/05/mowing-with-goats.html | title=Official Google Blog: Mowing with goats| date=1. 5. 2009| publisher=Google}}</ref><ref>{{Cite news| url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/05/04/AR2009050400027.html | work=[[The Washington Post]] | title=My Day With The Google Goats | first=MG | last=Siegler | date=3. 5. 2009 | access-date=3. 5. 2010}}</ref> Ideja podrezivanja travnjaka korištenjem koza potiče od [[R. J. Widlar]]a, inženjera koji je radio za firmu [[National Semiconductor]].<ref>{{cite web |url=http://www.national.com/rap/Horrible/sheep.html | archive-url= https://web.archive.org/web/19990506135340/http://www.national.com/rap/Horrible/sheep.html| archive-date=6. 5. 1999|title=Sheep Mow Lawns |publisher=[[National Semiconductor]] |access-date=5. 7. 2010}}{{dead link|date=juni 2012}}</ref> Godine 2008, Google se suočio sa optužbama u ''[[Harper's Magazine]]'' jer je navodno "energetski žderonja". Kompanija je optuživana za korištenje svog "[[Don't be evil]]" mottoa i svoje javne [[energy-saving]] kampanje da sakrije ili zataška velike količine energije koje zahtjevaju njegovi serveri.<ref>[[Ginger Strand|Strand, Ginger]]. "[https://web.archive.org/web/20090703171603/http://harpers.org/media/slideshow/annot/2008-03/index.html Keyword: Evil]." Retrieved 9. 4. 2008.</ref> ===Google Doodle=== {{Glavni|Google Doodle}} Od 1998, Google je dizajnirao specijalne, privremene zamjenske logoe da postavlja na svoju [[početna stranica|početnu stranicu]] koja teži da obilježi [[godišnjice]], događaje, postignuća i ljude. Prvi Googleov [[Doodle]] bio je u čast [[Burning Man|Burning Man Festival]]u iz 1998.<ref>{{cite web|url=http://www.google.com/doodle4google/history.html |title=Doodle 4 Google |publisher=Google.com |date= |access-date=23. 4. 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.google.com/doodles/burning-man-festival |title=Burning Man Festival |publisher=Google.com |date=30. 8. 1998 |access-date=23. 4. 2014}}</ref> Doodle su dizajnirali [[Larry Page]] i [[Sergey Brin]] da obavijeste korisnike o svojoj odsutnosti u slučaju da se serveri obore. Naknadni Google Doodleovi su dizajnirani vanjskim doprinositeljima, dok Larry i Sergey nisu pitali tadašnjeg stažistu [[Dennis Hwang|Dennisa Hwanga]] da dizajnira logo za [[Bastille Day]] u 2000. Sa te tačke naovamo, Doodleovi su bili organizirani i kreirani od strane tima nazvanog "Doodleri".<ref>{{cite web|url=http://www.theguardian.com/technology/2014/apr/12/meet-people-behind-google-doodles-logo|title=Meet the people behind the Google Doodles|publisher=The Guardian|date=12. 4. 2014|access-date=27. 9. 2014}}</ref> === Filantropija === {{Glavni|Google.org}} Godine 2004. Google je formirao neprofitnu filantropsku organizaciju [[Google.org]], sa početnim fondom od $1 milijardu.<ref name="philanthropy">{{cite web|url=http://www.google.org/about.html|title=About the Foundation|publisher=Google, Inc.|access-date=16. 7. 2010 |archive-url= https://web.archive.org/web/20100714080922/http://www.google.org/about.html|archive-date=14. 7. 2010}}</ref> Misija organizacije je da kreira svijest o [[klima]]tskim promjenama, globalnom javnom zdravlju i globalnom siromaštvu. Jedan od njenih prvih projekata bio je razvijanje održivog [[plug-in hibrid]]nog [[električni automobil|električnog automobila]] koji može postići 100 milja po galonu. Google je unajmio [[Larry Brilliant]]a kao izvršnog direktora programa u 2004,<ref>{{Cite news |last1=Hafner |first1=Katie |url=http://www.nytimes.com/2006/09/14/technology/14google.html |title=Philanthropy Google's Way: Not the Usual |newspaper=The New York Times |date=14. 9. 2006 |access-date=16. 7. 2010}}</ref> and the current director is Megan Smith.<ref>{{Cite news |last1=Helft |first1=Miguel |url=http://www.nytimes.com/2009/02/24/technology/companies/24google.html |title=Philanthropy Google's Way: Not the Usual |newspaper=[[The New York Times]] |date=23. 2. 2009 |access-date=16. 7. 2010}}</ref> Godine 2008. Google je predstavio svoj "projekt 10<sup>100</sup>" koji je prohvatao ideje kako pomoći društvu, a potom dopuštao Googleovim korisnicima da glasaju o svojim omiljenim.<ref>{{cite web |url=http://www.project10tothe100.com/ |title=Project 10 to the 100th |publisher=Google, Inc. |access-date=16. 7. 2010 |archive-date=10. 7. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110710075927/http://www.project10tothe100.com/ |url-status=dead }}</ref> Nakon dvije godine šutnje, tokom koje je većina razmišljala šta se desilo sa programom,<ref>{{cite news |url=http://www.wired.com/epicenter/2010/06/google-struggles-to-give-away-10-million/ |title=Google Struggles to Give Away $10 million |last1=Van Burskirk |first1=Elliot |date=28. 6. 2010 |work=[[Wired (website)|Wired]] |access-date=26. 9. 2010}}</ref> Google je objavio pobjednike projekta, dajući ukupno deset miliona dolara za razne ideje opsegom od neprofitnih organizacija koje promoviraju obrazovanje web-sajtu koji teži da napravi sve zakonske dokumente javne i internetski dostupne.<ref>{{cite web |url=http://googleblog.blogspot.com/2010/09/10-million-for-project-10100-winners.html |title=$10 million for Project 10^100 winners |date=24. 9. 2010 |last1=Twohill |first1=Lorraine |publisher=Google, Inc. |access-date=26. 9. 2010}}</ref> U 2011, Google je donirao 1 milion eura za [[Međunarodna matematička olimpijada|Međunarodnu matematičku olimpijadu]] da podrži sljedećih pet godišnjih Međunarodnih matematičkih olimpijada (2011–2015).<ref>{{cite web |url=https://www.imo2011.nl/node/39 |title=Google donating 1 million euros to IMO |date=20. 1. 2011 |access-date=4. 2. 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110724154518/https://www.imo2011.nl/node/39 |archive-date=24. 7. 2011 }}</ref> U julu 2012, Google je pokrenuo "[[Legalize Love]]" kampanju u podršci za [[prava homoseksualaca]].<ref>{{cite web|url=http://www.pinknews.co.uk/2012/07/08/google-launches-legalise-love-gay-rights-campaign/|title=Google launches 'Legalise Love' gay rights campaign|work=PinkNews.co.uk|access-date=9. 9. 2014}}</ref> === Izbjegavanje poreza === Google koristi razne strategije izbjegavanja poreza. Na listi najvećih internetskih kompanija, Google plaća najmanje poreze zemljama porijekla svojih prihoda. Kompanija uspijeva ovo uraditi djelomično licenciranjem tehnologije kroz podružnice u Irskoj, Bermudama, Bahamima i Holandiji.<ref>Metz, Cade. [http://www.theregister.co.uk/2010/10/22/google_double_irish_tax_loophole/ "Google slips $3.1bn through 'Double Irish' tax loophole."] The Register, 22. 10. 2010.</ref> Ovo je navodno izazvalo francuske istrage u Googleovu praksu [[transferne cijene|transfernih cijena]].<ref>{{cite web|last=Leach |first=Anna |url=http://www.theregister.co.uk/2012/10/31/google_france_tax_office_billion_euros/ |title=French gov 'plans to hand Google €1bn tax bill' – report. |publisher=Theregister.co.uk |date=31. 10. 2012 |access-date=2. 1. 2013}}</ref> Prateći kriticizam na količinu korporativnih poreza koje je Google platio u [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenom Kraljevstvu]], predsjednik Eric Schmidt je rekao, "To se zove kapitalizam. Mi smo ponosno kapitalistični." Tokom istog decembarskog (2012) intervjua, Schmidt "je potvrdio da kompanija nema namjere i dalje plaćati ministarstvu finansija UK-a."<ref>{{cite news |url = http://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/google-boss-im-very-proud-of-our-tax-avoidance-scheme-8411974.html |title = Google boss: I'm very proud of our tax avoidance scheme |last1 = Kumar |first1 = Nikhil |last2 = Wright |first2 = Oliver |date = 13. 12. 2012 |publisher = The Independent |access-date = 17. 12. 2012 |location = London |archive-date = 17. 12. 2012 |archive-url = https://web.archive.org/web/20121217052403/http://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/google-boss-im-very-proud-of-our-tax-avoidance-scheme-8411974.html |url-status = dead }}</ref> U 2013, Schmidt je odgovorio na pitanja o taksama plaćenim u UK pokazujući na reklamne naknade kojima je Google naplaćivao UK kompanijama kao izvor ekonomskog rasta.<ref>{{cite news|last=Arthur |first=Charles |url=http://www.guardian.co.uk/technology/2013/apr/22/google-eric-schmidt-tax-avoidance |title=Google chairman Eric Schmidt defends tax avoidance policies |publisher=The Guardian |date=22. 4. 2013 |access-date=22. 4. 2013 |location=London}}</ref> Googleov potpredsjednik [[Matt Brittin]] svjedočio je za Javni odbor računa Britanskog parlamenta da njegov prodajni tim iz UK nije napravio kupovine i stoga ne duguje porez na promet u Velikoj Britaniji.<ref>{{cite web|author=Brid-Aine Parnell, 17. 5. 2013 |url=http://www.theregister.co.uk/2013/05/17/quotw_ending_may_17/ |title='I think you DO do evil, using smoke and mirrors to avoid tax'. |publisher=Theregister.co.uk |date=17. 5. 2013 |access-date=13. 3. 2014}}</ref> === Okolina === Od 2007, Google je težio karbonskoj neutralnosti u smislu svojih operacija.<ref>{{cite web|title=Google’s Green Initiative: Environmentally Conscious Technology|url=http://www.technobuffalo.com/2011/05/18/googles-green-initiative-environmentally-conscious-technology/|work=TechnoBuffalo|publisher=TechnoBuffalo LLC|access-date=12. 7. 2013|author=Jack McGrath|date=18. 5. 2011}}</ref><ref>{{cite web|title=Home|url=http://www.google.com/green/|work=Google Green|publisher=Google, Inc|access-date=12. 7. 2013|year=2013}}</ref> Google je objelodanio u septembru 2011. da "neprekidno koristi dovoljno elektriciteta za snabdjevanje 200.000 domova", skoro 260 miliona watta ili oko četvrtina emisije nuklearne elektrane. Ukupne ugljične emisije za 2010. bile su upravo ispod 1,5 miliona metričkih tona, najviše zbog korištenja fosilnih goriva koja omogućavaju elektricitet za podatkovne centre. Google je izjavio da je 25 procenata svoje energije isporučeno obnovljivim gorivima u 2010. Prosječna pretraga koristi samo 0,3 watt-sata elektriciteta, tako da sve globalne pretrage su samo 12,5 miliona watta ili 5% ukupne elektricitetske potrošnje Googlea.<ref>{{cite news|last=Glanz|first=James|title=Google Details, and Defends, Its Use of Electricity|url=http://www.nytimes.com/2011/09/09/technology/google-details-and-defends-its-use-of-electricity.html?_r=0|access-date=24. 3. 2014|newspaper=NY Times|date=8. 9. 2011}}</ref> U junu 2013, ''Washington Post'' je izjavio da je Google donirao US$50.000 za [[Competitive Enterprise Institute]], libertarijanski istraživački centar koji naziva ljudske ugljične emisije pozitivnim faktorom za okolinu i izjavljuje da globalno zagrijavanje nije problem.<ref>{{cite news|title=Anatomy of a Washington dinner: Who funds the Competitive Enterprise Institute?|url=http://www.washingtonpost.com/blogs/the-fix/wp/2013/06/20/anatomy-of-a-washington-dinner-who-funds-the-competitive-enterprise-institute/|access-date=12. 7. 2013|newspaper=The Washington Post|date=20. 6. 2013|author=Juliet Eilperin}}</ref> U julu 2013, izjavljeno je da je Google ugostio događaj prikupljanja novčanih sredstava za [[Oklahoma]] Senatora [[Jim Inhofe]], koji je nazvao klimatske promjene "podvalom".<ref>{{cite news|title=Google hosts fundraiser for climate change denying US senator|url=http://www.guardian.co.uk/environment/2013/jul/09/google-climate-denier-jim-inhofe|access-date=12. 7. 2013|newspaper=The Guardian|date=9. 7. 2013|author=Suzanne Goldenberg|location=London}}</ref> == Također pogledajte == * [[Usporedba internetskih pretraživača]] * [[Don't be evil]] * [[Googleov logo]] * [[Google Maps]] * [[Google platform]] * [[Google Street View]] * [[Google+]] * [[Googlebot]] – web crawler * [[Googlization]] * [[Ungoogleable]] == Reference == {{refspisak|3}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} * [https://www.google.com Google] * [https://mail.google.com Gmail] * [https://earth.google.com/ Google Earth] {{Google}} {{Istaknuti članak}} [[Kategorija:Google]] [[Kategorija:Internet pretraživači]] [[Kategorija:Multinacionalne kompanije sa sjedištem u SAD-u]] [[Kategorija:Računarska preduzeća u SAD-u]] l83enipcygmxf2fmlo1fp5c0h3k4dqw Vakuum 0 20771 3734308 3677011 2025-07-11T10:07:05Z KWiki 9400 + 3 kategorija; ± 2 kategorija (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734308 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Kolbenluftpumpe hg.jpg|mini|300x300px|Vakumska pumpa i posuda za vakuumske eksperimente, korišćena u naučnom obrazovanju tokom ranog 20. vijeka, izložena u Schulhistorische Sammlung ("Školski historijski muzej"), [[Bremerhaven]], [[Njemačka]]]] U klasičnoj [[fizika|fizici]] '''vakuum''' je prostor lišen materije. U savremenoj [[kvantna teorija polja|kvantnoj teoriji polja]] vakuum je ispunjen [[kvantna fluktuacija|kvantnim fluktuacijama]]. Sama riječ vakuum je [[Latinski jezik|latinskog]] porijekla (od latinskog vacuus - prazan). Aproksimacija takvom vakuumu je područje s [[Pritisak|pritiskom]] plina mnogo manjim od [[Atmosferski pritisak|atmosferskog]].<ref name="chambers">{{cite book |first=Austin |last=Chambers |date=2004 |title=Modern Vacuum Physics |publisher=CRC Press |location=Boca Raton |isbn=978-0-8493-2438-3 |oclc=55000526}}{{page needed|date=May 2013}}</ref> Fizičari često raspravljaju o idealnim rezultatima testova koji bi se desili u savršenom vakuumu, koji ponekad jednostavno zovu "vakuum" ili slobodni prostor, i koriste termin parcijalni vakuum da se odnose na stvarni nesavršeni vakuum kakav se može imati u [[Laboratorija|laboratoriji]] ili [[Svemir|svemiru]]. U [[Inženjerstvo|inženjerstvu]] i [[Primijenjena fizika|primijenjenoj fizici]], s druge strane, vakuum se odnosi na svaki prostor u kojem je pritisak znatno niži od atmosferskog.<ref>{{cite book |last=Harris |first=Nigel S. |date=1989 |title=Modern Vacuum Practice |url=https://archive.org/details/modernvacuumprac0000harr |publisher=McGraw-Hill |page=[https://archive.org/details/modernvacuumprac0000harr/page/n20 3] |isbn=978-0-07-707099-1 }}</ref> Latinski izraz ''in vacuo'' se koristi za opisivanje objekta koji je okružen vakuumom. Kvalitet parcijalnog vakuuma odnosi se na to koliko se približava savršenom vakuumu. Druge stvari su jednake, niži pritisak gasa znači i kvalitetniji vakuum. Na primjer, tipičan [[usisivač]] proizvodi dovoljno usisavanja da smanji pritisak zraka za oko 20%.<ref>{{cite book|last=Campbell|first=Jeff|url=https://books.google.com/books?id=hqegeIz9dyQC&pg=PA97|title=Speed cleaning|date=2005|publisher=Rodale|isbn=978-1-59486-274-8|page=97}} Note that 1 inch of water is ≈0.0025 [[Atmosphere (unit)|atm]].</ref> Ali kvalitetniji usisivači su mogući. Komore ultra visokog vakuuma, uobičajene u [[Hemija|hemiji]], [[Fizika|fizici]] i [[Inženjerstvo|inženjerstvu]], rade ispod jednog triliontinskog (10-12) atmosferskog pritiska (100 nPa) i mogu doseći oko 100 čestica/cm<sup>3</sup>.<ref name=Gabrielse>{{cite journal | doi = 10.1103/PhysRevLett.65.1317| pmid = 10042233| title = Thousandfold improvement in the measured antiproton mass| journal = Physical Review Letters| volume = 65| issue = 11| pages = 1317–1320| year = 1990| last1 = Gabrielse | first1 = G.| last2 = Fei | first2 = X.| last3 = Orozco | first3 = L.| last4 = Tjoelker | first4 = R.| last5 = Haas | first5 = J.| last6 = Kalinowsky | first6 = H.| last7 = Trainor | first7 = T.| last8 = Kells | first8 = W.|bibcode = 1990PhRvL..65.1317G | url = https://cds.cern.ch/record/493773/files/cm-p00043126.pdf}}</ref> Vakuum je još kvalitetniji vakuum, sa ekvivalentom od samo nekoliko atoma [[Vodik|vodika]] po kubnom metru u prosjeku u [[Međugalaktički prostor|međugalaktičkom prostoru]].<ref name="tadokoro">{{cite journal|last=Tadokoro|first=M.|date=1968|title=A Study of the Local Group by Use of the Virial Theorem|journal=Publications of the Astronomical Society of Japan|volume=20|page=230|bibcode=1968PASJ...20..230T}} This source estimates a density of {{val|7|e=-29|u=g/cm<sup>3</sup>}} for the [[Local Group]]. An [[atomic mass unit]] is {{val|1.66|e=-24|u=g}}, for roughly 40 atoms per cubic meter.</ref> Vakuum je bio česta tema filozofskih debata još od [[Antička Grčka|antičkih grčkih]] vremena, ali empirijski nije proučavan sve do 17. vijeka. [[Clemens Timpler]] (1605) je filozofirao o eksperimentalnoj mogućnosti stvaranja vakuuma u malim cijevima.<ref>{{Cite book |last=Jörg Hüttner & Martin Walter (Ed.) |title=Clemens Timpler: Physicae seu philosophiae naturalis systema methodicum. Pars prima; complectens physicam generalem. |publisher=Hildesheim / Zürich / New York: Georg Olms Verlag |year=2022 |isbn=978-3-487-16076-4 |pages=28–37}}</ref> [[Evangelista Torricelli]] proizveo je prvi laboratorijski vakuum 1643., a druge eksperimentalne tehnike su razvijene kao rezultat njegovih teorija atmosferskog pritiska. Torricellijski vakuum se stvara tako što se visoka staklena posuda zatvorena na jednom kraju napuni živom, a zatim se preokrene u posudi da zadrži živu.<ref>[https://books.google.com/books?id=7igDAAAAMBAJ&pg=PT3 ''How to Make an Experimental Geissler Tube''], [[Popular Science]] monthly, February 1919, Unnumbered page. Bonnier Corporation</ref> Vakuum je postao vrijedan industrijski alat u 20. stoljeću uvođenjem [[Električna sijalica|sijalica sa žarnom niti]] i [[Vakuumska cijev|vakuumskih cijevi]], a od tada je postala dostupna široka lepeza vakuumskih tehnologija. Razvoj ljudskih [[Svemirski letovi|svemirskih letova]] podigao je interesovanje za uticaj vakuuma na ljudsko zdravlje i na oblike života uopšte. == Historijska interpretacija == Historijski gledano, bilo je mnogo sporova oko toga da li takva stvar kao što je vakuum može postojati. Drevni grčki filozofi raspravljali su o postojanju vakuuma, ili praznine, u kontekstu [[Atomizam|atomizma]], koji je prazninu i atom postavljao kao osnovne elemente objašnjenja fizike. [[Lukrecije]] je zagovarao postojanje vakuuma u prvom vijeku p. n. e, a [[Heron]] je bezuspešno pokušao da stvori vještački vakuum u prvom vijeku.<ref name="genz">{{cite book |last=Genz |first=Henning |title=Nothingness: The Science of Empty Space |date=1994 |publisher=Perseus Book Publishing |isbn=978-0-7382-0610-3 |edition= |place=New York |publication-date=1999 |oclc=48836264}}</ref> Slijedeći [[Platon|Platona]], međutim, čak se i apstraktni koncept praznine bez osobina suočio sa znatnim [[Skepticizam|skepticizmom]]: nije mogao biti shvaćen osjetilima, nije mogao sam po sebi pružiti dodatnu snagu objašnjenja izvan fizičkog volumena s kojim je bio srazmjeran i, po definiciji, to je bilo bukvalno ništa, za šta se s pravom ne može reći da postoji. Aristotel je vjerovao da se nikakva praznina ne može pojaviti prirodno, jer bi gušći okolni materijalni kontinuum odmah ispunio svaku početnu rijetkost koja bi mogla dovesti do praznine. U svojoj [[Fizika (Aristotel)|Fizici]], knjiga IV, [[Aristotel]] je ponudio brojne argumente protiv praznine: na primjer, da se kretanje kroz medij koji ne nudi nikakvu prepreku može nastaviti ad infinitum, jer nema razloga da bi nešto stalo bilo gdje posebno. U srednjovjekovnom islamskom svijetu, fizičar i islamski učenjak [[Al-Farabi]] napisao je raspravu u kojoj je odbacio postojanje vakuuma u 10. stoljeću.<ref>{{Citation |url=https://seop.illc.uva.nl/entries/al-farabi/|year=2016|last=Druart|first=Therese-Anne|title=al-Farabi|encyclopedia=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]] |editor-last=Zalta |editor-first=Edward N. |edition= Winter 2021 |access-date= 2022-10-25}}</ref> Zaključio je da se zapremina vazduha može proširiti kako bi ispunila raspoloživi prostor, te je stoga koncept savršenog vakuuma bio nekoherentan.<ref>{{Citation |last=McGinnis |first=Jon |title=Arabic and Islamic Natural Philosophy and Natural Science |date=2022 |url=https://plato.stanford.edu/archives/spr2022/entries/arabic-islamic-natural/ |encyclopedia=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]] |editor-last=Zalta |editor-first=Edward N. |edition=Spring 2022 |access-date=2022-08-11}}.</ref> Prema [[Ahmad S. Dallal|Ahmadu Dallalu]], [[El-Biruni|Abū Rayhān al-Bīrūnī]] navodi da "nema vidljivih dokaza koji isključuju mogućnost vakuuma".<ref name=Dallal>{{cite web|first=Ahmad|last=Dallal|date=2001–2002|title=The Interplay of Science and Theology in the Fourteenth-century Kalam|publisher=From Medieval to Modern in the Islamic World, Sawyer Seminar at the [[University of Chicago]]|url=http://humanities.uchicago.edu/orgs/institute/sawyer/archive/islam/dallal.html|access-date=2008-02-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20120210094416/http://humanities.uchicago.edu/orgs/institute/sawyer/archive/islam/dallal.html|archive-date=2012-02-10|url-status=dead}}</ref> Usisnu pumpu je opisao arapski inženjer [[Al-Džazari]] u 13. vijeku, a kasnije se pojavila u Evropi od 15. stoljeća.<ref name="Hill2">[[Donald Routledge Hill]], "Mechanical Engineering in the Medieval Near East", ''Scientific American'', May 1991, pp. 64–69 ([[cf.]] [[Donald Routledge Hill]], [http://home.swipnet.se/islam/articles/HistoryofSciences.htm Mechanical Engineering] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071225091836/http://home.swipnet.se/islam/articles/HistoryofSciences.htm|date=2007-12-25}}).</ref><ref>[[Donald Routledge Hill]] (1996), ''A History of Engineering in Classical and Medieval Times'', [[Routledge]], pp. 143, 150–152.</ref> Evropski naučnici kao što su [[Roger Bacon]], [[Blasius od Parme]] i [[Walter Burley]] u 13. i 14. vijeku su usredsredili značajnu pažnju na pitanja koja se tiču ​​koncepta vakuuma. Uobičajeno mišljenje da se priroda gnuša vakuuma nazvano je ''[[Horror vacui (Fizika)|horror vacui]]''. Bilo je čak i nagađanja da čak ni [[Bog]] ne bi mogao stvoriti vakuum da je htio, a [[Osude iz 1210-1277.|pariške osude]] [[Biskup|biskupa]] [[Étienne Tempier|Etiennea Tempiera]] iz 1277, koje su zahtijevale da ne postoje ograničenja Božjih moći, dovele su do zaključka da bi Bog mogao stvoriti vakuum ako bi tako želi.<ref name="Barrow">{{cite book |last=Barrow |first=John D. |url=https://archive.org/details/bookofnothingvac0000barr |title=The Book of Nothing: Vacuums, Voids, and the Latest Ideas about the Origins of the Universe |date=2000 |publisher=Pantheon Books |isbn=978-0-09-928845-9 |edition=1st American |location=New York |oclc=46600561 |author-link=John D. Barrow |url-access=registration}}</ref> Od 14. vijeka nadalje sve više se udaljavajući od aristotelovske perspektive, naučnici su široko priznavali da [[Natprirodno|natprirodna]] praznina postoji izvan granica samog kosmosa do 17. vijeka. Ova ideja, pod utjecajem [[Stoička fizika|stoičke fizike]], pomogla je da se odvoje prirodni i teološki problemi.<ref name="Barrow2002">{{cite book |first=J.D. |last=Barrow |date=2002 |title=The Book of Nothing: Vacuums, Voids, and the Latest Ideas About the Origins of the Universe |series=Vintage Series |publisher=Vintage |isbn=978-0-375-72609-5 |lccn=00058894 |url=https://books.google.com/books?id=sU_K0wbBeugC&pg=PA77 |pages=71–72, 77}}</ref> Gotovo dvije hiljade godina nakon Platona, [[René Descartes]] je također predložio geometrijski zasnovanu alternativnu teoriju atomizma, bez problematične [[Dihotomija|dihotomije]] ništa-sve praznine i atoma. Iako se Descartes složio sa savremenim stavom da se vakuum ne događa u prirodi, uspjeh njegovog [[Descartesov koordinatni sistem|istoimenog koordinatnog sistema]] i još implicitnije, prostorno-tjelesna komponenta njegove metafizike bi definisala filozofski moderan pojam praznog prostora kao kvantificiranog proširenje volumena. Međutim, prema drevnoj definiciji, informacije o smjeru i veličina bile su konceptualno različite. [[File:Baro 0.png|thumb|100px|left|[[Evangelista Torricelli|Torricellijev]] [[živa|živin]] [[barometar]] proizveo je jedan od prvih trajnih vakuuma u laboratoriji.]] Srednjovjekovni misaoni eksperimenti sa idejom vakuuma razmatrali su da li je vakuum prisutan, makar samo na trenutak, između dvije ravne ploče kada su se brzo razdvojile.<ref name=grant>{{cite book | title = Much ado about nothing: theories of space and vacuum from the Middle Ages to the scientific revolution | author = Grant, Edward | publisher = Cambridge University Press | date = 1981 | isbn = 978-0-521-22983-8 | url = https://books.google.com/books?id=SidBQyFmgpsC }}</ref> Bilo je mnogo diskusija o tome da li je vazduh ulazio dovoljno brzo dok su ploče bile odvojene, ili, kako je [[Walter Burley]] pretpostavio, da li je 'nebeski agens' spriječio nastanak vakuuma. U 17. vijeku su prvi pokušaji da se kvantifikuju mjerenja djelimičnog vakuuma.<ref>{{cite web |url=http://www.denmark.com.au/en/Worlds+Largest+Barometer/default.htm |title=The World's Largest Barometer |access-date=2008-04-30 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080417093648/http://www.denmark.com.au/en/Worlds%2BLargest%2BBarometer/default.htm |archive-date=2008-04-17 }}</ref> Živin barometar Evangeliste Torricellija iz 1643. i eksperimenti [[Blaise Pascal|Blaisea Pascala]] pokazali su djelomični vakuum. Godine 1654. [[Otto von Guericke]] izumio je prvu [[Vakuumska pumpa|vakuumsku pumpu]]<ref>{{Cite web |title=Otto von Guericke {{!}} Prussian physicist, engineer, and philosopher {{!}} Britannica |url=https://www.britannica.com/biography/Otto-von-Guericke |access-date=2022-08-11 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref> i izveo svoj čuveni [[eksperiment hemisfera u Magdeburgu]], pokazujući da, zbog atmosferskog pritiska izvan hemisfera, zaprege konja ne mogu da razdvoje dvije hemisfere iz kojih je zrak djelomično evakuisan. [[Robert Boyle]] je poboljšao Guerickeov dizajn i uz pomoć [[Robert Hooke|Roberta Hookea]] dalje razvio tehnologiju vakuum pumpe. Nakon toga, istraživanje parcijalnog vakuuma je prekinuto do 1850. kada je [[August Toepler]] izumio [[Toeplerova pumpa|Toeplerovu pumpu]] i 1855. kada je [[Heinrich Geissler]] izumio pumpu za istiskivanje žive, postižući djelomični vakuum od oko 10 Pa (0,1 Torr). Brojna električna svojstva postaju vidljiva na ovom nivou vakuuma, što je obnovilo interesovanje za dalja istraživanja. Dok svemir pruža najrazređeniji primjer prirodnog djelomičnog vakuuma, prvobitno se smatralo da su nebesa besprijekorno ispunjena krutim neuništivim materijalom zvanim [[eter]]. Pozajmivši donekle iz [[Pneuma|pneume]] stoičke fizike, eter se počeo smatrati razrijeđenim zrakom po kojem je dobio ime (vidi [[Eter (mitologija)]]). Rane teorije o svjetlosti su postavljale sveprisutni zemaljski i nebeski medij kroz koji se svjetlost širila. Dodatno, koncept je pružio informacije [[Isaac Newton|Newtonovu]] za objašnjenja i refrakcije i toplote zračenja.<ref>[[Robert Hogarth Patterson]], ''Essays in History and Art 10'', 1862.</ref> Eksperimenti iz 19. vijeka na ovom luminifernom eteru pokušali su otkriti malo otpora na [[Zemljina orbita|Zemljinoj orbiti]]. Iako se Zemlja, u stvari, kreće kroz relativno gust medij u poređenju sa onim u međuzvjezdanom prostoru, otpor je toliko minuskulan da se ne može otkriti. Godine 1912, astronom [[Henry Pickering]] je komentarisao: "Dok je međuzvjezdani apsorbirajući medij možda jednostavno eter, [on] je karakterističan za plin, a slobodni plinoviti molekuli sigurno postoje."<ref>{{cite journal | last1 = Pickering | first1 = W.H. | date =1912 | title = Solar system, the motion of the, relatively to the interstellar absorbing medium | journal = [[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]] | volume = 72 | issue = 9 |bibcode=1912MNRAS..72..740P | page = 740 | doi=10.1093/mnras/72.9.740| url = https://zenodo.org/record/1431891 | doi-access = free }}</ref> Nakon toga je, međutim, eter koji sadrži svjetlost odbačen. Kasnije, 1930, [[Paul Dirac]] je predložio model vakuuma kao beskonačnog mora čestica koje posjeduju negativnu energiju, nazvano [[Diracovo more]]. Ova teorija je pomogla da se preciziraju predviđanja njegove ranije formulisane [[Diracova jednčina|Diracove jednčine]], i uspješno je predvidjela postojanje [[Pozitron|pozitrona]], potvrđenog dvije godine kasnije. [[Werner Heisenberg|Werner Heisenbergov]] [[princip neodređenosti]], formuliran 1927, predvidio je fundamentalnu granicu unutar koje se može mjeriti trenutni položaj i zamah, ili energija i vrijeme. Ove dalekosežne posljedice ugrozile su i postojanje "praznine" prostora između čestica. == Osobine vakuuma i njegova primjena == Kroz vakuum se prostiru [[svjetlost]], čestice, čvrsta tijela, električno i magnetno polje ali ne i zvuk - za prostiranje zvuka potrebna je materija. Toplota se kroz vakuum prostire zračenjem (elektromagnetni talasi iz infracrvenog dijela spektra) ali ne i provođenjem. Provođenje toplote se odvija preko materijalnih nosilaca te je u prostoru niskog pritiska znatno slabije, otuda primjena vakuuma u termosima. Vakuum se koristi u brojnim procesima i uređajima. Prva uobičajena primjena je bila u sijalicama sa vlaknom da se zaštiti [[volfram]]ovo vlakno od hemijske degradacije. Hemijska inertnost vakuuma se također koristi za zavarivanje elektronskim mlazom, za nabacivanje tankih slojeva isparavanjem, za suho nagrizanje u proizvodnji poluprovodnika, za nabacivanje optičkih slojeva, vakuumsko pakovanje itd. Smanjenje konvekcije (miješanja) poboljšava toplotnu izolaciju termos boca. Visoki vakuum potpomaže degaziranje što se koristi za sušenje zamrzavanjem i vakuumsku destilaciju. Osobina vakuuma da propušta elektrone bez rasijavanja dovela je do primjene u elektronskom mikroskopu, vakuumskim cijevima (prvi radio) i katodnim cijevima (prvi televizori). Uklanjanje trenja u vazduhu stvaranjem vakuuma koriti se u konstrukciji ultracentrifuga i deponovanje energije u zamajcima. == Reference == {{Refspisak}} {{Commonscat|Vacuum}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Vakuum| ]] [[Kategorija:Fizikalni fenomeni]] [[Kategorija:Industrijski procesi]] [[Kategorija:Plinovi]] [[Kategorija:Latinski izrazi]] okf1xcrkz0u3uej14ev7kff03bfvgxu Ampicilin 0 21065 3734086 3309519 2025-07-10T14:30:28Z Palapa 383 3734086 wikitext text/x-wiki {{Infokutija lijek | Naziv lijeka = Ampicilin | Druga_imena = | Grupa = | Trgovačka imena = Principen | ATC kodovi = J01CA01 S01AA19 QJ51CA01 | CAS_registarski_broj = 69-53-4 | Dostupnost bez recepta = <!--da ili ne--> | Strukturna formula = [[File:Ampicillin_Structural_Formulae_V.1.svg|250px]] | IUPAC ime = (2S,5R,6R)-6-([(2R)-2-amino-2-fenilacetil]amino)-3,3-dimetil-7-okso-4-tia-1-azabiciklo[3.2.0]heptan-2-karboksilna kiselina | Sumarna formula = C<sub>16</sub>H<sub>19</sub>N<sub>3</sub>O<sub>4</sub>S | Tačka topljenja = | Tačka ključanja = | Molarna masa = 349,41 [[Gram|g]]/[[mol]] | Biološka raspoloživost = 40 % (oralno) | Metabolizam = 12-50 % | Poluvrijeme eliminacije = približno 1 sat | Izlučivanje = 75-85 % putem [[bubreg]]a }} '''Ampicilin'''<ref>{{Cite web|url=https://www.drugs.com/monograph/ampicillin.html|title=Ampicillin Monograph for Professionals|website=Drugs.com|language=en|access-date=2025-07-10}}</ref> pripada porodici aminopenicilina i kao takav ima dejstvo širokog spektra. U komercijalnoj je upotrebi protiv velikog broja [[infekcija]] od [[1961]]. godine. Ponekad kod pojedinaca može da bude uzrok [[alergija|alergijskih]] reakcija, koje mogu biti minimalnog inteziteta u vidu svraba do visokog inteziteta u obliku anafilaktičkog šoka. == Mehanizam == Ampicilin negativno djeluje na gram negativne [[Bakterija|bakterije]] tako što degradira ćelijski zid. Degradiranje ćelijskog zida i sprječavanje u sintezi istog dovodi do umiranja [[Ćelija (biologija)|ćelije]], pri čemu je potpuno omogućen ulazak tečnosti u samu [[Ćelija (biologija)|ćeliju]]. Ampicilin je veoma blizak rođak '''Amoksicilina''', koji je još jedan oblik [[penicilin]]a, i oba se koriste u borbi protiv urinarnih infekcija, [[pneumonija|pneumonije]], influence izazvane [[Organizam|organizmom]] ''Haemophilus influenzae'', kao i blažih oblika [[meningitis]]a. == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Antibiotici]] lompk9vdjp8pdnrm4tmo64nf6e9zblt Kraljica Sabe 0 21243 3734073 2829668 2025-07-10T13:38:17Z Panasko 146730 3734073 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:Saabaghiberti.jpg|mini|Susret Solomona i Kraljica od Sabe]] '''Kraljica Sabe''', koju pominju [[Biblija]], [[Kur'an]] i [[Etiopija|etiopijska]] historija, bila je vladar Sabe, koju moderna arheologija smiješta u današnji [[Jemen]]. Različiti izvori nazivaju je još i ''Bilkis'' ili ''Makeda''. == Priča po Bibliji == Prema Bibliji, (neimenovana) kraljica Sabe čula je za veliku mudrost kralja [[Solomon]]a od [[Izrael]]a, i otputovala u njegovo kraljevstvo sa poklonima, biljkama i začinima za kralja, kako je navedeno u Prvoj knjizi kraljeva. Kraljica je bila zadivljena Solomonovom mudrošću koju je testirala raznim zagonetkama, i bogatstvom, za koje je blagosiljala Solomonovog boga. Solomon joj je uzvratio poklone i ona se sa njima vratila u svoju zemlju. == Priča po Kur'anu == Kur'an nigdje ne pominje Kraljicu od Sabe po imenu, mada je arapski izvori nazivaju Belkis. Biblijska priča je slična arapskoj. Prema ovoj verziji, Sulejmanu stižu vjesti o kraljevstvu kojim vlada žena, u kojem obožavaju Sunce. Pošto su razmjenili poklone, kraljica stiže u Sulejmanov dvor, gdje prima monoteizam i poštovanje Boga. Sura [[En-Neml]] - Mravi (15. do 44. ajeta) * 15. Davudu i Sulejmanu smo znanje dali i oni su govorili: "Hvala Allahu, koji nas je odlikovao iznad mnogih vjernika, robova Svojih! * 16. I Sulejman naslijedi Davuda i reče: "O ljudi, dato nam je da razumijemo ptičije glasove i svašta nam je dato; ovo je, zaista, prava blagodat!" * 17. I sakupiše se Sulejmanu vojske njegove, džini, ljudi i ptice, sve četa do čete, postrojeni, * 18. i kad stigoše do mravlje doline, jedan mrav reče: "O mravi, ulazite u stanove svoje da vas ne izgazi Sulejman i vojske njegove, a da to i ne primijete!" * 19. I on se nasmija* glasno riječima njegovim i reče: "Gospodaru moj, omogući mi da budem zahvalan na blagodati tvojoj, koju si ukazao meni i roditeljima mojim, i da činim dobra djela na zadovoljstvo tvoje, i uvedi me, milošću Svojom, među dobre robove Svoje!" * 20. I on izvrši smotru ptica, pa reče: "Zašto ne vidim pupavca, da nije odsutan? * 21. Ako mi ne donese valjano opravdanje, teškom ću ga kaznom kazniti ili ću ga zaklati!" * 22. I ne potraja dugo, a on dođe, pa reče: "Doznao sam ono što ti ne znaš, iz Sabe* ti donosim pouzdanu vijest. * 23. Vidio sam da jedna žena njima vlada i da joj je svega i svačega dato, a ima i prijesto veličanstveni; * 24. vidio sam da se i ona i narod njen Suncu klanjaju, a ne Allahu - šejtan im je prikazao lijepim postupke njihove i od Pravog puta ih odvratio, te oni ne umiju naći Pravi put * 25. pa da se klanju Allahu, koji izvodi ono što je skriveno na nebesima i u Zemlji i koji zna ono što krijete i ono što na javu iznosite. * 26. Allah je, nema boga osim Njega, Gospodar svega što postoji!" * 27. "Vidjećemo" - reče Sulejman - "da li govoriš istinu ili ne. * 28. Odnesi ovo moje pismo pa im ga baci, a onda se od njih malo izmakni i pogledaj šta će jedni drugima reći!" * 29. "O velikaši,"- reče ona - "meni je dostavljeno jedno poštovanja vrijedno pismo * 30. Od Sulejmana i glasi: ’U ime Allaha, Milostivog, Samilosnog! * 31. Ne pravite se većim od mene i dođite da mi se pokorite!’ * 32. O velikaši" - reče ona - "savjetujte mi šta trebam u ovom slučaju uraditi, ja bez vas neću ništa odlučiti!" * 33. "Mi smo vrlo jaki i hrabri" - rekoše oni - "a ti se pitaš! Pa, gledaj šta ćeš narediti!" * 34. "Kad carevi osvoje neki grad" - reče ona - "oni ga razore, a ugledne stanovnike njegove učine poniženim; eto, tako oni rade. * 35. Poslaću im jedan dar i vidjeću sa čime će se izaslanici vratiti." * 36. I kad on pred Sulejmana iziđe, ovaj mu reče: "Zar da blagom mene pridobijete? Ono što je Allah meni dao bolje je od onoga što je dao vama. Vi se onome što vam se daruje radujete! * 37. Vrati se njima! Mi ćemo im dovesti vojske kojima se neće moći oduprijeti i istjeraćemo ih iz Sabe ponižene i pokorene." * 38. "O dostojanstvenici, ko će mi od vas donijeti njen prijesto prije nego što oni dođu da mi se pokore?" * 39. "Ja će ti ga donijeti" - reče Ifrit, jedan od džina - "prije nego iz ove sjednice svoje ustaneš, ja sam za to snažan i pouzdan." * 40. "A ja ću ti ga donijeti" - reče onaj koji je učio iz Knjige - "prije nego što okom trepneš." I kad Sulejman vidje da je prijesto već pored njega postavljen, uzviknu: "Ovo je blagodat Gospodara moga, koji me iskušava da li ću zahvalan ili nezahvalan biti. A ko je zahvalan - u svoju je korist zahvalan, a ko je nezahvalan - pa, Gospodar moj je nezavisan i plemenit. * 41. Promijenite izgled njenog prijestolja da vidimo hoće li ga ili neće prepoznati!" * 42. I kad ona dođe, bi joj rečeno: "Je li ovakav prijesto tvoj?" - "Kao da je on!" - uzviknu ona. "A nama je prije nego njoj dato znanje, i mi smo muslimani." * 43. A da nije ispravno vjerovala, nju su omeli oni kojima se ona, mimo Allaha, klanjala, jer je ona narodu nevjerničkom pripadala. * 44. "Uđi u dvoranu!" - bi joj rečeno. I kad ona pogleda, pomisli da je duboka voda, pa zadiže haljinu uz noge svoje. "Ova je dvorana uglačanim staklom popločana!" - reče on. - "Gospodaru moj," - uzviknu ona - "ja sam se prema sebi ogriješila i u društvu sa Sulejmanom predajem se Allahu, Gospodaru svjetova!" == Priča prema etiopijskim izvorima == Vladarska porodica [[Etiopija|Etiopije]] smatra da potiče direktno od Kralja Solomona i Kraljice od Sabe, koja se u etiopijskim pričama zove Makeda. Smatra se da je etiopijska epska historija kraljeva, "Kebra Negast" ili "Slava Kraljeva", zabilježila historiju o Makedi i njenim nasljednicima. Kralj Solomon je, prema ovoj priči, zaveo Kraljicu i sa njom imao sina koji je kasnije postao [[Menelik I]], prvi imperator Etiopije. Drevno društvo koje je preraslo u modernu etiopijsku državu, formirano je migracijama južnih Arabljana preko [[Crveno more|Crvenog mora]] i njihovim brakovima sa lokalnim stanovništvom. Drevna kraljevina Etiopije, Aksum, je obuhvatala veliki dio Južne Arabije, uključujući Jemen sve do dolaska islama, a Amharik i Tigraj jezici Etiopije su Semitski jezici. Dokazi o postojanju južnoarabijskih zajednica na tlu današnje Etiopije i Eritreje su rašireni, i uključuju artefakte i drevne sabinjanske zapise. Ništa specifično za Makedu do sada nije iskopano, ali veliki bazen za kupanje u blizini Aksuma i ruševine drevne palaće domaće stanovništvo često povezuje sa njom, iako se smatra da je palaća iz mnogo kasnijeg perioda. Vjerovatno je da su južnoarabijska i etiopijska verzija jedna te ista priča. == Savremeno arapsko viđenje == Neki od savremenih arapskih naučnika smještaju Kraljicu od Sabe ne u Jemen, kako su to činili stariji arapski izvori, nego radije na poziciju vladara trgovačke kolonije na sjeverozapadu Arabije, ustanovljenu od južnoarapskih kraljevstava. Savremeni arheološki nalazi potvrđuju da je takva kolonija postojala, sa južnoarapskim zapisima i artefaktima, iako ništa specifično za Bilkis nije otkriveno do sada. == Također pogledajte == * [[Sulejman (islam)|Sulejman]] * [[Solomon]] {{Commonscat|Queen of Sheba}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Biografije]] [[Kategorija:Vladari]] [[Kategorija:Kraljice]] bhha6pmkxhms9snljsrngw0wmd6vt1p Ella Fitzgerald 0 23558 3734260 3701452 2025-07-11T09:38:48Z Astrameri 151645 Proširen članak i dodane reference 3734260 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | ime = Ella Fitzgerald | slika = EllaFitzgerald.jpg | veličina_slike = | opis = Ella Fitzgerald, 1940. godine | datum_rođenja = {{Datum rođenja|1917|4|25}} | mjesto_rođenja = [[Newport News (Virginia)|Newport News]], [[Virginia]], [[SAD]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|1996|6|15|1917|4|25}} | mjesto_smrti = [[Beverly Hills]], SAD | nacionalnost = | druga_imena = | zanimanje = | godine_aktivnosti = | poznat_po = | značajna_djela = }} '''Ella Fitzgerald''' ([[Virginia]], [[Sjedinjene Američke Države]], 25. april 1917. — [[Kalifornija]],15. juni 1996.) bila je [[Sjedinjene Američke Države|američka]] [[džez]] pjevačica.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.biography.com/musicians/ella-fitzgerald|title=Ella Fitzgerald - Songs, Quotes & Albums|date=2021-05-04|website=Biography|language=en-US|access-date=2025-07-11}}</ref> == Karijera == Počela je svoju pjevačku karijeru nakon teškog djetinjstva i debitovala je u Apollo teatru 1934. godine. Njen talenat je bio prepoznat na amaterskom takmičenju, da bi kasnije postala najbolja jazz pjevačica u kasnijim decenijama. Godine 1958. Fitzgerald je ušla u historiju kao prva [[Afroamerikanci|Afroamerikanka]] koja je osvojila [[Grammy (nagrada)|nagradu Grammy]]. Zahvaljujući svojim vokalnim kvalitetima, s lucidnom intonacijom i širokim rasponom, pjevačica je osvojila ukupno 13 Grammyja i prodala više od 40 miliona albuma. Njene višetomne "pjesme" za ''Verve Records'' smatraju se američkim blagom.<ref name=":0" /> === Rani život === Nakon majčine smrti 1932. godine, Fitzgerald se uselila kod svoje tetke. Razmišljala je o napuštanju škole. Nakon toga je bila poslana u posebnu popravnu školu, ali ni tamo se nije dugo zadržala. Do 1934. godine, pokušavala je preživjeti samostalno, a nevolja je natjerala da živi na ulici. Još uvijek sanjajući o karijeri zabavljačice, prijavila se na amatersko takmičenje u harlemskom Apollo teatru. Na takmičenju je otpjevala melodiju Hoagyja Carmichaela "''Judy''", kao i "''The Object of My Affection''", oduševivši publiku. Potom je osvojila prvu simboličnu nagradu na takmičenju, u iznosu od 25 američkih dolara. Nakon prebrođenih finansijskih problema, počela je raditi kao glavna pjevačica za ''The Three Keys'' kod Decca Records-a. U to vrijeme se udala za Bennyja Kornegaya, lokalnog lučkog radnika, ali jse i razvela dvije godine kasnije. Nastupala je s utjecajnim pjevačima poput [[Bill Kenny|Billa Kennyja]] iz Ink Spotsa i [[Louis Jordan|Louisa Jordana]]. Četrdesete godine 20. vijeka donijele su bebop stil jazza; Fitzgerald ga je usvojila i u istom briljirala. Crpeći utjecaj turneja s Dizzyjem Gillespiejem, pjevačica je stekla veliko priznanje u svijetu jazza svojim scat pjevanjem i jedinstvenim stilom koji je inspirisao pjevače poput Louisa Armstronga. Dok je bila na turneji, Fitzgerald se zaljubila u [[Basist|basistu]] [[Ray Brown|Raya Browna]]; njih dvoje su se na kraju vjenčali, usvojili sina i dali mu ime Ray Jr. Sredinom 1940-ih počela je pjevati za ''Jazz at the Philharmonic'', koncertnu seriju koju je pokrenuo njen menadžer Norman Granz.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.womenshistory.org/education-resources/biographies/ella-fitzgerald|title=Biography: Ella Fitzgerald|website=National Women's History Museum|language=en|access-date=2025-07-11}}</ref> Često je nastupala s [[Louis Armstrong|Louisom Armstrongom]], triom O. Petersona i drugima. Gostovala je širom svijeta te svojim osebujnim i vrlo izražajnim pjevanjem postala uzorom u interpretacijama [[bluz]]a i [[be-bop]]a. === Smrt === Nakon operacije srca i dijagnoze [[Šećerna bolest|dijabetesa]] 1986. godine, Fitzgerald je nadmašila očekivanja nastavljajući sa nastupima. Njen posljednji nastup održao se u [[Carnegie Hall|Carnegie Hallu]] u [[New York City|New Yorku]] 1991. godine. Kada je dijabetes prisilio da joj se amputiraju obje noge, zamijenila je pozornicu sjedenjem u dvorištu sa sinom i unukom Alice. Do kraja karijere snimila je ukupno 2.000 pjesama, osvojila 14 Grammy nagrada i ''Predsjedničku medalju slobode'' (1992). Dana 15. juna 1996. godine, Fitzgerald je preminula u svojoj kući u [[Beverly Hills|Beverly Hillsu]].<ref name=":1" /> {{Commonscat|Ella Fitzgerald}} == Reference == <references /> == Vanjski linkovi == https://www.ellafitzgerald.com/#/<nowiki/>{{Grammy za životno djelo}} {{Normativna kontrola}} {{DEFAULTSORT:Fitzgerald, Ella}} [[Kategorija:Rođeni 1917.]] [[Kategorija:Umrli 1996.]] [[Kategorija:Američke pjevačice]] [[Kategorija:Džez]] i3cwf6bk4f5o97kem7h8prpu2t6v8wc 3734309 3734260 2025-07-11T10:26:59Z AnToni 2325 3734309 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | ime = Ella Fitzgerald | slika = EllaFitzgerald.jpg | veličina_slike = | opis = Ella Fitzgerald, 1940. | datum_rođenja = {{Datum rođenja|1917|4|25}} | mjesto_rođenja = [[Newport News (Virginia)|Newport News]], [[Virginia]], [[SAD]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|1996|6|15|1917|4|25}} | mjesto_smrti = [[Beverly Hills]], SAD | nacionalnost = | druga_imena = | zanimanje = | godine_aktivnosti = | poznat_po = | značajna_djela = }} '''Ella Fitzgerald''' ([[Virginia]], [[Sjedinjene Američke Države]], 25. april 1917. — [[Kalifornija]],15. juni 1996.) bila je [[Sjedinjene Američke Države|američka]] [[džez]] pjevačica.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.biography.com/musicians/ella-fitzgerald|title=Ella Fitzgerald - Songs, Quotes & Albums|date=2021-05-04|website=Biography|language=en-US|access-date=2025-07-11}}</ref> == Karijera == Počela je svoju pjevačku karijeru nakon teškog djetinjstva i debitovala je u Apollo teatru 1934.. Njen talenat je bio prepoznat na amaterskom takmičenju, da bi kasnije postala najbolja jazz pjevačica u kasnijim decenijama. 1958. Fitzgerald je ušla u historiju kao prva [[Afroamerikanci|Afroamerikanka]] koja je osvojila [[Grammy (nagrada)|nagradu Grammy]]. Zahvaljujući svojim vokalnim kvalitetima, s lucidnom intonacijom i širokim rasponom, pjevačica je osvojila ukupno 13 Grammyja i prodala više od 40 miliona albuma. Njene višetomne "pjesme" za ''Verve Records'' smatraju se američkim blagom.<ref name=":0" /> === Rani život === Nakon majčine smrti 1932., Fitzgerald se uselila kod svoje tetke. Razmišljala je o napuštanju škole. Nakon toga je bila poslana u posebnu popravnu školu, ali ni tamo se nije dugo zadržala. Do 1934., pokušavala je preživjeti samostalno, a nevolja je natjerala da živi na ulici. Još uvijek sanjajući o karijeri zabavljačice, prijavila se na amatersko takmičenje u harlemskom Apollo teatru. Na takmičenju je otpjevala melodiju Hoagyja Carmichaela "''Judy''", kao i "''The Object of My Affection''", oduševivši publiku. Potom je osvojila prvu simboličnu nagradu na takmičenju, u iznosu od 25 američkih dolara. Nakon prebrođenih finansijskih problema, počela je raditi kao glavna pjevačica za ''The Three Keys'' kod Decca Records-a. U to vrijeme se udala za Bennyja Kornegaya, lokalnog lučkog radnika, ali jse i razvela dvije godine kasnije. Nastupala je s utjecajnim pjevačima poput [[Bill Kenny|Billa Kennyja]] iz Ink Spotsa i [[Louis Jordan|Louisa Jordana]]. Četrdesete godine 20. vijeka donijele su bebop stil jazza; Fitzgerald ga je usvojila i u istom briljirala. Crpeći utjecaj turneja s Dizzyjem Gillespiejem, pjevačica je stekla veliko priznanje u svijetu jazza svojim scat pjevanjem i jedinstvenim stilom koji je inspirisao pjevače poput Louisa Armstronga. Dok je bila na turneji, Fitzgerald se zaljubila u [[Basist|basistu]] [[Ray Brown|Raya Browna]]; njih dvoje su se na kraju vjenčali, usvojili sina i dali mu ime Ray Jr. Sredinom 1940-ih počela je pjevati za ''Jazz at the Philharmonic'', koncertnu seriju koju je pokrenuo njen menadžer Norman Granz.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.womenshistory.org/education-resources/biographies/ella-fitzgerald|title=Biography: Ella Fitzgerald|website=National Women's History Museum|language=en|access-date=2025-07-11}}</ref> Često je nastupala s [[Louis Armstrong|Louisom Armstrongom]], triom O. Petersona i drugima. Gostovala je širom svijeta te svojim osebujnim i vrlo izražajnim pjevanjem postala uzorom u interpretacijama [[bluz]]a i [[be-bop]]a. === Smrt === Nakon operacije srca i dijagnoze [[Šećerna bolest|dijabetesa]] 1986., Fitzgerald je nadmašila očekivanja nastavljajući sa nastupima. Njen posljednji nastup održao se u [[Carnegie Hall|Carnegie Hallu]] u [[New York City|New Yorku]] 1991.. Kada je dijabetes prisilio da joj se amputiraju obje noge, zamijenila je pozornicu sjedenjem u dvorištu sa sinom i unukom Alice. Do kraja karijere snimila je ukupno 2.000 pjesama, osvojila 14 Grammy nagrada i ''Predsjedničku medalju slobode'' (1992). Dana 15. juna 1996., Fitzgerald je preminula u svojoj kući u [[Beverly Hills|Beverly Hillsu]].<ref name=":1" /> {{Commonscat|Ella Fitzgerald}} == Reference == <references /> == Vanjski linkovi == https://www.ellafitzgerald.com/#/<nowiki/>{{Grammy za životno djelo}} {{Normativna kontrola}} {{DEFAULTSORT:Fitzgerald, Ella}} [[Kategorija:Rođeni 1917.]] [[Kategorija:Umrli 1996.]] [[Kategorija:Američke pjevačice]] [[Kategorija:Džez]] dtlpzxxr7g6b5088zmg9lv7pay45uxq 3734310 3734309 2025-07-11T10:28:36Z AnToni 2325 [[Kategorija:Džez]] uklonjena; [[Kategorija:Američki džez muzičari]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734310 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | ime = Ella Fitzgerald | slika = EllaFitzgerald.jpg | veličina_slike = | opis = Ella Fitzgerald, 1940. | datum_rođenja = {{Datum rođenja|1917|4|25}} | mjesto_rođenja = [[Newport News (Virginia)|Newport News]], [[Virginia]], [[SAD]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|1996|6|15|1917|4|25}} | mjesto_smrti = [[Beverly Hills]], SAD | nacionalnost = | druga_imena = | zanimanje = | godine_aktivnosti = | poznat_po = | značajna_djela = }} '''Ella Fitzgerald''' ([[Virginia]], [[Sjedinjene Američke Države]], 25. april 1917. — [[Kalifornija]],15. juni 1996.) bila je [[Sjedinjene Američke Države|američka]] [[džez]] pjevačica.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.biography.com/musicians/ella-fitzgerald|title=Ella Fitzgerald - Songs, Quotes & Albums|date=2021-05-04|website=Biography|language=en-US|access-date=2025-07-11}}</ref> == Karijera == Počela je svoju pjevačku karijeru nakon teškog djetinjstva i debitovala je u Apollo teatru 1934.. Njen talenat je bio prepoznat na amaterskom takmičenju, da bi kasnije postala najbolja jazz pjevačica u kasnijim decenijama. 1958. Fitzgerald je ušla u historiju kao prva [[Afroamerikanci|Afroamerikanka]] koja je osvojila [[Grammy (nagrada)|nagradu Grammy]]. Zahvaljujući svojim vokalnim kvalitetima, s lucidnom intonacijom i širokim rasponom, pjevačica je osvojila ukupno 13 Grammyja i prodala više od 40 miliona albuma. Njene višetomne "pjesme" za ''Verve Records'' smatraju se američkim blagom.<ref name=":0" /> === Rani život === Nakon majčine smrti 1932., Fitzgerald se uselila kod svoje tetke. Razmišljala je o napuštanju škole. Nakon toga je bila poslana u posebnu popravnu školu, ali ni tamo se nije dugo zadržala. Do 1934., pokušavala je preživjeti samostalno, a nevolja je natjerala da živi na ulici. Još uvijek sanjajući o karijeri zabavljačice, prijavila se na amatersko takmičenje u harlemskom Apollo teatru. Na takmičenju je otpjevala melodiju Hoagyja Carmichaela "''Judy''", kao i "''The Object of My Affection''", oduševivši publiku. Potom je osvojila prvu simboličnu nagradu na takmičenju, u iznosu od 25 američkih dolara. Nakon prebrođenih finansijskih problema, počela je raditi kao glavna pjevačica za ''The Three Keys'' kod Decca Records-a. U to vrijeme se udala za Bennyja Kornegaya, lokalnog lučkog radnika, ali jse i razvela dvije godine kasnije. Nastupala je s utjecajnim pjevačima poput [[Bill Kenny|Billa Kennyja]] iz Ink Spotsa i [[Louis Jordan|Louisa Jordana]]. Četrdesete godine 20. vijeka donijele su bebop stil jazza; Fitzgerald ga je usvojila i u istom briljirala. Crpeći utjecaj turneja s Dizzyjem Gillespiejem, pjevačica je stekla veliko priznanje u svijetu jazza svojim scat pjevanjem i jedinstvenim stilom koji je inspirisao pjevače poput Louisa Armstronga. Dok je bila na turneji, Fitzgerald se zaljubila u [[Basist|basistu]] [[Ray Brown|Raya Browna]]; njih dvoje su se na kraju vjenčali, usvojili sina i dali mu ime Ray Jr. Sredinom 1940-ih počela je pjevati za ''Jazz at the Philharmonic'', koncertnu seriju koju je pokrenuo njen menadžer Norman Granz.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.womenshistory.org/education-resources/biographies/ella-fitzgerald|title=Biography: Ella Fitzgerald|website=National Women's History Museum|language=en|access-date=2025-07-11}}</ref> Često je nastupala s [[Louis Armstrong|Louisom Armstrongom]], triom O. Petersona i drugima. Gostovala je širom svijeta te svojim osebujnim i vrlo izražajnim pjevanjem postala uzorom u interpretacijama [[bluz]]a i [[be-bop]]a. === Smrt === Nakon operacije srca i dijagnoze [[Šećerna bolest|dijabetesa]] 1986., Fitzgerald je nadmašila očekivanja nastavljajući sa nastupima. Njen posljednji nastup održao se u [[Carnegie Hall|Carnegie Hallu]] u [[New York City|New Yorku]] 1991.. Kada je dijabetes prisilio da joj se amputiraju obje noge, zamijenila je pozornicu sjedenjem u dvorištu sa sinom i unukom Alice. Do kraja karijere snimila je ukupno 2.000 pjesama, osvojila 14 Grammy nagrada i ''Predsjedničku medalju slobode'' (1992). Dana 15. juna 1996., Fitzgerald je preminula u svojoj kući u [[Beverly Hills|Beverly Hillsu]].<ref name=":1" /> {{Commonscat|Ella Fitzgerald}} == Reference == <references /> == Vanjski linkovi == https://www.ellafitzgerald.com/#/<nowiki/>{{Grammy za životno djelo}} {{Normativna kontrola}} {{DEFAULTSORT:Fitzgerald, Ella}} [[Kategorija:Rođeni 1917.]] [[Kategorija:Umrli 1996.]] [[Kategorija:Američke pjevačice]] [[Kategorija:Američki džez muzičari]] iwb875qeee2i7watsugggcxtok63ujb 3734311 3734310 2025-07-11T10:30:28Z AnToni 2325 3734311 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | ime = Ella Fitzgerald | slika = EllaFitzgerald.jpg | veličina_slike = | opis = Ella Fitzgerald, 1940. | datum_rođenja = {{Datum rođenja|1917|4|25}} | mjesto_rođenja = [[Newport News (Virginia)|Newport News]], [[Virginia]], [[SAD]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|1996|6|15|1917|4|25}} | mjesto_smrti = [[Beverly Hills]], SAD | nacionalnost = | druga_imena = | zanimanje = | godine_aktivnosti = | poznat_po = | značajna_djela = }} '''Ella Fitzgerald''' [[Newport News (Virginia)|Newport News]], [[Virginia]], [[Sjedinjene Američke Države]], 25. april 1917. — [[Kalifornija]],15. juni 1996.) bila je [[Sjedinjene Američke Države|američka]] [[džez]] pjevačica.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.biography.com/musicians/ella-fitzgerald|title=Ella Fitzgerald - Songs, Quotes & Albums|date=2021-05-04|website=Biography|language=en-US|access-date=2025-07-11}}</ref> == Karijera == Počela je svoju pjevačku karijeru nakon teškog djetinjstva i debitovala je u Apollo teatru 1934.. Njen talenat je bio prepoznat na amaterskom takmičenju, da bi kasnije postala najbolja jazz pjevačica u kasnijim decenijama. 1958. Fitzgerald je ušla u historiju kao prva [[Afroamerikanci|Afroamerikanka]] koja je osvojila [[Grammy (nagrada)|nagradu Grammy]]. Zahvaljujući svojim vokalnim kvalitetima, s lucidnom intonacijom i širokim rasponom, pjevačica je osvojila ukupno 13 Grammyja i prodala više od 40 miliona albuma. Njene višetomne "pjesme" za ''Verve Records'' smatraju se američkim blagom.<ref name=":0" /> === Rani život === Nakon majčine smrti 1932., Fitzgerald se uselila kod svoje tetke. Razmišljala je o napuštanju škole. Nakon toga je bila poslana u posebnu popravnu školu, ali ni tamo se nije dugo zadržala. Do 1934., pokušavala je preživjeti samostalno, a nevolja je natjerala da živi na ulici. Još uvijek sanjajući o karijeri zabavljačice, prijavila se na amatersko takmičenje u harlemskom Apollo teatru. Na takmičenju je otpjevala melodiju Hoagyja Carmichaela "''Judy''", kao i "''The Object of My Affection''", oduševivši publiku. Potom je osvojila prvu simboličnu nagradu na takmičenju, u iznosu od 25 američkih dolara. Nakon prebrođenih finansijskih problema, počela je raditi kao glavna pjevačica za ''The Three Keys'' kod Decca Records-a. U to vrijeme se udala za Bennyja Kornegaya, lokalnog lučkog radnika, ali jse i razvela dvije godine kasnije. Nastupala je s utjecajnim pjevačima poput [[Bill Kenny|Billa Kennyja]] iz Ink Spotsa i [[Louis Jordan|Louisa Jordana]]. Četrdesete godine 20. vijeka donijele su bebop stil jazza; Fitzgerald ga je usvojila i u istom briljirala. Crpeći utjecaj turneja s Dizzyjem Gillespiejem, pjevačica je stekla veliko priznanje u svijetu jazza svojim scat pjevanjem i jedinstvenim stilom koji je inspirisao pjevače poput Louisa Armstronga. Dok je bila na turneji, Fitzgerald se zaljubila u [[Basist|basistu]] [[Ray Brown|Raya Browna]]; njih dvoje su se na kraju vjenčali, usvojili sina i dali mu ime Ray Jr. Sredinom 1940-ih počela je pjevati za ''Jazz at the Philharmonic'', koncertnu seriju koju je pokrenuo njen menadžer Norman Granz.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.womenshistory.org/education-resources/biographies/ella-fitzgerald|title=Biography: Ella Fitzgerald|website=National Women's History Museum|language=en|access-date=2025-07-11}}</ref> Često je nastupala s [[Louis Armstrong|Louisom Armstrongom]], triom O. Petersona i drugima. Gostovala je širom svijeta te svojim osebujnim i vrlo izražajnim pjevanjem postala uzorom u interpretacijama [[bluz]]a i [[be-bop]]a. === Smrt === Nakon operacije srca i dijagnoze [[Šećerna bolest|dijabetesa]] 1986., Fitzgerald je nadmašila očekivanja nastavljajući sa nastupima. Njen posljednji nastup održao se u [[Carnegie Hall|Carnegie Hallu]] u [[New York City|New Yorku]] 1991.. Kada je dijabetes prisilio da joj se amputiraju obje noge, zamijenila je pozornicu sjedenjem u dvorištu sa sinom i unukom Alice. Do kraja karijere snimila je ukupno 2.000 pjesama, osvojila 14 Grammy nagrada i ''Predsjedničku medalju slobode'' (1992). Dana 15. juna 1996., Fitzgerald je preminula u svojoj kući u [[Beverly Hills|Beverly Hillsu]].<ref name=":1" /> {{Commonscat|Ella Fitzgerald}} == Reference == <references /> == Vanjski linkovi == https://www.ellafitzgerald.com/#/<nowiki/>{{Grammy za životno djelo}} {{Normativna kontrola}} {{DEFAULTSORT:Fitzgerald, Ella}} [[Kategorija:Rođeni 1917.]] [[Kategorija:Umrli 1996.]] [[Kategorija:Američke pjevačice]] [[Kategorija:Američki džez muzičari]] rjd4a57g0n8ao6ytumdp10owjlsxkxk 3734312 3734311 2025-07-11T10:31:05Z AnToni 2325 [[Kategorija:Biografije, Newport News (Virginia)]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734312 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | ime = Ella Fitzgerald | slika = EllaFitzgerald.jpg | veličina_slike = | opis = Ella Fitzgerald, 1940. | datum_rođenja = {{Datum rođenja|1917|4|25}} | mjesto_rođenja = [[Newport News (Virginia)|Newport News]], [[Virginia]], [[SAD]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|1996|6|15|1917|4|25}} | mjesto_smrti = [[Beverly Hills]], SAD | nacionalnost = | druga_imena = | zanimanje = | godine_aktivnosti = | poznat_po = | značajna_djela = }} '''Ella Fitzgerald''' [[Newport News (Virginia)|Newport News]], [[Virginia]], [[Sjedinjene Američke Države]], 25. april 1917. — [[Kalifornija]],15. juni 1996.) bila je [[Sjedinjene Američke Države|američka]] [[džez]] pjevačica.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.biography.com/musicians/ella-fitzgerald|title=Ella Fitzgerald - Songs, Quotes & Albums|date=2021-05-04|website=Biography|language=en-US|access-date=2025-07-11}}</ref> == Karijera == Počela je svoju pjevačku karijeru nakon teškog djetinjstva i debitovala je u Apollo teatru 1934.. Njen talenat je bio prepoznat na amaterskom takmičenju, da bi kasnije postala najbolja jazz pjevačica u kasnijim decenijama. 1958. Fitzgerald je ušla u historiju kao prva [[Afroamerikanci|Afroamerikanka]] koja je osvojila [[Grammy (nagrada)|nagradu Grammy]]. Zahvaljujući svojim vokalnim kvalitetima, s lucidnom intonacijom i širokim rasponom, pjevačica je osvojila ukupno 13 Grammyja i prodala više od 40 miliona albuma. Njene višetomne "pjesme" za ''Verve Records'' smatraju se američkim blagom.<ref name=":0" /> === Rani život === Nakon majčine smrti 1932., Fitzgerald se uselila kod svoje tetke. Razmišljala je o napuštanju škole. Nakon toga je bila poslana u posebnu popravnu školu, ali ni tamo se nije dugo zadržala. Do 1934., pokušavala je preživjeti samostalno, a nevolja je natjerala da živi na ulici. Još uvijek sanjajući o karijeri zabavljačice, prijavila se na amatersko takmičenje u harlemskom Apollo teatru. Na takmičenju je otpjevala melodiju Hoagyja Carmichaela "''Judy''", kao i "''The Object of My Affection''", oduševivši publiku. Potom je osvojila prvu simboličnu nagradu na takmičenju, u iznosu od 25 američkih dolara. Nakon prebrođenih finansijskih problema, počela je raditi kao glavna pjevačica za ''The Three Keys'' kod Decca Records-a. U to vrijeme se udala za Bennyja Kornegaya, lokalnog lučkog radnika, ali jse i razvela dvije godine kasnije. Nastupala je s utjecajnim pjevačima poput [[Bill Kenny|Billa Kennyja]] iz Ink Spotsa i [[Louis Jordan|Louisa Jordana]]. Četrdesete godine 20. vijeka donijele su bebop stil jazza; Fitzgerald ga je usvojila i u istom briljirala. Crpeći utjecaj turneja s Dizzyjem Gillespiejem, pjevačica je stekla veliko priznanje u svijetu jazza svojim scat pjevanjem i jedinstvenim stilom koji je inspirisao pjevače poput Louisa Armstronga. Dok je bila na turneji, Fitzgerald se zaljubila u [[Basist|basistu]] [[Ray Brown|Raya Browna]]; njih dvoje su se na kraju vjenčali, usvojili sina i dali mu ime Ray Jr. Sredinom 1940-ih počela je pjevati za ''Jazz at the Philharmonic'', koncertnu seriju koju je pokrenuo njen menadžer Norman Granz.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.womenshistory.org/education-resources/biographies/ella-fitzgerald|title=Biography: Ella Fitzgerald|website=National Women's History Museum|language=en|access-date=2025-07-11}}</ref> Često je nastupala s [[Louis Armstrong|Louisom Armstrongom]], triom O. Petersona i drugima. Gostovala je širom svijeta te svojim osebujnim i vrlo izražajnim pjevanjem postala uzorom u interpretacijama [[bluz]]a i [[be-bop]]a. === Smrt === Nakon operacije srca i dijagnoze [[Šećerna bolest|dijabetesa]] 1986., Fitzgerald je nadmašila očekivanja nastavljajući sa nastupima. Njen posljednji nastup održao se u [[Carnegie Hall|Carnegie Hallu]] u [[New York City|New Yorku]] 1991.. Kada je dijabetes prisilio da joj se amputiraju obje noge, zamijenila je pozornicu sjedenjem u dvorištu sa sinom i unukom Alice. Do kraja karijere snimila je ukupno 2.000 pjesama, osvojila 14 Grammy nagrada i ''Predsjedničku medalju slobode'' (1992). Dana 15. juna 1996., Fitzgerald je preminula u svojoj kući u [[Beverly Hills|Beverly Hillsu]].<ref name=":1" /> {{Commonscat|Ella Fitzgerald}} == Reference == <references /> == Vanjski linkovi == https://www.ellafitzgerald.com/#/<nowiki/>{{Grammy za životno djelo}} {{Normativna kontrola}} {{DEFAULTSORT:Fitzgerald, Ella}} [[Kategorija:Rođeni 1917.]] [[Kategorija:Umrli 1996.]] [[Kategorija:Američke pjevačice]] [[Kategorija:Američki džez muzičari]] [[Kategorija:Biografije, Newport News (Virginia)]] im4e1q0aw9kxjavqamgnjn6qdc7kizd 3734313 3734312 2025-07-11T10:32:39Z AnToni 2325 3734313 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | ime = Ella Fitzgerald | slika = EllaFitzgerald.jpg | veličina_slike = | opis = Ella Fitzgerald, 1940. | datum_rođenja = {{Datum rođenja|1917|4|25}} | mjesto_rođenja = [[Newport News (Virginia)|Newport News]], [[Virginia]], [[SAD]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|1996|6|15|1917|4|25}} | mjesto_smrti = [[Beverly Hills]], SAD | nacionalnost = | druga_imena = | zanimanje = | godine_aktivnosti = | poznat_po = | značajna_djela = }} '''Ella Fitzgerald''' rođena u [[Newport News (Virginia)|Newport News]]u, [[Virginia]], [[Sjedinjene Američke Države]], 25. aprila 1917. — [[Kalifornija]], 15. juni 1996.) bila je [[Sjedinjene Američke Države|američka]] [[džez]] pjevačica.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.biography.com/musicians/ella-fitzgerald|title=Ella Fitzgerald - Songs, Quotes & Albums|date=2021-05-04|website=Biography|language=en-US|access-date=2025-07-11}}</ref> == Karijera == Počela je svoju pjevačku karijeru nakon teškog djetinjstva i debitovala je u Apollo teatru 1934. Njen talenat je bio prepoznat na amaterskom takmičenju, da bi kasnije postala najbolja jazz pjevačica u kasnijim decenijama. 1958. Fitzgerald je ušla u historiju kao prva [[Afroamerikanci|Afroamerikanka]] koja je osvojila [[Grammy (nagrada)|nagradu Grammy]]. Zahvaljujući svojim vokalnim kvalitetima, s lucidnom intonacijom i širokim rasponom, pjevačica je osvojila ukupno 13 Grammyja i prodala više od 40 miliona albuma. Njene višetomne "pjesme" za ''Verve Records'' smatraju se američkim blagom.<ref name=":0" /> === Rani život === Nakon majčine smrti 1932, Fitzgerald se uselila kod svoje tetke. Razmišljala je o napuštanju škole. Nakon toga je bila poslana u posebnu popravnu školu, ali ni tamo se nije dugo zadržala. Do 1934., pokušavala je preživjeti samostalno, a nevolja je natjerala da živi na ulici. Još uvijek sanjajući o karijeri zabavljačice, prijavila se na amatersko takmičenje u harlemskom Apollo teatru. Na takmičenju je otpjevala melodiju Hoagyja Carmichaela "''Judy''", kao i "''The Object of My Affection''", oduševivši publiku. Potom je osvojila prvu simboličnu nagradu na takmičenju, u iznosu od 25 američkih dolara. Nakon prebrođenih finansijskih problema, počela je raditi kao glavna pjevačica za ''The Three Keys'' kod Decca Records-a. U to vrijeme se udala za Bennyja Kornegaya, lokalnog lučkog radnika, ali jse i razvela dvije godine kasnije. Nastupala je s utjecajnim pjevačima poput [[Bill Kenny|Billa Kennyja]] iz Ink Spotsa i [[Louis Jordan|Louisa Jordana]]. Četrdesete godine 20. vijeka donijele su bebop stil jazza; Fitzgerald ga je usvojila i u istom briljirala. Crpeći utjecaj turneja s Dizzyjem Gillespiejem, pjevačica je stekla veliko priznanje u svijetu jazza svojim scat pjevanjem i jedinstvenim stilom koji je inspirisao pjevače poput Louisa Armstronga. Dok je bila na turneji, Fitzgerald se zaljubila u [[Basist|basistu]] [[Ray Brown|Raya Browna]]; njih dvoje su se na kraju vjenčali, usvojili sina i dali mu ime Ray Jr. Sredinom 1940-ih počela je pjevati za ''Jazz at the Philharmonic'', koncertnu seriju koju je pokrenuo njen menadžer Norman Granz.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.womenshistory.org/education-resources/biographies/ella-fitzgerald|title=Biography: Ella Fitzgerald|website=National Women's History Museum|language=en|access-date=2025-07-11}}</ref> Često je nastupala s [[Louis Armstrong|Louisom Armstrongom]], triom O. Petersona i drugima. Gostovala je širom svijeta te svojim osebujnim i vrlo izražajnim pjevanjem postala uzorom u interpretacijama [[bluz]]a i [[be-bop]]a. === Smrt === Nakon operacije srca i dijagnoze [[Šećerna bolest|dijabetesa]] 1986, Fitzgerald je nadmašila očekivanja nastavljajući sa nastupima. Njen posljednji nastup održao se u [[Carnegie Hall|Carnegie Hallu]] u [[New York City|New Yorku]] 1991. Kada je dijabetes prisilio da joj se amputiraju obje noge, zamijenila je pozornicu sjedenjem u dvorištu sa sinom i unukom Alice. Do kraja karijere snimila je ukupno 2.000 pjesama, osvojila 14 Grammy nagrada i ''Predsjedničku medalju slobode'' (1992). Dana 15. juna 1996, Fitzgerald je preminula u svojoj kući u [[Beverly Hills|Beverly Hillsu]].<ref name=":1" /> {{Commonscat|Ella Fitzgerald}} == Reference == <references /> == Vanjski linkovi == https://www.ellafitzgerald.com/#/<nowiki/>{{Grammy za životno djelo}} {{Normativna kontrola}} {{DEFAULTSORT:Fitzgerald, Ella}} [[Kategorija:Rođeni 1917.]] [[Kategorija:Umrli 1996.]] [[Kategorija:Američke pjevačice]] [[Kategorija:Američki džez muzičari]] [[Kategorija:Biografije, Newport News (Virginia)]] nho3qverr4ax1n0vkns8ckt6z5c0r6t Južnoafrička Republika 0 24141 3734174 3706197 2025-07-11T06:43:15Z Panasko 146730 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734174 wikitext text/x-wiki {{Preuređivanje}} {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime =Republic of South Africa<br />Republiek van Suid-Afrika<br />iRiphabliki yase Ningizimu Afrika| zvanično_ime =Južnoafrička Republika| ime_genitiv =Južnoafričke Republike| zastava =Flag of South Africa.svg| grb =Coat of arms of South Africa (heraldic).svg| mapa =Location South Africa AU Africa.svg| službeni_jezik =[[Engleski jezik|engleski]] (<small>afrikaans, zulu, xhosa, swazi, ndebele, južni sotho, sjeverni sotho, tsonga, tswana i venda</small>)| glavni_grad =[[Pretoria]] <small>(izvršna vlast)</small>,<br />[[Cape Town]] <small>(zakonodavna vlast)</small><br />[[Bloemfontein]] <small>(pravosudna vlast)</small>| vrsta_prve_vlasti =[[Predsjednik Južnoafričke Republike|Predsjednik]]| vladar_prva_vlast =[[Cyril Ramaphosa]]| vrsta_druge_vlasti = [[Potpredsjednik Južnoafričke Republike|Potpredsjednik]] | vladar_druga_vlast = [[David Mabuza]] | po_površini_na_svijetu =24.| površina =1.219.912| procenat_vode =0| po_broju_stanovnika_na_svijetu =26.| stanovnika =44.344.136| gustoća =36| nezavisnost =Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[31. maj]]a [[1910]].| valuta =[[Rand]] (100 centa)| vremenska_zona =[[UTC]] +2| himna ="[[Himna Južnoafričke Republike]]"{{Center|[[Datoteka:South African national anthem.oga]]}}| internetski_nastavak =[[.za]]| pozivni_broj =27| |}} '''Južnoafrička Republika''' ({{jez-en|Republic of South Africa}}, skraćeno '''JAR''') je republika na jugu [[Afrika|Afrike]]. Nalazi se na južnoj ivici Afrike i graniči s [[Namibija|Namibijom]], [[Bocvana|Bocvanom]], [[Zimbabve]]om, [[Mozambik]]om i [[Esvatini]]jem. Mala država [[Lesoto]] u potpunosti je obuhvaćena južnoafričkom teritorijom. Privreda Južne Afrike je najsnažnija na afričkom kontinentu sa modernom infrastrukturom. Površina Južne Afrike iznosi 1.221.000&nbsp;km<sup>2</sup>. Južnoafrička republika ima tri glavna grada: Dok vlada zasjeda u [[Pretoria|Pretoriji]], parlament se nalazi u [[Cape Town]]u, a glavni apelacijski sud u [[Bloemfontein]]u. Prema broju stanovnika, najveći gradovi u JAR-u su Cape Town i [[Johannesburg]]. Kao lingua franca koristi se [[Engleski jezik|engleski]] jezik. Pored njega, [[afrikaans]] i još devet jezika bantu naroda imaju status službenog jezika. [[Univerzitet u Cape Townu]] je prema britanskom magazinu THE najbolji u cijeloj Africi, dok je [[Tehnički univerzitet Tshwane|Tehnički univerzitet ''Tshwane'']] u Pretoriji jedan od najvećih na kontinentu JAR je jedina država Afrike koja je dio [[G20|Grupe 20 najjačih ekonomija na svijetu]], te je zahvaljujući svom dinamičnom privrednom razvoju svrstana u red [[BRICS]] država. Južnoafrička republika je jedna od država osnivača [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] i sjedište je parlamenta [[Afrička unija|Afričke unije]], koji se nalazi u Johannesburg-[[Midrand]]u. == Opće informacije == Južnoafrička republika je država u kojoj žive ljudi raznih nacionalnisti i kultura. Međutim, često dolazi do konflikata između tih nacionalnih grupa, zbog čega se JAR često suočavala sa problemima i nemirima zasnovanim na međunacionalnim tenzijama između neeuropskog većinskog naroda (crnaca) i bijelih stanovnika europskog porijekla, koji čine manjinu. Te tenzije imale su veliki utjecaj na historiju i politički razvoj Južnoafričke republike. [[Kojsanski narodi]], koji i danas žive kao [[lovci i sakupljači]], marginalizirani su od strane južnoafričkog društva i države. [[Nasionale Party]], partija bijelaca koji govore [[afrikaans]] jezikom te koji su većinom bili holandskog, njemačkog i francuskog porijekla, nakon dobijenih izbora 1948. godine započela je u preuređenje svih segmenata južnoafričkog društva s ciljem da sprovodi politiku takozvanog "podijeljenog razvoja", poznatijem kao ''[[Apartheid]]''. Takvo preuređenje, međutim, već počelo pod ranijim britansko-[[Buri (Južna afrika)|burski]] orijentisanim vladama te je do izbora [[Frederik Willem de Klerk|Frederika Willema de Klerka]] 1989. godine to bila i zvanična državna politika. Preokret se dogodio 1990. godine, nakon višegodišnje mirne borbe marginaliziranog crnog stanovništva pod vodstvom [[Nelson Mandela|Nelsona Mandele]]. [[Parlametarni izbori u Južnoafričkoj republici 1994.|Parlamentarni izbori 1994.]] bili su prvi na kojim su svi stanovnici JAR-a imali ista glasačka prava. Oni su uzrokovali temeljne promjene političkog života u državi. == Etimologija == Naziv "Južna Afrika" izveden je iz geografskog položaja zemlje, na samom jugu Afrike. Nakon formiranja, zemlja je na engleskom dobila naziv [[Južnoafrička Unija]], a na [[Nizozemski jezik|nizozemskom]] ''Unie van Zuid-Afrika'', što odražava njeno porijeklo iz ujedinjenja četiri ranije odvojene [[Britansko Carstvo|britanske]] kolonije. Od 1961. godine, dugo službeno ime na engleskom jeziku bilo je "Južnoafrička Republika" i ''Republiek van Suid-Afrika'' na [[Afrikaans]]<nowiki/>u. Od 1994. godine država ima službeno ime na svakom od svojih 11 službenih jezika. '''Mzansi''', izvedeno od ''Xhosa'' imenice ''uMzantsi'' koja znači "jug", kolokvijalni je naziv za JAR,<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/428433302|title=Johannesburg : the elusive metropolis|date=2008|publisher=Duke University Press|others=Sarah Nuttall, Achille Mbembe|isbn=978-0-8223-8121-1|location=Durham|oclc=428433302}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.deafsa.co.za/mzansi_ditoloki/|title=Mzansi Ditoliki {{!}} Deaf Federation of South Africa|date=16. 1. 2014|website=web.archive.org|access-date=26. 6. 2021|archive-date=16. 1. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140116135926/http://www.deafsa.co.za/mzansi_ditoloki/|url-status=bot: unknown}}</ref> dok neke panafričke političke stranke preferiraju izraz "''Azanija''". == Historija == Južnu Afriku su prvi oplovili [[Feničani]], kasnije su s njome trgovali [[Arapi]], [[Indija|Indijci]] a dolazili su joj čak i [[Kina|Kinezi]]. "Otkrio" ju je [[Bartolomeu Dias]]. Prvi su se počeli naseljavati [[Holandija|Holanđani]] (Buri), hugenoti iz [[Francuska|Francuske]] ali i drugi narodi. Nakon [[Velika Britanija|engleske]] intervencije, Buri su [[1835]]. godine osnovali republike Transval, Natal i Oranje. Zbog velike količine [[Zlato|zlata]] Englezi su nakon neuspješnog Prvog burskog rata poveli Drugi te porazili Bure. Englezi su prvi na svijetu pravili koncentracione logore. Kasnije zbog otpora crnačkog stanovništva Buri i Englezi su se pomirili te stvarali uslove za potlačivanje crnaca. Oni čine oko 1/5 stanovništva, ali su uspjeli da se zadrže na vlasti. Ta vlast politiku [[Apartheid|aparthejda]]. Do 1990. godine Namibija je bila pod okupacijom JAR-a, ali joj to niko nije priznavao. Prvi slobodni izbori održani su 1994. godine, a Nelson Mandela postao je prvi crni predsjednik JAR-a. Uvjeti su se promijenili, ali bijelci su i dalje na višem stupnju razvoja od crnaca. == Vlada == Predsjednik i premijer je [[Cyril Ramaphosa]]. === Odnosi Južnoafričke Republike i Bosne i Hercegovine === Odnosi Južnoafričke Republike i Bosne i Hercegovine su uspostavljeni 23.03.1995. Trenutno, Bosna i Hercegovina nema ambasadu u Južnoafričkoj Republici. == Političke podjele == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == Nalazi se na samom jugu [[Afrika|Afrike]]. Izlazi na [[Atlantski okean|Atlantski]] i [[Indijski okean]]. Površina je 1.221.035&nbsp;km<sup>2</sup>, a ima oko 41 milion stanovnika. Reljef je uz samu obalu nizijski, a u unutrašnjosti su planine i gorja. Najviši vrh je visok 3482 metra. Klima je umjereno tropska, na sjeveru i suptropska a na jugu nešto izmijenjena. Glavne rijeke su [[Val]] i [[Oranje]]. Glavni grad je Pretoria, a ostali važni su [[Port Elizabet]], [[Derben]], [[Johansburg]], Cape Town i [[Moselbej]]. Biljni svijet je različit: postoje polupustinje, savane, stepe, a na krajnjem jugu je [[sredozemna klima]]. == Privreda == Podijeljena je na sedam pokrajina sa samoupravom, i šest autonomnih bantustana. Novac koji se koristi je rand. Južnoafrička Republika je jako razvijena industrijsko agrarna zemlja. U bruto društvenom dohotku najveći učinak ima [[industrija]] sa 53%, 20%[[rudarstvo]] i 7% poljoprivreda. Veliki dio ima strani kapital. Bogatstvo države se uveliko bazira na rudnom bogatstvu. Posjedi su veoma krupni. Oko 16% teritorije je obradivo. Izdvaja se prehrambena industrija, i proizvodnja [[kukuruz]]a, pšenice, pamuka, duhana, šećerne trske, [[ananas]]a, [[kikiriki]]ja itd. Od stočarstva treba izdvojiti 12,6 miliona goveda, 32 miliona ovaca, i još puno koza i konja. Ovce se uglavnom uzgajaju radi vune. Rude koje se vade su: [[zlato]] (637 tona), [[dijamant]], [[hrom]]ove rude (3,6 miliona tona), [[platina]], [[antimon]], gvozdena ruda, [[bakar]], [[srebro]], [[olovo]], [[cink]], [[kalaj]] i magnezij. Industrija se bazira na metalurgiji, brodogradnji, elektrolitskom bakru, mašinogradnji, hemijskoj, tekstilno, drvnoj i grafičkoj industriji. Po UN klasifikaciji, JAR je država sa srednjim prihodom, izdašnim resursima, i razvijenim finansijskim, energetskim, transportnim i komunikacijskim sektorima. Berza je veoma razvijena, uz modernu infrastrukturu, koja omogućava efikasnu distribuciju robe do glavnih urbanih centara cijelog regiona. Nezaposlenost je veoma izražena, kao i nejednakost prihoda, slično [[Brazil]]u. Izvoze u afričke zemlje, Njemačku, SAD, Kinu, Japan Ujedinjeno Kraljevstvo i Španiju. Najviše se izvoze: kukuruz, dijamanti, voće, zlato, metali i minerali, šećer i vuna. Najviše uvoze mašine, vozila, hemikalije, industrijsku robu i naftu. == Stanovništvo == Južna Afrika ima 40,6 miliona stanovnika i glavni grad je [[Pretorija]]. Stanovništvo je uglavnom crnačko (75,2%), ali ima i bijelaca (13,6%), mješanaca (8,6%) i azijata (2,6%). Većina crnaca i bijelaca pripada kršćanstvu, dok su većina Azijata hindusi. Južnoafrička Republika ima 11 zvaničnih jezika od kojih su 2 europskog porijekla: Engleski i Afrikans (kojim govore bijelci holandskog porijekla), a ostali afričkog. Zulu je afrička etnička grupa od oko 5 miliona ljudi koji većinom žive u provinciji KvaZulu-Natal u Južnoj Africi. == Kultura == Južnoafrička Republika je bila domaćin [[FIFA]] [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 2010.|Svjetskog prvenstva u fudbalu, 2010. godine]]. To je prvo takvo prvenstvo na afričkom kontinentu. == Relevatni članci == * [[Južnoafrička vaterpolska reprezentacija]] == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|South Africa}} {{Commonscat|South Africa}} {{wikiatlas|South Africa}} *{{službeni website|http://www.gov.za}} Vlade Južnoafričke Republike *{{CIA World Factbook link|sf|Južnoafrička Republika}} *[http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14094760 Južnoafrička Republika] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Commonwealth}} {{Afrička unija}} {{Provincije Južnoafričke Republike}} [[Kategorija:Južnoafrička Republika|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1910.]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] s1avqotc28jhi16rp5upgd8s788nbya 3734256 3734174 2025-07-11T09:36:49Z KWiki 9400 [[Kategorija:Države članice BRICS-a]] uklonjena; [[Kategorija:Članice BRICS-a]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734256 wikitext text/x-wiki {{Preuređivanje}} {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija država| izvorno_ime =Republic of South Africa<br />Republiek van Suid-Afrika<br />iRiphabliki yase Ningizimu Afrika| zvanično_ime =Južnoafrička Republika| ime_genitiv =Južnoafričke Republike| zastava =Flag of South Africa.svg| grb =Coat of arms of South Africa (heraldic).svg| mapa =Location South Africa AU Africa.svg| službeni_jezik =[[Engleski jezik|engleski]] (<small>afrikaans, zulu, xhosa, swazi, ndebele, južni sotho, sjeverni sotho, tsonga, tswana i venda</small>)| glavni_grad =[[Pretoria]] <small>(izvršna vlast)</small>,<br />[[Cape Town]] <small>(zakonodavna vlast)</small><br />[[Bloemfontein]] <small>(pravosudna vlast)</small>| vrsta_prve_vlasti =[[Predsjednik Južnoafričke Republike|Predsjednik]]| vladar_prva_vlast =[[Cyril Ramaphosa]]| vrsta_druge_vlasti = [[Potpredsjednik Južnoafričke Republike|Potpredsjednik]] | vladar_druga_vlast = [[David Mabuza]] | po_površini_na_svijetu =24.| površina =1.219.912| procenat_vode =0| po_broju_stanovnika_na_svijetu =26.| stanovnika =44.344.136| gustoća =36| nezavisnost =Od [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] [[31. maj]]a [[1910]].| valuta =[[Rand]] (100 centa)| vremenska_zona =[[UTC]] +2| himna ="[[Himna Južnoafričke Republike]]"{{Center|[[Datoteka:South African national anthem.oga]]}}| internetski_nastavak =[[.za]]| pozivni_broj =27| |}} '''Južnoafrička Republika''' ({{jez-en|Republic of South Africa}}, skraćeno '''JAR''') je republika na jugu [[Afrika|Afrike]]. Nalazi se na južnoj ivici Afrike i graniči s [[Namibija|Namibijom]], [[Bocvana|Bocvanom]], [[Zimbabve]]om, [[Mozambik]]om i [[Esvatini]]jem. Mala država [[Lesoto]] u potpunosti je obuhvaćena južnoafričkom teritorijom. Privreda Južne Afrike je najsnažnija na afričkom kontinentu sa modernom infrastrukturom. Površina Južne Afrike iznosi 1.221.000&nbsp;km<sup>2</sup>. Južnoafrička republika ima tri glavna grada: Dok vlada zasjeda u [[Pretoria|Pretoriji]], parlament se nalazi u [[Cape Town]]u, a glavni apelacijski sud u [[Bloemfontein]]u. Prema broju stanovnika, najveći gradovi u JAR-u su Cape Town i [[Johannesburg]]. Kao lingua franca koristi se [[Engleski jezik|engleski]] jezik. Pored njega, [[afrikaans]] i još devet jezika bantu naroda imaju status službenog jezika. [[Univerzitet u Cape Townu]] je prema britanskom magazinu THE najbolji u cijeloj Africi, dok je [[Tehnički univerzitet Tshwane|Tehnički univerzitet ''Tshwane'']] u Pretoriji jedan od najvećih na kontinentu JAR je jedina država Afrike koja je dio [[G20|Grupe 20 najjačih ekonomija na svijetu]], te je zahvaljujući svom dinamičnom privrednom razvoju svrstana u red [[BRICS]] država. Južnoafrička republika je jedna od država osnivača [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] i sjedište je parlamenta [[Afrička unija|Afričke unije]], koji se nalazi u Johannesburg-[[Midrand]]u. == Opće informacije == Južnoafrička republika je država u kojoj žive ljudi raznih nacionalnisti i kultura. Međutim, često dolazi do konflikata između tih nacionalnih grupa, zbog čega se JAR često suočavala sa problemima i nemirima zasnovanim na međunacionalnim tenzijama između neeuropskog većinskog naroda (crnaca) i bijelih stanovnika europskog porijekla, koji čine manjinu. Te tenzije imale su veliki utjecaj na historiju i politički razvoj Južnoafričke republike. [[Kojsanski narodi]], koji i danas žive kao [[lovci i sakupljači]], marginalizirani su od strane južnoafričkog društva i države. [[Nasionale Party]], partija bijelaca koji govore [[afrikaans]] jezikom te koji su većinom bili holandskog, njemačkog i francuskog porijekla, nakon dobijenih izbora 1948. godine započela je u preuređenje svih segmenata južnoafričkog društva s ciljem da sprovodi politiku takozvanog "podijeljenog razvoja", poznatijem kao ''[[Apartheid]]''. Takvo preuređenje, međutim, već počelo pod ranijim britansko-[[Buri (Južna afrika)|burski]] orijentisanim vladama te je do izbora [[Frederik Willem de Klerk|Frederika Willema de Klerka]] 1989. godine to bila i zvanična državna politika. Preokret se dogodio 1990. godine, nakon višegodišnje mirne borbe marginaliziranog crnog stanovništva pod vodstvom [[Nelson Mandela|Nelsona Mandele]]. [[Parlametarni izbori u Južnoafričkoj republici 1994.|Parlamentarni izbori 1994.]] bili su prvi na kojim su svi stanovnici JAR-a imali ista glasačka prava. Oni su uzrokovali temeljne promjene političkog života u državi. == Etimologija == Naziv "Južna Afrika" izveden je iz geografskog položaja zemlje, na samom jugu Afrike. Nakon formiranja, zemlja je na engleskom dobila naziv [[Južnoafrička Unija]], a na [[Nizozemski jezik|nizozemskom]] ''Unie van Zuid-Afrika'', što odražava njeno porijeklo iz ujedinjenja četiri ranije odvojene [[Britansko Carstvo|britanske]] kolonije. Od 1961. godine, dugo službeno ime na engleskom jeziku bilo je "Južnoafrička Republika" i ''Republiek van Suid-Afrika'' na [[Afrikaans]]<nowiki/>u. Od 1994. godine država ima službeno ime na svakom od svojih 11 službenih jezika. '''Mzansi''', izvedeno od ''Xhosa'' imenice ''uMzantsi'' koja znači "jug", kolokvijalni je naziv za JAR,<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/428433302|title=Johannesburg : the elusive metropolis|date=2008|publisher=Duke University Press|others=Sarah Nuttall, Achille Mbembe|isbn=978-0-8223-8121-1|location=Durham|oclc=428433302}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.deafsa.co.za/mzansi_ditoloki/|title=Mzansi Ditoliki {{!}} Deaf Federation of South Africa|date=16. 1. 2014|website=web.archive.org|access-date=26. 6. 2021|archive-date=16. 1. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140116135926/http://www.deafsa.co.za/mzansi_ditoloki/|url-status=bot: unknown}}</ref> dok neke panafričke političke stranke preferiraju izraz "''Azanija''". == Historija == Južnu Afriku su prvi oplovili [[Feničani]], kasnije su s njome trgovali [[Arapi]], [[Indija|Indijci]] a dolazili su joj čak i [[Kina|Kinezi]]. "Otkrio" ju je [[Bartolomeu Dias]]. Prvi su se počeli naseljavati [[Holandija|Holanđani]] (Buri), hugenoti iz [[Francuska|Francuske]] ali i drugi narodi. Nakon [[Velika Britanija|engleske]] intervencije, Buri su [[1835]]. godine osnovali republike Transval, Natal i Oranje. Zbog velike količine [[Zlato|zlata]] Englezi su nakon neuspješnog Prvog burskog rata poveli Drugi te porazili Bure. Englezi su prvi na svijetu pravili koncentracione logore. Kasnije zbog otpora crnačkog stanovništva Buri i Englezi su se pomirili te stvarali uslove za potlačivanje crnaca. Oni čine oko 1/5 stanovništva, ali su uspjeli da se zadrže na vlasti. Ta vlast politiku [[Apartheid|aparthejda]]. Do 1990. godine Namibija je bila pod okupacijom JAR-a, ali joj to niko nije priznavao. Prvi slobodni izbori održani su 1994. godine, a Nelson Mandela postao je prvi crni predsjednik JAR-a. Uvjeti su se promijenili, ali bijelci su i dalje na višem stupnju razvoja od crnaca. == Vlada == Predsjednik i premijer je [[Cyril Ramaphosa]]. === Odnosi Južnoafričke Republike i Bosne i Hercegovine === Odnosi Južnoafričke Republike i Bosne i Hercegovine su uspostavljeni 23.03.1995. Trenutno, Bosna i Hercegovina nema ambasadu u Južnoafričkoj Republici. == Političke podjele == {{Proširiti sekciju}} == Geografija == Nalazi se na samom jugu [[Afrika|Afrike]]. Izlazi na [[Atlantski okean|Atlantski]] i [[Indijski okean]]. Površina je 1.221.035&nbsp;km<sup>2</sup>, a ima oko 41 milion stanovnika. Reljef je uz samu obalu nizijski, a u unutrašnjosti su planine i gorja. Najviši vrh je visok 3482 metra. Klima je umjereno tropska, na sjeveru i suptropska a na jugu nešto izmijenjena. Glavne rijeke su [[Val]] i [[Oranje]]. Glavni grad je Pretoria, a ostali važni su [[Port Elizabet]], [[Derben]], [[Johansburg]], Cape Town i [[Moselbej]]. Biljni svijet je različit: postoje polupustinje, savane, stepe, a na krajnjem jugu je [[sredozemna klima]]. == Privreda == Podijeljena je na sedam pokrajina sa samoupravom, i šest autonomnih bantustana. Novac koji se koristi je rand. Južnoafrička Republika je jako razvijena industrijsko agrarna zemlja. U bruto društvenom dohotku najveći učinak ima [[industrija]] sa 53%, 20%[[rudarstvo]] i 7% poljoprivreda. Veliki dio ima strani kapital. Bogatstvo države se uveliko bazira na rudnom bogatstvu. Posjedi su veoma krupni. Oko 16% teritorije je obradivo. Izdvaja se prehrambena industrija, i proizvodnja [[kukuruz]]a, pšenice, pamuka, duhana, šećerne trske, [[ananas]]a, [[kikiriki]]ja itd. Od stočarstva treba izdvojiti 12,6 miliona goveda, 32 miliona ovaca, i još puno koza i konja. Ovce se uglavnom uzgajaju radi vune. Rude koje se vade su: [[zlato]] (637 tona), [[dijamant]], [[hrom]]ove rude (3,6 miliona tona), [[platina]], [[antimon]], gvozdena ruda, [[bakar]], [[srebro]], [[olovo]], [[cink]], [[kalaj]] i magnezij. Industrija se bazira na metalurgiji, brodogradnji, elektrolitskom bakru, mašinogradnji, hemijskoj, tekstilno, drvnoj i grafičkoj industriji. Po UN klasifikaciji, JAR je država sa srednjim prihodom, izdašnim resursima, i razvijenim finansijskim, energetskim, transportnim i komunikacijskim sektorima. Berza je veoma razvijena, uz modernu infrastrukturu, koja omogućava efikasnu distribuciju robe do glavnih urbanih centara cijelog regiona. Nezaposlenost je veoma izražena, kao i nejednakost prihoda, slično [[Brazil]]u. Izvoze u afričke zemlje, Njemačku, SAD, Kinu, Japan Ujedinjeno Kraljevstvo i Španiju. Najviše se izvoze: kukuruz, dijamanti, voće, zlato, metali i minerali, šećer i vuna. Najviše uvoze mašine, vozila, hemikalije, industrijsku robu i naftu. == Stanovništvo == Južna Afrika ima 40,6 miliona stanovnika i glavni grad je [[Pretorija]]. Stanovništvo je uglavnom crnačko (75,2%), ali ima i bijelaca (13,6%), mješanaca (8,6%) i azijata (2,6%). Većina crnaca i bijelaca pripada kršćanstvu, dok su većina Azijata hindusi. Južnoafrička Republika ima 11 zvaničnih jezika od kojih su 2 europskog porijekla: Engleski i Afrikans (kojim govore bijelci holandskog porijekla), a ostali afričkog. Zulu je afrička etnička grupa od oko 5 miliona ljudi koji većinom žive u provinciji KvaZulu-Natal u Južnoj Africi. == Kultura == Južnoafrička Republika je bila domaćin [[FIFA]] [[Svjetsko prvenstvo u nogometu 2010.|Svjetskog prvenstva u fudbalu, 2010. godine]]. To je prvo takvo prvenstvo na afričkom kontinentu. == Relevatni članci == * [[Južnoafrička vaterpolska reprezentacija]] == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commons|South Africa}} {{Commonscat|South Africa}} {{wikiatlas|South Africa}} *{{službeni website|http://www.gov.za}} Vlade Južnoafričke Republike *{{CIA World Factbook link|sf|Južnoafrička Republika}} *[http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-14094760 Južnoafrička Republika] na [[BBC|BBC News]] {{Države Afrike}} {{Commonwealth}} {{Afrička unija}} {{Provincije Južnoafričke Republike}} [[Kategorija:Južnoafrička Republika|*]] [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Države članice Ujedinjenih nacija]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1910.]] [[Kategorija:Države engleskog govornog područja]] [[Kategorija:Članice BRICS-a]] ch3bxvb3voi7z37md7baa4t2p4rxhfx Autonomna pokrajina Zapadna Bosna 0 24589 3734135 3732036 2025-07-10T19:19:26Z نوفاك اتشمان 16322 [[Kategorija:Države i teritorije ukinute 1994.]] uklonjena; [[Kategorija:Države i teritorije ukinute 1995.]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734135 wikitext text/x-wiki {{Infokutija bivša država | zvanično_ime = Autonomna pokrajina Zapadna Bosna<br>{{nobold|{{smaller|(1993–1995)}}}}<hr>Republika Zapadna Bosna<br>{{nobold|{{smaller|(1995)}}}} | izvorno_ime = | status = | genitiv = | genitiv2 = | razdoblje = 1993–1995. | država_prije1 = Republika Bosna i Hercegovina | država_prije_zastava1 = Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg | država_prije2 = | država_prije_zastava2 = | država_prije3 = | država_prije_zastava3 = | država_prije4 = | država_prije_zastava4 = | država_prije5 = | država_prije_zastava5 = | država_poslije1 = Republika Bosna i Hercegovina | država_poslije_zastava1 = Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg | država_poslije2 = | država_poslije_zastava2 = | država_poslije3 = | država_poslije_zastava3 = | država_poslije4 = | država_poslije_zastava4 = | država_poslije5 = | država_poslije_zastava5 = | zastava = Flag of the Autonomous Province of Western Bosnia.svg | zastava2 = | grb = Emblem of the Autonomous Province of Western Bosnia.svg | grb2 = | uzrečica = | himna = | karta = Western Bosnia 1994.png | glavni_grad = [[Velika Kladuša]] | glavni_grad_koordinate = {{coord|45|11|N|15|48|E|type:city|display=inline,title}} | najveći_grad = [[Velika Kladuša]] | službeni_jezik = [[Bosanski jezik|bosanski]] | sistem_pisanja = {{hlist|[[Latinica]]|[[Ćirilica]]}} | etničke_grupe = [[Bošnjaci]], [[Srbi u Bosni i Hercegovini|Srbi]] | religija = | demonim = | državno_uređenje = [[Autonomna pokrajina|Autonomna pokrajinska]] [[privremena vlada]] pod [[Diktatura|personalističkom diktaturom]] | vrsta_vlasti = [[Predsjednik]] | godina_prve_vlasti = 1993-95 | vladar_prva_vlast = [[Fikret Abdić]] | vrsta_vlasti2 = [[Predsjednik vlade|Premijer]] | godina_druge_vlasti = 1993-95 | vladar_druga_vlast = [[Zlatko Jušić]] | vrsta_vlasti3 = | godina_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | vrsta_vlasti4 = | godina_četvrti_vlasti = | vladar_četvrti_vlast = | vrsta_vlasti5 = | godina_peti_vlasti = | vladar_peti_vlast = | vrsta_vlasti6 = | godina_šesti_vlasti = | vladar_šesti_vlast = | zakonodavstvo = Ustavotvorna skupština AP Zapadne Bosne<ref name="aim">{{Cite web|url=http://www.aimpress.ch/dyn/trae/archive/data/199401/40123-016-trae-sar.htm|title=If you can't beat them - join them|last=Jelovac|first=Dejan|date=24. 1. 1994|website=aimpress.ch|publisher=Alternativna informativna mreža (AIM)|location=[[Zagreb]]|access-date=16. 3. 2024}}</ref> | vrsta_prvog_zakonodavstva = | naziv_prvog_zakonodavstva = | vrsta_drugog_zakonodavstva = | naziv_drugog_zakonodavstva = | vrsta_trećeg_zakonodavstva = | naziv_trećeg_zakonodavstva = | vrsta_četvrtog_zakonodavstva = | naziv_četvrtog_zakonodavstva = | vrsta_petog_zakonodavstva = | naziv_petog_zakonodavstva = | tip_suvereniteta = [[Rat u Bosni i Hercegovini|Historija]] | nota_suvereniteta = | nastanak = | događaj1 = Proglašenje autonomije | događaj_datum1 = 27. septembar 1993. | događaj2 = [[Vašingtonski sporazum]] | događaj_datum2 = 18. mart 1994. | događaj3 = Proglašenje republike | događaj_datum3 = 26. juli 1995. | događaj4 = [[Operacija "Oluja"|Osvajanje teritorije]] | događaj_datum4 = 7. august 1995. | događaj5 = [[Dejtonski sporazum|Ukinuće (Dejtonski sporazum)]] | događaj_datum5 = 14. decembar 1995. <!--Ima sve do događaj20 i događaj_datum20 -->| osnivanje = 27. septembar 1993. | ukidanje = 7. august 1995. | nezavisnost = | nezavisnost_priznato = | površina = 176 | po_površini_na_svijetu = | procenat_vode = | stanovnika = 52.908 | stanovnika_godina = 1991 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = | procjena = | procjena_godina = | gustoća = | po_broju_gustoće_na_svijetu = | valuta = [[Njemačka marka]], [[američki dolar]], [[francuski franak]], [[britanska funta]], [[jugoslavenski dinar]], [[bosanskohercegovački dinar]] | vremenska_zona = [[Koordinirano svjetsko vrijeme|UTC]] [[UTC+01:00|+1]] ([[Istočnoevropsko vrijeme|EET]]) | ljetno_računanje_vremena = [[Koordinirano svjetsko vrijeme|UTC]] [[UTC+02:00|+2]] ([[Istočnoevropsko ljetno vrijeme|EEST]]) | format_datuma = D. M. GGGG. ([[Nova era|NE]]) | vozacka_strana = desna | pozivni_broj = [[Spisak pozivnih brojeva u Bosni i Hercegovini|+387 37]] | internetski_nastavak = | danas_dio = {{ZID|Bosna i Hercegovina}} | komentar = }} '''Autonomna pokrajina Zapadna Bosna''' bila je međunarodno nepriznata paradržava samproglašena od grupe bošnjačkih političara na teritoriji [[Republika Bosna i Hercegovina|Republike Bosne i Hercegovine]]. Zauzimala je dijelove [[Cazinska krajina|Cazinske Krajine]] (dijelovi općina [[Velika Kladuša]] i [[Cazin]]). Prvobitno je proglašena kao [[autonomna pokrajina]], da bi kasnije proglasila nezavisnost od Republike Bosne i Hercegovine kao '''Republika Zapadna Bosna'''. Prestala je postojati 7. augusta 1995. [[Operacija "Oluja"|združenom operacijom "Oluja"]] [[Oružane snage Republike Hrvatske|Hrvatske vojske]] i [[Armija Republike Bosne i Hercegovine|Armije Republike Bosne i Hercegovine]]. == Historija == {{Glavni|Rat u Bosni i Hercegovini|Unutarbošnjački sukob u Bosanskoj krajini|Opsada Bihaća}} Na [[Opći izbori u SR Bosni i Hercegovini 1990.|prvim višestranačkim izborima u SR BiH 1990]], [[Fikret Abdić]] osvojio je ubjedljivo najviše glasova i trebao je da bude [[Predsjednik Predsjedništva Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine|Predsjednik Predsjedništva SR BiH]], ali internom odlukom u [[Stranka demokratske akcije|Stranci demokratske akcije]] (SDA), utvrđeno je da će Predsjednik Predsjedništva postati drugoplasirani [[Alija Izetbegović]], koji je imao 166.273 glasa manje od Abdića.<ref>{{Cite book|last1=Dawisha|first1=Karen|url=https://books.google.com/books?id=bNvbHCUs3tUC&q=alija.+abdic.+popular+vote&pg=PA133|title=Politics, Power and the Struggle for Democracy in South-East Europe|last2=Parrott|first2=Bruce|date=13. 6. 1997|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521597333|pages=132–137|language=en}}</ref> === Uspostava autonomije === Dana 29. septembra 1993, Fikret Abdić preuzeo je vlast u [[Velika Kladuša|Velikoj Kladuši]] (sa namjerom da isto učini i u [[Bihać]]<nowiki/>u), i uspostavio Autonomnu pokrajinu Zapadnu Bosnu po ugledu na [[Srpska autonomna oblast|Srpske autonomne oblasti]] (SAO) iz 1991. To je uradio u dogovoru sa [[Slobodan Milošević|Slobodanom Miloševićem]] i [[Franjo Tuđman|Franjom Tuđmanom]], kojima je u tom trenutku odgovarao unutarbošnjački sukob. Čin proglašenja pokrajine je bio neustavni i protivzakonit čin, koji se suprotstavljao [[Ustav Republike Bosne i Hercegovine|Ustavu Republike Bosne i Hercegovine]]. Prema riječima novinara [[Anthony Loyd|Anthonyja Loyda]], Abdić je odlučio pokušati sebi stvoriti malu državu i uspio je regrutirati dovoljno sljedbenika da svoje snove ostvari. Abdić je uspio zadržati vlast nad svojom mini-državom koristeći kultne [[Propaganda|propagandne]] tehnike nad svojim sljedbenicima i koristio se srpskim oružjem i vojnom obukom. „Razgovor s njegovim autonomističkim sljedbenicima bio je isto što i razgovor s konvertitima u kultu bilo gdje u svijetu: drveni ćorsokak obilježen odsustvom individualnog obrazloženja i logike.“<ref name="Loyd">{{cite book|last=Loyd|first=Anthony|url=https://archive.org/details/mywargonebyimiss00anth|title=My War Gone By, I Miss It So|date=1. 2. 2001|publisher=Penguin|isbn=0-14-029854-1|url-access=registration}}</ref> Lokalno stanovništvo Velike Kladuše je tretiralo Abdića sa velikim poštovanjem i "bili su spremni da urade sve što je rekao."<ref name="mit">{{cite web|url=http://cis.mit.edu/programs/international-migration/pubs/rrwp/5_militarized.html|title=Militarized Refugee Populations: Humanitarian Challenges in the Former Yugoslavia|last=Lischer|first=Sarah|year=2007|publisher=[[MIT]]|url-status=|access-date=11. 9. 2007}}{{dead link|date=septembar 2023}}</ref> Ratni privredni politički model bošnjačkih političara predvođenih [[Fikret Abdić|Fikretom Abdićem]] bio je sklapanje sporazuma s [[Radovan Karadžić|Radovanom Karadžićem]] i [[Mate Boban|Matom Bobanom]], kao dio prethodnog dogovora sa Slobodanom Miloševićem i Franjom Tuđmanom. U Zagrebu je 21. oktobra 1993, u prisustvu Franje Tuđmana, Fikret Abdić potpisao s [[Mate Boban|Matom Bobanom]] "Zajedničku izjavu". Tim dokumentom oni su dijelili BiH po osobnim nahođenjima. Mate Boban je poslije izjavio da su se jedinice [[Hrvatsko vijeće odbrane|HVO]]-a bihaćkog okruga pridružile snagama [[Narodna odbrana Zapadne Bosne|Narodne odbrane]]. Dan kasnije, dana 22. oktobra 1993, poslije potpisivanja sporazuma sa Bobanom, Fikret Abdić je otputovao u [[Beograd]] i sa [[Radovan Karadžić|Radovanom Karadžićem]], u prisustvu Slobodana Miloševića, potpisao Deklaraciju koja obje strane obavezuje na mir. Kao potvrda ovih dogovora i nastavak uspješne saradnje, uslijedio je 7. novembra 1993. sastanak premijera triju paradržava u Velikoj Kladuši: [[Jadranko Prlić]] ([[Hrvatska Republika Herceg-Bosna]]), [[Vladimir Lukić]] ([[Republika Srpska (1992–1995)|Republika Srpska]]) i [[Zlatko Jušić]] (AP Zapadna Bosna). === Slom autonomije === {{Glavni|Vašingtonski sporazum|Dejtonski sporazum|Operacija "Tigar '94"|Operacija "Pauk"|Operacija "Oluja"}} Godine 1994. [[Franjo Tuđman]] mijenja svoju politiku prema Republici BiH, nakon diplomatskog pritiska [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjenih Američkih Država]] i [[Vijeće sigurnosti Ujedinjenih nacija|Vijeća sigurnosti]] [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]]. Potpisivanjem [[Vašingtonski sporazum|Vašingtonskog sporazuma]] 18. marta 1994. prestaje [[bošnjačko-hrvatski sukob]], te teritorije pod kontrolom [[Hrvatsko vijeće odbrane|Hrvatskog vijeća odbrane]] i [[Armija Republike Bosne i Hercegovine|Armije Republike BiH]] ujedinjuju se u [[Federacija Bosne i Hercegovine|Federaciju Bosne i Hercegovine]].<ref name="Bethlehem1997pliii">{{cite book|last1=Bethlehem|first1=Daniel L.|url=https://books.google.com/books?id=7SczBzxA6-IC&pg=PR54|title=The 'Yugoslav' Crisis in International Law|last2=Weller|first2=Marc|publisher=Cambridge University Press|year=1997|isbn=978-0-521-46304-1|series=Cambridge International Documents Series|volume=5|page=liiv}}</ref> Situacija je postala veoma nepovoljna za budućnost AP Zapadne Bosne, jer Fikret Abdić više nije mogao računati na finansijsku ili vojnu pomoć nekog od svojih zaštitnika. Vojno je poražena tokom [[Operacija "Tigar '94"|operacije "Tigar '94"]] u junu i avgustu 1994, kada su teritoriju AP Zapadne Bosne zauzele jedinice [[Peti korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine|Petog korpusa]] [[Armija Republike Bosne i Hercegovine|Armije Republike BiH]], pod komandom generala [[Atif Dudaković|Atifa Dudakovića]]. Fikret Abdić je tada izbjegao u [[Zagreb]],<ref>{{cite web|url=http://historija.info/2019/09/29/republika-zapadna-bosna-hronologija-jedne-izdaje/|title=Republika Zapadna Bosna: hronologija jedne izdaje|date=5. 8. 2017|publisher=historija.info|archive-url=https://web.archive.org/web/20200827193445/http://historija.info/2019/09/29/republika-zapadna-bosna-hronologija-jedne-izdaje/|archive-date=27. 8. 2020|access-date=7. 5. 2016}}</ref> ali se kasnije te godine vraća nazad. [[Operacija "Pauk"|Operacijom "Pauk"]] snage [[Narodna odbrana Zapadne Bosne|Narodne odbrane Zapadne Bosne]], [[Republika Srpska Krajina|Republike Srpske Krajine]], [[Republika Srpska (1992–1995)|Republike Srpske]], [[Savezna Republika Jugoslavija|Savezne Republike Jugoslavije]] i srpskih paravojnih formacija imale su za cilj da [[Fikret Abdić]] ponovno dovedu na vlast u Velikoj Kladuši i da slome [[Peti korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine|Peti korpus ARBiH]]. Jedan dio teritorije biva osvojen, gdje se Abdić vraća i proglašava nezavisnu Republiku Zapadnu Bosnu 26. jula 1995.<ref name=":1">{{Cite news|date=30. 6. 2021|title=Covert Operations: Unravelling Serbian Officials' Links To Paramilitaries - Analysis|pages=4|work=[[Eurasiareview]]|url=https://www.eurasiareview.com/30062021-covert-operations-unravelling-serbian-officials-links-to-paramilitaries-analysis/?adlt=strict&toWww=1&redig=E6087088EA264B88858F7809E391EB13}}</ref><ref name=":22">{{Cite news|last=Stojanovic|first=Milica|date=29. 6. 2021|title=Covert Operations: Unravelling Serbian Officials' Links to Paramilitaries|page=4|work=[[Balkan Insight]]|url=https://balkaninsight.com/2021/06/29/covert-operations-unravelling-serbian-officials-links-to-paramilitaries/}}</ref><ref name="Radan-2002">{{cite book|last=Radan|first=Peter|url=https://archive.org/details/breakupyugoslavi00rada|title=The break-up of Yugoslavia and international law|publisher=Routledge|year=2002|isbn=978-0-415-25352-9|page=[https://archive.org/details/breakupyugoslavi00rada/page/n202 192]|url-access=limited}})</ref> U augustu 1995, [[Operacija "Oluja"|Operacijom "Oluja"]] služila je kao posljednja linija odbrane [[Republika Srpska Krajina|Republike Srpske Krajine]] u [[Hrvatska|Hrvatskoj]]. Republika Zapadna Bosna je potpuno zbrisana tokom zajedničke akcije [[Oružane snage Republike Hrvatske|Hrvatske vojske]] i [[Armija Republike Bosne i Hercegovine|Armije Republike BiH]] 7. augusta 1995.<ref name="Radan-2002" /> Abdić je nakon operacije bio prisiljen ponovo pobjeći u [[Hrvatska|Hrvatsku]].<ref>{{Cite web|url=https://www.dw.com/en/bosnian-war-criminal-released-from-croatian-prison/a-15799849|title=Bosnian war criminal released from Croatian prison DW 09.03.2012|last=Welle (www.dw.com)|first=Deutsche|website=DW.COM|language=en-GB|access-date=22. 8. 2022}}</ref> Potpuno ukinuće paradržave i završetak [[Rat u Bosni i Hercegovini|rata u BiH]] desio se potpisivanjem [[Dejtonski sporazum|Dejtonskog sporazuma]] 14. decembra 1995. == Politika == Malo se zna o političkom sistemu AP Zapadne Bosne, isključujući Abdića, a većina funkcionera je izblijedjela u mraku. U dokumentu iz 2010. koji se odnosi na pravosnažnu presudu [[Zlatko Jušić|Zlatku Jušiću]] (premijeru APZB) i [[Ibrahim Jušić|Ibrahimu Jušiću]] (načelniku Policijske i sigurnosne službe APZB) u [[Hrvatska|Hrvatskoj]], navodi se mišljenje jednog svjedoka da je Vlada APZB-a bila ''"farsa, ukras"'' i da nije konsultovana, jer je sam Abdić donosio odluke o ključnim pitanjima.<ref>{{Cite web|url=https://warcrimesmap.balkaninsight.com/verdicts/zlatko-jusic-ibrahim-jusic/|title=War Crimes Verdicts|language=en-US|access-date=13. 2. 2023}}</ref><ref>[https://www.birnsource.com/uploads/2016/09/velika-kladusa-crime-croatia.pdf Text of the final judgement (in Croatian)]</ref> Ova izjava bila je jedan od razloga za kasnije oslobađanje Zlatka Jušića od svih optužbi za ratne zločine.<ref>{{Cite web|url=https://www.tportal.hr/vijesti/clanak/ibrahimu-jusicu-sedam-godina-zatvora-20090325|title=Ibrahimu Jušiću sedam godina zatvora|website=tportal.hr|access-date=13. 2. 2023}}</ref> AP Zapadna Bosna imala je i Ustavotvornu skupštinu, čiji je potpredsjednik bio [[Božidar Sicel]].<ref>{{Cite web|url=http://www.aimpress.ch/dyn/trae/archive/data/199401/40123-016-trae-sar.htm|title=1994/01/23 19:33 if You Can't Beat Them - Join Them}}</ref> == Privreda == Privreda AP Zapadne Bosne se u velikoj mjeri oslanjala na kompaniju [[Agrokomerc]] iz [[Velika Kladuša|Velike Kladuše]], čiji je direktor bio Fikret Abdić. Ona je uveliko sarađivala s [[Savezna Republika Jugoslavija|SR Jugoslavijom]] ([[Republika Srbija (1992–2006)|Srbijom]]) i [[Hrvatska|Hrvatskom]] protiv Vlade Republike BiH. [[Agrokomerc]] je dobio status povlaštenog partnera i pravo na upotrebu bescarinske zone u [[Rijeka (grad)|Rijeci]], a robni promet s [[Hrvatska|Hrvatskom]] i inozemstvom obavljao je po odobrenju hrvatskih vlasti preko zagrebačke tvrtke "Voće". Također, dobio je i pravo na slobodnu trgovinu sa teritorijama pod kontrolom [[Vojska Republike Srpske|Vojske Republike Srpske]] (VRS). == Posljedice == Teritorija AP Zapadne Bosne uključena je u [[Federacija Bosne i Hercegovine|Federaciju Bosne i Hercegovine]], u okviru [[Unsko-sanski kanton|Unsko-sanskog kantona]]. Fikret Abdić, koji je održavao prijateljske odnose s hrvatskim predsjednikom Franjom Tuđmanom, stekao je hrvatsko državljanstvo i živio je u [[Hrvatska|Hrvatskoj]] u izbjeglištvu. Nakon Tuđmanove smrti u decembru 1999. i poraza [[Hrvatska demokratska zajednica|Hrvatske demokratske zajednice]] na [[Parlamentarni izbori u Hrvatskoj 2000.|parlamentarnim izborima 2000]], Abdić je na kraju uhapšen i osuđen za ratne zločine nad [[Bošnjaci]]ma lojalnim Republici Bosni i Hercegovini. Suđenje je održano u Hrvatskoj, gdje je Abdić 2002. osuđen na 20 godina zatvora. Dana 9. marta 2012. pušten je na slobodu nakon što je odslužio dvije trećine kazne.<ref>{{cite news|title=Bosnian Warlord Freed From Croatian Jail After Serving War-Crimes Sentence|url=http://www.rferl.org/content/bosnian_warlord_abdic_freed_croatian_jail_war_crimes_sentence/24510080.html|newspaper=Radio Free Europe/Radio Liberty|date=9. 3. 2012}}</ref> Iako je osuđeni ratni zločinac, stanovnici Velike Kladuše su ga za [[Lokalni izbori u Bosni i Hercegovini 2016.|lokalne izbore 2016.]] i [[Lokalni izbori u Bosni i Hercegovini 2020.|2020.]] izabrali za načelnika općine.<ref>{{Cite web|url=https://www.irishtimes.com/news/world/europe/war-s-legacy-and-looming-elections-shape-bosnia-s-response-to-migrants-1.3638932?mode=amp|title=War’s legacy and looming elections shape Bosnia’s response to migrants|website=www.irishtimes.com|access-date=24. 1. 2019}}</ref> == Ratni zločini == Bošnjačke političke strukture stvarale su logore za Bošnjake protivnike autonomije, lojalne Vladi Republike BiH u [[Sarajevo|Sarajevu]]. Paravojne bošnjačke jedinice organizuju srbijanske tajne službe i državna bezbjednost. Na suđenju Slobodanu Miloševiću, nakon objavljivanja snimka na kojem "Škorpioni" ubijaju svezane dječake i mladiće, objavljen je i snimak na kojem se jasno vidi srbijanska umiješanost u komandovanje Narodne odbrane, koju predvode srpski zločinci.{{Potreban citat}} Narodna odbrana je, pod mentorstvom Srbije u vidu jedinice "[[Škorpioni (srpska paravojna jedinica)|Škorpioni]]", počinila zločine nad Bošnjacima. Zbog tih zločina Fikret Abdić je proglašen krivim i dobija najveću moguću zatvorsku kaznu u Hrvatskoj pred sudom u [[Karlovac|Karlovcu]], koja je potvrđena i pred [[Vrhovni sud Hrvatske|Vrhovnim sudom Hrvatske]], te nakon žalbe ponovo potvrđena s jedinstvenom i konačnom kaznom od 15 godina zatvora. === Logori === U [[Logor Drmeljevo|Drmeljevu]] je bio logor kroz koji je za dva mjeseca prošlo 520 ljudi. U jednom dopisu Abdićevih autonomaša, od 12. januara 1995, piše da je u "vojnom zatvoru [[Logor Miljkovići|Miljkovići]] 1.567 zatvorenika". Logore u Kladuši je obišao i [[Tadeusz Mazowiecki]], specijalni izaslanik za ljudska prava, i nakon toga pisao Fikretu Abdiću upozoravajući ga da se ljudi drže bespravno, da su uslovi loši, da su im ugrožena sva prava (premlaćivanje i zlostavljanje), na što Fikret Abdić nije reagovao. == Također pogledajte == * [[Historija Bosne i Hercegovine]] * [[Rat u Bosni i Hercegovini]] * [[Republika Srpska (1992–1995)|Republika Srpska]] * [[Republika Srpska Krajina]] * [[Hrvatska Republika Herceg-Bosna|Hrvatska zajednica Herceg-Bosna]] * [[Narodna odbrana Zapadne Bosne]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == * {{Commonscat-inline|Republic of Western Bosnia}} {{Rat u Bosni i Hercegovini}} {{Poluzaštita}} [[Kategorija:Rat u Bosni i Hercegovini]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1993.]] [[Kategorija:Države i teritorije ukinute 1995.]] [[Kategorija:Autonomna pokrajina Zapadna Bosna|*]] [[Kategorija:Separatizam u Bosni i Hercegovini]] [[Kategorija:Politička historija Bosne i Hercegovine]] [[Kategorija:Bivše nepriznate države]] [[Kategorija:Bivše države na Balkanu]] [[Kategorija:Administrativna podjela Bosne i Hercegovine]] 1r2elbnfzgtm7frhqk929jkke9t1c88 Šablon:Arapska liga-dno 10 26675 3734315 3524563 2025-07-11T11:02:15Z Panasko 146730 3734315 wikitext text/x-wiki {{Navkutija |ime = Arapska liga-dno |naslov = Članice [[Arapska liga|Arapske lige]] |podaciklasa = hlist |slika = [[Datoteka:Emblem of the Arab League.svg|50px|Amblem Arapske lige]] |podaci1 = * [[Alžir]] * [[Bahrein]] * [[Džibuti]] * [[Egipat]] * [[Irak]] * [[Jemen]] * [[Jordan]] * [[Katar]] * [[Komori]] * [[Kuvajt]] * [[Liban]] * [[Libija]] * [[Maroko]] * [[Mauritanija]] * [[Oman]] * [[Palestina (država)|Palestina]] * [[Saudijska Arabija]] * [[Sirija]] * [[Somalija]] * [[Sudan]] * [[Tunis]] * [[Ujedinjeni Arapski Emirati]] }} <includeonly>[[Kategorija:Države članice Arapske lige]]</includeonly> <noinclude> [[Kategorija:Navigacijski šabloni]] </noinclude> o11fb8ljaah0bheuyj0zeyb2h5oj675 Nijaz Duraković 0 28966 3734113 3708011 2025-07-10T16:26:53Z 2A02:27B0:4A03:43F0:72EC:F6C6:EC92:D334 3734113 wikitext text/x-wiki {{Infokutija politički vođa | ime = Nijaz Duraković | slika = Nijaz Duraković.jpg | tekst = | redoslijed = [[Predsjedništvo Republike Bosne i Hercegovine#Spisak članova Predsjedništva|Bošnjački član Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine]] | vrijeme_na_vlasti = 20. oktobar 1993 – 5. oktobar 1996. | prethodnik = [[Fikret Abdić]] | nasljednik = [[Alija Izetbegović]] | redoslijed2 = Predsjednik [[Savez komunista Bosne i Hercegovine|Saveza komunista Bosne i Hercegovine]] | vrijeme_na_vlasti2 = 29. juni 1989 – 24. februar 1991. | prethodnik2 = [[Abdulah Mutapčić]] | nasljednik2 = | redoslijed3 = | vrijeme_na_vlasti3 = | prethodnik3 = | nasljednik3 = | datum_rođenja = {{Datum rođenja|1949|1|1}} | mjesto_rođenja = [[Stolac]], [[Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija|FNR Jugoslavija]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|2012|1|29|1949|1|1}} | mjesto_smrti = [[Sarajevo]], [[Bosna i Hercegovina]] | puno_ime = | nacionalnost = [[Bošnjaci|Bošnjak]] | etnicitet = | politička_stranka = [[Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine|SDP BiH]] | supruga = <!-- --> | supružnik = <!-- --> | djeca = Jasna Duraković | obrazovanje = [[Univerzitet u Sarajevu]] | vjera = ateizam | potpis = | veb-sajt = }} '''Nijaz Duraković''' ([[Stolac]], 1. januar 1949 – [[Sarajevo]], 29. januar 2012) bio je [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] pisac, politolog, sociolog, profesor i političar koji je bio posljednji predsjednik [[Savez komunista Bosne i Hercegovine|Saveza komunista Bosne i Hercegovine]] od 1989. do 1991. Smatra se da je bio jedan od najutjecajnijih modernih autora o društveno-političkim pitanjima u regionu njegove generacije. Duraković je bio bošnjački član [[Predsjedništvo Republike Bosne i Hercegovine|Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine]] uz [[Alija Izetbegović|Aliju Izetbegovića]] od 1993. do 1996, većinom tokom [[Rat u Bosni i Hercegovini|rata u BiH]]. Bio je osnivač i prvi predsjednik [[Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine|Socijaldemokratske partije]]. Bio je i zastupnik u [[Zastupnički dom Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine|Predstavničkom domu Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine]] od 2002. do 2006. == Biografija == Rođen je 1. januara 1949 u [[Stolac|Stocu]] gdje je stekao osnovno i gimnazijsko obrazovanje. Studij sociologije završio 1971, magistrirao 1975, doktorirao 1979. Bio je predsjednik SKBiH, predsjednik SKBiH - SDP, predsjednik SDPBiH, član ratnog Predsjedništva RBiH. Bivši je profesor na [[Fakultet političkih nauka u Sarajevu|Fakultetu političkih nauka u Sarajevu]] na predmetima "Uporedni politički sistemi" i "Međunarodni odnosi".<ref>{{Cite web|url=https://imovinapoliticara.cin.ba/politicari/nijaz-durakovic/|title=Nijaz Duraković|website=Imovina političara u Bosni i Hercegovini|language=bs-BA|access-date=2025-05-14}}</ref> Umro je 29. januara 2012, u Sarajevu, od [[Infarkt miokarda|srčanog udara]].<ref>{{Cite news|title=Duraković - borac za bh. različitosti|url=https://www.slobodnaevropa.org/a/odlazak_profesora_koji_je_cijenio_bh_razlicitosti/24469033.html|newspaper=Radio Slobodna Evropa|date=31. 1. 2012|access-date=4. 12. 2023|language=|first=Dženana|last=Halimović}}</ref> == Bibliografija == Objavio je 16 knjiga i preko 200 studija, istraživačkih radova, a neka od najpoznatijih su: * ''Prokletstvo Muslimana'' (Sarajevo, 1993) * ''Savremeni politički sistemi'' (Sarajevo, 1999) * ''Uporedni politički sistemi'' (Sarajevo, 2007) * ''Međunarodni odnosi'' (Sarajevo, 2009) ==Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Wikicitat}} * https://web.archive.org/web/20160305061523/http://database.cin.ba/baza/biography.php?id=87 * [https://books.google.ba/books/about/Uporedni_politi%C4%8Dki_sistemi.html?id=bukUAQAAIAAJ&redir_esc=y][http://books.google.ba/books/about/Uporedni_politi%C4%8Dki_sistemi.html?id=bukUAQAAIAAJ&redir_esc=y Uporedni politički sistemi] * [https://balkans.aljazeera.net/news/balkan/2012/1/29/u-sarajevu-umro-nijaz-durakovic U Sarajevu preminuo Nijaz Duraković] {{Predsjednici CK SK BiH}} {{DEFAULTSORT:Duraković, Nijaz}} [[Kategorija:Bosanskohercegovački političari]] [[Kategorija:Biografije, Stolac]] [[Kategorija:Rođeni 1949.]] [[Kategorija:Umrli 2012.]] [[Kategorija:Političari Socijaldemokratske partije Bosne i Hercegovine]] [[Kategorija:Bošnjaci]] [[Kategorija:Političari Socijaldemokratske unije Bosne i Hercegovine]] [[Kategorija:Političari Federacije Bosne i Hercegovine]] 0kaue9p0pq62o8q2lx92r38kbzi5yds 3734114 3734113 2025-07-10T16:27:26Z 2A02:27B0:4A03:43F0:72EC:F6C6:EC92:D334 3734114 wikitext text/x-wiki {{Infokutija politički vođa | ime = Nijaz Duraković | slika = Nijaz Duraković.jpg | tekst = | redoslijed = [[Predsjedništvo Republike Bosne i Hercegovine#Spisak članova Predsjedništva|Bošnjački član Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine]] | vrijeme_na_vlasti = 20. oktobar 1993 – 5. oktobar 1996. | prethodnik = [[Fikret Abdić]] | nasljednik = [[Alija Izetbegović]] | redoslijed2 = Predsjednik [[Savez komunista Bosne i Hercegovine|Saveza komunista Bosne i Hercegovine]] | vrijeme_na_vlasti2 = 29. juni 1989 – 24. februar 1991. | prethodnik2 = [[Abdulah Mutapčić]] | nasljednik2 = | redoslijed3 = | vrijeme_na_vlasti3 = | prethodnik3 = | nasljednik3 = | datum_rođenja = {{Datum rođenja|1949|1|1}} | mjesto_rođenja = [[Stolac]], [[Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija|FNR Jugoslavija]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|2012|1|29|1949|1|1}} | mjesto_smrti = [[Sarajevo]], [[Bosna i Hercegovina]] | puno_ime = | nacionalnost = [[Bošnjaci|Bošnjak]] | etnicitet = | politička_stranka = [[Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine|SDP BiH]] | supruga = <!-- --> | supružnik = <!-- --> | djeca = Jasna Duraković | obrazovanje = [[Univerzitet u Sarajevu]] | vjera = [[ateizam]] | potpis = | veb-sajt = }} '''Nijaz Duraković''' ([[Stolac]], 1. januar 1949 – [[Sarajevo]], 29. januar 2012) bio je [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] pisac, politolog, sociolog, profesor i političar koji je bio posljednji predsjednik [[Savez komunista Bosne i Hercegovine|Saveza komunista Bosne i Hercegovine]] od 1989. do 1991. Smatra se da je bio jedan od najutjecajnijih modernih autora o društveno-političkim pitanjima u regionu njegove generacije. Duraković je bio bošnjački član [[Predsjedništvo Republike Bosne i Hercegovine|Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine]] uz [[Alija Izetbegović|Aliju Izetbegovića]] od 1993. do 1996, većinom tokom [[Rat u Bosni i Hercegovini|rata u BiH]]. Bio je osnivač i prvi predsjednik [[Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine|Socijaldemokratske partije]]. Bio je i zastupnik u [[Zastupnički dom Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine|Predstavničkom domu Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine]] od 2002. do 2006. == Biografija == Rođen je 1. januara 1949 u [[Stolac|Stocu]] gdje je stekao osnovno i gimnazijsko obrazovanje. Studij sociologije završio 1971, magistrirao 1975, doktorirao 1979. Bio je predsjednik SKBiH, predsjednik SKBiH - SDP, predsjednik SDPBiH, član ratnog Predsjedništva RBiH. Bivši je profesor na [[Fakultet političkih nauka u Sarajevu|Fakultetu političkih nauka u Sarajevu]] na predmetima "Uporedni politički sistemi" i "Međunarodni odnosi".<ref>{{Cite web|url=https://imovinapoliticara.cin.ba/politicari/nijaz-durakovic/|title=Nijaz Duraković|website=Imovina političara u Bosni i Hercegovini|language=bs-BA|access-date=2025-05-14}}</ref> Umro je 29. januara 2012, u Sarajevu, od [[Infarkt miokarda|srčanog udara]].<ref>{{Cite news|title=Duraković - borac za bh. različitosti|url=https://www.slobodnaevropa.org/a/odlazak_profesora_koji_je_cijenio_bh_razlicitosti/24469033.html|newspaper=Radio Slobodna Evropa|date=31. 1. 2012|access-date=4. 12. 2023|language=|first=Dženana|last=Halimović}}</ref> == Bibliografija == Objavio je 16 knjiga i preko 200 studija, istraživačkih radova, a neka od najpoznatijih su: * ''Prokletstvo Muslimana'' (Sarajevo, 1993) * ''Savremeni politički sistemi'' (Sarajevo, 1999) * ''Uporedni politički sistemi'' (Sarajevo, 2007) * ''Međunarodni odnosi'' (Sarajevo, 2009) ==Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Wikicitat}} * https://web.archive.org/web/20160305061523/http://database.cin.ba/baza/biography.php?id=87 * [https://books.google.ba/books/about/Uporedni_politi%C4%8Dki_sistemi.html?id=bukUAQAAIAAJ&redir_esc=y][http://books.google.ba/books/about/Uporedni_politi%C4%8Dki_sistemi.html?id=bukUAQAAIAAJ&redir_esc=y Uporedni politički sistemi] * [https://balkans.aljazeera.net/news/balkan/2012/1/29/u-sarajevu-umro-nijaz-durakovic U Sarajevu preminuo Nijaz Duraković] {{Predsjednici CK SK BiH}} {{DEFAULTSORT:Duraković, Nijaz}} [[Kategorija:Bosanskohercegovački političari]] [[Kategorija:Biografije, Stolac]] [[Kategorija:Rođeni 1949.]] [[Kategorija:Umrli 2012.]] [[Kategorija:Političari Socijaldemokratske partije Bosne i Hercegovine]] [[Kategorija:Bošnjaci]] [[Kategorija:Političari Socijaldemokratske unije Bosne i Hercegovine]] [[Kategorija:Političari Federacije Bosne i Hercegovine]] 24nzbl725wgdlmbo95dw6bde02qogbv Uranija 0 31178 3734307 2728878 2025-07-11T10:03:44Z KWiki 9400 +[[Kategorija:Zeusova djeca]]; ±[[Kategorija:Astronomija]]→[[Kategorija:Starogrčka astronomija]] (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734307 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:Urania sarcophagus Louvre Ma475.jpg|mini|Uranija, [[mramor]]ni [[reljef (umjetnost)|reljef]] iz [[2. vijek|2. st.]]]] '''Uranija''' ([[grčki jezik|grč.]] '''Ουρανια''') jedna je od devet [[Muza]], [[Zeus]]ova i [[Mnemozina|Mnemozinina]] kći. Zaštitnica je [[astronomija|astronomije]] i [[astrologija|astrologije]]. == Karakteristike == Uranija je prikazivana kako drži [[globus (svijet)|globus]] u jednoj, a štap u drugoj ruci. Mogla je proricati budućnost prema smještaju [[zvijezda]]. Odjevena je u plašt protkan [[zvijezda]]ma, a svoje [[oči]] i pažnju usmjerava nebesima. Zaštitnica je [[filozofija|filozofa]] i onih koji se brinu o raju. == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Urania}} * [http://www.theoi.com/Ouranios/MousaOurania.html Uranija u klasičnoj literaturi] {{en simbol}} {{Grčka mitologija}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Muze]] [[Kategorija:Starogrčka astronomija]] [[Kategorija:Zeusova djeca]] 8hq19sisjnkxhvip7y2s0hzb757uj50 Ekvinocij 0 34486 3734151 329596 2025-07-10T21:50:32Z EmausBot 25303 Robot: Popravlja dvostruka preusmjerenja na [[Ravnodnevica]] 3734151 wikitext text/x-wiki #PREUSMJERI [[Ravnodnevica]] et6aadktjmbdi82494zkchm25qlnmdz Sirija 0 34523 3734211 3734032 2025-07-11T07:35:30Z Panasko 146730 3734211 wikitext text/x-wiki {{Preuređivanje}} {{Čišćenje}} {{Infokutija država | zvanično_ime = Arapska Republika Sirija | izvorno_ime = اَلْجُمْهُورِيَّةُ ٱلْعَرَبِيَّةُ ٱلْسُوْرِيَّة <br />al-Jumhūriyya al-ʿArabiyya as-Sūriyya | ime_genitiv = | zastava = Flag of the Syrian revolution.svg | grb = Emblem of Syria (2025–present).svg | mapa = Syria in its region (claimed).svg | glavni_grad = [[Damask]] | glavni_grad_kordinati = | najveći_grad = | službeni_jezik = | etničke_grupe = | državno_uređenje = | vrsta_prve_vlasti = [[Predsjednik Sirije|Predsjednik]] | vladar_prva_vlast = [[Ahmed al-Sharaa]] | vrsta_druge_vlasti = [[Premijer Sirije|Premijer]] | vladar_druga_vlast = [[Mohammed al-Bashir]] | nezavisnost = od [[Francuska|Francuske]] | nezavisnost_priznato = 17. april, 1946 | površina = 185.180 | po_površini_na_svijetu = 88. | procenat_vode = 1,1 | stanovnika = 21.906.000 | stanovnika_godina = 2009 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = 54. | gustoća = 118,3 | po_broju_gustoće_na_svijetu = 101. | bdp_ukupno = $99.544 milijardi | bdp_godina = 2009 | po_broju_bdp_na_svijetu = | bdp_per_capita = $4.887 | hdi = 0,742 | hdi_godina = | hdi_nivo = medium | po_broju_hdi_na_svijetu = 107. | gini = | gini_godina = | po_broju_gini_na_svijetu = | valuta = Sirijska funta | vremenska_zona = [[UTC]] +2 | najveća_tačka_ime = Jabal el-Sheikh | najveća_tačka_metara = 2 814 | najveće_jezero_ime = Jezero Homs/Hims/Qattinah | najveće_jezero_površina = 60 | najveća_rijeka_ime = [[Eufrat]] | najveća_rijeka_dužina = | nacionalni_dan = | internetski_nastavak = [[.sy]] | pozivni_broj = 983 | komentar = }} '''Sirija''' je [[suverena država]] na [[Bliski istok|Bliskom Istoku]], u [[Jugozapadna Azija|jugozapadnoj Aziji]].<ref>{{Cite web|title = Syria {{!}} history - geography|url = http://www.britannica.com/place/Syria|website = Encyclopedia Britannica|access-date = 21. 2. 2016}}</ref> Na zapadu 180&nbsp;km dugom obalom izlazi na istočno [[Sredozemno more|Sredozemlje]], a graniči na sjeveru sa [[Turska|Turskom]], na istoku s [[Irak]]om, na jugu sa [[Jordan]]om, na jugozapadu s [[Izrael]]om te na zapadu sa [[Liban]]om. == Historija == Prostor Sirije nalazi se na razmeđu civilizacija i stoga je redovno kroz historiju bio poprište sukoba. Na ovom prostoru su se izmjenjivali [[Fenikija|Feničani]], [[Egipćani]], [[Hetiti]], Aramejci, Asirci, Babilonci, Perzijanci, a na kraju i [[Aleksandar Veliki|Aleksandar Makedonski]]. Tada helenizam prodire u Siriju od strane Seleukidske dinastije. Zemlju kasnije osvajaju Rimljani i u tom je periodu jedna od najrazvijenijih provincija. Bila je prva kristijanizirana pokrajina u Carstvu. Pri podjeli Carstva pripala je Bizantu. U 7. vijeku osvajaju je Arapi koji šire [[islam]]. U srednjem vijeku bila je poprište borbi između Bizanta, Arapa, križara i Turaka Seldžuka. U tom periodu zemlja je uglavnom razjedinjena, a najvažniji arapski vladar je Saladin. Od 16. vijeka zemljom vladaju Turci osmanlije i provode dalju islamizaciju. Nakon Prvog svjetskog rata postaje francuska kolonija, protivfrancuski ustanak (1925-1927) je krvavo ugušen, ali Francuzi pristaju na neke uslove. Godine 1941. je proglašena nezavisnost koja je ostvarena tek 1946. Borbe sa [[Izraelsko-arapski sukob|Izraelom]], vojni udari i neuspješno ujedinjenje 1958. sa Egiptom u UAR, miješanje u prilike u Libanu i Zalivski rat obilježili su modernu Siriju. Od državnog udara 1963. zemljom vlada Socijalistička arapska stranka BAAS (pod vodstvom [[Hafez al-Assad|Hafeza al-Assada]]) i Sirija dolazi pod uticaj [[Sovjetski Savez|SSSR-a]], a poslije [[Rusija|Rusije]]. == Geografija == Zemlja se sastoji od nekoliko regija: uske obalne nizije, planinske zone (Nusayriya na sjeveru, Anti-Liban, u kojem se nalazi najviši vrh, 2.814 m visoki Šajh, na jugu) na koju se prema istoku nastavlja brežuljakasta visoravan sa malo padavina i vrlo oskudnom vegetacijom. Kroz istočni dio zemlje protiče rijeka [[Eufrat]] čije se vode koriste za natapanje. Sirija je zemlja smještena u jugozapadnoj Aziji. Veliki dijelovi zemlje su pustinja i polupustinja. Njena teritorija se može podijeliti na nekoliko dijelova. Uz 180&nbsp;km duge obale Sredozemnog mora nalazi se ravnica široka oko trideset kilometara. Paralelno uz obalnu ravnicu pruža se lanac planina Jabbal al Nusayiriyah; a na njih se južno nastavljaju Anti-Libanske planine gdje se nalazi i najviša kota Sirije 2814 metara visoki Hermon. U jugozapadnom djelu Sirije nalazi se [[Golanska visoravan]] koja je trenutno pod Izraelom. Većinu južnog dijela Sirije zauzima Sirijska pustinja koja je praktički prostrana visoravan. Ostatak zemlje nalazi se na izdignutom platou (nižem od Sirijske pustinje) koji je u većem dijelu dio zaravnjenog prostora zvanog Al Jazirah. Na platou se nalazi i najveće sirijsko jezero Assad na najvećoj sirijskoj rijeci Eufratu, te drugo po veličini jezero Nuzayzah. Eufrat je najvažnija i najveća rijeka u Siriji. Nije plovna, ali je njeno značenje veliko zbog natapanja. Ona je osnova sirijske poljoprivrede. Važne rijeke su i Orontes i Khabur. Najvažniji grad na sirijskoj obali je Latakija (Al-Ladiqiyah). To je i najveća luka. Izlaz na Sredozemno more daje Siriji geostratešku važnost i pogoduje razvoju privrednih grana vezanih uz more. Klima je u Siriji određena reljefom. U područjima bližima moru preovladava umjerena klima sa suhim ljetom (Cs). Uz morsku obalu je jak uticaj Sredozemnog mora pa su uz suha ljeta zime tamo vlažne (i do 1000&nbsp;mm padavina). Većina zemlje ima BW klimu (pustinjsku). Na najvišim djelovima klima ima uticaj visine pa se tu može govoriti o preplaninskoj klimi. U područjima između Alepa i Damaska padavine su rjeđe i variraju između 255&nbsp;mm do 510&nbsp;mm. U pustinjskim predjelima padavine variraju između 25 i 127&nbsp;mm. Razlike u temperaturi su male; prosječne januarske variraju od 4,4 do 6,4 stepeni, a julske oko 30 stepeni. Geologija nastanak ovog prostora datira u tercijar. Tla su uglavnom smeđa, a u vegetaciji prevladavaju stepska i pustinjska vegetacija, dok je u mediteranskom djelu zemlje prisutna i sredozemna vegetacija. Od rastinja najvažniji su [[maslina]], tamaris, [[pamuk]] te alepski bor i sirijski hrast (u višim područjima). Od životinja su najvažnije antilopa, jelen, zec, dikobraz, pelikan te brojne vrste guštera koje žive u pustinjama. == Stanovništvo == Sirija je, prema popisu iz 2001, imala 17.040.000 ljudi, te je sa površinom od 185.180&nbsp;km kvadartnih imala prosječnu gustoću naseljenosti od 92 stanovnika po km kvadratnom. S obzirom na klimu i reljef, gustoća naseljenosti je poprilično visoka. Apsolutna većina stanovništva su Arapi (90,3%), a ostatak su uglavnom [[Kurdi]] i [[Armenija|Armenci]]). Po religijskom sastavu najbrojniji su [[Sunitski islam|sunitski]] muslimani (74%), [[Šiizam|šiitskih]] muslimana ima oko 12%, a [[Kršćanstvo|kršćana]] 9%. Gradskog stanovništva ima 52%. Najveći grad je [[Damask]] (''Damasq''), sa populacijom od 1.934.000. Drugi najvažniji grad je Allep (oko 1.600.000). Treći velegrad je Horns (Hims) sa oko 600.000 ljudi. Najvažnija luka je Latakija. Prirodna promjena stanovništva je velika (25,4 promila). Stopa nataliteta je 30,6, mortaliteta 5,2 a godišnja promjena stanovništva iznosi 2,6%. Rast Sirije i Damaska: * 1948: 3.800.000 * 1991: 14.887.000 * 2001: 17.040.000 * Damask (1943): 286.000 * Damask (2001): 1.934.000 Apsolutna većina građana Sirije su Arapi. Najveća manjina su «nearapski» Kurdi kojih ima nešto više od 6% i žive uz granicu sa Turskom, te Armenci koji uglavnom žive u velikim gradovima. Postoji i zajednica Turaka. Od nekadašnje velike jevrejske zajednice ostalo je samo oko 1.000 članova koji uglavnom žive u Damasku. Po vjerskom pitanju Sirija je relativno homogena zemlja, za razliku od susjednog Libana, ali i ovdje postoje značajne vjerske manjine. Većina Sirijaca su sunitski muslimani (74%). Sljedeća vjerska grupa su šijitski muslimani (12%), kršćana (armenskih pravoslavaca, maronita, grčkih pravoslavaca i katolika) ima 9-10%. U Siriji još djeluju zajednice druga (vjera povezana sa islamom, ali i sa kršćanstvom i judaizmom), alawita (vjerske šizme šijita) i oko 1000 jevreja. Sirijci su uglavnom [[Arapi]]; pripadnici hamitsko-semitske rasne grupe. Kurdi su druga, a Armenci treća grupa po brojnosti i obje pripadaju indoevropskoj rasnoj grupi. Službeni jezik u Siriji je arapski (hamitsko-semitska porodica jezika), ali se u nekim područjima govore kurdski (novoiranska porodica jezika) i turski (altajska porodica jezika). Iako je školstvo u Siriji besplatno, blizu 30% stanovništva starijeg od 15 godina jeste nepismeno. Nepismenost među muškaracima je blizu 15%, a kod žena nešto više od 44%. U periodu 1991-2001 nepismenost je smanjena za oko 6%. U Siriji djeluju četiri univerziteta u kojima je sredinom devedesetih studiralo oko 170.000 studenata. U Damasku djeluje i Arapska akademija, osnovana 1919, i ta je institucija jedna od najvažnijih među onim koje se bave proučavanjem arapskog jezika, književnosti, historije i kulture. U Siriji, zemlji sa bogatim historijskim naslijeđem, nalazi se i mnogo muzeja i biblioteka. Najznačajniji je Nacionalni muzej u Damasku, koji sadrži brojne izloške iz azijske, grčke, starorimske, bizantske i islamske umjetnosti. Najveća biblioteka je univerzitetska u Damasku sa preko 150.000 naslova. Današnja sirijska kultura i način života je pod velikim uticajem vanjskih faktora. Najveći uticaj imao je SSSR (poslije [[Rusija]]) koji je imao dobre političke, vojne i privredne veze sa Sirijom. Uticaj SSSR-a imao je i pozitivnih strana tako da je Sirija jedna od rijetkih arapskih zemalja gdje je postignuta visoki nivo emancipacije žena. == Privreda == Sirija spada u donju srednju grupu zemalja po razvijenosti. Najveći dio stanovništva zaposlen je u poljoprivredi, a u primarnom sektoru radi 24% stanovništva. Sekundarni sektor je vrlo važan i u njemu je zaposleno 30% stanovništva. Najviša zaposlenost je u tercijarnom sektoru i u njemu radi 46%, a ostvaruje najveću dobit i turistički devizni priliv od 1.082.000.000 $ (2000). Najvažniji sirijski proizvodi su [[nafta]] i zemni plin. Proizvodnja nafte vezana je uz tanke zalihe i iznosi 530.000 barela dnevno. Postoje i izdašne zalihe minerala. Hidroenergetska postrojenja na Eufratu, uz termoelektrane na pogon naftom, proizvode sasvim dovoljno struje za potrebe zemlje. Industrija uključuje proizvodnju tekstila, preradu hrane i mašinogradnju. Proizvodnja [[fosfat]]a iznosi 2.400.000 tona (10. u svijetu). Pamuk je glavna i najpouzdanija ratarska kultura. Proizvodnja pamučnog vlakna iznosi 272.000 tona i 10. je u svijetu. Uljarice su također vrlo važne i Sirija je 4. u svijetu po proizvodnji maslinovog ulja sa 180.000 tona. Dosta se sadi i duhan koji je visoke kvalitete. Od stočarstva najviše se uzgajaju koze, ovce i deve. One pasu na navodnjavanim pašnjacima čija je tehnika navodnjavanja stara 4.000 godina. Prometna povezanost je dobra, pogotovo između dva najveća grada. Cestovna i željeznička mreža su dobro razvijene, a gradovi Damask i Allep imaju i međunarodne aerodrome. Najveća morska luka je Latakija. Turizam sa svojih preko milijardu dolara prihoda sve je značajnija privredna grana. Naročito je popularno odredište ruševine Palmire, antičkog grada, kao i ostaci od ranijih civilizacija preko Arapa i križara pa sve do Turaka. Kvalitet zdravstva koje je ograničeno na gradove i besplatno za siromašne te pitke vode i sanitarija nije zadovoljavajući. Smrtnost djece je poprilično visoka, a socijalna briga ograničena. Sirijska je privreda u velikim problemima. Uprkos izvozu nafte i turističkom potencijalu zemlja se nije razvila. Planiran razvoj industrije nije se dovoljno ostvario, što zbog državnog vlasništva, što zbog političkih sukoba i tenzija. Privreda zavisi od nafte koje ima puno manje nego u ostalim arapskim zemljama. 1991. nakon učestvovanja u Zaljevskom ratu Sirija je zatoplila odnose sa Zapadom. Tada su se povećala ulaganja i trgovina sa Sirijom, a zemlja je dobila i znatnu novčanu pomoć. Danas izvoz Sirije iznosi 4490 miliona $, a uvoz 4300. Novčana jedinica je sirijska funta (SYP) a stoti dio pijastera. == Politička situacija == Od marta 2011. ova se zemlja nalazi u veoma zamršenoj situaciji koja se nakon pobune protiv zvaničnih vlasti<ref>{{Cite web|title = Syrian Civil War {{!}} Syrian history|url = http://www.britannica.com/event/Syrian-Civil-War|website = Encyclopedia Britannica|access-date = 21. 2. 2016}}</ref> i dešavanja [[Arapsko proljeće|Arapskog proljeća]] strmoglavila u [[Građanski rat u Siriji|građanski rat]] i postala najnemirnija zemlja u svijetu.<ref>{{Cite web|title = Syria replaces Afghanistan as world's least peaceful country|url = http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10906939/Syria-replaces-Afghanistan-as-worlds-least-peaceful-country.html|website = Telegraph.co.uk|access-date = 14. 2. 2016}}</ref> Krajem 2024, serija ofanziva koalicije opozicionih snaga dovela je do zauzimanja nekoliko velikih gradova, uključujući [[Damask]], i pada [[Bashar al-Assad|Assadovog]] režima.<ref>{{Cite web|url=https://www.reuters.com/world/middle-east/syria-rebels-celebrate-captured-homs-set-sights-damascus-2024-12-07/|title=}}</ref> == Literatura == * Novi Atlas svijeta Andromeda Oxford, 1996., Hr. Izdanje: Extrade, Rijeka * Microsoft Encarta Encyclopedia; Microsoft corporation Seattle USA, 1997. * Atlas Azije; MONDE NEUF; Europapress holding d.o.o. Zagreb, 2005. * Atlas Svijeta; MONDE NEUF; Europapress holding d.o.o. Zagreb, 2005. * Enciklopedijski atlas svijeta, Zagreb, 2003. == Reference == {{Refspisak|}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Syria}} *{{CIA World Factbook link|sy|Syria}} *{{dmoz|Regional/Middle_East/Syria}} *{{GovPubs|syria}} *[http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14703856 Syria profile] sa [[BBC News]] *{{ArabDecision|coun_sel_3_5.htm}}{{wikiatlas|Syria}} {{Države Azije}} {{Arapska liga-dno}} {{Mediteranska unija}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Države svijeta]] [[Kategorija:Sirija|*]] [[Kategorija:Mediteranske države]] grjyc87vgdn8o2gywtg5hbj0b7puz44 Donji Potočari 0 35230 3734227 3681416 2025-07-11T08:42:45Z 77.77.246.7 pokolj - genocid 3734227 wikitext text/x-wiki {{Geokutija naselje u BiH | ime = Donji Potočari | vrsta = Naseljeno mjesto | službeni_naziv = | slogan = | nadimak = | slika = Potocari2007.jpg | opis_slike = Memorijalni centar u Potočarima | veličina_slike = | zastava = | grb = | entitet = [[Republika Srpska]] | kanton = | općina = [[Srebrenica]] | nadmorska_visina = | širina_stepeni = 44.1517 | dužina_stepeni = 19.2792 | najveća tačka = | najveća tačka metara = | površina_grada = | površina_općine = | stanovništvo grad = 705 | stanovništvo procjena = | stanovništvo godina = 2013 | stanovništvo procjena godina = | gustoća = | poštanski broj = | pozivni broj = (+387) 56 | matični broj = 223476<ref>{{Cite web |url=http://www.fzs.ba/Dem/Popis/nas_mjestaBiH.pdf |title=Sistematski spisak općina i naseljenih mjesta u Bosni i Hercegovini |work=fzs.ba |access-date=31. 12. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305101405/http://www.fzs.ba/Dem/Popis/nas_mjestaBiH.pdf |archive-date=5. 3. 2016 |url-status=dead }}</ref> | matični broj općine = 20567 | karta_lokacija = Bosna i Hercegovina | opis_karte = Donji Potočari u Bosni i Hercegovini | web stranice = | bilješka = }} '''Donji Potočari''' su [[naseljeno mjesto]] u [[općina|općini]] [[Srebrenica]], [[Bosna i Hercegovina]]. Tokom [[Rat u Bosni i Hercegovini|rata u Bosni i Hercegovini]] u Potočarima su se našle hiljade izbjeglica iz Podrinja i Srebrenice. U julu 1995. godine, [[Vojska Republike Srpske]] je izvršila genocid u Potočarima. Danas se tu nalazi glavni spomenik i [[mezarje]]. == Mjesna zajednica == Naselje Donji Potočari su sjedište mjesne zajednice Potočari koja obuhvata naseljena mjesta: Potočari, Begovići, Budak, Dugo polje, Gaj, Križevac, Kula, Orići, Potočarska rijeka, Selmanagići, Studenac, Vranići, Babuljice, Bacuta, Lehovići, Ravne njive, Rosulje, Sjemovo, Milačevići, Brezova njiva, Broševići, Jaglići, Šušnjari, Pale, Bancezi, Dubova, Klanac, Lokva, Tršić, Pećišta, Đogazi, Zrnići, Trebilo, Krajevača, Meljenci.<ref>{{Cite web |url=http://www.srebrenica.gov.ba/index.php/modules-menu/mjesne-zajednice-srebrenice |title=Mjesne zajednice općine Srebrenica |work=srebrenica.gov.ba |access-date=1. 1. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303230059/http://srebrenica.gov.ba/index.php/modules-menu/mjesne-zajednice-srebrenice |archive-date=3. 3. 2016 |url-status=dead }}</ref> == Stanovništvo == {{Stanovništvo BiH | naslov_tabele = Sastav stanovništva | ime_naseljenog_mjesta = Donji Potočari | vrsta_naseljenog_mjesta = naselje | maticni_broj = 223476 | admin_godina = 2013 | g2013_izvor = <ref name="popis2013">{{cite web |title=Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini 2013 – Etnička/nacionalna pripadnost, vjeroispovijest, maternji jezik |url=https://www.popis.gov.ba/popis2013/knjige.php?id=2 |website=popis.gov.ba |publisher=Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine |access-date=7. 4. 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210407103505/https://www.popis.gov.ba/popis2013/knjige.php?id=2 |archive-date=7. 4. 2021 |url-status=live }}</ref> | g1991_izvor = <ref>{{Cite web |url=http://fzs.ba/wp-content/uploads/2016/06/nacionalni-sastav-stanovnistva-po-naseljenim-mjestima-bilten-234.pdf |title=Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991. (str. 97) |work=fzs.ba |access-date= 31. 12. 2015}}</ref> | g1981_izvor = <ref>{{Cite web |url=http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1981/pdf/G19814001.pdf |title=Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981. |work=stat.gov.rs |access-date= 31. 12. 2015}}</ref> | g1971_izvor = <ref>{{Cite web |url=http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1971/pdf/G19714001.pdf |title=Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1971. |work=stat.gov.rs |access-date= 31. 12. 2015}}</ref> | g2013_ukupno = 705 | g2013_bosnjaci = 363 | g2013_srbi = 330 | g2013_hrvati = 1 | g2013_bosanci = 1 | g2013_muslimani = 9 | g2013_albanci = 1 | g1991_ukupno = 1147 | g1991_muslimani = 981 | g1991_srbi = 147 | g1991_jugosloveni = 15 | g1981_ukupno = 1714 | g1981_muslimani = 1469 | g1981_srbi = 196 | g1981_jugosloveni = 42 | g1971_ukupno = 1410 | g1971_muslimani = 1268 | g1971_srbi = 137 }} ==Privreda== Prije rata na području Potočara egzistirale su Cinkara<ref>[http://www.cinkara.net/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 ''"Fabrika za pocinčavanje" A. D. Srebrenica info''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131020085807/http://www.cinkara.net/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 |date=20 Oktobar 2013 }}; pristupljeno: 9. 11. 2013</ref>, FEROS, fabrika betonskih elemenata, fabrika akumulatora<ref name="24sata.info">[http://www.24sata.info/vijesti/bosna-i-hercegovina/155609-foto-tisinu-u-jednoj-od-hala-bivse-fabrike-akumulatora-prolomi-pokoji-jecaj-majke.html ''FOTO: Tišinu u jednoj od hala bivše fabrike akumulatora prolomi pokoji jecaj majke'']{{Mrtav link}}; pristupljeno: 9. 11. 2013</ref> .Fabrika 11 Mart. Zadruga . te preduzeće za transport i prijevoz putnika "Srebrenica prevoz express remont transport". Poslije rata na području Potočara otvoreni su pogoni: Preventa<ref name="Otvoreno 15 radnih mjesta u Preventu u Srebrenici">[http://ekapija.ba/Vijest/vijesti/prevent-u-srebrenici-zaposljava-15-radnika/11690 ''Radna mjesta'']{{Mrtav link}}; pristupljeno: 10. 11. 2013.</ref>, Cimosa<ref>[http://www.klix.ba/biznis/privreda/direktor-cimosa-dobio-otkaz-jer-je-odbio-zatvoriti-fabrike-u-srebrenici-i-sarajevu/130528019 klix.ba]; pristupljeno: 9. 11. 2013</ref>, hladnjača te fabrika vina. == Poznate ličnosti == * [[Naser Orić]] == Također pogledajte == * [[Memorijalni centar Srebrenica - Potočari]] == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Potočari}} {{Portal Bosna i Hercegovina}} * [http://www.srebrenica.gov.ba/ Zvanični sajt općine Srebrenica] {{Općina Srebrenica}} 6x7fdzhizfsnvsuye5mj2v5j46acwmo Kovčeg Saveza 0 35306 3734082 3680212 2025-07-10T13:56:34Z Panasko 146730 3734082 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:Folio 29r - The Ark of God Carried into the Temple.jpg|desno|mini|300px|Slika koja prikazuje Kovčeg Saveza kako se unosi u Salomonov hram]] "'''Kovčeg Saveza'''" ili "'''Zavjetni kovčeg'''" ([[Hebrejski jezik|hebrejski]]: ארון הברית , latinično: ''Aron habrit'') je opisan u hebrejskoj [[Biblija|Bibliji]] kao sveti kovčeg koji sadrži kamene ploče sa [[Deset Božijih zapovijedi]]. Kovčeg je sagrađen po [[Bog|Božijoj]] zapovijedi a upute za izgradnju je dao [[Mojsije]]. Prema opisu je kovčeg bio napravljen od drveta, prekriven zlatom, a na vrhu su bila dva kipa anđela. Njegova primarna funkcija je bila komunikacija Mojsija sa Bogom, a bio je i simbol Božijeg saveza sa [[Jevreji|Židovima]]. Tokom putovanja Izraelaca, kovčeg su nosili svečenici te su ga omotali maramama kako bi ga sakrili od očiju ljudi. == Opis == Biblija opisuje da je kovčeg napravljen od bagrema ili od neke druge vrste drveta. Bio je širok i visok ''kubit'' i pol (u egipatskoj kulturi jedan kubit je bio oko 52&nbsp;cm) te dugačak dva i pol kubita (dakle dimenzija 114 puta 68 puta 68 [[Centimetar|cm]]). Kovčeg je bio prekriven sa najčiščim [[zlato]]m. Poklopac je bio prekriven sa kolutom zlata. Na svakoj strani bila su po dva zlatna prstena u koje su položena dva drvena štapa kako bi se kovčeg mogao nositi. Iznad kovčega su bila dva kipa anđela koja su gledala jedan prema drugome. Prema Bibliji dvije kamene ploče sa izjavom kao dokazom Božijeg saveza sa ljudima su bile pohranjene u kovčegu. Zlatna zdjela koja je sadržavala dijelove mane od Izraelaca te [[Aaron]]ov štap su također dodani u kovčeg, ali su kasnije ipak izvađeni kada je stavljen u [[Salomonov hram]]. Čak je i Aaronu i visokim svečenicima bilo zabranjeno ulaziti u prostorije kovčega prečesto – ulazilo se samo jednom u godini na poseban dan, kada su se održavale posebne ceremonije koje bi ga posvetile svetim uljem. Mojsije je kovčeg dao napraviti od Bezaleela, sina Urija od [[Juda (pleme)|plemena Juda]], te od Aholiaba, sina ''Ahisamaha'' od [[Dan (pleme)|plemena Dan]]. No prema drugim izvorima Mojsije je već unaprijed izgradio kovčeg prije nego se popeo na planinu [[Sinaj]]a kako bi dobio drugi set ploča. == Historija == [[Datoteka:Prise de Jéricho.jpg|lijevo|mini|300px|Osvajanje grada [[Jerihon]]a]] Pri dugom putovanju kroz Sinaj i prelasku [[Jordan]]a, kovčeg je uvijek išao prvi te je tako bio signal za napredovanje Hebrejaca. Prema legendi, iskre od dva kipa anđela su ubijali zmije i škorpione te uklanjali razne prepreke. Čak se i rijeka Jordan osušila čim su stopala svečenika dotaknuli vodu, te su tako ljudi mogli priječi. Kovčeg se nosio i u ratove, poput u ceremonijama prije osvajanja grada [[Jerihon]]a. Kovčeg je nakon toga bio smiješten u šatoru kod Shiloha tokom Samuelova učenja. Nakon naseljavanja Hebrejaca u [[Kanaa|Kani]], kovčeg je ostao u nekom šatoru kraj Gilgala neko vrijeme, a zatim premiješten u Shiloh tokom vladavine Elija, kada je tokom bitke otet od [[Filestinci|Filestinaca]]. Kada je to čuo Eli, umro je od šoka. Filestinci su odveli kovčeg na više mjesta po njihovoj zemlji, a na svakom mjestu ih je dočekala neka nesreća – tako ih je u [[Ashdod]]u snašla bolest, a kada su kovčeg stavili u hram boga ''Dagona'', njegov kip je ujutro pronađen kako se klanja njemu, a idučeg jutra kako je razbijen. Nakon sedam mjeseci, Filestinci su na kraju odlučili vratiti ga Hebrejcima. Natrag u njihovom vlasništvu, Hebrejci su ga stavili u kuću Abinadaba u ''Kirjat-jearimu''. Tokom vladavine [[Kralj David|kralja Davida]], kovčeg je uklonjen od ''Kirjat-jearima''. Na putu prema Zionu, jedan od vozača kola koje su vukle kovčeg je stavio ruku na njega te je preminuo za kaznu od Boga. David je u strahu kovčeg odnio u kuću Obed-edoma, gdje je ostao tri mjeseca. Kada je kovčeg donio blagostanje u kuću, odnio ga je u Zion, gdje je pripremio žrtve, hranu i blagoslovio građane. Htio je izgraditi hram za njega, ali mu je Bog savjetovao da to ne učini. Kamene ploče sa zapovijedima su stavljene u kovčeg prije nego što su od [[Solomon|kralja Salomona]] ostavljene u Jeruzalemov hram. Salomon je štovao kovčeg zbog sna u kojem mu je Bog obečao mudrost. Kada je stavljen u sveti hram, po legendi je tajnoviti oblak napunio prostorije. Kada su [[Babilonija|Babilonci]] uništili Jeruzalem i opljačkali hram 587. p. n. e, kovčeg je ušao u teritorij legende. Vjerovatno ili uništen ili odnjet od [[Nebukadnezer]]a. == Sadašnje moguće lokacije == Neki pojedinci tvrde da su pronašli kovčeg, ali to još nije potvrđeno. Godine 1989. [[Ron Wyatt]] je objavio da je ušao u komoru dok je kopao ispod planine Moriah te naišao na kovčeg, ali su mu fotografije koje je slikao ispale mutne, što je povečalo skepticizam prema njegovim tvrdnjama. Wyatt se smatra arheologom koji traži pozornost javnosti te koji često tvrdi da posjeduje važne objekte koje ne posjeduje. I [[Vendyl Jones]] je tvrdio da je pronašao kovčeg u [[Kumran]]u te da će ga pokazati javnosti, ali to se nije dogodilo. [[Datoteka:Ark of the Covenant church in Axum Ethiopia.jpg|desno|mini|300px|Crkva Gospe Marije od Ziona, u kojoj se navodno nalazi Kovčeg Saveza]] Prema nekim izvorima tokom vladavine kralja Manasseha kovčeg je prokrijumčaren iz hrama u Jeruzalemu u [[Egipat]], pa je naposljetku stigao u [[Etiopija|Etiopiju]]. Etiopska ortodoksna crkva u Aksumu je jedina na svijetu koja još uvijek tvrdi da posjeduje kovčeg Saveza. Prema knjizi Kebra Nagast, nakon što je Menelik I. stigao u Jeruzalem kako bi posjetio oca, kralja Salomona, ovaj mu je dao kopiju kovčega te mu naredio da se preseli u Etiopiju zajedno sa sinovima starješina kraljevstva. No ti Hebrejci nisu htjeli živjeti daleko od kovčega, pa su zamijenili kopiju sa originalom i poveli ga sa sobom. Tako je Salomon izgubio svoju naklonost prema Bogu. Objekt se danas nalazi pod stalnom stražom u riznici kraj crkve naše drage Gospe Marije od Ziona, a samo glavni svečenici ju smiju vidjeti. Većina historičara je skeptična prema ovoj tvrdnji. Na početku 20. vijeka, mladi Finac [[Valter H. Juvelius]] je tvrdio da zna gdje se skriva kovčeg. Smatrao je da određene šifre u biblijskim tekstovima mogu otkriti tajnu lokaciju. Godine 1909. započeo je sa svojom ekspedicijom kopanja u svetoj zemlji, ali dvije godine kasnije nisu ništa našli osim nekih starih objekata, te su ih protjerali Turci. == Također pogledajte == * [[Izrael]] == Vanjski linkovi == {{Commons|Category:Ark of the Covenant|Kovčeg Saveza}} *[http://biblesearchers.com/temples/jeremiah1.shtml Tragači Biblije – skrivanje kovčega] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080411134446/http://biblesearchers.com/temples/jeremiah1.shtml |date=11. 4. 2008 }} *[https://web.archive.org/web/20091022222949/http://geocities.com/Athens/Crete/9923/ark.html Vendyl Jones i zavjetni kovčeg] *[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/ark.html Židovska virtualna knjižnica] *[https://web.archive.org/web/20101225051503/http://domini.org/tabern/arkcovnt.htm Tajnoviti kovčeg] *[http://wwwyu.com/izrada/06isu003.htm Biblija - Jošua, 3. glava] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070107044744/http://www.wwwyu.com/izrada/06isu003.htm |date=7. 1. 2007 }} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Biblija]] [[Kategorija:Judaizam]] [[Kategorija:Stari zavjet]] b7ijjuusdphnkp63sqmeabaa91vwosi Asim Brkan 0 38505 3734144 3638990 2025-07-10T20:08:01Z Nerko65 55647 3734144 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija muzičar |ime_muzičara = Asim Brkan |žanr = Narodna muzika, [[sevdalinka]] |bgcolour = |slika = |država = [[Bosna i Hercegovina]] |karijera = |rođenje = 14. oktobar 1954, [[Mostar]] |smrt = |instrument = |izdavač = [[Jugoton]], [[Produkcija gramofonskih ploča Radio-televizije Beograd|PGP RTB]], [[Radiotelevizija Sarajevo]] |zanimanje = Pjevač |angažman = |URL = |najnoviji_album = |godina3 = |album2 = |godina2 = |album1 = |godina1 = }} '''Asim Brkan''' (rođen 14. oktobra 1954. u [[Mostar]]u, [[Bosna i Hercegovina]]) jest [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovački]] pjevač, muzičar, umjetnik. == Biografija == Započeo je karijeru 1975, i za vrijeme svog vrhunca (1978-1984) bio je jedna od najvećih zvijezda u bivšoj Jugoslaviji, prodavajući milione kopija i primajući priznanje od javnosti i kritike. Njegovi veliki hitovi su: ''Jednom sam i ja volio'', ''Najljepšu haljinu večeras obuci'', ''Ko je majko onaj čovjek'', ''Ljubavi vladaju svijetom'', ''Ne ruši mi sreću nepoznata ženo'', ''Ema'' i druge. Na početku karijere je potpisao ugovor sa najvećom diskografskom kućom u Jugoslaviji, zagrebačkim "[[Jugoton]]om". Nekoliko godina kasnije, Brkan se seli u [[Beograd]] i nastavlja snimati za "[[Produkcija gramofonskih ploča Radio-televizije Beograd|PGP RTB]]", drugog najvećeg diskografa u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]]. Radio je sa mnogim poznatim pjevačima i kompozitorima, među kojima se ističu: [[Zoran Kalezić]], [[Miroslav Ilić]], [[Marinko Rokvić]], [[Aco Stepić]], [[Boki Milošević]], [[Ljubo Keselj]], [[Sanja Ilić]], [[Rade Vučković]], [[Milutin Popović]] - Zahar i drugi. Brkan je postigao najveći uspjeh u Srbiji, ali je bio veoma popularan u cijeloj tadašnjoj Jugoslaviji. Pored njegovih komercijalnih pjesama, pamti se kao izvanredan izvođač tradicionalne bosanske pjesme [[sevdalinka|sevdalinke]]. Njegove interpretacije ''Sjetuje moje majke'' i ''Iz kamena voda tekla'' su uvrštene u "Antologiju BH sevdaha". Također snima za nacionalne radiotelevizijske kuće u [[Sarajevo|Sarajevu]] i [[Beograd]]u, kompozicije legendi sevdaha kao što su: [[Jozo Penava]], [[Jovica Petković]], [[Mijat Božović]] i [[Ismet Alajbegović Šerbo|Ismet Alajbegović]] - Šerbo. Brkan je nastupao na mnogim istaknutim muzičkim festivalima širom zemlje, često primajući visoke nagrade. Gotovo cijelu karijeru je proveo u Beogradu. Početkom rata na prostoru bivše Jugoslavije Brkan napušta Beograd i odlazi sa svojom porodicom u [[Holandija|Holandiju]], a kasnije i u [[Njemačka|Njemačku]]. Teško prihvata nove tendencije na sceni, uključujući [[turbo-folk]] i opći haos na estradi, tako da se po povratku u Bosnu ujedno i povlači sa scene [[1996]]. godine. Godine [[2009]], tri desetljeća nakon izlaska najveće hit pjesme "Jednom sam i ja volio", Brkan se ipak vraća [[muzika|muzici]]. Njegova matična izdačka kuća, PGP iz Beograda, objavila je kompilaciju sa pjesmama od [[1976]]. do [[1990]]. godine. U istoj godini je snimio niz sevdalinki za Muzičku produkciju [[Radiotelevizija Bosne i Hercegovine|BHRT]]. Nekoliko sedmica nakon što je objavljen album, u emisiji Radio televizije Srbija, Brkan je nakon skoro 13 godina ponovo i zapjevao uživo. == Zanimljivosti== *U vrijeme života u Beogradu, novinari su mu dali nadimak "Grof od Kalinića" ,zbog njegovog otmjenog odijevanja i ponašanja. *Tokom svoje karijere nikada nije pjevao na vjenčanjima, jer, kako je rekao, mora postojati razlika između radio, TV pjevača i lokalnog zabavljača. * Jednom, na večeri u hotelu "Slavija" skinuo je periku sa glave Šabana Šaulića, uzrokujući veliki smijeh među gostima. * Kad je imao 18 godina frizerski salon iz Novog Sada ponudio mu je posao modela, on je prihvatio, ali je radio samo za 5 mjeseci. * U [[1981]]. dok je pjevao u koncertnoj dvorana Gripe u Splitu, Tereza Kesovija se pridružila na sceni kako bi zajedno otpjevali "Jednom sam i ja volio".{{Izvor}} * Kada je za bosanski nacionalni arhiv pjevao sevdalinku "Sjetuje me majka", muzički stručnjak i profesor sarajevske Muzičke akademije, Edin Pandur, rekao je kako je Brkanova izvedba te pjesma bolja čak i od one Safeta Isovića. == Diskografija == === Singlovi === * [[Tvoje oči garave / Harijeta]] - [[Jugoton]], 1976. * [[Ne ruši mi sreću, nepoznata ženo! / Željela si dva prstena]] - Jugoton, 1978. * [[Jednom sam i ja volio / Dvije mladosti za ljubav smo dali]] - Jugoton, 1979. * [[Da si srećna pisala mi ne bi / Vladaju ljubavi svijetom]] - Jugoton, 1980. * [[Kad bi ruke bjele / Ćao srce nema više]] - [[Produkcija gramofonskih ploča Radio-televizije Beograd|PGP RTB]], 1983. * [[Smeškaj se, smeškaj / Ja postadoh lutalica]] - [[Diskos]], 1987. === Albumi === * [[Voli me, grli me]] - Jugoton, 1981. * [[Najljepšu haljinu večeras obuci]] - PGP, 1982. * Majko, prijatelju moj - PGP, 1984. * Ema - PGP, 1985. * Još me ima! - PGP, 1989. * I tako idu dani - PGP, 1990. * Zlata - In Takt Records , 1996. * Best of - PGP, 2009. === Izbor sevdalinki === * Sjetuje me majka * Iz kamena voda tekla * Čudna jada od Mostara grada * Mujo kuje * Jednog divnog dana u Mostaru gradu * Puknute strune * Za tebe sam vezan grade * Bašća od jasmina == Reference == {{Refspisak}} {{DEFAULTSORT:Brkan, Asim}} [[Kategorija:Rođeni 1954.]] [[Kategorija:Bosanskohercegovački pjevači]] [[Kategorija:Bošnjaci]] [[Kategorija:Biografije, Mostar]] [[Kategorija:Živi ljudi]] amv2js50b09paglqqym2uz8fd6wfa8k 689. 0 39580 3734216 3673811 2025-07-11T07:47:19Z AdnanSa 226 3734216 wikitext text/x-wiki {{godina}}{{Godina u drugim kalendarima}}Godina '''689.''' ('''[[Rimski brojevi|DCLXXXIX]]''') bila je [[redovna godina koja počinje u petak]] u [[julijanski kalendar|julijanskom kalendaru]]. Oznaka 689. za ovu godinu se koristi od ranog srednjeg vijeka, kada je [[kalendarska era]] [[Anno Domini]] u Evropi postala glavnom metodom označavanja godina. == Događaji == === Bizantijsko carstvo === * Bizantijsko-bugarski rat: Car Justinijan II pobjeđuje Bugare u Makedoniji i ponovo osvaja Solun, drugi najvažniji bizantijski grad u Evropi, do kojeg stiže prelaskom preko slavenske teritorije.<ref>Ostrogorsky, George (1956). History of the Byzantine State. Oxford: Blackwell. pp. 116-122.</ref> <ref>Louis Bréhier, Vie et mort de Byzance, Paris, Albin Michel, 1946, 596 p.</ref> Naseljava pokorene [[Slaveni|Slavene]] u Anadoliju (moderna Turska), gdje se od njih traži da daju 30.000 ljudi bizantijskoj vojsci, kako bi se ojačala odbrana od Arapa. === Emevijski halifat === * Desetogodišnji mirovni sporazum potpisan između Emevijskog halifata i Bizantijskog carstva. Justinijan II pristaje preseliti Mardaite, ratoborne gorštake iz Amanusa koji su pljačkali muslimanske teritorije, u Trakiju, Kilikiju i Pamfiliju. Abdulmalik i Justinijan II pristaju podijeliti poreze Armenije, Kipra i Iberijskog poluotoka.<ref>he Armenians, par Anne Elizabeth Redgate. Éditeur Wiley-Blackwell, 2000 (ISBN 978-0-631-22037-4)</ref> * Guverner Hassan ibn al-Nu'man predvodi ekspediciju u Berberiju, ali je poražen blizu Ain Beide od strane Berbera<ref>Histoire du continent africain, par Jean Jolly, Marc de Fleurian, Editions L'Harmattan (ISBN 978-2-7384-4688-6 et 9782738446886)</ref>. === Evropa === * Bitka kod Krunobija: Langobardi pod kraljem Cunipertom pobjeđuju vojsku vojvode Alahisa na rijeci Addi (Lombardija). Pogubljuje vođe pobunjenika; Alahis je zarobljen, a glava i noge su mu odsječene.<ref> Hodgkin, Thomas (1895). "Italy and her Invaders", volume 6. Oxford</ref> Južna lombardijska vojvodstva iskorištavaju Cunipertovo odvraćanje pažnje i proširuju svoje teritorije. * Bitka kod Dorestada: Frizijci pod kraljem Radbodom pobjeđuju od franačkog gradonačelnika palače, Pipina od Herstala.<ref>Blok, Dirk Peter (1968). De Franken, hun optreden in het licht der historie [The Franks: their actions in the light of history] (in Dutch). Bussum: Fibula-Van Dishoeck. OCLC 5060822. pp. 32-34.</ref> Delta Rajne i Dorestad (moderna Nizozemska) ponovo postaju franački, kao i dvorci Utrecht i Fechten (približan datum). === Azija === * U Japanu je donesen Asuka Kijomihara zakonik, zbirka upravnih pravila započeta 681. godine pod carem Tenmuom. * Pomorski poraz Kraljevstva Tarumanagara (Zapadna Java) od strane grada-države Srividžaja (Južna Sumatra)<ref>Cahiers de littérature orale, par l'Institut national des langues, Civilisation orientales. Publications orientalistes de France, 1998</ref>, koja je tako stekla hegemoniju nad Sundskim moreuzom (današnja [[Indonezija]]) i Malajskim moreuzom (današnja [[Malezija]]). == 689 u temama == === Religija === * Cædwalla od Wessexa stiže u Rim i krsti ga papa Sergije I, uzimajući ime Petar. Umire 10 dana kasnije i sahranjen je u bazilici Svetog Petra. * Princ Oswald, brat kralja Osrica od Hwiccea, osniva opatiju Pershore u Worcestershireu (približan datum). == [[Porođaj|Rođeni]] == * Othmar, švicarski opat (približan datum) * Rōben, japanski budistički monah (umro 773.) == [[Smrt|Umrli]] == * 20. april – Cædwalla, kralj Wessexa * 8. juli – Kilian, irski biskup (približan datum) * 10. maj – Kusakabe, japanski princ (rođen 662.) * 10. septembar – Guo Zhengji, zvaničnik kineske dinastije Tang * Alahis, kralj (uzurpator) Langobarda * Colman, irski misionar (približan datum) * Grimoald II, vojvoda od Beneventa (Italija) * Ivan III, koptski pravoslavni papa Aleksandrije * Liu Jingxian, zvaničnik dinastije Tang * Totnan, irski franački apostol == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Normativna kontrola}}{{Commonscat|689|689.}} jsw8dpzay3jf9sxeczxu9muxrug22ss Sabiranje 0 45671 3734245 3639251 2025-07-11T09:23:49Z Samo22pedia 164722 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 3734245 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju_izvori}} [[Datoteka:Addition01.svg|desno|mini|120px|3 + 2 = 5 sa [[jabuka]]ma, popularnim primjerom u školama<ref>From Enderton (p.138): "...select two sets ''K'' and ''L'' with card ''K'' = 2 and card ''L'' = 3. Sets of fingers are handy; sets of apples are preferred by textbooks."</ref>]] '''Sabiranje''' je osnovna [[Aritmetika|aritmetička]] operacija, kojom saznajemo informaciju kad dvije ili više veličina (brojeva) skupimo zajedno, koliko ih ukupno ima. Sabirati možemo jabuke, kruške, lubenice, ovce u snu (sve su to [[Cijeli broj|cijeli brojevi]]), no i tekućine utočene i istočene iz spremnika, težine razne hrane i neprehrambenih artikala (decimalni brojevi). [[Matematika|Matematički]] sabiranje je predstavljamo znakom '''plus +''', npr. :<math>1 + 2 = 3</math>. Brojeve koje sabiremo nazivamo ''pribrojnici''. Sabiranje je [[Komutativnost|komutativno]], što znači da je :<math>1 + 2 = 2 + 1</math> , tj. možemo slobodno zamijeniti mjesta pribrojnika, a rezultat sabiranja se neće promijeniti. Sabiranje je i [[Asocijativnost|asocijativno]], jer vrijedi :<math> ( 1 + 2 ) + 3 = 1 + ( 2 + 3 )</math> Kod sabiranja članova nekog niza koristi se veliko grčko slovo sigma: : <math> \sum_{i=1}^{n} x_{i} = x_{1} + x_{2} + x_{3} + \dots + x_{n-1} + x_{n}, </math> što znači da sabiramo prvih ''n'' članova [[niz]]a, od x<sub>1</sub> do x<sub>n</sub>. Zbir članova '''Broj''' je apstraktni pojam koji koristimo za opis količina, bez brojeva ne bi bilo [[Matematika|matematike]]. == Notacija i terminologija == [[Datoteka:PlusCM128.svg|desno|100px|mini|Znak '''plus''']] Sabiranje se zapisuje korištenjem [[znakovi plus i minus|znakom plus]] "+" koji se stavlja između dva člana koji se sabiru, to jest, u [[infiksna notacija|infiksnoj notaciji]]. Rezultat se izražava sa [[znak jednakosti|znakom jednakosti]]. Na primjer, :<math>1 + 1 = 2 </math> (verbalno, "jedan plus jedan jednako je dva") :<math>2 + 2 = 4 </math> (verbalno, "dva plus dva jednako je četiri") :<math>5 + 4 + 2 = 11 </math> (pogledajte "asocijativnost" [[#Asocijativnost|ispod]]) :<math>3 + 3 + 3 + 3 = 12</math> (pogledajte "[[množenje]]" [[#Slične operacije|ispod]]) == Osobine == === Komutativnost === [[Datoteka:AdditionComm01.svg|desno|113px|mini|4 + 2 = 2 + 4 sa blokovima]] Sabiranje je [[komutativnost|komutativno]], što znači da članovi, koji se sabiru, mogu, međusobno, zamijeniti mjesta, a da rezultat ostane nepromijenjen. Simbolički, ako su ''a'' i ''b'' dva broja, tada vrijedi :<math> a + b = b + a</math> === Asocijativnost === [[Datoteka:AdditionAsc.svg|lijevo|100px|mini|2+(1+3) = (2+1)+3 sa segnetntovanim štapovima]] Još jedna osobina sabiranja je [[asocijativnost]], koju dobijamo kada pokušamo definisati uzastopno sabiranje više članova sume. Da li bi izraz :<math>a + b +c</math> trebao biti definisan kao :<math>(a + b)+ c</math> ili :<math>a + (b + c)</math> Činjenica da je sabiranje asocijativno govori nam da je odabir definicije nebitan. Za bilo koja tri broja ''a'', ''b'' i ''c'', važi da je :<math>(a + b)+ c = a + (b+c)</math> Na primjer :<math>(1 + 2 )+ 3) = 2+ 3 = 6= 1+5 = 1+ (2+3)</math> . Nisu svi operatori asocijativni, tako da u izrazima sa ostalim operatorima, kao što je dijeljenje, važno je naznačiti [[redoslijed operacija]]. === Neutralni elemenat=== Postoji jedan [[realan broj]] koji ako se sabere sa bilo kojim realnim brojem daje taj isti realan broj, tj. njegovo dodavanje na neki broj ne utiče na taj broj; taj realni broj se naziva [[neutral]], i kod sabiranja realnih brojeva se obično predstavlja simbolom <math>0</math> i zove „[[0 (broj)|nula]]“: :<math>\exists 0 \in R, \forall x \in R, x+0=x</math> === Inverzni elemenat=== Za svaki uzeti realni broj, postoji njemu suprotan, označen sa znakom [[minus]], koji kad se sabere sa tim brojem daje nulu; takav „suprotni“ broj nekog broja naziva se njegovim [[inverzni elemenat|inverznim elementom]]: :<math>\forall x \in R, \exists {-x}, x+(-x)=0</math> Uopćeno govoreći, sabiranje ne mora zadovoljavati sve navedene osobine za sve skupove nad kojim je definirano. Naprimjer :sabiranje nad skupom cijelih brojeva ne zadovoljava uslove 3. i 4., sabiranje nad skupom [[ordinal]]a ne zadovoljava uslove 1. i 4., itd. ==Tablica sabiranja== {| class="wikitable" |- ! + !! 1 !! 2 !! 3 !! 4 !! 5 !! 6 !! 7 !! 8 !! 9 !! 10 |- | 1 || 2 || 3 || 4 || 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 |- | 2 || 3 || 4 || 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 |- | 3 || 4 || 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 |- | 4 || 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 |- | 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 |- | 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 |- | 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 || 17 |- | 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 || 17 || 18 |- | 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 || 17 || 18 || 19 |- | 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 || 17 || 18 || 19 || 20 |} == Napomene == {{refspisak}} == Reference == <div class="references-small"> ;Historija *{{cite book | author=Bunt, Jones, and Bedient | title=The historical roots of elementary mathematics | publisher=Prentice-Hall | year=1976 | isbn=0-13-389015-5}} *{{cite book | first=José | last=Ferreirós | title=Labyrinth of thought: A history of set theory and its role in modern mathematics | url=https://archive.org/details/labyrinthofthoug0000ferr | publisher=Birkhäuser | year=1999 | isbn=0-8176-5749-5}} *{{cite book | first=Robert | last=Kaplan | title=The nothing that is: A natural history of zero| url=https://archive.org/details/nothingthatisnat00kapl | publisher=Oxford UP | year=2000 | isbn=0-19-512842-7}} *{{cite book | first=Louis | last=Karpinski | authorlink=Louis Charles Karpinski | title=The history of arithmetic | publisher=Rand McNally | year=1925 | id={{LCC|QA21.K3}}}} *{{cite book | first=Steven | last=Schwartzman | title=The words of mathematics: An etymological dictionary of mathematical terms used in English | publisher=[[Mathematical Association of America|MAA]] | year=1994 | isbn=0-88385-511-9 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/wordsofmathemati0000schw }} *{{cite book | first=Michael | last=Williams | title=A history of computing technology | publisher=Prentice-Hall | year=1985 | isbn=0-13-389917-9 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/historyofcomputi0000will }} ;Elementarna matematika *{{cite book | author=Davison, Landau, McCracken, and Thompson | title=Mathematics: Explorations & Applications | edition = TE | publisher=Prentice Hall | year=1999 | isbn=0-13-435817-1}} *{{cite book | author=F. Sparks and C. Rees | title=A survey of basic mathematics | url=https://archive.org/details/surveyofbasicmat0000spar | publisher=McGraw-Hill | year=1979 | isbn=0-07-059902-5}} ;Obrazovanje *{{cite book | first=Edward | last=Begle | title=The mathematics of the elementary school | publisher=[[McGraw-Hill]] | year=1975 | isbn=0-07-004325-6 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/mathematicsofele0000begl }} *[http://www.cde.ca.gov/be/st/ss/mthmain.asp California State Board of Education mathematics content standards] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051228115904/http://www.cde.ca.gov/be/st/ss/mthmain.asp |date=28. 12. 2005 }} Adopted December 1997, accessed December 2005. *{{cite book | author=D. Devine, J. Olson, and M. Olson | title=Elementary mathematics for teachers | edition=2e | publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]] | year=1991 | isbn=0-471-85947-8 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/elementarymathem0000devi }} *{{cite book | author=National Research Council | title=Adding it up: Helping children learn mathematics | publisher=[[United States National Academies|National Academy Press]] | year=2001 | isbn=0-309-06995-5 | authorlink=United States National Research Council | url=http://www.nap.edu/books/0309069955/html/index.html | access-date=4. 3. 2009 | archive-date=8. 6. 2007 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070608181717/http://www.nap.edu/books/0309069955/html/index.html | url-status=dead }} *{{cite book | first=John | last=Van de Walle | title=Elementary and middle school mathematics: Teaching developmentally | edition=5e | publisher=Pearson | year=2004 | isbn=0-205-38689-X | url-access=registration | url=https://archive.org/details/elementarymiddle00vand }} ;Spoznajna nauka *{{cite conference | author=Baroody and Tiilikainen | title=Two perspectives on addition development | booktitle=The development of arithmetic concepts and skills | year=2003 | pages=75 | id={{ISBN|0-8058-3155-X}}}} *{{cite book | author=Fosnot and Dolk | title=Young mathematicians at work: Constructing number sense, addition, and subtraction | publisher=Heinemann | year=2001 | isbn=0-325-00353-X}} *{{cite conference | first=J. Fred | last = Weaver | title=Interpretations of number operations and symbolic representations of addition and subtraction | booktitle=Addition and subtraction: A cognitive perspective | year=1982 | pages=60 | id={{ISBN|0-89859-171-6}}}} *{{cite conference | first=Karen | last = Wynn | title=Numerical competence in infants | booktitle=The development of mathematical skills | year=1998 | pages=3 | id={{ISBN|0-86377-816-X}}}} ;Matematička ekspozicija *{{cite web | author=Bogomolny, Alexander | year=1996| title=Addition | work=Interactive Mathematics Miscellany and Puzzles (cut-the-knot.org) | url=http://www.cut-the-knot.org/do_you_know/addition.shtml | dateformat=dmy | access-date=3. 2. 2006}} *{{cite book | first=William | last=Dunham | title=The mathematical universe | publisher=Wiley | year=1994 | isbn=0-471-53656-3 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/mathematicaluniv0000dunh }} *{{cite book | first=Paul | last=Johnson | title=From sticks and stones: Personal adventures in mathematics | url=https://archive.org/details/fromsticksstones0000unse | publisher=Science Research Associates | year=1975 | isbn=0-574-19115-1}} *{{cite book | first = Carl | last = Linderholm | year = 1971 | title = Mathematics made difficult | url = https://archive.org/details/mathematicsmaded0000lind | publisher = Wolfe | isbn = 0-7234-0415-1}} *{{cite book | first=Frank | last=Smith | title=The glass wall: Why mathematics can seem difficult | url=https://archive.org/details/glasswallwhymath0000smit | publisher=Teachers College Press | year=2002 | isbn=0-8077-4242-2}} *{{cite book | first=Karl | last=Smith | title=The nature of modern mathematics | url=https://archive.org/details/natureofmodernma0000smit | edition=3e | publisher=Wadsworth | year=1980 | isbn=0-8185-0352-1}} ;Napredna matematika *{{cite book | first=George | last=Bergman | title=An invitation to general algebra and universal constructions | edition=2.3e | publisher=General Printing | year=2005 | isbn=0-9655211-4-1 | url=http://math.berkeley.edu/~gbergman/245/index.html}} *{{cite book | first=Claude | last=Burrill | title=Foundations of real numbers | url=https://archive.org/details/foundationsofrea0000clau | publisher=McGraw-Hill | year=1967 | id={{LCC|QA248.B95}}}} *{{cite book | author=D. Dummit and R. Foote | title=Abstract algebra | edition=2e | publisher=Wiley | year=1999 | isbn=0-471-36857-1}} *{{cite book | first=Herbert | last=Enderton | title=Elements of set theory | url=https://archive.org/details/elementsofsetthe0000ende | publisher=[[Academic Press]] | year=1977 | isbn=0-12-238440-7}} *{{cite book | first=John | last=Lee | title=Introduction to smooth manifolds | url=https://archive.org/details/introductiontosm0000leej | publisher=Springer | year=2003 | isbn=0-387-95448-1}} *{{cite book | first=John | last=Martin | title=Introduction to languages and the theory of computation | url=https://archive.org/details/introductiontola0000mart | publisher=McGraw-Hill | edition=3e | year=2003 | isbn=0-07-232200-4}} *{{cite book | first=Walter | last=Rudin | title=Principles of mathematical analysis | url=https://archive.org/details/principlesofmath00rudi | edition=3e | publisher=McGraw-Hill | year=1976 | isbn=0-07-054235-X}} *{{cite book | first=James | last=Stewart | title=Calculus: Early transcendentals | edition=4e | publisher=Brooks/Cole | year=1999 | isbn=0-534-36298-2 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/calculusearlytra00stew }} ;Matematičko istraživanje *{{cite journal | author=Akian, Bapat, and Gaubert | title= Min-plus methods in eigenvalue perturbation theory and generalised Lidskii-Vishik-Ljusternik theorem | journal= INRIA reports | year=2005 | url=http://arxiv.org/abs/math.SP/0402090 }} *{{cite conference | author=[[John Carlos Baez|J. Baez]] and J. Dolan | title=From Finite Sets to Feynman Diagrams | booktitle=Mathematics Unlimited— 2001 and Beyond | year=2001 | pages=29 | url=http://arxiv.org/abs/math.QA/0004133 | id={{ISBN|3-540-66913-2}}}} *Litvinov, Maslov, and Sobolevskii (1999). [http://arxiv.org/abs/math.SC/9911126 Idempotent mathematics and interval analysis]. ''[http://www.springerlink.com/openurl.asp?genre=article&eissn=1573-1340&volume=7&issue=5&spage=353 Reliable Computing] {{Webarchive|url=https://archive.today/20130203014259/http://www.springerlink.com/openurl.asp?genre=article&eissn=1573-1340&volume=7&issue=5&spage=353 |date=3. 2. 2013 }}'', Kluwer. *{{cite journal | first= Jean-Louis | last= Loday | title= Arithmetree | journal= J. Of Algebra | year= 2002 | url= http://arxiv.org/abs/math/0112034 | doi= 10.1016/S0021-8693(02)00510-0 | volume= 258 | pages= 275 | date= | access-date=4. 3. 2009 | archive-url= https://web.archive.org/web/20150503005042/http://arxiv.org/abs/math/0112034 | archive-date=3. 5. 2015 | url-status= dead }} *{{cite journal | author=Mikhalkin, Grigory | title= Tropical Geometry and its applications | journal=To appear at the Madrid [[International Congress of Mathematicians|ICM]] | year=2006 | url=http://arxiv.org/abs/math.AG/0601041 }} *Viro, Oleg (2000). [http://arxiv.org/abs/math/0005163 Dequantization of real algebraic geometry on logarithmic paper]. ([http://www.math.uu.se/~oleg/dequant/dequantH1.html HTML]) Plenary talk at 3rd [[European Mathematical Society|ECM]], Barcelona. ;Računarstvo *{{cite book | author=M. Flynn and S. Oberman | title=Advanced computer arithmetic design | publisher=Wiley | year=2001 | isbn=0-471-41209-0}} *{{cite book | author=P. Horowitz and W. Hill | title=The art of electronics | edition=2e | publisher=Cambridge UP | year=2001 | isbn=0-521-37095-7 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/artofelectronics00horo }} *{{cite book | first=Albert | last=Jackson | title=Analog computation | url=https://archive.org/details/analogcomputatio0000albe | publisher=McGraw-Hill | year=1960 | id={{LCC|QA76.4|J3}}}} *{{cite book | author=T. Truitt and A. Rogers | title=Basics of analog computers | publisher=John F. Rider | year=1960 | id={{LCC|QA76.4|T7}}}} </div> {{Commonscat|Addition}} {{Elementarna aritmetika}} [[Kategorija:Elementarna aritmetika]] [[Kategorija:Binarne operacije]] 09z62qqfas4yzx4ny4ew798aspqki2i 3734299 3734245 2025-07-11T09:52:35Z Samo22pedia 164722 Korekcije i referenca 3734299 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju_izvori}} [[Datoteka:Addition01.svg|desno|mini|120px|3 + 2 = 5 sa [[jabuka]]ma, popularnim primjerom u školama<ref>From Enderton (p.138): "...select two sets ''K'' and ''L'' with card ''K'' = 2 and card ''L'' = 3. Sets of fingers are handy; sets of apples are preferred by textbooks."</ref>]] '''Sabiranje''' je osnovna [[Aritmetika|aritmetička]] operacija, kojom saznajemo informaciju kad dvije ili više veličina (brojeva) skupimo zajedno, koliko ih ukupno ima. Sabirati možemo jabuke, kruške, lubenice, (sve su to [[Cijeli broj|cijeli brojevi]]), ali i tekućine koje se usipaju ili ističu iz spremnika, težine razne hrane i neprehrambenih artikala ([[Dekadni sistem brojeva|decimalni brojevi]]). [[Matematika|Matematički]] sabiranje je predstavljamo znakom '''plus +''', npr. :<math>1 + 2 = 3</math>. Brojeve koje sabiramo nazivamo ''sabirnici,'' dok se rezultat koji nastaje sabiranjem naziva ''zbir''.<ref>{{Cite web|url=https://www.scribd.com/presentation/63873204/Sabiranje-i-Oduzimanje-Brojeva-Do-100-Mirsada-Karibasic|title=Sabiranje I Oduzimanje Brojeva Do 100 (Mirsada Karibasic {{!}} PDF|website=Scribd|language=|access-date=11. 7. 2025}}</ref> Sabiranje je [[Komutativnost|komutativno]], što znači da je :<math>1 + 2 = 2 + 1</math> , tj. možemo slobodno zamijeniti mjesta sabirnicima, a rezultat sabiranja se neće promijeniti. Sabiranje je i [[Asocijativnost|asocijativno]], jer vrijedi :<math> ( 1 + 2 ) + 3 = 1 + ( 2 + 3 )</math> Kod sabiranja članova nekog niza koristi se veliko grčko slovo sigma: : <math> \sum_{i=1}^{n} x_{i} = x_{1} + x_{2} + x_{3} + \dots + x_{n-1} + x_{n}, </math> što znači da sabiramo prvih ''n'' članova [[niz]]a, od x<sub>1</sub> do x<sub>n</sub>. Zbir članova '''Broj''' je apstraktni pojam koji koristimo za opis količina, bez brojeva ne bi bilo [[Matematika|matematike]]. == Notacija i terminologija == [[Datoteka:PlusCM128.svg|desno|100px|mini|Znak '''plus''']] Sabiranje se zapisuje korištenjem [[znakovi plus i minus|znaka plus]] "+" koji se stavlja između dva člana koji se sabiraju, to jest, u [[infiksna notacija|infiksnoj notaciji]]. Rezultat se izražava sa [[znak jednakosti|znakom jednakosti]]. Na primjer, :<math>1 + 1 = 2 </math> (verbalno, "jedan plus jedan jednako je dva") :<math>2 + 2 = 4 </math> (verbalno, "dva plus dva jednako je četiri") :<math>5 + 4 + 2 = 11 </math> (pogledajte "asocijativnost" [[#Asocijativnost|ispod]]) :<math>3 + 3 + 3 + 3 = 12</math> (pogledajte "[[množenje]]" [[#Slične operacije|ispod]]) == Osobine == === Komutativnost === [[Datoteka:AdditionComm01.svg|desno|113px|mini|4 + 2 = 2 + 4 sa blokovima]] Sabiranje je [[komutativnost|komutativno]], što znači da članovi, koji se sabiraju, mogu, međusobno, zamijeniti mjesta, a da rezultat ostane nepromijenjen. Simbolički, ako su ''a'' i ''b'' dva broja, tada vrijedi :<math> a + b = b + a</math> === Asocijativnost === [[Datoteka:AdditionAsc.svg|lijevo|100px|mini|2+(1+3) = (2+1)+3 sa segnetntovanim štapovima]] Još jedna osobina sabiranja je [[asocijativnost]], koju dobijamo kada pokušamo definisati uzastopno sabiranje više članova zbira. Da li bi izraz :<math>a + b +c</math> trebao biti definisan kao :<math>(a + b)+ c</math> ili :<math>a + (b + c)</math> Činjenica da je sabiranje asocijativno govori nam da je odabir definicije nebitan. Za bilo koja tri broja ''a'', ''b'' i ''c'', važi da je :<math>(a + b)+ c = a + (b+c)</math> Na primjer :<math>(1 + 2 )+ 3) = 2+ 3 = 6= 1+5 = 1+ (2+3)</math> . Nisu svi operatori asocijativni, tako da u izrazima sa ostalim operatorima, kao što je dijeljenje, važno je naznačiti [[redoslijed operacija]]. === Neutralni elemenat=== Postoji jedan [[realan broj]] koji ako se sabere sa bilo kojim realnim brojem daje taj isti realan broj, tj. njegovo dodavanje na neki broj ne utiče na taj broj; taj realni broj se naziva [[neutral]], i kod sabiranja realnih brojeva se obično predstavlja simbolom <math>0</math> i zove „[[0 (broj)|nula]]“: :<math>\exists 0 \in R, \forall x \in R, x+0=x</math> === Inverzni elemenat=== Za svaki uzeti realni broj, postoji njemu suprotan, označen sa znakom [[minus]], koji kad se sabere sa tim brojem daje nulu; takav „suprotni“ broj nekog broja naziva se njegovim [[inverzni elemenat|inverznim elementom]]: :<math>\forall x \in R, \exists {-x}, x+(-x)=0</math> Uopćeno govoreći, sabiranje ne mora zadovoljavati sve navedene osobine za sve skupove nad kojim je definirano. Naprimjer :sabiranje nad skupom cijelih brojeva ne zadovoljava uslove 3. i 4., sabiranje nad skupom [[ordinal]]a ne zadovoljava uslove 1. i 4., itd. ==Tablica sabiranja== {| class="wikitable" |- ! + !! 1 !! 2 !! 3 !! 4 !! 5 !! 6 !! 7 !! 8 !! 9 !! 10 |- | 1 || 2 || 3 || 4 || 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 |- | 2 || 3 || 4 || 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 |- | 3 || 4 || 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 |- | 4 || 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 |- | 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 |- | 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 |- | 7 || 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 || 17 |- | 8 || 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 || 17 || 18 |- | 9 || 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 || 17 || 18 || 19 |- | 10 || 11 || 12 || 13 || 14 || 15 || 16 || 17 || 18 || 19 || 20 |} == Reference == {{refspisak}} == Bibliografija == <div class="references-small"> ;Historija *{{cite book | author=Bunt, Jones, and Bedient | title=The historical roots of elementary mathematics | publisher=Prentice-Hall | year=1976 | isbn=0-13-389015-5}} *{{cite book | first=José | last=Ferreirós | title=Labyrinth of thought: A history of set theory and its role in modern mathematics | url=https://archive.org/details/labyrinthofthoug0000ferr | publisher=Birkhäuser | year=1999 | isbn=0-8176-5749-5}} *{{cite book | first=Robert | last=Kaplan | title=The nothing that is: A natural history of zero| url=https://archive.org/details/nothingthatisnat00kapl | publisher=Oxford UP | year=2000 | isbn=0-19-512842-7}} *{{cite book | first=Louis | last=Karpinski | authorlink=Louis Charles Karpinski | title=The history of arithmetic | publisher=Rand McNally | year=1925 | id={{LCC|QA21.K3}}}} *{{cite book | first=Steven | last=Schwartzman | title=The words of mathematics: An etymological dictionary of mathematical terms used in English | publisher=[[Mathematical Association of America|MAA]] | year=1994 | isbn=0-88385-511-9 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/wordsofmathemati0000schw }} *{{cite book | first=Michael | last=Williams | title=A history of computing technology | publisher=Prentice-Hall | year=1985 | isbn=0-13-389917-9 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/historyofcomputi0000will }} ;Elementarna matematika *{{cite book | author=Davison, Landau, McCracken, and Thompson | title=Mathematics: Explorations & Applications | edition = TE | publisher=Prentice Hall | year=1999 | isbn=0-13-435817-1}} *{{cite book | author=F. Sparks and C. Rees | title=A survey of basic mathematics | url=https://archive.org/details/surveyofbasicmat0000spar | publisher=McGraw-Hill | year=1979 | isbn=0-07-059902-5}} ;Obrazovanje *{{cite book | first=Edward | last=Begle | title=The mathematics of the elementary school | publisher=[[McGraw-Hill]] | year=1975 | isbn=0-07-004325-6 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/mathematicsofele0000begl }} *[http://www.cde.ca.gov/be/st/ss/mthmain.asp California State Board of Education mathematics content standards] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051228115904/http://www.cde.ca.gov/be/st/ss/mthmain.asp |date=28. 12. 2005 }} Adopted December 1997, accessed December 2005. *{{cite book | author=D. Devine, J. Olson, and M. Olson | title=Elementary mathematics for teachers | edition=2e | publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]] | year=1991 | isbn=0-471-85947-8 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/elementarymathem0000devi }} *{{cite book | author=National Research Council | title=Adding it up: Helping children learn mathematics | publisher=[[United States National Academies|National Academy Press]] | year=2001 | isbn=0-309-06995-5 | authorlink=United States National Research Council | url=http://www.nap.edu/books/0309069955/html/index.html | access-date=4. 3. 2009 | archive-date=8. 6. 2007 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070608181717/http://www.nap.edu/books/0309069955/html/index.html | url-status=dead }} *{{cite book | first=John | last=Van de Walle | title=Elementary and middle school mathematics: Teaching developmentally | edition=5e | publisher=Pearson | year=2004 | isbn=0-205-38689-X | url-access=registration | url=https://archive.org/details/elementarymiddle00vand }} ;Spoznajna nauka *{{cite conference | author=Baroody and Tiilikainen | title=Two perspectives on addition development | booktitle=The development of arithmetic concepts and skills | year=2003 | pages=75 | id={{ISBN|0-8058-3155-X}}}} *{{cite book | author=Fosnot and Dolk | title=Young mathematicians at work: Constructing number sense, addition, and subtraction | publisher=Heinemann | year=2001 | isbn=0-325-00353-X}} *{{cite conference | first=J. Fred | last = Weaver | title=Interpretations of number operations and symbolic representations of addition and subtraction | booktitle=Addition and subtraction: A cognitive perspective | year=1982 | pages=60 | id={{ISBN|0-89859-171-6}}}} *{{cite conference | first=Karen | last = Wynn | title=Numerical competence in infants | booktitle=The development of mathematical skills | year=1998 | pages=3 | id={{ISBN|0-86377-816-X}}}} ;Matematička ekspozicija *{{cite web | author=Bogomolny, Alexander | year=1996| title=Addition | work=Interactive Mathematics Miscellany and Puzzles (cut-the-knot.org) | url=http://www.cut-the-knot.org/do_you_know/addition.shtml | dateformat=dmy | access-date=3. 2. 2006}} *{{cite book | first=William | last=Dunham | title=The mathematical universe | publisher=Wiley | year=1994 | isbn=0-471-53656-3 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/mathematicaluniv0000dunh }} *{{cite book | first=Paul | last=Johnson | title=From sticks and stones: Personal adventures in mathematics | url=https://archive.org/details/fromsticksstones0000unse | publisher=Science Research Associates | year=1975 | isbn=0-574-19115-1}} *{{cite book | first = Carl | last = Linderholm | year = 1971 | title = Mathematics made difficult | url = https://archive.org/details/mathematicsmaded0000lind | publisher = Wolfe | isbn = 0-7234-0415-1}} *{{cite book | first=Frank | last=Smith | title=The glass wall: Why mathematics can seem difficult | url=https://archive.org/details/glasswallwhymath0000smit | publisher=Teachers College Press | year=2002 | isbn=0-8077-4242-2}} *{{cite book | first=Karl | last=Smith | title=The nature of modern mathematics | url=https://archive.org/details/natureofmodernma0000smit | edition=3e | publisher=Wadsworth | year=1980 | isbn=0-8185-0352-1}} ;Napredna matematika *{{cite book | first=George | last=Bergman | title=An invitation to general algebra and universal constructions | edition=2.3e | publisher=General Printing | year=2005 | isbn=0-9655211-4-1 | url=http://math.berkeley.edu/~gbergman/245/index.html}} *{{cite book | first=Claude | last=Burrill | title=Foundations of real numbers | url=https://archive.org/details/foundationsofrea0000clau | publisher=McGraw-Hill | year=1967 | id={{LCC|QA248.B95}}}} *{{cite book | author=D. Dummit and R. Foote | title=Abstract algebra | edition=2e | publisher=Wiley | year=1999 | isbn=0-471-36857-1}} *{{cite book | first=Herbert | last=Enderton | title=Elements of set theory | url=https://archive.org/details/elementsofsetthe0000ende | publisher=[[Academic Press]] | year=1977 | isbn=0-12-238440-7}} *{{cite book | first=John | last=Lee | title=Introduction to smooth manifolds | url=https://archive.org/details/introductiontosm0000leej | publisher=Springer | year=2003 | isbn=0-387-95448-1}} *{{cite book | first=John | last=Martin | title=Introduction to languages and the theory of computation | url=https://archive.org/details/introductiontola0000mart | publisher=McGraw-Hill | edition=3e | year=2003 | isbn=0-07-232200-4}} *{{cite book | first=Walter | last=Rudin | title=Principles of mathematical analysis | url=https://archive.org/details/principlesofmath00rudi | edition=3e | publisher=McGraw-Hill | year=1976 | isbn=0-07-054235-X}} *{{cite book | first=James | last=Stewart | title=Calculus: Early transcendentals | edition=4e | publisher=Brooks/Cole | year=1999 | isbn=0-534-36298-2 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/calculusearlytra00stew }} ;Matematičko istraživanje *{{cite journal | author=Akian, Bapat, and Gaubert | title= Min-plus methods in eigenvalue perturbation theory and generalised Lidskii-Vishik-Ljusternik theorem | journal= INRIA reports | year=2005 | url=http://arxiv.org/abs/math.SP/0402090 }} *{{cite conference | author=[[John Carlos Baez|J. Baez]] and J. Dolan | title=From Finite Sets to Feynman Diagrams | booktitle=Mathematics Unlimited— 2001 and Beyond | year=2001 | pages=29 | url=http://arxiv.org/abs/math.QA/0004133 | id={{ISBN|3-540-66913-2}}}} *Litvinov, Maslov, and Sobolevskii (1999). [http://arxiv.org/abs/math.SC/9911126 Idempotent mathematics and interval analysis]. ''[http://www.springerlink.com/openurl.asp?genre=article&eissn=1573-1340&volume=7&issue=5&spage=353 Reliable Computing] {{Webarchive|url=https://archive.today/20130203014259/http://www.springerlink.com/openurl.asp?genre=article&eissn=1573-1340&volume=7&issue=5&spage=353 |date=3. 2. 2013 }}'', Kluwer. *{{cite journal | first= Jean-Louis | last= Loday | title= Arithmetree | journal= J. Of Algebra | year= 2002 | url= http://arxiv.org/abs/math/0112034 | doi= 10.1016/S0021-8693(02)00510-0 | volume= 258 | pages= 275 | date= | access-date=4. 3. 2009 | archive-url= https://web.archive.org/web/20150503005042/http://arxiv.org/abs/math/0112034 | archive-date=3. 5. 2015 | url-status= dead }} *{{cite journal | author=Mikhalkin, Grigory | title= Tropical Geometry and its applications | journal=To appear at the Madrid [[International Congress of Mathematicians|ICM]] | year=2006 | url=http://arxiv.org/abs/math.AG/0601041 }} *Viro, Oleg (2000). [http://arxiv.org/abs/math/0005163 Dequantization of real algebraic geometry on logarithmic paper]. ([http://www.math.uu.se/~oleg/dequant/dequantH1.html HTML]) Plenary talk at 3rd [[European Mathematical Society|ECM]], Barcelona. ;Računarstvo *{{cite book | author=M. Flynn and S. Oberman | title=Advanced computer arithmetic design | publisher=Wiley | year=2001 | isbn=0-471-41209-0}} *{{cite book | author=P. Horowitz and W. Hill | title=The art of electronics | edition=2e | publisher=Cambridge UP | year=2001 | isbn=0-521-37095-7 | url-access=registration | url=https://archive.org/details/artofelectronics00horo }} *{{cite book | first=Albert | last=Jackson | title=Analog computation | url=https://archive.org/details/analogcomputatio0000albe | publisher=McGraw-Hill | year=1960 | id={{LCC|QA76.4|J3}}}} *{{cite book | author=T. Truitt and A. Rogers | title=Basics of analog computers | publisher=John F. Rider | year=1960 | id={{LCC|QA76.4|T7}}}} </div> {{Commonscat|Addition}} {{Elementarna aritmetika}} [[Kategorija:Elementarna aritmetika]] [[Kategorija:Binarne operacije]] p89cly54gquo73ixcm9355be96yqt5r Kvantna mehanika 0 46894 3734102 3630899 2025-07-10T15:51:26Z Palapa 383 3734102 wikitext text/x-wiki {{Kvantna mehanika}} [[Datoteka:Max Planck (1858-1947).jpg|mini|Max Planck]] '''Kvantna mehanika''' jedna je od najvažnijih i najplodonosnijih grana moderne [[fizika|fizike]]. Kvantna mehanika proučava ponašanje [[elektron]]a i ostalih elementarnih čestica u [[atom]]ima, [[molekula]]ma i [[kristal]]ima, [[nuklearna jezgra|nuklearnim jezgrama]].<ref>{{Cite web|url=https://www.feynmanlectures.caltech.edu/III_01.html|title=Quantum Behavior|publisher=https://www.feynmanlectures.caltech.edu/III_copyright.html}}</ref> == Historija == Historijski gledano, razvoj osnova kvantne mehanike ostvario se kroz nekoliko koraka. U prvom periodu, krajem [[19. vijek|devetnaestog]] i početkom [[20. vijek|dvadesetog vijeka]] postojalo je nekoliko eksperimentalno prikupljenih saznanja koja se ni na koji način nisu mogla objasniti u okviru do tada poznate klasične fizike.<ref>{{citeweb|url= http://www.pmf.unsa.ba/fizika/images/nastavni_materijali/QMI/QM_I_2014.pdf|title =KVANTNA MEHANIKA I Univerzitet u Sarajevu Prirodno-matematicki fakultet Odsjek za fiziku}}</ref> Zapravo je bio vrlo mali broj ovakvih problema koji nisu bili do kraja teorijski shvaćeni i objašnjeni. Stoga su neki tadašnji naučnici smatrali da će uskoro biti dosegnut kraj razvoja fizike. Ali ništa nije moglo biti više pogrešno od takvog razmišljanja. Tačno objašnjenje ovih problema pokazalo se kao "tvrdi orah", koji je uporno izmicao dotadašnjoj ljudskoj slici i tumačenju svijeta. To je prvenstveno bio problem [[zračenje crnog tijela|zračenja crnog tijela]] i [[fotoelektrični efekt]]. Kako bi zadovoljavajuće objasnili ove fenomene, [[Max Planck]] (za zračenje crnog tijela, [[1900]]. godine) i [[Albert Einstein]] (za fotoelektrični efekt, [[1905]]. ) pretpostavili su da svjetlost, osim talasne prirode pokazuje i čestična (korpuskularna) svojstva. Eksperimenti s raspršenjem [[alfa čestice|alfa čestica]], ostvareni od strane [[Ernest Rutherford|Rutherforda]], doveli su do osnove [[Niels Bohr|Bohrove]] polu-klasične teorije atoma, koja predstavlja drugi veliki korak u razvoju kvantne mehanike. Treći korak započeo je putem mnogih eksperimentalnih zapažanja (difrakcija i interferencija snopova elektrona) koja su ukazivala na dualnu (talasno-čestičnu) prirodu elektrona. Razvoj teorije u ovom smjeru ostvarili su [[Werner Heisenberg]] [[1925]]. godine, razvojem matrične formulacije kvantne mehanike, te [[Erwin Schrödinger]] [[1926]]. godine, putem svoje čuvene [[Schrodingerova jednačina|jednačine]]. Time su udareni temelji nove nauke, ali njen razvoj time nije završen. Tokom godina daljeg razvoja, postavke kvantne mehanike potvrđene su kroz mnoštvo eksperimentalnih rezultata, dok je teorija razmatrala mnoga nova područja: postojanje spina, uticaj relativističkih efekata, ponašanje mnoštva čestica itd. Kvantna mehanika je imala ogroman uspjeh u objašnjavanju mnogih karakteristika našeg svemira, s obzirom na male i diskretne količine i interakcije koje se ne mogu objasniti [[Klasična fizika|klasičnim metodama]].{{Refn|See, for example, [[the Feynman Lectures on Physics]] for some of the technological applications which use quantum mechanics, e.g., [[transistor]]s (vol '''III''', pp. 14–11 ff), [[integrated circuit]]s, which are follow-on technology in solid-state physics (vol '''II''', pp. 8–6), and [[laser]]s (vol '''III''', pp. 9–13).}} Kvantna mehanika je često jedina teorija koja može otkriti individualno ponašanje subatomskih čestica koje čine sve oblike materije (elektroni, [[Proton|protoni]], [[Neutron|neutroni]], [[Foton|fotoni]] i drugi). [[Fizika čvrstog stanja]] i [[nauka o materijalima]] zavise od kvantne mehanike.<ref name="marvincohen2008">{{Cite journal|last=Cohen|first=Marvin L.|year=2008|title=Essay: Fifty Years of Condensed Matter Physics|url=http://prl.aps.org/edannounce/PhysRevLett.101.250001|journal=Physical Review Letters|volume=101|issue=25|page=250001|bibcode=2008PhRvL.101y0001C|doi=10.1103/PhysRevLett.101.250001|pmid=19113681|access-date=31 March 2012}}</ref> U mnogim aspektima, moderna tehnologija djeluje na razmjeramai na kojima su kvantni efekti značajni. Važne primjene kvantne teorije uključuju [[Kvantna hemija|kvantnu hemiju]], [[Kvantna optika|kvantnu optiku]], [[Kvantno računarstvo|kvantno računanje]], [[Superprovodni magnet|superprovodljive magnete]], diode koje [[Elektronski mikroskop|emituju]] [[Svijetleća dioda|svjetlost]], [[optičko pojačalo]] i laser, [[tranzistor]] i [[Poluprovodnik|poluprovodnike]] kao što su [[mikroprocesor]], [[Medicinsko snimanje|medicinske i istraživačke slike]] kao što su [[Magnetna rezonanca|magnetsko rezonantno snimanje]] [[Elektronski mikroskop|i mikroskopija]].<ref>{{cite magazine|last1=Matson|first1=John|title=What Is Quantum Mechanics Good for?|url=http://www.scientificamerican.com/article/everyday-quantum-physics/|magazine=Scientific American|access-date=18 May 2016}}</ref> Objašnjenja mnogih bioloških i fizičkih fenomena su ukorijenjena u prirodi hemijske veze, a posebno [[Dezoksiribonukleinska kiselina|u DNK]] makromolekulama. Od 1930. kvantnu mehaniku su dalje objedinjavali i formalizirali [[David Hilbert]], Paul Dirac i [[John von Neumann]]<ref>{{Cite journal|last=Van Hove|first=Leon|year=1958|title=Von Neumann's contributions to quantum mechanics|url=https://www.ams.org/journals/bull/1958-64-03/S0002-9904-1958-10206-2/S0002-9904-1958-10206-2.pdf|journal=[[Bulletin of the American Mathematical Society]]|volume=64|issue=3|pages=Part 2:95–99|doi=10.1090/s0002-9904-1958-10206-2|archive-url=https://web.archive.org/web/20240120073106/https://www.ams.org/journals/bull/1958-64-03/S0002-9904-1958-10206-2/S0002-9904-1958-10206-2.pdf|archive-date=Jan 20, 2024}}</ref> s većim naglaskom na [[Mjerenje u kvantnoj mehanici|mjerenju]], statističkoj prirodi našeg znanja o stvarnosti i [[Interpretacije kvantne mehanike|filozofskim spekulacijama o 'posmatraču']]. Od tada je prožeo mnoge discipline, uključujući kvantnu hemiju, [[Kvantna elektronika|kvantnu elektroniku]], [[Kvantna optika|kvantnu optiku]] i [[Kvantna informaciona nauka|kvantnu informatiku]] . Takođe pruža koristan okvir za mnoge karakteristike modernog [[Periodni sistem elemenata|periodnog sistema elemenata]], i opisuje ponašanje [[Atom|atoma]] tokom [[Hemijska veza|hemijskog povezivanja]] i protoka elektrona u kompjuterskim [[Poluprovodnik|poluprovodnicima]], te stoga igra ključnu ulogu u mnogim modernim tehnologijama. Dok je kvantna mehanika konstruirana da opiše svijet vrlo malog, potrebno je objasniti i neke [[Makroskopska skala|makroskopske]] fenomene kao što su [[Superprovodljivost|superprovodnici]] <ref name="feynman2015">{{Cite web|url=https://feynmanlectures.caltech.edu/III_21.html#Ch21-S5|title=The Feynman Lectures on Physics Vol. III Ch. 21: The Schrödinger Equation in a Classical Context: A Seminar on Superconductivity, 21-4|last=Feynman|first=Richard|authorlink=Richard Feynman|publisher=[[California Institute of Technology]]|archive-url=https://archive.today/20161215225248/http://www.feynmanlectures.caltech.edu/III_21.html%23Ch21-S5|archive-date=15 Dec 2016|url-status=live|access-date=24 November 2015|quote=...dugo se vjerovalo da valna funkcija Schrödingerove jednadžbe nikada neće imati makroskopski prikaz analogan makroskopskom prikazu amplitude za fotone. S druge strane, sada se uviđa da nam fenomen superprovodljivosti predstavlja upravo ovu situaciju.}}</ref> i [[Superfluid|superfluidi]].<ref>{{Cite web|url=http://physics.berkeley.edu/sites/default/files/_/lt24_berk_expts_on_macro_sup_effects.pdf|title=Berkeley Experiments on Superfluid Macroscopic Quantum Effects|last=Packard|first=Richard|year=2006|publisher=Physics Department, University of California, Berkeley|archive-url=https://web.archive.org/web/20151125112132/http://research.physics.berkeley.edu/packard/publications/Articles/LT24_Berk_expts_on_macro_sup_effects.pdf|archive-date=25 November 2015|access-date=24 November 2015}}</ref> == Reference == {{refspisak}} ==Vanjski linkovi== * [https://www.youtube.com/watch?v=4eRuuWRzj9M Nauka 50: Kvant (RTS Obrazovno-naučni program - Zvanični kanal)] *[http://www.toutestquantique.fr 3D animacije, primjene i istraživanje bazičnih kvantnih efekata] (animacije također dostupne na [https://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Contributions/Jubobroff commons.wikimedia.org] (Université paris Sud) (fr) *[http://oyc.yale.edu/sites/default/files/notes_quantum_cookbook.pdf Quantum Cook Book] autor: R. Shankar, Open Yale PHYS 201 material (4pp) *[https://web.archive.org/web/20111211022105/http://www.mesacc.edu/~kevinlg/i256/QM_basics.pdf A foundation approach to quantum Theory that does not rely on wave-particle duality.] *[http://www.lightandmatter.com/lm/ The Modern Revolution in Physics] - online udžbenik. * J. O'Connor and E. F. Robertson: [http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/history/HistTopics/The_Quantum_age_begins.html Historija kvantne mehanike.] *[https://web.archive.org/web/20151016025718/http://www.quantiki.org/wiki/Introduction_to_Quantum_Theory Uvod u Kvantnu teoriju na Quantiki, arhivirana stranica.] *[http://bethe.cornell.edu/ Quantum Physics Made Relatively Simple]: tri video predavanja, autor: [[Hans Bethe]] *[https://web.archive.org/web/20071002191047/http://www.nonlocal.com/hbar/ H is for h-bar.] *[http://www.freebookcentre.net/Physics/Quantum-Mechanics-Books.html Quantum Mechanics Books Collection]: Kolekcija besplatnih knjiga ;Nastavni materijal *[http://arxiv.org/abs/quant-ph/0605180 Doron Cohen: Lecture notes in Quantum Mechanics (obiman, sa naprednim temama).] *[[MIT OpenCourseWare]]: [http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Chemistry/index.htm hemija] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100505005511/http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Chemistry/index.htm |date=5. 5. 2010 }}. *MIT OpenCourseWare: [http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Physics/index.htm Physics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100505172535/http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Physics/index.htm |date=5. 5. 2010 }}. See [http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Physics/8-04Spring-2006/CourseHome/index.htm 8.04] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100528173052/http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Physics/8-04Spring-2006/CourseHome/index.htm |date=28. 5. 2010 }} *[http://www.youtube.com/stanford#g/c/84C10A9CB1D13841 Stanford Continuing Education PHY 25: Quantum Mechanics] autor: [[Leonard Susskind]], pogledati [http://continuingstudies.stanford.edu/courses/course.php?cid=20072_PHY%2025 course description]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }} Fall 2007 *[http://www.physics.csbsju.edu/QM/ 5½ Examples in Quantum Mechanics] *[http://www.imperial.ac.uk/quantuminformation/qi/tutorials Imperial College Quantum Mechanics Course.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110810075114/http://www.imperial.ac.uk/quantuminformation/qi/tutorials |date=10. 8. 2011 }} *[http://www.sparknotes.com/testprep/books/sat2/physics/chapter19section3.rhtml Spark Notes - Kvantna fizika.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190605194351/http://www.sparknotes.com/testprep/books/sat2/physics/chapter19section3.rhtml |date=5. 6. 2019 }} *[http://www.quantum-physics.polytechnique.fr/ Quantum Physics Online : interactive introduction to quantum mechanics (RS applets).] *[http://www.didaktik.physik.uni-erlangen.de/quantumlab/english/index.html Experiments to the foundations of quantum physics with single photons.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121025073450/http://www.didaktik.physik.uni-erlangen.de/quantumlab/english/index.html |date=25. 10. 2012 }} *[https://web.archive.org/web/20130119115338/http://nanohub.org/topics/aqme AQME] : Advancing Quantum Mechanics for Engineers&nbsp;— autor: T.Barzso, D.Vasileska and G.Klimeck online learning resource with simulation tools on [[nanohub]] * [https://web.archive.org/web/20091229101144/http://www.lsr.ph.ic.ac.uk/~plenio/lecture.pdf Quantum Mechanics] autor: Martin Plenio * [https://web.archive.org/web/20110124130101/http://farside.ph.utexas.edu/teaching/qm/389.pdf Quantum Mechanics] autor: Richard Fitzpatrick * [https://web.archive.org/web/20100607065203/http://nanohub.org/resources/2039 Online course na ''Quantum Transport''] ;ČPP *[http://www.hedweb.com/manworld.htm Many-worlds or relative-state interpretation.] *[http://www.mtnmath.com/faq/meas-qm.html Mjerenja u kvantnoj mehanici.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110717113602/http://www.mtnmath.com/faq/meas-qm.html |date=17. 7. 2011 }} ;Mediji *[http://oyc.yale.edu/physics/phys-201#sessions PHYS 201: Fundamentals of Physics II] autor: Ramamurti Shankar, Open Yale Course *[http://www.youtube.com/view_play_list?p=84C10A9CB1D13841 Predavanja o kvantnoj mehanici] autor: [[Leonard Susskind]] *[http://www.newscientist.com/channel/fundamentals/quantum-world Everything you wanted to know about the quantum world]&nbsp;— arhiva članaka iz ''[[New Scientist]]''. *[http://www.sciencedaily.com/news/matter_energy/quantum_physics/ Istraživanje u kvantnoj fizici] iz ''[[Science Daily]]'' *{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2005/12/27/science/27eins.html?scp=1&sq=quantum%20trickery&st=cse|title=Quantum Trickery: Testing Einstein's Strangest Theory|date=27. 12. 2005|publisher=The New York Times | first=Dennis | last=Overbye | access-date=12. 4. 2010}} *[http://www.astronomycast.com/physics/ep-138-quantum-mechanics/ Audio: Astronomy Cast] Quantum Mechanics&nbsp;— Juni 2009. [[Fraser Cain]] razgovori [[Pamela L. Gay]]. ;Filozofija *{{sep|qm|"Quantum Mechanics"|Jenann Ismael}} *{{sep|qt-measurement|"Measurement in Quantum Theory"|Henry Krips}} {{Fizika-dno}}{{Teme kvantne mehanike}}{{Normativna kontrola}}{{Commonscat|Quantum mechanics}} [[Kategorija:Kvantna mehanika| ]] oug72fxfhuussn8v4p2i9j5iicyf74e NK Zvijezda Gradačac 0 55427 3734071 3733873 2025-07-10T13:22:45Z Bakir123 110053 /* Treneri */ 3734071 wikitext text/x-wiki {{Infokutija fudbalski klub | Boja1 = #FFFFFF | Boja2 = #FF0000 | Ime kluba = '''NK Zvijezda''' | Puno ime = Nogometni klub<br>Zvijezda Gradačac | Grb = NK Zvijezda Gradačac.png | veličina_grba = 140px | Nadimak = ''Zmajevi'' | Osnovan = [[15. maj]] [[1922.]] | Raspušten = | Lokacija = [[Gradačac]]<br>[[Tuzlanski kanton]]<br>[[Bosna i Hercegovina]] | Boje = {{colorbox|red}} {{colorbox|white}} | Federacija = [[Nogometni savez Federacije Bosne i Hercegovine|N/FS FBIH]] | Konfederacija = | Liga = [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Druga liga FBIH]] | Stadion = [[Banja Ilidža]]<ref>{{Cite web |url=http://www.stadionwelt.de/sw_stadien/index.php?folder=sites&site=ligen&land=England |title=Stadion Banja Ilidža |work=stadionwelt.de |access-date=20. 7. 2017 |archive-date=6. 11. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141106015715/http://www.stadionwelt.de/sw_stadien/index.php?folder=sites&site=ligen&land=England |url-status=dead }}</ref> | Kapacitet = 5.000 | Vlasnik kluba = | Predsjednik kluba = Šefik Močić | Trener = Mato Neretljak | Uspjesi = | Evropski kupovi = | Adresa = | Plasman u prethodnoj sezoni = 13. mjesto ([[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBIH]]) | Prethodna sezona = [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | Webstranica = [http://nkzvijezda.com/ nkzvijezda.com] | Trenutna sezona = | uzorak_lr1 = _red_stripes | uzorak_t1 = _redstripes2 | uzorak_dr1 = _red_stripes | uzorak_š1 = | uzorak_č1 = | lijeva ruka1 = FFFFFF | tijelo1 = FFFFFF | desna ruka1 = FFFFFF | šorc1 = FFFFFF | čarape1 = FF0000 | uzorak_lr2 = | uzorak_t2 = _whiteshoulders | uzorak_dr2 = | uzorak_š2 = | uzorak_č12 = | lijeva ruka2 = FF0000 | tijelo2 = FF0000 | desna ruka2 = FF0000 | šorc2 = FF0000 | čarape2 = FF0000 }} '''Nogometni klub Zvijezda Gradačac''' je [[nogomet]]ni klub iz [[Gradačac|Gradačca]], [[Tuzlanski kanton]], [[Bosna i Hercegovina]]. Takmiči se u [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Drugoj ligi Federacije Bosne i Hercegovine]]. Klub je osnovan 1922. godine. Najveći uspjesi su osvajanje druge i treće divizije bosanskohercegovačkog nogometa. Nadimak kluba je ''Zmajevi''. Tradicionalne boje su crvena i bijela. Domaće utakmice igra na stadionu [[Stadion Banja Ilidža|Banja Ilidža]]. == Historija == Prva nogometna lopta u Gradačac je donešena 1920. godine, od strane [[Osmanbeg Gradaščević]]a. Međutim, prvu nogometnu loptu sa kojom su se počele igrati utakmice, donio je student [[Branko Popović]] iz [[Beograd]]a. === Vardar === Godine 1922. grupa studenata i đaka, na čelu sa Brankom Popovićem, osniva prvi nogometni klub pod nazivom Vardar. Ime Vardar sasvim slučajno su dali [[Branko Popović]] i [[Hasan Kikić]]. Obzirom da su se utakmice igrale samo ljeti, kada su djeca bila na školskom raspustu, ovaj klub nije bio član niti jednog nogometnog saveza, ali se uspio održati sve do početka [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Sve do tada igrali su se prijateljske utakmice, a prva utakmica sa nekim klubom iz drugog grada odigrana je sa [[FK Modriča|Modričom]] 1923. godine. Godine 1933. u Gradačcu dolazi do formiranja još jednog nogometnog kluba koji se zvao ''Zmaj''. Odmah po formiranju ovog kluba nastalo je rivalstvo između Vardara i Zmaja, te kako su Zmajevi tražili susret sa Vardarom, to rivalstvo je poprimilo druge dimenzije. Naime, Vardar je pristao da odigra utakmicu pod uslovom da tim koji izgubi preda drugom timu loptu kao i svu drugu opremu, te da se mora rasformirati. Vardar je pobijedio sa 3:0 i prema dogovoru Zmaj se rasformirao i prestao sa daljim aktivnostima. U periodu izmedju dva svjetska rata za Vardar su između ostalih igrali: Alić Nijaz, Alić Tasin, Džakić Ahmed, M. Halilović Rahman, Jovovič Mirko, Jovović Radovan, Kikić Hasan, Kikić Mustafa, Popović Doco, Popović Ljubo, Popović Nemanja, Pelešević Salih, Skenderović Mustafa, Spasojević Panto, Taslidžič Ešef, Taslidžić Fahrudin i Tirić Muharem. Nogometni klub Vardar postojao je sve do 1941. godine i pod tim imenom odigrao je utakmicu sa jednom njemačkom okupacionom jedinicom, koja se završila rezultatom 1-1. Prvim oslobađanjem Gradačca 1943. godine, veliki broj omladine, među kojima i tadašnjih nogometaša, odlazi u partizane čime prestaje igranje nogometa sve do kraja rata. === 1945–1995 === [[Datoteka:NK Zvijezda (1972).jpg|mini|desno||200px|NK Zvijezda, 1972. godine]] Godine 1945. ponovo se pokreće nogometna aktivnost, te se u augustu održava osnivačka skupština, na kojoj se naziv kluba mijenja u ''Zvijezda''. Boja kluba je crvena i bijela, a znak na dresovima je bijeli krug sa crvenom petokrakom u sredini. Ime kluba kao i boja dresova su zadržani sve do današnjih dana, osim što je izmijenjen grb na kojem se više ne nalazi zvijezda petokraka. Od 1945. pa do 1992. godine Zvijezda se uglavnom takmičila u sreskoj, zonskoj, regionalnoj i podsaveznoj ligi, a najveći uspjeh u tom periodu postigla je 1978. godine, kada je postala član ''Republičke lige BiH''. === Premijer liga === U periodu poslije rata u Bosni i Hercegovini, Zvijezda postiže najbolje rezultate kada na poziciju predsjednika kluba dolazi [[Fadil Novalić]]. Zvijezda za kratko vrijeme pravi velike pomake u organizacionom, finansijskom, infrastrukturnom i rezultatskom smislu. Klub najprije 2006. godine osvajao prvo mjesto u [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine Sjever|Drugoj ligi FBIH - Sjever]], da bi 2008. godine bila najbolja u [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prvoj nogometnoj ligi FBIH]], te tako ostvaruje plasman u [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer ligu Bosne i Hercegovine]]. Do sada je najbolji plasman u Premijer ligi ostvarila u sezonama [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2008/09.|2008/09.]] i [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2011/12.|2011/12.]] kada je završila na sedmom mjestu. == Uspjesi == *'''[[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBIH]]''' **[[Datoteka:Cup Winner.png]] (1): [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2007/2008.|2007/08.]] *'''[[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine Sjever|Druga liga FBIH - Sjever]]''' **[[Datoteka:Cup Winner.png]] (1): [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2005/2006.|2005/06.]] == Plasman po sezonama == {| class="wikitable" style="width: 50%;" |- |-style="background-color:#CCF;" ! style="width: 20%; text-align:left;" |Sezona ! style="width: 50%; text-align:left;" |Liga ! style="width: 15%; text-align:center;" |Rang ! style="width: 15%; text-align:center;" |Pozicija ! style="width: 15%; text-align:center;" |Bodovi |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine Sjever 2005/2006.|2005/06.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine Sjever|Druga liga FBIH - Sjever]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 71 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2006/2007.|2006/07.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBIH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 3/16. | style="text-align:center;" | 52 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2007/2008.|2007/08.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 69 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2008/09.|2008/09.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 7/16. | style="text-align:center;" | 43 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2009/10.|2009/10.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 12/16. | style="text-align:center;" | 37 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2010/11.|2010/11.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 8/16. | style="text-align:center;" | 42 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2011/12.|2011/12.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 7/16. | style="text-align:center;" | 45 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2012/13.|2012/13.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 11/16. | style="text-align:center;" | 36 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2013/14.|2013/14.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 14/16. | style="text-align:center;" | 31 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2014/15.|2014/15.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 16/16. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 25 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2015/2016.|2015/16.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBIH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 2/16. | style="text-align:center;" | 59 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2016/2017.|2016/17.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBIH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 8/16. | style="text-align:center;" | 45 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2017/2018.|2017/18.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 4/16. | style="text-align:center;" | 50 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2018/2019.|2018/19.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 5/16. | style="text-align:center;" | 44 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2019/2020.|2019/20.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 9/16. | style="text-align:center;" | 22 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2020/2021.|2020/21.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 5/16. | style="text-align:center;" | 48 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2021/2022.|2021/22.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 10/16. | style="text-align:center;" | 33 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2022/2023.|2022/23.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 5/16. | style="text-align:center;" | 47 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2023/2024.|2023/24.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 10/16. | style="text-align:center;" | 38 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 13/15. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 33 |} == Stadion == Prethodnik Zvijezde nogometni klub Vardar je igrao na stadionu koji je izgrađen 1920. godine. Nalazio se na mjestu sadašnjeg stadiona. Prvi Zvijezdin stadion je bio u industrijskoj zoni na lokaciji bivšeg mlina i korparskog preduzeća, da bi pedesetih godina bio preseljen na mjesto današnjeg ''Gradačačkog sajma''. Taj stadion je bio smješten nadomak poznate ''aleje kestenova'', odakle su se posmatrale utakmice, a nagib terena ispod aleje služio je kao prirodne tribine za sjedenje. Bio je poznat pod nazivom ''Luka''. Šesdesetih godina, napravljen je novi stadion na mjestu gdje se sada nalazi tvornica modne konfekcije ''Kula''. Taj stadion je sa svih strana bio ograđen betonskim zidom, ali poplavom 1967. godine je potpuno porušen i Zvijezda se vraća na stadion ispod aleje. Izgradnjom privrednog centra ''Skenderija'', Zvijezda je jedno vrijeme bila bez stadiona i igrala je utakmice u [[Ledenice (Gradačac)|Ledenicama]] sve dok nije došlo do gradnje novog stadiona ispod brane jezera [[Vidara (jezero)|Vidara]]. Danas se tu nalazi moderni [[stadion Banja Ilidža]] kapaciteta od 8.000 mjesta, od čega je 5.000 sjedećih. == Poznati igrači == {{Glavni|Bivši igrači NK Zvijezda Gradačac}} {{div col|colwidth=30em}} * {{ZD|BIH}} [[Ešef Jašarević]] * {{ZD|BIH}} [[Sabit Alimanović]] * {{ZD|BIH}} [[Ibrahim Avdagić - "Mitke"|Ibrahim Avdagić]] * {{ZD|BIH}} [[Jasmin Bogdanović]] * {{ZD|BIH}} [[Elvis Ćorić]] * {{ZD|BIH}} [[Ognjen Đelmić]] * {{ZD|SRB}} [[Zlatko Đorić]] * {{ZD|BIH}} [[Emir Hadžiđulbić]] * {{ZD|BIH}} [[Amir Hamzić]] * {{ZD|BIH}} [[Dalibor Pandža]] * {{ZD|BIH}} [[Besim Šerbečić]] * {{ZD|BIH}} [[Nikola Vasiljević]] * {{ZD|BIH}} [[Amir Durgutović]] * {{ZD|HRV}} [[Ivan Jakovljević]] * {{ZD|SEN}} [[Secouba Diatta]] * {{ZD|SRB}} [[Milan Knežević]] * {{ZD|BIH}} [[Nikola Nikić]] * {{ZD|SLO}} [[Samir Nuhanović]] * {{ZD|BIH}} [[Srđan Savić]] * {{ZD|MAK}} [[Perica Stančeski]] * {{ZD|BIH}} [[Emir Halilović]] * {{ZD|BIH}} [[Velibor Vasilić]] * {{ZD|BIH}} [[Amer Ordagić]] * {{ZD|BIH}} [[Dario Damjanović]] {{div col end}} == Treneri == {{div col|colwidth=30em}} * {{ZD|JUG}} [[Dobrivoje Živkov]] * {{ZD|BIH}} [[Radomir Jovičić]] * {{ZD|BIH}} [[Ratko Ninković]] * {{ZD|BIH}} [[Amir Durgutović]] * {{ZD|BIH}} [[Zoran Ćurguz]] * {{ZD|BIH}} [[Dragan Jović]] * {{ZD|SRB}} [[Zoran Kuntić]] * {{ZD|BIH}} [[Milomir Odović]] * {{ZD|BIH}} [[Vladimir Gaćinović]] (2013) * {{ZD|BIH}} [[Nermin Huseinbašić]] (2013) * {{ZD|BIH}} [[Denis Taletović]] (2013–2014) * {{ZD|BIH}} [[Nermin Huseinbašić]] (2014) * {{ZD|HRV}} [[Petar Šegrt]] (2014–2015) * {{ZD|BIH}} [[Nedim Jusufbegović]] (2015–2016) * {{ZD|BIH}} [[Darko Vojvodić]] (2016–2017) * {{ZD|BIH}} [[Bojan Magazin]] (2017) * {{ZD|BIH}} [[Nermin Šabić]] (2017–2018) * {{ZD|BIH}} [[Romeo Šapina]] (2018) * {{ZD|BIH}} [[Mile Lazarević]] (2018–2019) * {{ZD|BIH}} [[Senad Hadžić]] (2019) * {{ZD|BIH}} [[Vlado Jagodić]] (2019) * {{ZD|BIH}} [[Mile Lazarević]] (2019–2020) * {{ZD|BIH}} [[Dario Damjanović]] (2020) * {{ZD|HRV}} [[Mato Neretljak]] (2020–2021) * {{ZD|BIH}} [[Nebojša Đekanović]] (2021–2023) * {{ZD|BIH}} [[Nihad Kadić]] (2023) * {{ZD|HRV}} [[Mato Neretljak]] (2023–2024) * {{ZD|BIH}} [[Milorad Ilišković]] (2024) * {{ZD|HRV}} [[Mato Neretljak]] (2025–danas) {{div col end}} == Reference == {{refspisak}} == Vanjski linkovi == * {{Službeni website|http://www.nkzvijezda.ba}} * [http://www.soccerbase.com/teams/team.sd?team_id=5567 NK Zvijezda] na Soccerbase.com * [http://www.transfermarkt.com/nk-zvijezda-gradacac/startseite/verein/14621/saison_id/2014 NK Zvijezda] na Transfermarkt.com {{Premijer liga Bosne i Hercegovine}} {{Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine}} [[Kategorija:NK Zvijezda Gradačac|*]] [[Kategorija:Nogometni klubovi u Bosni i Hercegovini|Zvijezda]] [[Kategorija:Sport u Gradačcu|Zvijezda]] [[Kategorija:Nogometni klubovi osnovani 1922.|Zvijezda]] [[Kategorija:1922. u Bosni i Hercegovini]] qiubklkxoqxa8mqucq3gromyghj6qdu Isra i Mi'radž 0 55541 3734063 3575709 2025-07-10T12:58:23Z Panasko 146730 3734063 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Jerusalem Al-Aqsa Mosque BW 2010-09-21 06-38-12.JPG|mini|desno|250px|[[Mesdžidul-aksa|Džamija Al-Aksa]] u [[Jerusalem]]u do kojega je došao Muhammed u prvom dijelu putovanja]] '''Isra i Miradž''' ({{jez-ar|الإسراء والمعراج}}) prema [[islam]]skom vjerovanju, predstavljaju dva dijela putovanja koje je [[Muhammed]] imao u jednoj noći, 26/27. [[redžeb]]a godinu prije Hidžre, 620. ili 621.<ref>{{Cite web|url=http://www.ikc-berlin.de/bosnisch/aktuelno/isra-miradz-06/Hutba.pdf |title=Isrˆa-i-Mi’rˆadˇz, namaz, vrijeme |work= ikc-berlin.de |access-date= 22. 2. 2016}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.miz-mostar.com/index.php/predavanja/item/338-isra-i-mirad%C5%BE |title=Isra i Mi'radž |work=miz-mostar.com |access-date=22. 2. 2016 }}{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Mnogi islamski učenjaci smatraju da se to putovanje dogodilo fizički, dakle i dušom i tijelom, dok drugi smatraju da se desio samo kao duhovno putovanje (astralno). Ukratko je to putovanje opisano u Kur'anu u suri koja nosi naziv [[El-Isra]] (noćno putovanje), ([[Kur'an]] [http://bs.wikisource.org/wiki/Al-Isr'a Sura El-Isra]) a dosta više detalja je navedeno u [[hadis]]ima. Isra i Mi'radž predstavljaju jednu od najvećih [[Mudžize Muhammeda|mudžiza posljednjeg poslanika Muhammeda]]. == Isra == U [[hadis]]ima se prenosi da je [[Muhammed]] odmarao u blizini [[Kaba|Kabe]] u [[Meka|Meki]], kada mu je došao [[melek]] [[Džibril]] i doveo mu krilatu životinju [[Burak]]a. Burak je tada na svojim leđima odveo Muhammeda do ''Hrama dalekog''. Lokacija ovog Hrama nije navedena u Kur'anu, ali po hadisima, to je [[Mesdžidul-aksa|Mesdžidul-Aksa]] u [[Jerusalem]]u. Tu je Muhammed predvodio molitvu svim prijašnjim Poslanicima (isra) a zatim uzjahao Buraka ponovo. == Miradž == U drugom dijelu putovanja Muhammed je odveden na putovanje kroz [[sedam nebesa]]. Na svakom od njih je pričao i susreo se sa nekim od prijašnjih [[Poslanici u islamu|poslanika]] kao što su: [[Ibrahim]], [[Musa]] i [[Isa]], a zatim ga je [[Džibril]] odveo do Allahovog prijestolja ([[Arš]]a). Nakon što se Muhammed vratio u Meku i ispričao svoj doživljaj, većina stanovnika Meke mu nije vjerovala, čak i njegovi dotadašnji sljedbenici su se pokolebali i izrazili sumnju. Tada je [[Ebu-Bekr]], [[Ashabi|ashab]] Muhammedov i prvi od [[Pravedne halife|pravednih halifa]] rekao: "Čudite se da je Muhammed s.a.v.s u jednoj noći otputovao do Mesdžidul-Aksa i nazad? Pa ja sam mu povjerovao i više od toga a to je da prima objavu sa nebesa". == Isra i Mi'radž u Kur'anu == Ovaj događaj se spominje u dvije sure Kur'ana. U suri [[El-Isra]], odmah na početku, u prvom ajetu se kaže: {{Citat| "Uzvišen neka je Onaj Koji je u jednom času noći preveo Svoga roba iz Mesdžid-Harama u Mesdžid-Aksa, čiju smo okolicu blagoslovili kako bismo mu neka znamenja Naša pokazali. On, uistinu, sve čuje i sve vidi." (Kur'an, sura El-Isra, prvi ajet)<ref>{{Cite web |url=http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/096.pdf |title=Tefsir sure El-Isra od Ibn Kesira |access-date=30. 3. 2018 |archive-date=29. 8. 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210829231756/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/096.pdf |url-status=dead }}</ref>}} U drugoj suri, suri [[En-Nedžm]] se kaže: {{Citat| "On ga je i drugi put vidio. Kod Sidretulmuntehaa, kod kojeg je dženetsko prebivalište." (Kur'an, sura En-Nedžm, od 13. do 15. ajeta)<ref>{{Cite web|url=http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/053.pdf|title=Tefsir sure En-Nedžm od Ibn Kesira|access-date=30. 3. 2018|archive-date=18. 9. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200918072619/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/053.pdf|url-status=dead}}</ref>}} == Detaljniji opis putovanja iz hadisa == {{Proširiti sekciju}} == Lejletul-Miradž == Događaj Isre i Miradža se obilježava širom svijeta pa i u Bosni i Hercegovini svake godine i ta manifestacija se naziva ''Lejletul-Miradž''. == Također pogledajte == * [[Mudžiza]] == Reference == {{Refspisak}} == Literatura == * "Muhamed" -Mustafa Mahmud * "Zapečaćeni dženetski napitak" -Safijurahman Elmubarekfuri == Vanjski linkovi == {{Wikizvor|El-Isra}} * [http://www.rijaset.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=1061:o-israu-i-miradru&catid=180:fikret-ef-arnaut&Itemid=57 Članak o Isra i Miradž]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }} {{Muhammed}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Islam]] [[Kategorija:Historija islama]] [[Kategorija:Događaji o kojima se govori u Kur'anu]] alhr83i6tcg3m1x8vfniwxophlrvwti Zastava Antigve i Barbude 0 56984 3734209 3647829 2025-07-11T07:34:19Z Nerko65 55647 3734209 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Flag of Antigua and Barbuda.svg|mini|desno|200px|[[Datoteka:FIAV 111100.svg|20px]] Državna zastava. Omjer: 2:3]] '''[[Zastava]] [[Antigva i Barbuda|Antigve i Barbude]]''' prihvaćena je 27. februara 1967.u znak obilježavanja stjecanja samouprave. Održan je konkurs za dizajn zastave na kojem se prijavilo više od 600 lokalnih stanovnika. Pobjednički dizajn predložio je nacionalno poznati umjetnik i kipar Sir Reginald Samuel.<ref name=":0">{{Cite web |title=flag of Antigua and Barbuda {{!}} Britannica |url=https://www.britannica.com/topic/flag-of-Antigua-and-Barbuda |access-date=2022-08-19 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref> == Dizajn i simbolizam == Dizajn je [[Crvena|crveno]] polje s dva obrnuta jednakokraka trougla zasnovanim na lijevom i desnom rubu, usmjerenih prema donjem rubu polja, s horizontalnom trobojnicom [[Crna|crne]], svijetloplave (pola širine) i [[Bijela|bijele]] boje s izlazećim suncem centriranim na vrhu crne trake. Izlazeće [[sunce]] simbolizira zoru novog doba.<ref name="CIA-Factbook">{{cite web |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/antigua-and-barbuda/ |title=CIA World Factbook- Antigua and Barbuda |access-date= 8 July 2019}}</ref> Boje imaju različita značenja: crna predstavlja [[Afrika|afričko]] porijeklo naroda; [[plava]] nadu; a crvena energiju ili život naroda. Uzastopno bojenje crne, [[Žuta|žute]], plave i bijele (od sunca prema dolje) također predstavlja tlo, sunce, more i pijesak.[1] Plava također predstavlja [[Karipsko more]], a oblik slova V simbol je pobjede.[2] Sedam krakova na zastavi predstavlja svaku od šest župa i ostrvo Barbuda. Pomorska zastava, koji koristi samo obalna straža, sastoji se od bijelog polja, crvenog [[križ]]a i državne zastave u gornjem lijevom uglu.<ref name=":1">{{Cite web |title=Antigua & Barbuda: Antigua and Barbuda Flag. |url=https://www.antiguanice.com/v2/client.php?id=461&cat=38 |access-date=2022-02-26 |website=www.antiguanice.com}}</ref> == Galerija == <gallery> Datoteka:Coastguard Ensign of Antigua and Barbuda.svg|[[Datoteka:FIAV 000010.svg|20px]] Pomorska zastava, koju koristi obalna straža. Omjer: 2:3 Datoteka:Flag of Antigua and Barbuda (1956–1962).svg|mini|desno|200px|Kolonijalna zastava </gallery> == Reference == {{Refspisak}} {{Zastave Sjeverne Amerike}} {{Commonscat|Flags of Antigua and Barbuda}} [[Kategorija:Zastave država|Antigva i Barbuda]] [[Kategorija:Antigva i Barbuda]] 09887vb7cs31wrycg3yk5teoc815nrc Sunčeve pjege 0 59036 3734286 3563515 2025-07-11T09:46:41Z KWiki 9400 3734286 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Sun projection with spotting-scope.jpg|mini|200px|Sunce sa svojim pjegama]] '''Sunčeve pjege''' su područja na [[Sunce|Suncu]] sa nižim temperaturama (4000&ndash;4500&nbsp;[[kelvin|°K]]) u odnosu na okolnu [[fotosfera|fotosferu]] (oko 5700&nbsp;°K). Njihov broj raste i opada svakih 11 godina (solarni ciklus). Posljednji maksimum Sunčevih pjega je bio 2000. godine (tada je i porasla Sunčeva aktivnost te je bio jači [[Sunčev vjetar]] i bilo je više elektromagnetskih oluja). [[2006]]. godine je broj Sunčevih pjega minimalan te će ponovo rasti do [[2012]]. godine. Pojedinačne pjege ili grupe sunčevih pjega mogu trajati od nekoliko dana do nekoliko mjeseci, ali na kraju propadaju. Sunčeve pjege se šire i skupljaju dok se kreću po površini Sunca, s promjerom u rasponu od 16 kilometara <ref name="nascom">{{Cite web|url=http://sohowww.nascom.nasa.gov/explore/lessons/sunspots6_8.html|title=How Are Magnetic Fields Related To Sunspots?|publisher=NASA|access-date=22 February 2013}}</ref> do 160 000 kilometara.<ref name="howstuffworks">{{Cite web|url=http://science.howstuffworks.com/sun-info3.htm|title=Sun|date=22 April 2009|publisher=HowStuffWorks|access-date=22 February 2013}}</ref> Veće sunčeve pjege mogu se vidjeti sa Zemlje bez pomoći [[Teleskop|teleskopa]].<ref>{{Cite journal|last=Mossman|first=J. E.|year=1989|title=1989QJRAS..30...59M Page 60|url=http://articles.adsabs.harvard.edu//full/1989QJRAS..30...59M/0000060.000.html|journal=Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society|volume=30|page=59|bibcode=1989QJRAS..30...59M|access-date=2021-06-27}}</ref> Mogu se kretati [[Relativna brzina|relativnim brzinama]], ili [[Vlastito kretanje (astronomija)|pravim pokretima]], od nekoliko stotina metara u sekundi kada prvi put izađu. Ukazujući na intenzivnu magnetnu aktivnost, sunčeve pjege prate druge fenomene aktivnog područja kao što su [[Koronalna petlja|koronalne petlje]], [[Solarna prominencija|prominencije]] i događaji [[Magnetno ponovno povezivanje|ponovnog povezivanja]]. Većina [[Sunčeve baklje|solarnih baklji]] i [[Izbacivanje koronalne mase|izbačaja koronalne mase]] potječu iz ovih magnetno aktivnih područja oko vidljivih grupa sunčevih pjega. Slične pojave indirektno uočene na [[Zvijezda|zvijezdama]] koje nisu Sunce obično se nazivaju [[Starspot|zvjezdanim pjegama]], a mjerene su i svijetle i tamne mrlje.<ref name="strassmeier">{{Cite web|url=http://www.aip.de/groups/activity/presse/pressrelease990610.html|title=Smallest KPNO Telescope Discovers Biggest Starspots (press release 990610)|last=Strassmeier|first=K. G.|date=1999-06-10|publisher=[[University of Vienna]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20100624105256/http://www.aip.de/groups/activity/presse/pressrelease990610.html|archive-date=24 June 2010|url-status=dead|access-date=20 February 2008|quote=starspots vary on the same (short) time scales as Sunspots do ... HD&nbsp;12545 had a warm spot (350&nbsp;K above photospheric temperature; the white area in the picture)}}</ref> [[Datoteka:Sunspot_from_Hinode_in_G_band_(4305)_2007-04-30_T001456.gif|mini|Sunčeva pjega koja se raspada prikazana tokom dva sata. Umbra je razdvojena na dva dijela unutar polusjenice svjetlosnim mostom. <ref name="felipe16">{{Cite journal|last=Felipe|first=T.|last2=Collados|first2=M.|last3=Khomenko|first3=E.|last4=Kuckein|first4=C.|last5=Asensio Ramos|first5=A.|last6=Balthasar|first6=H.|last7=Berkefeld|first7=T.|last8=Denker|first8=C.|last9=Feller|first9=A.|date=December 2016|title=Three-dimensional structure of a sunspot light bridge|url=https://www.aanda.org/articles/aa/pdf/2016/12/aa29586-16.pdf|journal=Astronomy & Astrophysics|volume=596|pages=A59|arxiv=1611.04803|bibcode=2016A&A...596A..59F|doi=10.1051/0004-6361/201629586|access-date=5 January 2022}}</ref> Solarne pore su također vidljive lijevo od penumbre.]] [[Datoteka:Swedish_Solar_Telescope.jpg|alt=Photo of six-story building with fenced balcony containing large telescope|lijevo|mini|[[Švedski solarni teleskop|Švedski 1-metarski solarni teleskop]] u [[Roque de los Muchachos opservatorij|opservatoriji Roque de los Muchachos]] na [[La Palma|La Palmi]] na [[Kanarska ostrva|Kanarskim ostrvima]]]] == Reference == {{Refspisak}} {{Commonscat|Sunspots}} {{Sunce}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Solarni fenomeni]] [[Kategorija:Vrtlozi]] 4x8bjorf1y9nr85i2sxn7uf8kvke48y Frank Sinatra 0 62748 3734302 3571852 2025-07-11T09:55:01Z Astrameri 151645 dodani linkovi i zanimanje u infokutiji 3734302 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | ime = Francis Albert Sinatra | slika = Frank Sinatra (1957 studio portrait close-up).jpg | veličina_slike = | opis = | datum_rođenja = {{Datum rođenja|1915|12|12}} | mjesto_rođenja = [[Hoboken]] ([[New Jersey]]), [[SAD]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|1998|5|14|1915|12|12}} | mjesto_smrti = [[Los Angeles]], SAD | nacionalnost = | druga_imena = | zanimanje = glumac, pjevač | godine_aktivnosti = | poznat_po = | značajna_djela = }} '''Francis Albert Sinatra''' bio je [[Sjedinjene Američke Države|američki]] [[pjevanje|pjevač]] i [[glumac]] [[italija]]nskog porijekla, koji je osvojio mnoge nagrade za glumu i pjevanje. Među njegovim brojnim nagradama su ''[[Oscar]]'' za [[Oskar za najbolju sporednu mušku ulogu|najboljeg sporednog glumca]] i [[Oskar za najbolju pjesmu]]. Sa svojom prvom suprugom, Nancy Barbato (s kojom je bio u [[brak]]u od [[1939]]. do [[1951]]), dobio je troje djece (Nancy, Frank Jr. i Tina). Nakon toga se ženio još 3 puta, a supruge su mu bile [[Ava Gardner]] ([[1951]]–[[1957]]), [[Mia Farrow]] ([[1966]]–[[1968]]) i [[Barbara Marx]] (od [[1976]]. do smrti). Mnogo puta je bio optužen da ima veze s [[Mafija|mafijom]], koja je, navodno, mnogo puta pomogla njegovoj karijeri. Također je bio optužen da je bio prijatelj sa [[Charles Luciano|Luckyjem Lucianom]].<ref name="whoiswho">[http://www.whoswho.de/templ/te_bio.php?PID=272&RID=1 Biografija s stranice] [[whoiswho]] učitano 14.5.2014 {{Simboli jezika|de|Njemački}}</ref> == Diskografija == {{Glavni|Diskografija Frank Sinatre |Spisak pjesama Frank Sinatre}} {{div col}} * ''[[The Voice of Frank Sinatra]]'' (1946) * ''[[Songs by Sinatra]]'' (1947) * ''[[Christmas Songs by Sinatra]]'' (1948) * ''[[Frankly Sentimental]]'' (1949) * ''[[Dedicated to You]]'' (1950) * ''[[Swing and Dance with Frank Sinatra]]'' (1950) * ''[[Songs for Young Lovers]]'' (1954) * ''[[Swing Easy!]]'' (1954) * ''[[In the Wee Small Hours]]'' (1955) * ''[[Songs for Swingin' Lovers!]]'' (1956) * ''[[Close to You]]'' (1957) * ''[[A Swingin' Affair!]]'' (1957) * ''[[Where Are You?]]'' (1957) * ''[[A Jolly Christmas from Frank Sinatra]]'' (1957) * ''[[Come Fly with Me]]'' (1958) * ''[[Frank Sinatra Sings for Only the Lonely]]'' (1958) * ''[[Come Dance with Me!]]'' (1959) * ''[[No One Cares]]'' (1959) * ''[[Nice 'n' Easy]]'' (1960) * ''[[Sinatra's Swingin' Session!!!]]'' (1961) * ''[[Ring-a-Ding-Ding!]]'' (1961) * ''[[Come Swing with Me!]]'' (1961) * ''[[Sinatra Swings]]'' (1961) * ''[[I Remember Tommy]]'' (1961) * ''[[Sinatra and Strings]]'' (1962) * ''[[Point of No Return]]'' (1962) * ''[[Sinatra and Swingin' Brass]]'' (1962) * ''[[All Alone]]'' (1962) * ''[[Sinatra Sings Great Songs from Great Britain]]'' (1962) * ''[[Sinatra–Basie: An Historic Musical First]]'' <small>sa Count Basie</small> (1962) * ''[[The Concert Sinatra]]'' (1963) * ''[[Sinatra's Sinatra]]'' (1963) * ''[[Sinatra Sings Days of Wine and Roses, Moon River, and Other Academy Award Winners]]'' (1964) * ''[[America, I Hear You Singing]]'' <small>sa Bing Crosby i Fred Waring</small> (1964) * ''[[It Might as Well Be Swing]]'' <small>sa Count Basie</small> (1964) * ''[[12 Songs of Christmas]]'' <small>with Bing Crosby and Fred Waring</small> (1964) * ''[[Softly, as I Leave You]]'' (1964) * ''[[September of My Years]]'' (1965) * ''[[Sentimental Journey (song)|Sentimental Journey]]'' (1965) * ''[[My Kind of Broadway]]'' (1965) * ''[[A Man and His Music]]'' (1965) * ''[[Moonlight Sinatra]]'' (1966) * ''[[Strangers in the Night]]'' (1966) * ''[[That's Life]]'' (1966) * ''[[Francis Albert Sinatra & Antonio Carlos Jobim]]'' <small>sa Antonio Carlos Jobim</small> (1967) * ''[[The World We Knew]]'' (1967) * ''[[Francis A. & Edward K.]]'' <small>sa Duke Ellington</small> (1968) * ''[[The Sinatra Family Wish You a Merry Christmas]]'' <small>sa Frank Sinatra Jr., Nancy Sinatra i Tina Sinatra</small> (1968) * ''[[Cycles (Frank Sinatra album)|Cycles]]'' (1968) * ''[[My Way]]'' (1969) * ''[[A Man Alone]]'' (1969) * ''[[Watertown]]'' (1970) * ''[[Sinatra & Company]]'' <small>sa Antonio Carlos Jobim</small> (1971) * ''[[Ol' Blue Eyes Is Back]]'' (1973) * ''[[Some Nice Things I've Missed]]'' (1974) * ''[[Trilogy: Past Present Future]]'' (1980) * ''[[She Shot Me Down]]'' (1981) * ''[[L.A. Is My Lady]]'' (1984) * ''[[Duets (Frank Sinatra album)|Duets]]'' (1993) * ''[[Duets II (Frank Sinatra album)|Duets II]]'' (1994) {{div col end}} == Filmografija == {| class="wikitable sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Godina !! Naziv filma !! Uloga !! Napomene |- | [[1980]] || ''[[Prvi smrtni grijeh (film)|Prvi smrtni grijeh]]'' || nar. Edward Delaney || Izvršni producent – posljednja glavna uloga |- | [[1970]] || ''[[Prljavi Dingus Magee]]'' || Dingus Billy Magee || |- |rowspan="2"| [[1968]] || ''[[Detektiv (1968)|Detektiv]]'' || det. Joe Leland || |- | ''[[Dama u cementu]]'' || Tony Rome || Druga uloga kao det. Tony Rome |- |rowspan="2"| [[1967]] || ''[[Tony Rome]]'' || Tony Rome || |- | ''[[Goli trkač]]'' || Sam Laker || Snimano na lokaciji u uništenom [[Berlin]]u poslije [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]] |- | rowspan="2"| [[1966]] || ''[[Napad na "Queen Mary"]]'' || Mark Brittain || |- | ''[[Pad džinovske sjenke]]'' || Vince Talmadge || |- |rowspan="3"| [[1965]] || ''[[Marriage on the Rocks]]'' || Dan Edwards || |- | ''[[Ekspres pukovnika Von Ryana]]'' || puk. Joseph L. Ryan || |- | ''[[None But the Brave]]'' || Chief Pharmacist Mate || [[Režiser]]ski debi – također producirao |- | [[1964]] || ''[[Robin i 7 odmetnika]]'' || Robbo || Treći ''[[Rat Pack]]'' film – također producirao |- |rowspan="2"| [[1963]] || ''[[Četvero za Texas]]'' || Frances Andros || |- | ''[[Come Blow Your Horn]]'' || Zack Thomas || ''[[Zlatni globus]]'' - nominiran za najboljeg glumca u komediji |- |rowspan="2"| [[1962]] || ''[[Mandžurijski kandidat (1962)|Mandžurijski kandidat]]'' || kap./maj. Bennett Marco || Povučen iz distribucije nakon ubistva [[John F. Kennedy|Johna F. Kennedyja]] |- | ''[[Sergeants 3]]'' || nar. Mike Merry || Drugi ''Rat Pack'' film, također producirao |- | [[1961]] || ''[[Đavo u 4 sata]]'' || Harry || |- |rowspan="2"| [[1960]] || ''[[Oceanovih 11 (1960)|Oceanovih 11]]'' || Danny Ocean || Prvi ''Rat Pack'' film |- | ''[[Can-Can (film)|Can-Can]]'' || François Durnais || |- |rowspan="2"| [[1959]] || ''[[Nikad tako malo]]'' || kap. Tom Reynolds || |- | ''[[Rupa u glavi]]'' || Tony Manetta || Izvršni producent; pjesma ''[[High Hopes (pjesma)|High Hopes]]'' osvojila ''Oscar'' za najbolju pjesmu |- |rowspan="2"| [[1958]] || ''[[Some Came Running]]'' || Dave Hirsh || Prvi film sa [[Dean Martin|Deanom Martinom]] |- | ''[[Kings Go Forth]]'' || por. Sam Loggins || |- |rowspan="3"| [[1957]] || ''[[Prijatelj Joey (film)|Prijatelj Joey]]'' || Joey Evans || Osvojio ''Zlatni globus'' - najbolji glumac u komediji |- | ''[[The Joker is Wild]]'' || Joe E. Lewis || pjesma "[[All the Way (pjesma)|All the Way]]" osvojila ''Oscar'' za najbolju pjesmu]] |- | ''[[Ponos i strast (1957)|Ponos i strast]]'' || Miguel || |- |rowspan="4"| [[1956]] || ''[[Visoko društvo (film)|Visoko društvo]]'' || Mike Connor || Prvi film sa [[Bing Crosby|Bingom Crosbyjem]] |- | ''[[Johnny Concho]]'' || Johnny Concho (alias Johnny Collins)|| Prvi film kao [[filmski producent|producent]] |- | ''[[Put oko svijeta u 80 dana (1956)|Put oko svijeta u 80 dana]]'' || Pijanist koji svira u baru || [[kameo]] |- | ''[[Ringišpil (film)|Ringišpil]]'' || Billy Bigelow || Snimio 2 pjesme, napustio snimanje filma kad je saznao da će se svaka scena snimati 2 puta; zamijenio ga je [[Gordon MacRae]] |- |rowspan="5"| [[1955]] || ''[[Čovjek sa zlatnom rukom]]'' || Frankie Machine || Nominacija za ''Oscar'', [[BAFTA]]-u i nagradu ''Asocijacije filmskih kritičara New Yorka'' za najboljeg glumca |- | ''[[Nježna zamka (film)|Nježna zamka]]'' || Charlie Y. Reader || |- | ''[[Guys and Dolls (1955)|Guys and Dolls]]'' || Nathan Detroit || |- | ''[[Ne kao stranac]]'' || Alfred Boone || |- | ''[[Finianova dúga]]'' || Nedovršen || [[Animirani film|Animirani]] [[mjuzikl]], snimio pjesme s [[Louis Armstrong|Louisom Armstrongom]] i [[Ella Fitzgerald|Ellom Fitzgerald]] |- |rowspan="2"| [[1954]] || ''[[Iznenada (film)|Iznenada]]'' || John Baron || Povučen iz distribucije nakon ubistva Johna F. Kennedyja |- | ''[[Mladi u srcu]]'' || Barney Sloan || |- | [[1953]] || ''[[Odavde do vječnosti]]'' || Angelo Maggio || Osvojio ''Oscar'' i ''Zlatni globus'' za najboljeg sporednog glumca |- | [[1952]] || ''[[Upoznajte Dannyja Wilsona]]'' || Danny Wilson || |- | [[1951]] || ''[[Double Dynamite]]'' || Johnny Dalton || |- |rowspan="2"| [[1949]] || ''[[U grad]]'' || Chip || Posljednji film za ''[[Metro-Goldwyn-Mayer|MGM]]'' |- | ''[[Povedi me na utakmicu (film)|Povedi me na utakmicu]]'' || Dennis Ryan || |- |rowspan="2"| [[1948]] || ''[[The Miracle of the Bells]]'' || vlč. Paul || |- | ''[[The Kissing Bandit]]'' || Ricardo || |- | [[1947]] ||''[[Dogodilo se u Brooklynu (1947)|Dogodilo se u Brooklynu]]'' || Danny Webson Miller || |- | [[1945]] || ''[[Diži sidro!]]'' || Clarence “Brooklyn” Doolittle ||Prvi film za ''MGM''; pjesma "[[I Fall in Love too Easily]]" nominirana za ''Oscar'' za najbolju pjesmu || |- | [[1944]] || ''[[Step Lively]]'' || Glen Russell || |- |} == Također pogledajte == * [[Rat Pack]] == Reference == {{reference}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Frank Sinatra}} * {{imdb_name|id=79640|name=Frank Sinatra}} {{Frank Sinatra}} {{Singlovi Franka Sinatre}} {{Grammy - album godine}} {{Grammy - snimak godine}} {{Grammy - najbolja muška vokalna pop-izvedba}} {{Grammy Legend}} {{Grammy za životno djelo}} {{Oscar - sporedni glumac}} {{Nagrada "Jean Hersholt"}} {{Nagrada Cecil B. DeMille}} {{Zlatni globus za najboljeg glumca - komedija ili mjuzikl}} {{Zlatni globus za najboljeg sporednog glumca}} {{Oscar - domaćini ceremonije}} {{Emmy Primetime - domaćini ceremonije}} {{DEFAULTSORT:Sinatra, Frank}} [[Kategorija:Frank Sinatra| ]] [[Kategorija:Rođeni 1915.]] [[Kategorija:Umrli 1998.]] [[Kategorija:Biografije, Hoboken]] [[Kategorija:Američki pjevači]] [[Kategorija:Američki glumci]] [[Kategorija:Amerikanci porijeklom iz Italije]] 4f6a8t7brbgex9lxuwndg4zcr6tbugy Dinamički pritisak 0 74851 3734301 3267982 2025-07-11T09:54:47Z Samo22pedia 164722 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|1|0 */ 3734301 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} U [[dinamika fluida|dinamici fluida]], '''dinamički pritisak''' (oznaka '''q''' ili '''Q''', ponekad se i naziva ''pritisak brzine'') je veličina definisana kao: :<math>q \ = \ \frac{1}{2} \rho v^2</math> gdje je (koristeći [[SI sistem|SI]] jednice): :<math>q</math> = dinamički pritisak u [[paskal (jedinica)|paskalima)]] :<math>\rho</math> = gustoća fluida u kg/m<sup>3</sup> (npr. [[gustoća zraka]]) :<math>v</math> = brzina fluida u m/s == Fizikalno značenje == Dinamički pritisak je usko vezan sa [[kinetička energija|kinetičkom energijom]] fluidne čestice, jer su obje veličine proporcionalne masi čestice (preko [[Gustoća|gustoće]], u slučaju dinamičkog pritiska) i kvadratu brzine. Dinamički pritisak je, u stvari, jedan dio u [[Bernoullijeva jednačina|Bernoullijevoj jednačini]], koji je, u suštini, jednačina o održanju energije za fluid u kretanju. Drugi bitan akspekt dinamičkog pritiska je taj da je, kako to [[dimenzionalna analiza]] pokazuje, aerodinamički napon koju trpi letjelica koja leti brzinom <math>v</math> je proporcionalna gustoći zraka i kvadratu <math>v</math>, npr. proporcionalna je <math>q</math>. Zbog toga, posmatrajući varijaciju <math>q</math> tokom leta, moguće je odrediti kako će napon varirati, te kada će dostići maksimalnu vrijednost. Tačka maksimalnog aerodinamičkog opterećenja se često označava kao ''[[max Q]]'' i to je kiritični parametar, na primjer, za letjelicu tokom lansiranja. == Drugi oblici == Ako se promatrani fluid može smatrati [[idealni plin|idealnim plinom]] (što je i slučaj kod zraka), dinamički pritisak se može izraziti kao funkcija pritiska fluida i [[Machob broj|Machovog broja]]. Korsteći [[zakon idealnog plina]]: :<math>p=\rho R T</math> definiciju [[brzina zvuka|brzine zvuka]]: :<math>v_s=\sqrt{k R T}</math> i definicije Machovog broja: :<math>Ma=\frac{v}{v_s}</math> dinamički pritisak se može napisati kao: :<math>q \ = \ \frac{k}{2} p Ma^2</math> gdje je (koristeći SI jedinice): :<math>p</math> = pritisak u paskalima :<math>Ma</math> = bezdimenzionalni Machov broj :<math>\rho</math> = gustoća u kg/m<sup>3</sup> :<math>R</math> = [[specifična plinska konstanta]] (287,05 J/(kg·K) za zrak) :<math>T</math> = [[apsolutna temperatura]] u kelvinima :<math>k</math> = bezdimenzionalni [[omjer toplotnog kapaciteta]] (1,4 za zrak, konstantno) :<math>v</math> = speed in m/s :<math>v_s</math> = speed of sound in m/s Drugo, ako bi posmatrali letjelicu pri uzletanju i koritili formulu za [[Gustoća zraka#Efekti visine|gustoću zraka]] kao funkciju visine (važi samo sa slojeve niže od [[tropopauza|tropopauze]]), dinamički pritisak, u vezi sa letjelicom, može se izraziti kao: :<math>q \ = \ \frac{ v^2 \cdot p_0 \cdot M}{ 2 \cdot R \cdot \left( T_0 + L \cdot h \right)} \cdot \left(1 + \frac{L \cdot h}{T_0} \right)^\frac{ g \cdot M}{-R \cdot L}</math> gdje je (koristeći SI jedinice): :<math>q</math> = dinamički pritisak u paskalima :<math>v</math> = spacecraft's velocity inbrzina letjelice u m/s :<math>p_0</math> = atmosferski pritisak na površina mora u paskalima :<math>M</math> = molekularna masa suhog zraka (0,0289644 kg/mol) :<math>R</math> = specifična plinska konstanta (287.05 J/(kg·K) ) :<math>T_0</math> = apsolutna temperatura na površini mora u kelvinima :<math>L</math> = pad temprature atomofere (−0,0065 K/m) :<math>h</math> = visina iznad mora u m :<math>g</math> = [[Gravitacijsko ubrzanje|gravitaciono ubrzanje]] (9,80665 m/s<sup>2</sup>) == Također pogledajte == * [[Pritisak]] == Vanjski linkovi == * Definicija dinamičkog pritiska [http://scienceworld.wolfram.com/physics/DynamicPressure.html ''Eric Weisstein's World of Science''] [[Kategorija:Dinamika fluida]] j213q7mhrkdqpiu6ccqaxjoc41jqsfi Mihrab 0 89030 3734083 3067495 2025-07-10T13:58:43Z Panasko 146730 3734083 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:Mihrabkls.jpg|mini|200px|Mihrab u džamiji u [[Kairo|Kairu]]]] '''Mihrab''' ([[arapski jezik|ar]]. محراب) jeste niša u zidu u [[džamija|džamiji]] koja je usmjerena u pravcu [[Kibla|kible]] ([[Kaba|Kabe]] u [[Meka|Meki]]), prema kojoj su [[Musliman|muslimani]] okrenuti za vrijeme [[namaz]]a. Za vrijeme zajedničkih namaza u džamiji [[imam]] stoji u mihrabu, a ostali klanjači nalaze se iza njega. Riječ "mihrab" izvorno nema vjersko značenje i u arapskom jeziku označava posebnu sobu u kući, npr, u srednjovjekovnim zamkovima sobu u kojoj se nalazi prijesto. Kod prvih generacija muslimana i kod prijašnjih vjerskih zajednica koje su obitavale na arapskom govornom području pod terminom "mihrab" podrazumjevalo se i posebno mjesto u kući u kojoj se obavljao namaz. [[Halifa]] [[Osman ibn Affan]] naredio je da se označi zid u [[Poslanikova džamija|Poslanikovoj džamiji]] u [[Medina|Medini]] u pravcu Meke, tako da bi hodočasnici koji posjećuju Meku znali u kojem je pravcu kibla. To je bilo samo označeno mjesto u zidu sve do vladavine [[Velid I|Velida I]] (705-715). Namjesnik Medine [[Omer ibn Abdul-Aziz]] proširio je tu oznaku i zamijenio je nišom u zidu. Jedan [[kur'an]]ski [[ajet]] (19:11) spominje riječ "mihrab": "I on ([[Zekerijja]]) iziđe iz hrama (mihraba) u narod svoj i znakom im dade na znanje: 'Hvalite Ga ujutro i navečer!'" {{Commonscat|Mihrabs}} {{Islamska arhitektura}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Namaz}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Islam]] tk5fy6dcv5lvd4kox75lsxis9vf2bcj Iblis 0 89058 3734085 3588850 2025-07-10T14:04:12Z Panasko 146730 3734085 wikitext text/x-wiki '''Iblis''' ([[arapski jezik|arap.]] '''إبليس''') ili '''šejtan''' ([[arapski jezik|arap.]] '''شيطان'''), po islamskom učenju, praotac je [[Džin (islam)|džin]]a. Spomenut je u mnogo kultura i civilizacija; npr. ''[[Satana]]'' ([[hebrejski jezik|heb.]] '''שָׂטָן''' ''satan'', [[aramejski jezik|aram.]] '''שִׂטְנָא''', [[latinski jezik|lat.]] ''Sátanas'') znači protivnik ili optužitelj. U [[religija|religiji]], Iblis se smatra palim [[anđeo|anđelom]], [[demon]]om, vragom, [[đavo]]lom, džinom. U [[abraham]]skim religijama ([[Judaizam]], [[Kršćanstvo]], [[Islam]]), Sotona je nadnaravno biće koje je utjelovljenje zla. Obično je poznat kao vrag ili đavo ([[latinski jezik|lat.]] ''Diábolus''), Gospodar tame, Belzebub, Nečastivi, Mefisto, ili Lucifer. U [[Talmud]]u, Sotona se spominje pod imenom Samael. == Značenje riječi == Riječ "Iblis" je izvedena iz arapskog korijena riječi "belese" (بلس), što znači "očajava" (onaj koji očajava, očajni); dakle, jezično značenje imenice "Iblis" je "on/ono što izaziva očaj". Međutim, neki smatraju da je ta imenica arapska verzija od grčkog "Diabolos" (đavo).<ref>http://www.etymonline.com/index.php?term=Eblis</ref> U [[Arapski jezik|arapskom]] jeziku, "šejtan" "sotona" (شيطان, iz korijena ŠTN ش –  ط –  ن) je i imenica i pridjev. Kao imenica, znači "protivnik", "neprijatelj", ili "pobunjenik" a kao pridjev znači "optuženi", "kontraš" ili "zli". U [[islam]]skoj kulturi, šejtan se često prevodi jednostavno kao "[[đavo]]", ali se može odnositi na bilo koje od bića, koji se pobunio protiv [[Allah]]a, ili na sve što odvraća od Allahovog puta (islama). Šejtan ima sličan smisao i porijeklo kao kršćanska riječ "Satan". == Iblis u islamskoj teologiji == [[Datoteka:Adam honored.jpg|desno|mini|250p|Meleki se klanjaju Ademu (islamska minijatura, autor nepoznat)]] Tradicionalni islamski učenjaci kao što su Taberi i [[Ibn-Kesir]] spominju dvije verzije porijekla Iblisa. Taberi navodi predaju po kojoj je Iblis porijeklom od džina, te navodi da su "džini" jedno od plemena [[Melek]]a: "Kada je [[Allah]] završio stvaranje onoga što je htio, uzdigao se nad 'Arš (Božiji Prijesto). Potom učini Iblisa melekom [[Dunjaluk|dunjalučkoga]] neba. Iblis bijaše od plemena meleka koje se zove "džin". Nazvani su "džinima" jer bijahu rizničari [[Džennet|dženneta]]. I Iblis bijaše rizničar. Tada se u njemu probudi oholost, pa reče: "Allah mi je ovo podario kako bi me učinio drugačijim od drugih meleka". Kada u njemu proklija oholost, Allah to vidje pa reče melekima: "Na Zemlji ću, doista, Ja postaviti namjesnika!" Meleki rekoše: "Gospodaru naš, a ko će biti taj namjesnik?" Reče Allah: "Imat će potomke koji će nered na Zemlji činiti, zavidjeti jedni drugima te jedni druge ubijati." "Oni upitaše:" Gospodaru naš: " 'Zar ćeš na njoj postaviti onoga ko će na njoj nered činiti i krv prolijevati?! A mi Te slavimo, zahvaljujući Ti, i, kako Tebi dolikuje, veličamo!' On odgovori: 'Ja znam ono što ne znate vi!' ", tj. znam kakav je Iblis.'" <ref>(Taberi, I, 292., 293.)</ref> U [[Ibn-Kesir|Ibn-Kesirovoj]] verziji se također kaže da: "Od [[Ibn Abbasa]] ([[Ashabi|Ashab]]) se prenosi: "Džini su činili nered na Zemlji prije Adema. Pa kada je melekima rečeno da će Zemlja dobiti novoga namjesnika (čovjeka), zaključiše da će i čovjek nered činiti.' "<ref>[[Tefsir Ibn-Kesira]], I, 106.</ref> Zatim: "Džini bijahu potomci Iblisa na Zemlji, na dvije hiljade godina prije nego li je Adem stvoren. Počeše nered činiti i krv prolijevati. Tada Allah posla vojsku meleka koja ih napade i protjera na morska ostrva."<ref>Ibn Kesir, I, 106</ref>. Po Ibn Kesiru, Iblis je za džine isto što i Adem za čovjeka. Nadalje, Ibn Kesir navodi mišljenje da je Iblis zarobljen od strane meleka i odveden na nebo i da se zadesio u momentu kada je Allah stvorio Adema i naredio melekima da mu padnu ničice, što je on odbio i radi toga je proklet. Također navodi mišljenje jednog od [[Ashabi|Ashaba]] da je Iblis bio Melek (Anđeo). Allah je, dakle, stvorio [[Adem]]a i naredio melekima da padnu ničice pred njim i svi meleki su se pokorili, osim Iblisa.<ref>"A kada rekosmo melekima: "Poklonite se Ademu!" – oni se pokloniše, ali Iblis ne htjede, on se uzoholi i posta nevjernik", [[Kur'an]], [[El-Bekara]], 34</ref> *"I Mi rekosmo: "O Ademe, živite, ti i žena tvoja, u Dženetu i jedite u njemu koliko god želite i odakle god hoćete, ali se ovom drvetu ne približujte pa da sami sebi nepravdu nanesete!" *I šejtan ih navede da zbog drveta posrnu i izvede ih iz onoga u čemu su bili. "Siđite!" – rekosmo Mi – "jedni drugima ćete neprijatelji biti, a na Zemlji ćete boraviti i do roka određenoga živjeti!" *I Adem primi neke riječi od Gospodara svoga, pa mu on oprosti; on, doista, prima pokajanje, on je Milostiv. *Mi rekosmo: "Silazite iz njega svi! Od Mene će vam uputstvo dolaziti, i oni koji uputstvo moje budu slijedili – ničega se neće bojati i ni za čim neće tugovati. *A onima koji ne budu vjerovali i knjige Naše budu poricali – biće stanovnici Džehennema; u njemu će vječno ostati." == Allahovo obećanje Iblisu == *"Mi smo stvorili Adema od ilovače, od blata ustajalog, :a još prije smo stvorili džine od vatre užarene. :I kad Gospodar tvoj reče melekima: "Ja ću stvoriti čovjeka od ilovače, od blata ustajalog, :i kad mu dam lik i u nj udahnem dušu, vi mu se poklonite!” :svi meleki su se, zajedno poklonili, :osim Iblisa; on se nije htio s njima pokloniti. :"O Iblise," – reče On – "zašto se ti ne htjede pokloniti?" :"Nije moje" – reče – "da se poklonim čovjeku koga si stvorio od ilovače, od blata ustajalog." :"Onda izlazi iz dženeta"- reče on – "nek si proklet :i neka se prokletstvo zadrži na tebi do [[Sudnji dan (islam)|Dana sudnjeg]]!" :"Gospodaru moj," – reče on – "daj mi vremena do dana kada će oni biti oživljeni!" :"Daje ti se rok" – reče on - :"do Dana već određenog." :"Gospodaru moj," – reče – "zato što si me u zabludu doveo, ja ću njima :na Zemlji poroke lijepim predstaviti i potrudiću se da ih sve zavedem, :osim među njima Tvojih robova iskrenih." :"Ove ću se istine Ja držati" – reče On: :"Ti nećeš imati nikakve vlasti nad robovima Mojim, osim nad onima koji te budu slijedili, od onih zalutalih." :Za sve njih mjesto sastanka [[džehennem]] će biti, :on će sedam kapija imati i kroz svaku će određen broj njih proći". == Iblisov govor stanovnicima džehenema == *"I kada bude sve riješeno, šejtan će reći: "Allah vam je pravo obećanje dao, a ja sam svoja obećanja iznevjerio; ali, ja nisam nikakve vlasti nad vama imao, samo sam vas pozivao i vi ste mi se odazivali; zato ne korite mene, već sami sebe, niti ja mogu vama pomoći niti vi možete pomoći meni. Ja nemam ništa s tim što ste me prije smatrali Njemu ravnim." ([[Kur'an]], Ibrahim, 22) == Reference == {{Refspisak}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Islam]] chl9jnj3zub42dwgmp5l2tmjjzsopk5 Buharijin "Sahih" 0 89393 3734049 3483734 2025-07-10T12:14:24Z Panasko 146730 3734049 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:Buharijina zbirka hadisa.JPG|mini|200px|Naslovna stranica "Sahih Buhari" na bosanskom jeziku]] '''Sahih zbirka''' ([[Arapski]]: الجامع الصحيح, El-Džami el-Musned es-Sahih, poznatija kao '''Sahih Buhari''' (Arabic: '''صحيح البخاري''') je jedna od šest takozvanih „Kutubu sitte“ ili „"Šest vjerodostojnih zbirki" [[hadis]]a. Mnogi islamski učenjaci je nazivaju najvjerodostojnijom knjigom nakon Kur'ana. == Kolekcija == Ova zbirka hadisa je sakupljena od islamskog učenjaka Imama [[Buharija]], koje je skupljao tokom cijeloga života. Buhari je pripadao šafijskoj pravnoj školi. Putovao je širom islamskoga svijeta dok su na vlasti bili [[Abasidi]]. Knjiga sadrži hadise vezane za skoro svaki aspekt života i adekvatne islamske upute vezane za nj. kao što je način molitve i ostali [[ibadet]]i direktno od [[Muhammed]]a. Knjiga sadrži 9 tomova. Prenosi se da je sam [[Buharija]], prije nego bi napisao neki hadis u svoju zbirku, klanjao dva [[rekat]]a molitve i tražio uputu od [[Allah]]a. Zatim istražio hadis da se uvjeri dali prolazi kroz potrebne kriterije, a tek onda ga uvrstio u zbirku. Prije nego je Buharija završio svoju zbirku 846. godine, proveo je oko 25 godina posjećujući islamske učenjake širom islamskog svijeta u potrazi za njima i potvrdi vjerodostojnosti. U koji god grad bi došao, okupilo bi se na stotine ljudi da slušaju predavanja o hadisu. == Komentari == Mnogi islamski učenjaci su napisali komentare na „Sahih Buhari“, kao što su: * Fath el-Bari od Ibn Hadžer Askalani (najpoznatiji). * Umdat el-Kari * Iršad el-Sari od El-Kastalani == Sahih Buhari danas == Danas je Sahih Buhari najprihvaćenija zbirka hadisa od sunitskih muslimana, koji je smatraju najvjerodostojnijom knjigom nakon Kur'ana. Štampana je na skoro svim jezicima svijeta, u dosta izdanja. == Također pogledajte == * [[Hadis]] * [[Muslim]] * [[Ibn-Kesir]] * [[Muslimov "Sahih"]] * [[Nesaijev "Sunen"]] * [[Ebu Davudov "Sunen"]] * [[Tirmizijin "Sunen"]] * [[Ibn-Madžin "Sunen"]] * [[El-Muvetta|"El-Muveta"]] == Vanjski linkovi == * [https://web.archive.org/web/20110226210301/http://www.usc.edu/schools/college/crcc/engagement/resources/texts/muslim/hadith/bukhari/ Prijevod Sahih Buhari (eng)] * [http://buharija.com/ Online izdanje Buharijeve zbirke hadisa Sahih Buhari] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170109090454/http://buharija.com/ |date=9. 1. 2017 }} {{Hadis}} {{Muhammed}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Književnost]] [[Kategorija:Srednji vijek]] [[Kategorija:Hadisi]] a1nkem38ly42sgtx26dg14ono384eay Nesaijev "Sunen" 0 89526 3734044 3177763 2025-07-10T12:12:16Z Panasko 146730 Panasko premjestio je stranicu [[Nesaijev Sunen]] na [[Nesaijev "Sunen"]]: Standardizacija 3177735 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Nesai.jpg|desno|mini|150px|Naslovna stranica "Sunen Nesai" na bosanskom jeziku]] '''"Mali Sunen"''' ([[Arapski]] السنن الصغرى‎), poznatiji kao '''Sunen Nesaija''' (Arapski سنن النسائي), je jedna od 6 glavnih zbirki hadisa sabranih od '''Ahmeda ibn Šuajba ibn Ali [[Nesai|En-Nesai]]''' (829 – 915) i treća po "jačini" u nizu. Prije nje je [[Sahih Buhari]] a zatim [[Sahih Muslim]]. Sunen Nesaija sadrži 5.761<Ref>"Mustalehul hadisi ve ridžaluhu" Dr. Makbuli</Ref> hadisa, koje je autor izabrao iz svog djela "Veliki Sunen". (Sunen el Kubra). == Neke od karakteristika djela == [[Islam]]ski učenjaci su izdvojili neke karakteristike ovog djela u odnosu na ostale iz oblasti hadiske nauke: *Imam En-Nesai na jednom mjestu sakuplja sve senede (lance prenosilaca) koji su u vezi sa određenim tekstom [[hadis]]a, upravo onako kako je radio i imam Muslim. On ih parcijano ne navodi kao imam Buharî, pa, otuda, neki autori preferiraju njegov Sunen nad [[Sahih Buhari|Sahihom imama Buharija]], obzirom da je on dijelio hadise u svojoj zbirci na više dijelova i navodio ih u više različitih poglavlja, što je istraživačima otežalo pronalaženje i služenje tim hadisima. *Kada imam En-Nesai navodi predaje koje oponiraju jedna drugoj, onda on preferira onu čiji su prenosioci jači. *On je, uz ime prenosioca, često navodio i puno ime, kako ne bi kod istraživača bilo nedoumica o kojem prenosiocu se radi. *Čuva hadise sa njihovim kompletnim "senedima" (lancima prenosilaca) i ne izostavlja ih, izuzev samo u dva slučaja u Sunenu dok imam Buharî ima znatan broj [[Hadis|muallek-predaja]], dakle, sa nepotpunim lancem prenosilaca. *Uporebljava terminologiju koju su muhadisi tog vremena koristili, npr.: "hadis-munker", "gajru mahfuz", "lejse bi sabit" i sl. *Ukazivanje na povjerljivost ili nepovjerljivost nekog od prenosilaca odmah nakon citiranja hadisa njegova je prepoznatljiva karakteristika, što nisu prakticirali ni Buhari ni Muslim. *Najmanje slabih (daif) predaja sadržano je u njegovom "Sunenu", odmah nakon [[Sahih Buhari|Sahiha Buharije]] i [[Sahih Muslim|Muslima]].<Ref>"Tarihul turasil arebi" Fuad Sizkin</Ref> == Reference == <references/> == Također pogledajte == * [[Sahih Buhari]] * [[Sahih Muslim]] * [[Sunen Ebu Davud]] * [[Tirmizijin Sunen]] * [[Sunen (Ibn-Madže)|Sunen ibn Madže]] * [[El-Muveta|"Muveta" imama Malika]] {{Hadis}} {{Muhammed}} [[Kategorija:Hadisi]] n5pdr7lrj9ljeihz3ey5tlxyxcyj58k Tirmizijin "Sunen" 0 89528 3734040 3543025 2025-07-10T12:12:08Z Panasko 146730 Panasko premjestio je stranicu [[Tirmizijin Sunen]] na [[Tirmizijin "Sunen"]]: Standardizacija 3543025 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Kommentar Ibn Radschab.jpg|desno|mini|200px|Prva stranica komentara na Tirmizijin Sunen od Ibn Redžeb El-Hanbelija, 13.st]] '''Tirmizijin Sunen''' ([[Arapski]] جامع الترمذي) je jedna od 6 hadiskih zbirki koju je skupio autor Ebu Isa Muhammed El-Tirmizi. Smatra se petom po "jačini" u nizu od šest najpriznatijih hadiskih kolekcija. == Broj Hadisa == U Tirmizijevom Sunenu je oko 4.000 ili, tačnije, 3.956 [[hadis]]a<ref>Izdanje "Sunena", izdavačke kuće Darul kutubil ilmije, Bejrut, 1987</ref>, što je manje nego u zbirkama [[Buharija|Buharije]] i [[Muslim]]a, ali je u ovoj zbirci daleko manje ponovljenih hadisa. Hadiske zbirke sa imenom "sunen", uglavnom, tretiraju hadise iz domena [[Šerijat|šeriatsko-pravnih propisa]]. Međutim, ovu njegovu zirku karakterizira univerzalnost i sveobuhvatnost, pa je nazvana i imenom El-Džamia (skup). Uvrštavajući hadise u svoju zbirku, Tirmizijevi kriteriji nisu bili strogi poput kriterija njegovih prethodnika Buharije i Muslima, pa su kod njega evidentni, pored autentiönih, kojih ima puno, i jedan broj dobrih-hasen i je-dan broj slabih (daif) predaja. Nakon temeljnih analiza njegove zbirke, hadiski stručnjaci konstatovali su da u ovom djelu imaju četiri kategorije hadisa: # Autentični hadisi koji ispunjavaju uvjete Buharije i Muslima; # Autentični hadisi koji ispunjavaju uvjete Ebu Davuda i [[Nesaija|Nesaije]]; # Dobri (hasen) hadisi koji ne sadrže mahane; i # Slabi (da'if) hadisi koji imaju vidljive nedostatke<ref>Prof. Mahmut Karalić, "Uvod u Sunen Tirmizije", izdanje na bosanskom jeziku, Zenica 1999. godine.</ref> == Specifičnosti Sunena == *Tirmizi je uvrstio samo hadise po kojima su radili islamski pravnici i na temelju kojih su temeljili svoje stavove. *Uz svaki hadis on donosi stepen vjerodostojnosti, odnosno ocjenu hadisa, što nije slučaj kod drugih autora. Kada navodi i slabu predaju, on obavezno ukazuje na njenu slabost i konkretno obrazlaže njen nedostatak. *Veoma slabe predaje ne navodi kada iznosi važne postulate islama, već ih navodi samo kada podstiče na dobre i pozitivne stvari. *Tirmizi izabere hadis vezan za određenu tematiku, a onda, nakon citiranja tog hadisa, navodi da postoji veći broj predaja koje govore isto ili slično toj tematici. Nekada izabere najjaču predaju a nekada predaju koja najviše odgovara naslovu poglavlja ili tematici koju obrađuje. *Nakon citiranja hadisa, on navodi stavove [[Ashabi|ashaba]], [[Tabiini|tabiina]] i poznatih [[imam]]a i učenjaka koja su u vezi s tim hadisom ili tematikom koju obrađuje. *Terminologija koju je koristio pri ocjeni hadisa posebno je zanimljiva. Niko prije njega takvu terminologiju i takve konstrukcije nije koristio. Samo on daje ocjenu uz hadis, npr.: "hasenun-sahihun", "sahihun-hasenun", "hasenun-sahihun-garibun" i sl. == Komentari Sunena == Neki od najpoznatijih komentara na ovu hadisku zbirku su: *"Aridatul ahvezi", hafiza Ebu Bekra ibn El-Arebija (umro 1165.g); *Komentar Ibn Redžeb El-Hanbelija, (umro 1417.) koji nije kompletiran; *Komentar od Ebul Fetha ibn Sejidinas El-Jamurija (umro 1354.); *Komentar hafiza Zejnudina El-Irakija (umro 1428.); *Tuhfetu-l-ahvezi, 'Abdu-r-Rahmana el-Mubarekfurija (umro 1975.)<ref>"Mustalehul hadisi Ve ridžaluhu" Dr Hasan Muhamed Makbuli.</ref> ==Reference== <references/> ==Također pogledajte== * [[Buharijin "Sahih"|Sahih Buhari]] * [[Muslimov Sahih|Sahih Muslim]] * [[Nesaijev Sunen|Sunen Nesaija]] * [[Ebu Davudov Sunen|Sunen Ebu Davud]] * [[Ibn-Madžin Sunen|Sunen ibn Madže]] * [[El-Muvetta|"Muveta" imama Malika]] == Vanjski linkovi == * [http://www.ipf.unze.ba/index.php?id=355&whatnews=65&newsid=673 ipf.unze.ba Promocija prijevoda kapitalnog djela "Tirmizijin Džami'u sunen"] {{Hadis}} {{Muhammed}} [[Kategorija:Hadisi]] cnlyc0pnfgsesss37fu065072sfp9vt Ibn-Madžin "Sunen" 0 89529 3734036 3483735 2025-07-10T12:11:59Z Panasko 146730 Panasko premjestio je stranicu [[Ibn-Madžin Sunen]] na [[Ibn-Madžin "Sunen"]]: Standardizacija 3483735 wikitext text/x-wiki '''Sunen ibn Madže''' ([[arapski]] سُنن ابن ماجه‎) je jedna od 6 hadiskih kolekcija koju je sakupio autor Ebu Abdullah Muhammed ibn Jezid poznatiji kao "Ibn Madže". Zbirka sadrži 4.341 [[hadis]]a u 32 poglavlja. Mnogi od hadisa su poslije odbačeni, kao što su npr. neki hadisi o vrlinama grada Kazvina. =="Kutubu site"== Neki [[Islam|islamski učenjaci]] kao što su [[Ibn Haldun]] i [[Nevevi]] odbacuju ovaj sunen od šest najpriznatijih ("Kutubu site") i umjesto njega postavljaju [[El-Muveta|Muveta]] od [[Imam]]a Malika. Prvi koji je Ibn Madžin Sunen pridodao Sahihima [[Sahih Buhari|Buharije]] i [[Sahih Muslim|Muslima]] i [[Sunen Ebu Davud|Sunenima Ebu Davuda]], [[Tirmizijin Sunen|Tirmizije]] i [[Sunen Nesaija|Nesaije]], bio je islamski učenjak Ebu Fadl Muhamed ibn Tahir El-Makdisi, u knjizi "Atraful kutubi site". Nakon toga učinio je to i hafiz Abdul Ganij El-Makdisi u djelu "El-Kemalu fi esmai ridžali"<ref>"El Fadlul mubin" El-Kasimi</ref>. Ibn Madže, kao i njegovi prethodnici, klasificira hadise prema [[fikh]]skim pitanjima. On je u Sunen uvrstio ukupno 4.341 hadisa. Od spomenutog broja 3.002 hadisa, u cjelosti ili jednim dijelom, spominju i autori preostalih zbirki nazvanih "El Kutubu site". U Sunenu ibn Madže se nalazi 1.339 hadisa koje uopće ne navode peterica spomenutih autora. Od tog broja: * 428 hadisa autentičnog su [[Hadis|seneda]] * 199 hadisa dobrog su seneda * 613 hadisa slabog su seneda * 99 hadisa su vrlo lošeg seneda. Obzirom da Ibn Madžin Sunen sadži najviše slabih, a posebno, veoma slabih predaja, on se, zbog toga, i smiješta na posljednje mjesto u rangiranju hadiskih zbirki iz "El Kutubu site". U odnosu na druge spomenute zbirke njegov Sunen izdvaja se sa predajama od nekih prenosilaca koji su optuženiza laž i krađu hadisa. Po nekim autorima u ovoj zbirci ima čak oko hiljadu slabih predaja<ref>"Tehzibu tehzib" Ibn Hadžer</ref>. Značaj Sunena, pored ostalog, je i u tome, što hafiz Ibn Madže, iako navodi 3002 hadisa koji su spomenuli i autori preostalih pet zbirki, on ih, ne navodi sa istim lancem prenosilaca, nego dolazi sa novim, čime još više pojačava hadise iz prethodnih zbirki, čime potvrđuje vrijednost i značaj sopstvenog djela. Sunen je Ibn Madže podijelio na 32 knjige i 1.500 poglavlja. Ovo djelo poznato je po preciznom klasificiranju hadisa i hadiskih poglavlja. Poglavlja u ovoj zbirci vrlo su kratka. Obično nisu duža od nekoliko redaka. Rijetka su poglavlja koja prelaze više od jedne stranice.<ref>"El Hadisu nebevi" Muhammed Lutfi Es-Sabag</ref> ==Komentari Sunena== Neki od najpoznatijih komentara Sunena su: * Komentar Kemaludina Muhameda ibn Musaa ed-Dimjerija eš-Šafija djelo u pet tomova. * Komentar Ibrahima ibn Muhameda El-Halebija * Komentar "Misbahu zudžadže, šerh ala Sunen Ibn Madže", hafiza Dželaludina El Sujutija * Komentar "Kifajetul hadže fi šerhi Sunen Ibn Madže", Muhameda ibn Abdul Hadi El Sindija ==Bošnjaci i Ibn Madžin Sunen== [[Mehmed Handžić]] je započeo svoj komentar na [[Arapski|arapskom jeziku]] na spomenuto djelo, nazvavši ga: "Izharul behadže bu šerhi Sunen ibn Madže". Pronašao ga je [[Šefik Kurdić]], u rukopisima [[Gazi Husrev-begova biblioteka|Gazi Husrev-begove biblioteke]] pripremajući doktorsku disertaciju iz oblasti izučavanja hadisa u BiH od dolaska islama do kraja 20. vijeka. Handžićev komentar sadrži 118 rukom pisanih, velikih listova. Prije komentara Handžić donosi dva poglavlja. U prvom poglavlju navodi Ibn Madžinu biografiju, a u drugom govori o njegovom Sunenu, gdje analizira hadise i piše o najosnovnijim detaljima tog djela. Nakon dva uvodna poglavlja, Handžić arapskim jezikom, počinje komentar djela. Završio je 38 poglavlja. Navodeći 39. poglavlje koje tretira [[abdest]], iz "Kitabu taharet" stao je na 118. listu rukopisa. Nepoznato je zbog čega je ovo djelo ostalo nedovršeno. ==Reference== <references/> ==Također pogledajte== * [[Hadis]] * [[Sahih Buhari]] * [[Sahih Muslim]] * [[Sunen Nesaija]] * [[Sunen Ebu Davud]] * [[Tirmizijin Sunen]] * [[El-Muveta|"Muveta" imama Malika]] {{Hadis}} {{Muhammed}} [[Kategorija:Hadisi]] a0n0zbwo84fzk1ccjuqp4leomv1z55d Zejneb bint Huzejme 0 90128 3734053 3733961 2025-07-10T12:19:32Z Panasko 146730 3734053 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Žene Muhameda a.s.}} '''Zejneb bint Huzejme''' ([[arapski]] زينب بنت خزيمة), rođena 596, poznata po nadimku "Ummul Miskin" ili "Majka siromašnih" bila je četvrta supruga [[Allah]]ovog [[Poslanici u islamu|Poslanika]] [[Muhammed]]a. Obzirom da je veoma rano umrla o njoj postoji manje podataka nego o Muhammedovim ostalim ženama. ==Život== Bila je poznata po sažaljenju prema beskućnicima i siromašnim. Zejneb je prvo bila udata za Tufejla ibn Harisa koji je po mišljenju nekih, razveo se od nje, ili po mišljenju drugih, umro kratko nakon njihovog vjenčanja. Zejneb se zatim udala za muževog brata Ubejde ibn Harisa koji je 624. umro od rana zadobijenih u [[Bitka na Bedru|bici na Bedru]]. Tada je živjela u siromaštvu i nestašici. ==Brak sa Muhammedom== Sljedeće godine, nakon braka sa [[Hafsa bint Omer|Hafsom bint Omer]], Muhammed je Zejnebi ponudio [[mehr]] od 400 [[dirhem]]a ili 12 unci zlata, i ponudio joj brak. Islamski učenjaci navode da je brak sa Zejneb, koji se desio u mjesecu [[ramazan]]u, trebao da da direktan primjer ostalim muslimanima, kako da postupaju sa udovicama onih koji su poginuli u bitkama, a također i da njihove porodice neće ostati siromasi nakon njihovih smrti. Ona je bila prva Muhammedova supruga koja je došla izvan plemena Kurejš, obzirom na to da je vodila porijeklo iz arapskog plemena Benu Hilalia. Navodi se da je jedne prilike jedan siromah joj došao na vrata da joj zatraži brašna, ona mu je dala sve što ima i ostala bez hrane te noći. Muhammed je bio ganut tim činom i često ga spominjao. ==Smrt== [[Datoteka:Bagicemetry.JPG|mini|desno|[[Grob|Mezarje]] "Džennetul Baki" u [[Medina|Medini]] gdje je sahranjena "Majka pravovjernih", Zejneb bint Huzejme.]] Umrla je manje od dvije godine nakon braka sa Muhammedom, a po nekim mišljenjima i nakon samo dva mjeseca, i tako postala jedina Muhammedova supruga koja je umrla prije smrti Muhammeda, pored njegove prve supruge Hatidže bint Huvejlid. Nakon njene smrti, njen stan je bio prazan neki period, nakon čega ga je naselila Muhammedova šesta supruga Umm Selema. == Također pogledajte == * [[Muhammed]] == Reference == {{Refspisak}} {{Muhammed}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Muslimanke]] [[Kategorija:Muhammedove supruge]] [[Kategorija:Rođeni 596.]] [[Kategorija:Umrli 625.]] [[Kategorija:Biografije, Meka]] kf67bimh10ieq1crqq1v9be3ied1pcb Zejneb bint Džahš 0 90129 3734052 3733960 2025-07-10T12:18:43Z Panasko 146730 3734052 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Žene Muhameda a.s.}} [[File:تخطيط كلمة زينب بنت جحش.png|thumb|right|Kaligrafija imena 'Zejneb bint Džahš']] '''Zejneb bint Džahš''' ({{Jez-ar|زينب بنت جحش}}) rođena 593. je bila supruga [[islam]]skog [[Poslanici u islamu|poslanika]] [[Muhammed]]a, a samim time imala titulu "Majke pravovjernih". Prije Muhammeda bila je na kratko udata za Muhammedovog usvojenog sina [[Zejd ibn Haris]]a. Njen brat, Ubejdulah ibn Džahš je prilikom hidžre u Abesiniju napustio islam i prigrlio [[Kršćanstvo]]. Njegova žena Remla bint Ebu Sufjan se nakon toga također udala za Muhammeda. Imala je sestru po imenu Hamana bint Džahš. == Brakovi == ==== Zejd ibn Haris ==== Nakon njene [[Hidžra|Hidžre]] u [[Medina|Medinu]] postala je dio novoosnovane islamske zajednice. Muhammed je njenoj porodici predložio brak sa njegovim oslobođenim robom i usvojenim sinom [[Zejd ibn Haris]]om, međutim, obzirom da je Zejnebina porodica imala visok socijalni status i aristokratsko porijeklo, njen brat je odbio brak sa njim što je Zejneb potvrdila. Muhammed je želio da poništi predislamsku klasnu diskriminaciju i dalje predlagao taj brak. Nakon što je objavljen [[Kur'an]]ski ajet: * "Kada Allah i Poslanik Njegov nešto odrede, o­nda ni vjernik ni vjernica nemaju pravo po svome nahođenju postupiti. A ko Allaha i Njegova Poslanika ne posluša, taj je sigurno skrenuo s Pravoga puta" ([http://bs.wikisource.org/wiki/Al-Ahzab Al-Ahzab,36]) Zejneb je se udala za Zejda 626. Njihov brak je bio neuspješan, i nakon samo manje od godinu dana njih dvoje se rastaju. === Muhammed === Predislamski običaj koji se zadržao i u to vrijeme Muhammeda jeste da se usvojeni sin smatrao u istoj ravni kao i biološki sin. I za njega su važili svi propisi kao i biološkim, samim time smatralo se neprimjerenim (incest) ženidba sa ženom koja je bila udata za posinka, razlog radi kojega je napokon, oženio Zejneb bint Džahš je opisan u Kur'anskom pasusu: * A kad ti reče o­nome kome je Allah milost darovao, a kome si i ti dobro učinio: "Zadrži ženu svoju i boj se Allaha!" - u sebi si skrivao o­no što će Allah objelodaniti i ljudi si se bojao, a preče je da se Allaha bojiš. I pošto je Zejd s njom živio i od nje se razveo, Mi smo je za tebe udali kako se vjernici ne bi ustručavali više da se žene ženama posinaka svojih kad se o­ni od njih razvedu - kako Allah odredi, o­nako treba biti. (Kur'an, [http://bs.wikisource.org/wiki/Al-Ahzab Al Ahzab,37]) == Također pogledajte == * [[Muhammed]] == Reference == {{Refspisak}} {{Muhammed}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Muslimanke]] [[Kategorija:Muhammedove supruge]] [[Kategorija:Rođeni 593.]] [[Kategorija:Umrli 640.]] [[Kategorija:Biografije, Meka]] hipg2ysebo6fggu75ws4wwbd0yo0lyv Vega 0 91429 3734323 3730672 2025-07-11T11:56:04Z KWiki 9400 + 6 kategorija; ± 2 kategorija (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734323 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:Vega in lyra.png|mini|180 px|[[Sazviježđe]] [[lira (sazviježđe)|Lira]]. U grčkoj mitologiji Vega je smatrana drškom lire.]] '''Vega''' ili '''Alfa Lire''' ('''α Lyrae''') najsjajnija je [[zvijezda]] sazviježđa [[lira (sazviježđe)|Lire]]. == Opis == Vega je peta zvijezda po sjaju, druga najsjajnija zvijezda vidljiva sa [[sjeverna hemisfera|sjeverne hemisfere]], poslije [[Arktur]]a. Nalazi se 25 svjetlosnih godina daleko od [[zemlja|Zemlje]], te je, zajedno sa Arkturom i [[Sirius]]om, jedna od najsjajnijih zvijezda u blizini [[sunce|Sunca]]. Vega je oduvijek zanimala [[astronomija|astronome]] te je zvana "drugom najvažnijom zvijezdom poslije Sunca". Vega je prije bila polarna zvijezda (danas je [[Sjevernjača]]). Prva je fotografirana zvijezda, te jedna od prvih čija je udaljenost izmjerena [[paralaksa|paralaksom]]. Vega je stabilna plava zvijezda, slična Suncu. Kao i Sunce, postat će [[crveni div]], a nakon toga [[bijeli patuljak]]. Okružena je diskom prašine te se smatra ima barem jednu [[planeta|planetu]], veličine [[Jupiter]]a. Sa sjeverne hemisfere se dobro vidi [[ljeto|ljeti]], a sa južne zimi. Sa [[Alfa Cygni|Denebom]] ([[labud (sazviježđe)|Labud]]) i [[Altair]]om ([[Orao (sazviježđe)|Orao]]) čini [[Ljetni trougao]]. == Etimologija i važnost == * Svake [[noć]]i izgleda kao da zvijezde kruže [[nebo]]m, ali [[pol]]arna zvijezda miruje. To je danas Sjevernjača, ali je nekad bila Vega. 14000. će Vega ponovo postati polarnica. * Kod [[polinezija|Polinežana]] Vega je zvana ''whetu o te tau'', "godišnja zvijezda". * [[Asirija|Asirci]] su ju zvali ''Dayan-same'', "Sudac neba", a [[Babilon]]cima je bila ''Dilgan'', "Glasnik svjetla". * Za [[grčka|Grke]] [[sazviježđe]] Lira je nastalo od [[Orfej]]eve lire, kojeg su ubile [[Dionis]]ove [[nimfe]] [[menada|Menade]]. [[Muze]] su stavile liru na nebo. * U [[kineska mitologija|kineskoj mitologiji]] postoji [[mit|priča]] u kojoj su Niu Lang (''牛郎'', [[Altair]]) i njegovo dvoje djece (β i γ Aquilae) odvojeni od njihove majke Zhi Nü (''織女'', Vega) koja je na suprotnoj strani [[mliječna staza|Mliječne staze]] (''銀河''). * [[Ime]] Vega ('''Wega''') dolazi od [[arapski jezik|arapske riječi]] ''waqi'' u značenju "padajući [[orao]]". * U [[film]]u ''[[kontakt (film)|Kontakt]]'', [[radiosignal]]i poslani sa [[Berlin]]ske olimpijade su došli do Vege i vratili se na Zemlju, što je protumačeno kao znak vanzemaljske inteligencije. * Po Vegi su nazvani [[Vega (krater)|krater]] na [[Mjesec (satelit)|Mjesecu]], vrsta [[raketa|rakete]] i mnogi gradovi. {{Commonscat|Vega}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Vega| ]] [[Kategorija:Zvijezde A-tipa glavnog niza]] [[Kategorija:Lira (sazviježđe)]] [[Kategorija:Delta Scuti]] [[Kategorija:Cirkumstelarni diskovi]] [[Kategorija:Hipotetički planetarni sistemi]] [[Kategorija:Bayerovi objekti]] [[Kategorija:Flamsteedovi objekti]] [[Kategorija:Zvijezde s tradicionalnim nazivom]] hjbz3qcxlrgkollow96vkiws5nmhnjm Marija Kibtija 0 93107 3734051 3540378 2025-07-10T12:17:41Z Panasko 146730 3734051 wikitext text/x-wiki {{Muhammedove supruge}} '''Maria Kibtija''' ({{Jez-ar|مارية القبطية}}) ili '''Marija Koptkinja''', odnosno '''Marija bint Šem’un''' (rođena u selu Hafn kod Antinopolisa (Ansina, danas selo Šejh Ibada) - umrla 637. [[Medina|Medini]]) bila je [[Kršćanstvo|kršćanka]] [[Egipat]]ska robinja koja je poslana kao poklon od strane [[Bizantijsko Carstvo|bizantskog]] namjesnika Mukavkisa, [[Muhammed]]u, poslaniku [[Islam]]a.<ref>"Siretun Resulullahi" Ibn Isak, 628. god.</ref> Prema nekim islamskim autorima ona je bila Muhammedova supruga a samim time imala nadimak "Majka pravovjernih", koji su imale sve Muhammedove supruge. Po drugim autorima, kao što je [[Ibn Kajim El-Dževzi]] navodi da je ona bila "ma meleket ejmanukum" ("one u posjedu vašem", [[Kur'an]]). Ona je majka Muhammedovom sinu [[Ibrahim ibn Muhammed|Ibrahimu]], koji je umro u ranom djetinjstvu. Njena sestra po imenu Sirin, je također poslana Muhammedu, ali ju je Muhammed dao svome sljedbeniku [[Hasan ibn Sabit|Hasanu ibn Sabitu]].<ref name="Marija Koptkinja ra, IMAM.ba">{{cite web |url=https://imam.ba/marija-koptkinja-r/ |title=Marija Koptkinja|work=IMAM.ba |access-date=4. 12. 2017 |archive-date=22. 2. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180222023203/https://imam.ba/marija-koptkinja-r/ |url-status=dead }}</ref> == Mukavkisova povorka == [[Datoteka:Muhammad letter maqoqas egypt.jpg|lijevo|mini|250px|Original Muhammedovog pisma Mukavkisu, [[Bizant]]ijskom namjesniku u Egiptu]] 627. godine, Muhammed je napisao pisma i poslao izaslanike svim poznatim vladarima na Srednjem istok. Među njima je bio i [[Bizantija|bizantijski]] namjesnik u Egiptu- Mukavkis. U pismu ga je upoznao sa novom vjerom- [[Islam]]om, pozivajući ih da mu se pridruže i slijede novu Brzinu objavu. U originalu pisma stoji: "U ime Boga milostivog Samilosnog. Od Muhammeda, Allahovog roba i Njegovog poslanika, koptskom velikodostojniku Mukavkisu. Mir na one koji slijede Allahovu uputu. Ja te pozivam islamskom učenju. Primi Islam bit ćeš spašen. Primi Islam, dobit ćeš od Allaha duplu nagradu, a ako odbiješ snosit ćeš grijeh koptskog naroda."<ref>"Zadul Mead" Ibnul Kajim</ref> Različiti vladari su različito reagovali na pisma Muhammedova. Navodi se da je Mukavkis, nakon što je primio Muhammedovo pismo, pozvao svoga pisara i izdiktirao mu slijedeće riječi: "U ime Boga Milostivog Samilosnog, Muhammedu, sinu Abdulaha, od Mukavkisa, koptkog velikodostojnika. Mir s tobom. Pročitao sam tvoje pismo, razumio sam čemu me pozivaš. Znao sam da će se pojaviti poslanik, ali sam mislio da će to biti u Šamu. Počastio sam tvoga glasnika i po njemu ti poslao dvije robinje koje su imale ugledno mjesto kod koptskog velikodostojnika. Šaljem ti i ove darove i mazgu da je jašeš i na kraju, Mir s tobom". Taberi, poznati muslimanski historičar opisuje Marijin dolazak iz Egipta: "U toj godini, Hatib ibn Abi, se vratio od Mukavkisa, vodeći Mariju i njenu sestru Sirin, ženku mazge zvana "Duldul" i magarca po imenu "Jafur" i još dosta poklona. Sa njima je Mukavkis poslao i roba koji ih je dopratio. Oni su nosili Mukavkisovo pismo. Hatib, Muhammedov izaslanik Mukavkisu, ih je već prije nego što su došli pred Muhameda, pozvao da prime Islam, što su one i uradile. Kada su došle, Muhammed ih je smjestio kod Um Sulejm bint Milhan. Marija je bila veoma lijepa. Muhammed je poslao Sirin, njenu sestru, Hasanu ibn Sabitu, ona mu je rodila sina Abdurahmana."<ref>"Historija poslanika i kraljeva" Taberi</ref> Marija se nije nikada ponovo udavala nakon smrti Muhammeda 632. godine. Umrla je pet godina nakon njega. Godina njenog rođenja je nepoznata i nijedan poznati izvor ne navodi njen broj godina.<ref name="Marija Koptkinja ra, IMAM.ba" /> == Također pogledajte == * [[Muhammed]] == Reference == {{Refspisak|2}} {{Muhammed}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Muslimanke]] [[Kategorija:Muhammedove supruge]] fwctw7yanbb5mtbeh2rbeieaq64cy7m Beli Manastir 0 98175 3734088 3693383 2025-07-10T14:38:15Z MirkoS18 37209 /* Galerija */ 3734088 wikitext text/x-wiki {{Geokutija naselje u Hrvatskoj <!-- *** Gornji dio *** --> |ime = Beli Manastir |vrsta = Grad <!-- *** Ime **** --> |službeni naziv = Grad Beli Manastir |slogan = |nadimak = <!-- *** Slika *** --> |slika = Spomenik Crvenoj armiji, Beli Manastir.JPG |opis_slike = Beli Manastir, centar |dimenzija_slike = <!-- *** Simboli *** --> |zastava = Beli Manastirz.gif |grb = Beli Manastir (grb).gif <!-- *** Države, regije i.t.d *** --> |županija = [[Datoteka:Flag of Osijek-Baranja County.svg|20px|border]] [[Osječko-baranjska županija|Osječko-baranjska]] |općina = |općina1 = |općina2 = |općina3 = |općina4 = |općina5 = |općina6 = |općina7 = |općina8 = |općina9 = |općina10 = <!-- *** Položaj *** --> | širina_stepeni = 45| širina_minuta = 46| širina_sekundi = 22| širina_SJ = N | dužina_stepeni = 18| dužina_minuta = 36| dužina_sekundi = 39| dužina_IZ = E |najveća tačka = |najveća tačka metara = 100 <!-- *** Površina *** --> |površina grad = |površina općina = 55.00 <!-- *** Stanovništvo *** --> |stanovništvo općina = 10068 |stanovništvo grad = 8049 |stanovništvo ukupno = |stanovništvo godina = [[2011]] |stanovništvo općina godina = |gustoća = |gustoća općina = 183.05 <!-- *** Historija i administracija *** --> |osnovano = |gradonačelnik = Tomislav Rob |gradonačelnik stranka = [[Hrvatska demokratska zajednica|HDZ]] <!-- *** Kod *** --> |poštanski broj = 31300 |pozivni broj = (+385) 31 <!-- *** Karta *** --> | karta_lokacija = Hrvatska | opis_karte = <!-- *** Web stranice *** --> | web stranice = [http://www.beli-manastir.hr/ Grad Beli Manastir] <!-- *** Bilješka *** --> |bilješka = }} [[Datoteka:Betonska ulica-drvored.jpg|mini|280px|Beli Manastir, drvored u Betonskoj ulici]] '''Beli Manastir''' ([[mađarski jezik|mađ.]] ''Pélmonostor'') je grad u [[Hrvatska|Hrvatskoj]], u [[Osječko-baranjska županija|Osječko-baranjskoj županiji]]. ==Historija== Do teritorijalne reorganizacije u Hrvatskoj nalazio se u sastavu stare općine Beli Manastir. ==Stanovništvo== {{Glavni|Popis stanovništva u Hrvatskoj 2011 (Beli Manastir)}} Na [[Popis stanovništva u Hrvatskoj 2011 (Beli Manastir)|popisu stanovništva 2011]]. godine, grad Beli Manastir je imao 10.068 stanovnika, od čega u samom Belom Manastiru 8.049. === Grad Beli Manastir === {| class="wikitable" style="margin: 0.5em auto; text-align: center;" |- ! colspan="16" | Broj stanovnika po popisima<ref name=autogenerated1>[http://www.dzs.hr - Republika Hrvatska - Državni zavod za statistiku: Naselja i stanovništvo Republike Hrvatske 1857.-2001.]</ref> |- | [[1857]] || [[1869]] || [[1880]] || [[1890]] || [[1900]] || [[1910]] || [[1921]] || [[1931]] || [[1948]] || [[1953]] || [[1961]] || [[1971]] || [[1981]] || [[1991]] || [[2001]] || [[2011]] |- | 3.372 || 3.578 || 4.339 || 4.471 || 3.339 || 4.112 || 5.966 || 6.573 || 5.198 || 5.748 || 7.511 || 9.839 || 11.837 || 13.108 || 10.986 || 10.068 |- |} <small>'''Napomena''': ''Nastao iz stare općine '''Beli Manastir'''. U 1880., 1890., 1921. i 1931. sadrži dio podataka za općine [[Petlovac]] i [[Popovac (Hrvatska)|Popovac]].''</small> === Beli Manastir (naseljeno mjesto) === {| class="wikitable" style="margin: 0.5em auto; text-align: center;" |- ! colspan="16" | Broj stanovnika po popisima<ref name=autogenerated1 /> |- | [[1857]] || [[1869]] || [[1880]] || [[1890]] || [[1900]] || [[1910]] || [[1921]] || [[1931]] || [[1948]] || [[1953]] || [[1961]] || [[1971]] || [[1981]] || [[1991]] || [[2001]] || [[2011]] |- | 1.393 || 1.532 || 1.475 || 1.584 || 1.612 || 2.306 || 2.892 || 3.093 || 3.191 || 3.520 || 4.804 || 7.206 || 9.118 || 10.146 || 8.671 || 8.049 |- |} <small>'''Napomena''': ''U 1991. smanjeno za dio područja naselja koji je pripojen naselju [[Šećerana (Beli Manastir)|Šećerana]] te sadrži dio podataka za naselje [[Šećerana (Beli Manastir)|Šećerana]] do 1981. Istovremeno smanjeno izdvajanjem dijela u samostalno naselje [[Sudaraž]] (općina [[Petlovac]]). Za to naselje sadrži podatke u 1880., 1890., 1921. i 1931.''</small> ===Popis [[1991]].=== {{Glavni|Popis stanovništva u Hrvatskoj 1991 (Beli Manastir)}} Na [[Popis stanovništva u Hrvatskoj 1991 (Beli Manastir)|popisu stanovništva 1991]]. godine, naseljeno mjesto Beli Manastir je imalo 10.146 stanovnika, sljedećeg nacionalnog sastava: {| class="wikitable" style="margin: 0.5em auto; text-align: center;" |- ! colspan="1" | Beli Manastir |- | [[1991]]. |- | {{Tortni grafikon | thumb = center | caption=ukupno: 10,146 | label1 = [[Srbi]] 3,770 | value1 = 37.15 | color1 = #FF0000 | label2 = [[Hrvati]] 3,262 | value2 = 32.15 | color2 = #4169E1 | label3 = [[Jugoslaveni]] 1,303 | value3 = 12.84 | color3 = #8B008B | label4 = [[Mađari]] 865 | value4 = 8.52 | color4 = #665D1E | label5 = [[Crnogorci]] 146 | value5 = 1.43 | color5 = #C19A6B | label6 = [[Nijemci]] 86 | value6 = 0.84 | color6 = #BDB76B | label7 = [[Slovenci]] 78 | value7 = 0.76 | color7 = #FF55A3 | label8 = [[Bošnjaci|Muslimani]] 58 | value8 = 0.57 | color8 = #228B22 | label9 = [[Albanci]] 55 | value9 = 0.54 | color9 = #4B3621 | label10 = [[Slovaci]] 18 | value10 = 0.17 | color10 = #9966CC | label11 = [[Romi]] 11 | value11 = 0.10 | color11 = #91A3B0 | label12 = [[Makedonci]] 10 | value12 = 0.09 | color12 = #FF7E00 | label13 = [[Ukrajinci]] 9 | value13 = 0.08 | color13 = #7FFF00 | label14 = [[Rumuni]] 8 | value14 = 0.07 | color14 = #08E8DE | label15 = [[Česi]] 5 | value15 = 0.04 | color15 = #B94E48 | label16 = [[Rusi]] 5 | value16 = 0.04 | color16 = #F400A1 | label17 = [[Poljaci]] 4 | value17 = 0.03 | color17 = #800020 | label18 = [[Bugari]] 2 | value18 = 0.01 | color18 = #FF9966 | label19 = [[Rusini]] 2 | value19 = 0.01 | color19 = #00416A | label20 = [[Grci]] 1 | value20 = 0.00 | color20 = #0087BD | label21 = [[Italijani]] 1 | value21 = 0.00 | color21 = #007FFF | label22 = ostali 11 | value22 = 0.10 | color22 = #FFBF00 | label23 = neopredijeljeni 369 | value23 = 3.63 | color23 = #C154C1 | label24 = region. opr. 11 | value24 = 0.10 | color24 = #66424D | label25 = nepoznato 56 | value25 = 0.55 | color25 = #A2A2D0 }} |- |} == Galerija == <gallery> File:Ulaz u Beli Manastir.JPG|ulaz u Beli Manastir File:Beli-Manastir-(20090301-02)-Nastavno-sportska-dvorana.jpg|nastavno-sportska dvorana File:Betonska ulica-silos.jpg|silos u Betonskoj ulici File:Željeznička stanica Beli Manastir - Железничка станица Бели Манастир - Pélmonostor vasútállomás.jpg|željeznička stanica </gallery> ==Također pogledajte== * [[Spisak gradova u Hrvatskoj]] == Literatura == * [http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1991/pdf/G19914018.pdf] Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ, popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine. * Knjiga: "Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima, autor: Jakov Gelo, izdavač: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske, 1998., {{ISBN|953-6667-07-X}}, {{ISBN|978-953-6667-07-9}}; == Reference == {{reflist}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{stub-grad-Hrvatska}} {{Beli Manastir}} {{Osječko-baranjska županija}} [[Kategorija:Gradovi u Hrvatskoj]] [[Kategorija:Gradovi u Osječko-baranjskoj županiji]] [[Kategorija:Beli Manastir|*]] 6vrggumwiazj922y7lgvi91xfpslwtm NK Vitez 0 101881 3734056 3733900 2025-07-10T12:35:34Z Bakir123 110053 3734056 wikitext text/x-wiki {{Infokutija fudbalski klub | Boja1 = white | Boja2 = #007DC6 | Ime kluba = '''NK Vitez''' | Puno ime = Nogometni klub Vitez | Grb = NK Vitez.png | veličina_grba = 200px | Nadimak = ''Vitezovi'' | Osnovan = [[1947.]] | Raspušten = | Lokacija = [[Vitez]]<br>[[Bosna i Hercegovina]] | Boje = {{colorbox|#007DC6}} {{colorbox|white}} | Federacija = [[Nogometni savez Bosne i Hercegovine|N/FS BIH]] | Konfederacija = | Liga = [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | Stadion = [[Gradski stadion Vitez|Gradski stadion]] | Kapacitet = 3.000<ref>{{cite web|title=Kapacitet Gradskog stadiona Vitez|url=http://int.soccerway.com/teams/bosnia-herzegovina/nk-vitez/3178/venue/|website=soccerway.com|access-date=7. 8. 2015}}</ref> | Vlasnik kluba = | Predsjednik kluba = [[Ivan Frljić]] | Trener = [[Armin Duvnjak]] | Uspjesi = | Evropski kupovi = | Adresa = | Plasman u prethodnoj sezoni = 1. mjesto ([[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Zapad|Druga liga FBiH - Zapad]]) | Prethodna sezona = [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | Webstranica = [http://www.nkvitez.com/ nkvitez.com] | Trenutna sezona = | uzorak_lr1 = | uzorak_t1 = | uzorak_dr1 = | uzorak_š1 = | uzorak_č1 = | lijeva ruka1 = 2662BC | tijelo1 = 2662BC | desna ruka1 = 2662BC | šorc1 = 2662BC | čarape1 = 2662BC | uzorak_lr2 = | uzorak_t2 = | uzorak_dr2 = | uzorak_š2 = | uzorak_č12 = | lijeva ruka2 = FFFFFF | tijelo2 = FFFFFF | desna ruka2 = FFFFFF | šorc2 = 2662BC | čarape2 = 2662BC }} '''Nogometni klub Vitez''' je nogometni klub iz [[Vitez]]a, [[Bosna i Hercegovina]]. Takmiči se u [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prvoj ligi Federacije Bosne i Hercegovine]]. Osnovan je 1947. godine kao ''NK Radnik''. 1954. godine usvaja sadašnji naziv. U dva navrata je nosio sponzorska imena: ''NK Vitez FIS'' (2004) i ''NK Ecos Vitez'' (2009). Najveći uspjeh kluba je osvajanje Prve lige Federacije Bosne i Hercegovine i plasman u [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer ligu Bosne i Hercegovine]] 2013. Tradicionalne boje su plava i bijela. Domaće utakmice igra na [[Gradski stadion Vitez|Gradskom stadionu]] u Vitezu. ==Historija== Na inicijativu grupe nogometnih ljubitelja 1947. osnovan je Nogometni klub ''Radnik''. Klub je odmah uključen u takmičenje ''Sarajevske'' grupne lige, a igrali su na improviziranom terenu. Nakon godinu dana postojanja klub mijenja ime u ''Sloga''. 1954. godine klub vraća staro ime i nosi ga do 1967. godine. Od tada klub se zove ''Vitez'' koje i danas nosi. Koncem 80-ih klub je izborio status u saveznom rangu [[Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija|Jugoslavije]]. Jedan od većih uspjeha kluba je igranje u šesnaestini finala ''Kupa Jugoslavije'' protiv [[NK Rijeka|Rijeke]]. U ovom klubu su ponikli mnogi ugledni i poznati nogometaši, a jedan od najpoznatijih je [[Anto Rajković]], dugogodišnji član "[[FK Sarajevo|Sarajeva]]", reprezentativac [[Nogometna reprezentacija Jugoslavije|Jugoslavije]] i uspješni član engleskog kluba [[Swansea City AFC|Swansea Cityja]]. Pored Rajkovića, poznatiji nogometaši su: Nikola Grabovac, Željko Biljuš, Frano Skopljak Cani (prvi nogometaš iz Viteza koji je igrao u Prvoj ligi Jugoslavije u [[NK Čelik|Čeliku]] iz Zenice), Galib Mujčić, Varupa Vejsil, Franjo Vuleta. U poslijeratnom vremenu uspješne "nogometne role" igrali su [[Velimir Vidić]] (bivši reprezentativac [[Nogometna reprezentacija Bosne i Hercegovine|BiH]] i igrač [[FK Sloboda Tuzla|Slobode]] iz [[Tuzla|Tuzle]], [[HŠK Zrinjski|Zrinjskog]] i [[NK Široki Brijeg|Širokog Brijega]]), Aldin Zlotrg ([[NK Čelik|Čelik]]), Darijo Pranjković ([[NK Travnik|Travnik]], [[NK Marsonia|Marsonia]] iz [[Slavonski Brod|Slavonskog Broda]]), Mladen Jurčević (Varteks, Šibenik, Čelik, Široki Brijeg), Vladimir Branković (Zrinjski), Zvonimir Kožulj (Branitelj, Široki Brijeg), Velibor Đurić (Glasinac Sokolac, Slavija Istočno Sarajevo), Milan Muminović (Slavija Istočno Sarajevo, Sarajevo, Zrinjski Mostar), Zoran Kokot (Slavija Istočno Sarajevo, Olimpic, Željezničar Sarajevo, Beveren), Haris Hećo ([[NK Čelik|Čelik Zenica]]), Marko Jevtić (Radnik Bijeljina, Rudar Prijedor, Borac Banja Luka), Marko Basara (Jedinstvo Bihać, Radnik Bijeljina, Zrinjski, Kozara Gradiška), Toni Pezo ([[HNK Hajduk Split|Hajduk]]), David Samuel Nwolokor (Rijeka, Šibenik), Slavko Brekalo (Široki Brijeg), Haris Dilaver (NK Čelik, Platanias, FK Mladost Doboj-Kakanj), Nusmir Fajić (NK Zvijezda Gradačac, Rudar Prijedor, NK Travnik, NK Mura, NK Maribor, Dinamo Minsk), Anel Dedić (NK Čelik), Vedran Kantar (Rudar Prijedor, Borac Banja Luka, Zrinjski Mostar), Tony Livančić, Borislav Pilipović (Borac Banja Luka, Žminj, Istra 1961, Karlovac), Armin Imamović, Jasmin Smriko, Armin Kapetan, Damir Rašić i Vedran Vidović. ==Uspjesi== *'''[[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]]''' **'''[[Datoteka:Cup Winner.png]] (1)''': [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2012/2013.|2012/13.]] *'''[[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Zapad|Druga liga FBiH - Zapad]]''' **'''[[Datoteka:Cup Winner.png]] (2)''': [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2010/2011.|2010/11]], [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] ==Plasman po sezonama== {| class="wikitable" style="width: 50%;" |- |-style="background-color:#CCF;" ! style="width: 20%; text-align:left;" |Sezona ! style="width: 50%; text-align:left;" |Liga ! style="width: 15%; text-align:center;" |Rang ! style="width: 15%; text-align:center;" |Pozicija ! style="width: 15%; text-align:center;" |Bodovi |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2009/2010.|2009/10.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBIH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 15/16. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 36 |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2010/2011.|2010/11.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Zapad|Druga liga FBiH - Zapad I]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/12. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 57 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2011/2012.|2011/12.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBIH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center;" | 3/16. | style="text-align:center;" | 52 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2012/2013.|2012/13.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBIH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/15. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 55 |- |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2013/2014.|2013/14.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 9/16. | style="text-align:center;" | 36 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2014/2015.|2014/15.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 14/16. | style="text-align:center;" | 26 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2015/2016.|2015/16.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 9/16. | style="text-align:center;" | 39 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2016/2017.|2016/17.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center;" | 9/12. | style="text-align:center;" | 35 |- | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine 2017/2018.|2017/18.]] | [[Premijer liga Bosne i Hercegovine|Premijer liga]] | style="text-align:center;" | I | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 12/12. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 15 |- | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2018/2019.|2018/19.]] | [[Prva nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine|Prva liga FBiH]] | style="text-align:center;" | II | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 14/16. | style="text-align:center; background:#ffcccc;" | 34 |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2019/2020.|2019/20.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Zapad|Druga liga FBiH - Zapad]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center;" | 6/15. | style="text-align:center;" | 24 |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2020/2021.|2020/21.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Zapad|Druga liga FBiH - Zapad]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center;" | 3/16. | style="text-align:center;" | 31 |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2021/2022.|2021/22.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Zapad|Druga liga FBiH - Zapad]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center;" | 11/15. | style="text-align:center;" | 32 |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2022/2023.|2022/23.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Zapad|Druga liga FBiH - Zapad]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center;" | 9/16. | style="text-align:center;" | 36 |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2023/2024.|2023/24.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Zapad|Druga liga FBiH - Zapad]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center;" | 5/15. | style="text-align:center;" | 47 |- | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine 2024/2025.|2024/25.]] | [[Druga nogometna liga Federacije Bosne i Hercegovine - Zapad|Druga liga FBiH - Zapad]] | style="text-align:center;" | III | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 1/16. | style="text-align:center; background:#ccffcc;" | 74 |} ==Treneri== *{{ZD|HRV}} [[Mario Ćutuk]] *{{ZD|BIH}} [[Husnija Arapović]] *{{ZD|HRV}} [[Ante Miše]] *{{ZD|BIH}} [[Valentin Plavčić]] *{{ZD|HRV}} [[Branko Karačić]] *{{ZD|BIH}} [[Slaven Musa]] *{{ZD|BIH}} [[Armin Duvnjak]] ==Reference== {{Refspisak}} ==Vanjski linkovi== *[http://www.nkvitez.com Službena stranica] *[http://www.uefa.com/teamsandplayers/teams/club=2602850/profile/index.html Vitez na zvaničnoj stranici UEFA-e] *[http://www.transfermarkt.com/nk-vitez/startseite/verein/22262 Vitez na transfermarkt.com] {{Prva liga FBiH}} {{Premijer liga Bosne i Hercegovine}} [[Kategorija:Nogometni klubovi u Bosni i Hercegovini|Vitez]] [[Kategorija:Sport u Vitezu]] [[Kategorija:Nogometni klubovi osnovani 1947.|Vitez‎]] [[Kategorija:NK Vitez|*]] 99o3y8l6rg5qye84f59lsvezs90y196 Zanzibar 0 111007 3734244 3690420 2025-07-11T09:23:12Z Panasko 146730 3734244 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Map of Zanzibar Archipelago-en.svg|mini|Mapa Zanzibarskog arhipelaga]] '''Zanzibar''' je polu-autonomni dio Ujedinjene Republike [[Tanzanija|Tanzanije]], u [[Istočna Afrika|istočnoj Africi]]. Sastoji se od arhipelaga Zanzibar u [[Indijski okean|Indijskom okeanu]], 25-50 kilometara od obale Afrike. Čine ga brojna manja ostrva i dva velika: [[Unguja]] (glavno ostrvo na jugu) i [[Pemba]]. Bliske ostrvske države i teritorije su: [[Komori]] i [[Mayotte]] na jugu, [[Mauricijus]] i [[Réunion]] na jugoistoku, kao i [[Sejšeli]] na istoku. Zanzibar je ranije bio odvojena država sa dugom trgovačkom tradicijom sa arapskim svijetom. Glavni grad Zanzibara, [[Zanzibar City]], smješten je na ostrvu Unguja.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Zanzibar#cite_note-4|title=Zanzibar - New World Encyclopedia|website=www.newworldencyclopedia.org|access-date=18. 3. 2025}}</ref> == Historija == Prisustvo mikrolitskog oruđa svjedoči o 20.000 godina prisustva čovjeka na Zanzibaru. Otoci su postali dio historijskih zapisa šireg svijeta kada su ih arapski trgovci otkrili i koristili kao bazu za putovanja između [[Arabija (višeznačna odrednica)|Arabije]], [[Indija|Indije]] i Afrike. Unguja je nudio zaštićenu i odbranjivu luku, pa iako je arhipelag nudio malo vrijednih proizvoda, [[Arapi]] su se naselili u mjesto koje je postalo Zanzibar City, kao pogodna tačka za trgovinu sa istočnoafričkim obalnim gradovima. Osnovali su garnizone na ostrvima i izgradili prvu džamiju na južnoj hemisferi.<ref>{{Cite book|last=Lyne|first=Robert Nunez|title=Zanzibar in contemporary times: a short history of the Southern East in the nineteenth century|date=1987|publisher=Darf Publ|isbn=978-1-85077-173-9|edition=new impr|location=London}}</ref> Tokom doba otkrića, portugalsko carstvo je bilo prva evropska sila koja je preuzela kontrolu nad Zanzibarom i zadržala ga skoro 200 godina. Godine 1698. Zanzibar je pao pod kontrolu omanskog Sultanata, koji je razvio ekonomiju trgovine i gotovinskih usjeva, sa vladajućom arapskom elitom. Plantaže su razvijene za uzgoj začina, a otuda i naziv Ostrva začina (ime se također koristi za holandsku koloniju [[Molučka ostrva|Moluka]], koja su sada dio [[Indonezija|Indonezije]]). Još jedno veliko trgovinsko dobro bila je [[slonovača]], kljove slonova ubijenih u kontinentalnoj Africi. Treći stub ekonomije bili su robovi, plasirajući Zanzibar na važno mjesto u arapskoj trgovini robljem, što je ekvivalent poznatijoj trokutnoj trgovini u Indijskom okeanu. Grad Zanzibar je bio glavna trgovačka luka istočnoafričke trgovine robljem, sa oko 50.000 robova godišnje koje je prolazilo kroz grad.<ref>{{Cite journal|last=Cooke|first=James J.|last2=Lodhi|first2=Abdulaziz Y.|date=1975|title=The Institution of Slavery in Zanzibar and Pemba|url=https://doi.org/10.2307/532515|journal=ASA Review of Books|volume=1|pages=63|doi=10.2307/532515|issn=0364-1686}}</ref> Sultan Zanzibara kontrolirao je značajan dio istočnoafričke obale, poznat kao Zanj, koji je uključivao [[Mombasa|Mombasu]] i [[Dar es Salaam]], i trgovačke rute koji su se protezali mnogo dalje u unutrašnjost, kao što je Kindu na rijeci [[Kongo (rijeka)|Kongo]]. U jednom periodu je kontrola Zanzibara naglo padala u ruke [[Britansko Carstvo|Britanskog carstva]]; dio političkog poticaja za to bio je pokret iz devetnaestog vijeka za ukidanje trgovine robljem. Odnos između Britanije i najbliže relevantne kolonijalne sile, [[Njemačka|Njemačke]], formaliziran je Helgoland-Zanzibarskim sporazumom iz 1890, u kojem se Njemačka obavezala da se neće miješati u britanske interese na otočnom Zanzibaru. Te godine je Zanzibar postao [[protektorat]] (a ne kolonija) Velike Britanije. Od 1890. do 1913. tradicionalni veziri su imenovani da upravljaju kao marionete, prelazeći na sistem britanskih stanovnika (guvernera) od 1913. do 1963. Smrt jednog sultana i nasljeđivanje drugog koga Britanci nisu odobrili doveli su do [[Anglo-Zanzibarski rat|Anglo-Zanzibarskog rata]]. Ujutro 27. augusta 1896, brodovi Kraljevske mornarice uništili su palatu ''Beit al Hukum''; 45 minuta kasnije proglašen je prekid vatre, a bombardovanje je kasnije postalo poznato kao '''"Najkraći rat u istoriji"'''.<ref name=":1">{{Cite book|last=Rizk|first=Mohamed El-Mohammady|title=Women in Taarab: the performing art in East Africa|date=2007|publisher=Lang|isbn=978-3-631-53208-9|series=Schriften zur Afrikanistik|location=Frankfurt am Main Berlin Bern Bruxelles Wien}}</ref> Ostrva su stekla nezavisnost od Britanije u decembru 1963. kao [[ustavna monarhija]]. Mjesec dana kasnije, krvava Zanzibarska revolucija, u kojoj je ubijeno nekoliko hiljada Arapa i Indijaca, a hiljade protjerano, uspostavila je [[Republika Zanzibar i Pemba|Republiku Zanzibar i Pemba]].<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Tog aprila, republika se spojila sa kopnenom bivšom kolonijom Tanganjika, ili tačnije, bila je podvedena pod mnogo veći entitet. Ova Ujedinjena Republika Tanganjika i Zanzibar ubrzo je preimenovana u [[Tanzanija|Ujedinjena Republika Tanzanija]], čiji Zanzibar ostaje poluautonomna regija. == Geografija == Zanzibarski arhipelag se sastoji od nekoliko ostrva koja leže uz obalu istočne Afrike u Indijskom okeanu: * ''Ostrvo Unguja'', najveće, koje se ponekad naziva i Zanzibar * ''Ostrvo Pemba'', drugo po veličini * ''Prison Island'' * ''Bawe Island'' * ''Chapwani Island'' * ''Chumbe Island'' * ''Mnemba Island'' * ''Ostrvo Misali''<ref>{{Cite book|last=Else|first=David|title=Guide to Zanzibar|last2=Chanter|first2=Sarah|date=1993|publisher=Bradt Publ|isbn=978-0-946983-98-8|location=Bucks}}</ref> Vjeruje se da su ova ostrva nekada bila dio afričkog kontinenta, nakon što su se razdvojila tokom epohe [[miocen]]a (Pemba) i [[pliocen]]a (Unguja). Ostrva su formirana od baze [[krečnjak]]a, koji je tokom vremena, [[Erozija|erozije]] i kretanja zemlje formirao različita tla poput [[Glina|gline]], [[Ilovača|ilovače]], crvene zemlje i [[Pijesak|pijeska]]. Pojavljuju se i ravne površine [[Koralni krečnjak|koralnog krečnjaka]].<ref name=":2">{{Cite journal|date=1898|title=Travels in the Coastlands of British East Africa and the Islands of Zanzibar and Pemba|url=https://doi.org/10.1038/058006a0|journal=Nature|volume=58|issue=1488|pages=6–7|doi=10.1038/058006a0|issn=0028-0836}}</ref> Ostrvo Unguja je nisko sa malim grebenima duž centralne ose sjever-jug. [[Masingini]], najviša tačka centralnog sistema grebena, je 119 m iznad nivoa mora. Visina ostrva je blago valovita, stvarajući nekoliko rijeka i potoka. Vjeruje se da je nekada bila prekrivena gustom zimzelenom šumom, a ono što je ostalo su mali dijelovi autohtone šume i izolirana velika stabla. Kokosovih palmi, šikara, vegetacije i trava ima u izobilju. [[Tropska savanska klima|Tropska]], vlažna klima omogućava godišnju prosječnu količinu padavina od 1.500 do 2.000&nbsp;mm, koja je konzistentna i dobro raspoređena po otocima. Sjeveroistočni [[pasati]] pušu od decembra do marta, a jugoistočni od maja do oktobra. Periodi „dugih kiša“ javljaju se od marta do maja, dok „kratke kiše“ padaju od oktobra do decembra.<ref name=":2" /> == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat}} {{OIS}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Zanzibar]] [[Kategorija:Tanzanija]] [[Kategorija:Ostrva]] 2xgzh2chcvgy896qhm5e4yhosp44kcb Šablon:Sunce 10 121196 3734271 3525639 2025-07-11T09:44:37Z KWiki 9400 3734271 wikitext text/x-wiki {{Navkutija | ime = Sunce | naslov = [[Sunce]] | podaciklasa = hlist | slika = [[Datoteka:Sun in February.jpg|155px]] | grupa1 = Unutrašnja struktura | podaci1 = * [[Sunčevo jezgro|Jezgro]] * [[Radijacijska zona]] * [[Tahoklin]] * [[Konvektivna zona]] * [[Fotosfera]] | grupa2 = Vanjska struktura | podaci2 = * [[Sunčeva atmosfera|Atmosfera]] ([[Hromosfera]] &middot; [[Tranzicijska zona]] &middot; [[Korona]]) * [[Sunčev vjetar]] * [[Heliosfera]] * [[Terminacijski šok]] * [[Heliopauza]] * [[Sunčevo magnetno polje|Magnetno polje]] | grupa3 = Pojave na Suncu | podaci3 = * [[Sunčeve pjege]] * [[Fakule]] * [[Granulacija|Granule]] * [[Supergranulacija|Supergranule]] * [[Spikule]] * [[Sunčeve baklje]] * [[Sunčeve erupcije|Erupcije]] * [[Protuberance]] * [[Koronalni lukovi]] * [[Koronalne eksplozije]] * [[Koronalne rupe]] | grupa4 = Pojave vezane za Sunce | podaci4 = * [[Sunčeva aktivnost]] ([[Sunčev ciklus]]) * [[Sunčevo zračenje]] * [[Sunčev dinamo]] * [[Rotacija Sunca|Rotacija]] * [[Pomračenje Sunca|Pomračenje]] * [[Helioseizmologija]] * [[Problem Sunčevih neutrina]] * [[Standardni model Sunca]] | ispod = [[Portal:Astronomija]] }}<noinclude> [[Kategorija:Navigacijski šabloni]] </noinclude> b18knnrlzvwiyptkpl8mbuhbptrn55l Razgovor:Ibn-Madžin "Sunen" 1 123050 3734038 3177773 2025-07-10T12:12:00Z Panasko 146730 Panasko premjestio je stranicu [[Razgovor:Ibn-Madžin Sunen]] na [[Razgovor:Ibn-Madžin "Sunen"]]: Standardizacija 1887816 wikitext text/x-wiki {{Stranica_za_razgovor}} takg6zq6wxw2d5szcm9afzj24d6l2j8 Razgovor:Nesaijev "Sunen" 1 123051 3734046 3177765 2025-07-10T12:12:16Z Panasko 146730 Panasko premjestio je stranicu [[Razgovor:Nesaijev Sunen]] na [[Razgovor:Nesaijev "Sunen"]]: Standardizacija 1237588 wikitext text/x-wiki {{Stranica_za_razgovor}} takg6zq6wxw2d5szcm9afzj24d6l2j8 Razgovor:Tirmizijin "Sunen" 1 123072 3734042 1237609 2025-07-10T12:12:08Z Panasko 146730 Panasko premjestio je stranicu [[Razgovor:Tirmizijin Sunen]] na [[Razgovor:Tirmizijin "Sunen"]]: Standardizacija 1237609 wikitext text/x-wiki {{Stranica_za_razgovor}} takg6zq6wxw2d5szcm9afzj24d6l2j8 Amon Amarth 0 137894 3734091 3623085 2025-07-10T14:45:55Z Palapa 383 3734091 wikitext text/x-wiki {{Infokutija muzičar | ime = Amon Amarth | pozadina = skupina | slika = Amon Amarth - Tuska 2011 - 10.JPG | žanr = [[melodični death metal]] | karijera = [[1988]]-sada | trenutni_članovi = Johan Hegg, Johan Söderberg, Olavi Mikkonen, Ted Lundström, Fredrik Andersson | bivši_članovi = Paul "Themgoroth" Mäkitalo, Anders Hansson, Nico Mehra, Martin Lopez | izdavač = Metal Blade | porijeklo = [[Švedska]] }} '''Amon Amarth''' je [[švedska|švedski]] [[melodični death metal]] bend<ref>{{Cite web|url=http://www.amonamarth.com/band/biography/|title=Biography {{!}} Amon Amarth|website=www.amonamarth.com|language=en-US|access-date=2025-07-10}}</ref> iz [[Tumba|Tumbe]]. ==O bendu== Osnovan je [[1988]] godine pod imenom ''Scum''. U početku su svirali [[grindcore]], no dolaskom Johana Hegga počinju koristiti [[vikinzi|vikinške]] teme u pjesmama, te mjenjaju ime u Amon Amarth, prema planini u [[J.R.R. Tolkien|Tolkienovoj]] trilogiji [[Gospodar prstenova]]. Nakon potpisivanja ugovora sa izdavačkom kućom [[Metal Blade]], [[1998]] godine objavljuju prvi studijski album ''[[Once Sent from the Golden Hall]]''. Do sada su objavili sedam studijskih albuma, zasada posljednji ''[[Twilight of the Thunder God]]'' u septembru [[2008]] godine. ==Članovi grupe== ;Sadašnja postava *Johan Hegg - [[pjevanje|vokal]] (1992-) *Olavi Mikkonen - [[električna gitara|gitara]] (1988-) *Johan Söderberg - gitara (1998-) *Ted Lundström - [[bas-gitara]] (1988-) *Fredrik Andersson - [[bubnjevi]] (1998-) ;Bivši članovi *Paul "Themgoroth" Mäkitalo - vokal (1988-1991) *Anders Hansson - gitara (1989-1998) *Nico Kaukinen - bubnjevi (1989-1996) *Martin Lopez - bubnjevi (1996-1998) ==Diskografija== ;Studijski albumi * ''[[Once Sent from the Golden Hall]]'' (1998) * ''[[The Avenger]]'' (1999) * ''[[The Crusher]]'' (2001) * ''[[Versus the World]]'' (2002) * ''[[Fate of Norns]]'' (2004) * ''[[With Oden on Our Side]]'' (2006) * ''[[Twilight of the Thunder God]]'' (2008) * ''[[Surtur Rising]]'' (2011) * ''[[Deceiver of the Gods]]'' (2013) * ''[[Jomsviking]]'' (2016) * ''[[Berserker]]'' (2019) * ''[[The Great Heathen Army]]'' (2022) == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{commonscat|Amon Amarth}} *[http://www.amonamarth.com/ Službena stranica]{{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Švedske grupe melodičnog death metala]] hs8asoq7x2ofeqrqbsa4e9eixhy49j1 Zločinački umovi 0 139106 3734161 3732882 2025-07-11T02:07:13Z Stephan1000000 115208 354 3734161 wikitext text/x-wiki {{Istaknuti članak}} {{Infokutija TV-emisija | ime = Zločinački umovi | slika = Criminal-Minds.svg | veličina_slike = 250px | opis_slike = Naslovni kadar | originalni_naslov = Criminal Minds | žanr = [[Dramska serija|Drama]] <br/> [[Policijski žanr|Policijski]] <br/> [[Triler]] <br/> [[Akcijski film|Akcija]] | format = | autor = [[Jeff Davis (scenarist)|Jeff Davis]] | bazirano_na = | razvoj = | pisac = | scenarij = | priča = | režiser = | glumci = [[Mandy Patinkin]] <br/> [[Thomas Gibson]] <br/> [[Lola Glaudini]] <br/> [[Shemar Moore]] <br/> [[Matthew Gray Gubler]] <br/> [[A. J. Cook (glumica)|A. J. Cook]] <br/> [[Kirsten Vangsness]] <br/> [[Paget Brewster]] <br/> [[Joe Mantegna]] <br/> [[Rachel Nichols]] <br/> [[Jeanne Tripplehorn]] <br/> [[Jennifer Love Hewitt]] <br/> [[Aisha Tyler]] <br/> [[Adam Rodriguez]] <br/> [[Damon Gupton]] <br/> [[Daniel Henney]] | kompozitor_muzičke_teme = | uvodna_tema = | završna_tema = | kompozitori = | država = [[SAD]] | jezik = [[Engleski jezik|Engleski]] | broj_sezona = 18 | broj_epizoda = 354 | spisak_epizoda = Spisak epizoda "Zločinačkih umova" | izvršni_producenti = [[Mark Gordon]] <br/> [[Jeff Davis (scenarist)|Jeff Davis]] <br/> [[Edward Allen Bernero]] <br/> [[Deborah Spera]] <br/> [[Chris Mundy]] <br/> [[Simon Mirren]] <br/> [[Erica Messer]] <br/> [[Janine Sherman Barrois]] <br/> [[Breen Frazier]] <br/> [[Harry Bring]] <br/> [[Glenn Kershaw]] | producenti = | montaža = | lokacija = | kinematografija = | kamerman = | trajanje = 42 minute | produkcijska_kompanija = {{ubl|[[Mark Gordon|The Mark Gordon Company]] <br/> [[Entertainment One]] <br/> [[ABC Studios|Touchstone Television]] <br/> (sezone 1–2) <br/> [[ABC Studios]]<br/>(sezone 3–15) <br/> [[Paramount Television (originalni)|Paramount Network Television]] (sezona 1) <br/> [[CBS Paramount Network Television]] (sezone 2–4) <br/> [[CBS Television Studios]] (sezone 5–15)}} | distributer = [[CBS Television Distribution]] (SAD) <br/> [[Disney Media Distribution]] (svijet) | kanal = [[CBS]] | format_slike = [[1080i]] ([[16:9]] [[HDTV]]) | format_tona = [[Dolby Digital|Dolby Digital 5.1]] | prvo_emitiranje = 22. 9. 2005 | zadnje_emitiranje = 19. 2. 2020. | prethodno = | sljedeće = ''[[Zločinački umovi: Ponašanje sumnjivaca]]'' <br/> ''[[Zločinački umovi: Preko granice]]'' | povezano = | web_stranica = http://www.cbs.com/primetime/criminal_minds | naslov_web_stranice = Službena stranica | web_stranica_produkcije = | naslov_web_stranica_produkcije = | imdb = 0452046 }} '''''Zločinački umovi''''' ({{jez-en|Criminal Minds}}) [[SAD|američka]] je kriminalistička [[televizijska serija|TV-serija]] koja prati rad [[FBI]]-eve [[Jedinica za analizu ponašanja|Jedinice za analizu ponašanja]] – JAP ({{jez-en|Behavioral Analysis Unit – BAU}}), čije je sjedište u [[Quantico (Virginia)|Quantiku]] ([[Virginia]]). Emitirana je od 2005. do 2020. i snimljeno je 15 sezona.<ref>{{cite web|url= https://deadline.com/2019/01/criminal-minds-end-15th-final-season-cbs-canceled-renewed-1202532632/ |title= 'Criminal Minds' To End Run With 10-Episode 15th & Final Season On CBS |author= Nellie Andreeva |date= 11. 1. 2019 |work= Deadline Hollywood |access-date= 14. 1. 2019}}</ref><ref>{{cite web |url= https://deadline.com/2019/11/cbs-winter-schedule-midseason-criminal-minds-final-season-15-premiere-ncis-new-orleans-new-time-slot-survivor-season-40-undercover-boss-tommy-fbi-most-wanted-macgyver-premiere-date-1202782646/ |title= CBS Sets Winter Schedule: 'Criminal Minds' Returns To Original Slot For Final Season, 'NCIS: New Orleans' Moves to Sunday |author= Nellie Andreeva |date= 11. 11. 2019 |work= Deadline Hollywood |access-date= 11. 11. 2019}}</ref> Od drugih serija slične vrste razlikuje se po tome što se više fokusira na kriminalca nego na sam zločin. Seriju su producirali [[Mark Gordon|The Mark Gordon Company]] u asocijaciji sa [[CBS Television Studios]] i [[ABC Studios]]. Originalni naziv bio je ''Quantico'' i pilot-epizoda snimljena je u [[Vancouver]]u. U [[scenarij]]u za ''Quantico'' Gideonovo prezime bilo je Donovan. Serija je stekla pohvale kritičara za karakterizaciju, tempo, atmosferu, glumu, režiju i scenarij. Postala je hit za CBS kad je riječ o rejtingu i redovno je bila jedna od najgledanijih serija te mreže tokom 15 godina emitiranja. Njen uspjeh doveo je do razvoja dvije ''[[spin-off]]'' serije i [[videoigra|videoigre]] zasnovane na seriji.<ref>{{cite web |url= http://www.criminalmindsgame.com |title= Blog o igri ''Criminal Minds'' |date= 1. 11. 2011 |access-date= 10. 5. 2013 |archive-date= 3. 3. 2016 |archive-url= https://web.archive.org/web/20160303193004/http://www.criminalmindsgame.com/ |url-status= dead }}</ref><ref name="products">{{cite web |url= http://games.ign.com/articles/104/1041583p1.html |title= CBS Consumer Products Announces Eight New Video Games Based on Popular TV Shows |publisher= [[CBS Interactive]] |date= 29. 10. 2009 |access-date= 3. 1. 2011 |archive-date= 15. 12. 2010 |archive-url= https://web.archive.org/web/20101215032915/http://games.ign.com/articles/104/1041583p1.html |url-status= dead }}</ref><ref name="shavemagazine">{{cite web |url=http://www.shavemagazine.com/entertainment/Interview-Thomas-Gibson |title=Interview: Thomas Gibson |publisher=ShaveMagazine.com |access-date=10. 5. 2012 |archive-date=21. 7. 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200721151920/http://www.shavemagazine.com/entertainment/Interview-Thomas-Gibson |url-status=dead }}</ref> == Pozadina == [[Datoteka:Criminal Minds scene (Season 6).jpg|mini|lijevo|200px|Scena sa snimanja iz [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 6|šeste sezone]]]] Serija je u početku bila fokusirana na Jasona Gideona ([[Mandy Patinkin]]), Aarona "Hotcha" Hotchnera ([[Thomas Gibson]]) i ostatak JAP-a, koji su u prvoj sezoni još činili Elle Greenaway ([[Lola Glaudini]]), Derek Morgan ([[Shemar Moore]]), Spencer Reid ([[Matthew Gray Gubler]]), Jennifer Jareau ili "JJ" ([[A. J. Cook (glumica)|A. J. Cook]]) i Penelope Garcia ([[Kirsten Vangsness]]). U drugoj sezoni Greenaway napušta ekipu nakon šeste epizode ([[The Boogeyman (Zločinački umovi)|"The Boogeyman"]]), a nju je od devete epizode ([[The Last Word (Zločinački umovi)|"The Last Word"]]) zamijenila Emily Prentiss ([[Paget Brewster]]), što je iznenadilo i Gideona i Hotchnera. Početkom treće sezone ekipu napušta i Gideon, nakon druge epizode ([[In Name and Blood (Zločinački umovi)|"In Name and Blood"]]). Od šeste epizode ([[About Face (Zločinački umovi)|"About Face"]]) zamijenio ga je David Rossi ([[Joe Mantegna]]), osnivač JAP-a, koji se vratio nakon što se neko vrijeme bio povukao zbog pisanja knjiga. Prije početka šeste sezone objavljeno je da će Brewsterina uloga biti reducirana tokom sezone, a da će ugovor s Cook biti okončan;<ref>{{cite web |author= Nellie Andreeva |title='Criminal Minds' update: Paget Brewster inks new deal & A.J. Cook wraps character |url= https://deadline.com/2010/06/criminal-minds-update-paget-brewster-inks-deal-to-go-back-a-j-cook-will-make-brief-return-49678/ |website= [[Deadline Hollywood]] |access-date= 7. 4. 2019 |archive-url= https://web.archive.org/web/20190228053123/https://deadline.com/2010/06/criminal-minds-update-paget-brewster-inks-deal-to-go-back-a-j-cook-will-make-brief-return-49678/ |archive-date= 28. 2. 2019 |date= 25. 6. 2010 |url-status= live}}</ref> zamijenila ih je [[Rachel Nichols]] u ulozi [[Ashley Seaver]], kadetkinje FBI-a. Odluka da Cook i Brewster budu razriješen ugovora rezultirala je revoltom ljubitelja serije, koji su počeli potpisivati protestne peticije.<ref>{{cite web |url= https://deadline.com/2010/06/fans-co-stars-back-minds-actresses-47466/ |title= Fans And Co-Stars Back 'Minds' Actresses |author= Nellie Andreeva |website= Deadline Hollywood |access-date= 22. 10. 2016}}</ref> Posljedično, Cook i Brewster vraćene su u seriju za sedmu sezonu, a Nichols je otpuštena.<ref>{{cite web|url=https://www.deadline.com/2011/04/jj-is-back-aj-cook-inks-2-year-deal-to-return-to-criminal-minds/ |title= JJ Is Back! AJ Cook Inks 2-Year Deal To Return To 'Criminal Minds' |author= Nellie Andreeva |website= Deadline Hollywood |access-date= 8. 11. 2015}}</ref><ref name="Paget Return">{{cite web |url= http://www.tvline.com/2011/05/its-official-criminal-minds-welcomes-back-paget-brewster-bids-farewell-to-rachel-nichols/ |title= It's Official: Criminal Minds Welcomes Back Paget Brewster, Bids Farewell to Rachel Nichols |author= Nellie Andreeva |work= [[TVLine]] |access-date= 8. 11. 2015 |archive-date= 4. 1. 2012 |archive-url= https://web.archive.org/web/20120104053931/http://www.tvline.com/2011/05/its-official-criminal-minds-welcomes-back-paget-brewster-bids-farewell-to-rachel-nichols/ |url-status= dead }}</ref> Brewster je potom napustila seriju nakon te sezone;<ref>{{cite web |url= https://www.deadline.com/2012/02/paget-brewster-criminal-minds-leaving-cbs-drama/ |title= Paget Brewster To Leave 'Criminal Minds' |website= Deadline Hollywood |author= Nellie Andreeva |date= 15. 2. 2012 |access-date= 15. 2. 2012}}</ref> u osmoj sezoni zamijenila ju je [[Jeanne Tripplehorn]] u ulozi [[Alex Blake (Zločinački umovi)|Alex Blake]], lingvističke stručnjakinje.<ref>{{cite web |url= http://www.digitalspy.co.uk/ustv/news/a387187/big-loves-jeanne-tripplehorn-becomes-criminal-minds-series-regular.html |title= Big Love Jeanne Tripplehorn becomes Criminal Minds series regular |work= [[Digital Spy]] |access-date= 18. 6. 2012 |archive-date= 25. 9. 2015 |archive-url= https://web.archive.org/web/20150925010209/http://www.digitalspy.co.uk/ustv/news/a387187/big-loves-jeanne-tripplehorn-becomes-criminal-minds-series-regular.html |url-status= dead }}</ref> Brewster se, međutim, ipak pojavila kao gošća u jubilarnoj [[200 (Zločinački umovi)|200.]] epizodi. Nakon dvije sezone Tripplehorn je otpuštena;<ref>{{cite web |url= http://guardianlv.com/2014/08/criminal-minds-shares-details-on-alex-blakes-departure/ |title= Criminal Minds Shares Details on Alex Blake's Departure |author= Alexandria Ingham |work= Guardian Liberty Voice |access-date= 8. 11. 2015}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.tvguide.com/news/criminal-minds-finale-postmortem-exit-erica-messer-1081778/ |title= Criminal Minds Finale Postmortem: Boss on 'Emotional Exit,' Replacements and Season 10 |author= Joyce Eng |date= 15. 5. 2014 |work= [[TV Guide]] |publisher= [[NTVB Media (magazin)|NTVB Media]] [[CBS Interactive]] ([[CBS Corporation]]) (digitalna imovina)| access-date= 8. 11. 2015}}</ref> u 10. sezoni glumačkoj ekipi pridružila se [[Jennifer Love Hewitt]] u ulozi Kate Callahan.<ref>{{cite web |url= http://insidetv.ew.com/2014/07/01/jennifer-love-hewitt-criminal-minds/ |title= Jennifer Love Hewitt joins 'Criminal Minds' as series regular |work= [[Entertainment Weekly]] |access-date= 8. 11. 2015 |archive-date= 14. 1. 2015 |archive-url= https://web.archive.org/web/20150114091313/http://insidetv.ew.com/2014/07/01/jennifer-love-hewitt-criminal-minds/ |url-status= dead }}</ref> Tokom te sezone producenti su "ubili" lik Gideona van ekrana; izvršna producentica [[Erica Messer]] rekla je da je ta odluka donesena jer je postalo jasno da se Patinkin neće vratiti u seriju, ali da bi Gideon mogao biti prikazan u prisjećanjima ako bi se ikad vratio. Cook i Hewitt bile su na pauzi od snimanja zbog svojih trudnoća nakon završetka produkcije 10. sezone; [[Aisha Tyler]], koja glumi [[Tara Lewis (Zločinački umovi)|dr. Taru Lewis]], pridružila se seriji na početku 11. sezone u epizodnoj ulozi iako se pojavila u većini epizoda. Cook se vratila nakon sedme epizode te sezone,<ref name="JLH&AJ">{{cite web |author= Sarah Huggins |date= 7. 5. 2015 |url= http://www.zap2it.com/blogs/criminal_minds_season_11_aj_cook_pregnancy_interview-2015-05 |title= How 'Criminal Minds' Season 11 will handle A.J. Cook's pregnancy |work= [[Zap2it]] |access-date= 28. 6. 2015 |archive-date= 19. 6. 2015 |archive-url= https://web.archive.org/web/20150619092001/http://www.zap2it.com/blogs/criminal_minds_season_11_aj_cook_pregnancy_interview-2015-05 |url-status= dead }}</ref> ali se Hewitt nije vratila.<ref name="JLH">{{cite web |url= https://www.ew.com/article/2015/05/06/jennifer-love-hewitt-exits-criminal-minds-season11|title=Jennifer Love Hewitt not returning for 'Criminal Minds' season 11|work= Entertainment Weekly |access-date= 8. 11. 2015}}</ref> Moore je napustio seriju pri kraju iste sezone; razmatrao je da to uradi u 10. sezoni, kad mu je istekao prethodni ugovor, ali su ga uvjerili da ostane kako bi se njegovom liku omogućio odgovarajući oproštaj.<ref name="shemarleaves">{{cite web |url= https://www.tvguide.com/news/shemar-moore-leaves-criminal-minds-interview/ |title= Shemar Moore on His Criminal Minds Exit: "I'm Proud of the Way Things Ended for Derek Morgan" |work= TV Guide |publisher= NTVB Media CBS Interactive (CBS Corporation) (digitalna imovina) |author= Joyce Eng |date= 23. 3. 2016 |access-date= 24. 3. 2016}}</ref><ref name="shemarsorginalplan">{{cite web |url= http://tvline.com/2016/03/23/shemar-moore-criminal-minds-leaving-season-11-derek-exits/ |title= Criminal Minds: Shemar Moore Hails the 'Exclamation Point' on Derek's 'Hero Ride,' Says 'I Left It All on the Field' |work= TVLine |author= Matt Webb Mitovich |date= 23. 3. 2016 |access-date= 24. 3. 2016}}</ref> Messer je rekla da je prvobitno bilo planirano da Moore snimi šest epizoda, ali je odlučeno da se to produži na prvih 18 jer se šest "nije činilo dovoljnim".<ref>{{cite web |url= https://www.tvguide.com/news/criminals-minds-shemar-moore-leaves-derek-morgan-erica-messer/ |title= Criminal Minds Boss on Shemar Moore's Exit: "There Is No Replacing Derek Morgan" |work= TV Guide |publisher= NTVB Media CBS Interactive (CBS Corporation) (digitalna imovina) |author= Joyce Eng |date= 24. 3. 2016 |access-date= 24. 3. 2016}}</ref> Sedmicu nakon Mooreovog odlaska Brewster se drugi put pojavila kao specijalna gošća; u 12. sezoni još je jednom postala članica glavne postave.<ref>{{cite news |url= http://www.cnn.com/2016/08/30/entertainment/paget-brewster-returning-criminal-minds/index.html |title= Paget Brewster is once again a series regular on 'Criminal Minds' |author= Sandra Gonzalez |date= 31. 8. 2016 |work= [[CNN News]] |access-date= 2. 10. 2016 |publisher= [[CNN]]}}</ref><ref>{{cite news |url= https://deadline.com/2016/07/criminal-minds-paget-brewster-return-season-12-1201790307/ |title= 'Criminal Minds': Paget Brewster To Return For Arc In Season 12 |author= Nellie Andreeva |date= 21. 7. 2016 |access-date= 22. 7. 2016 |website= Deadline Hollywood}}</ref><ref>{{cite news |url= https://www.tvguide.com/news/paget-brewster-criminal-minds-return-season12/?ftag=TVG_Facebook |title= Paget Brewster Is Returning to Criminal Minds in Season 12 |author= Joyce Eng |date= 21. 7. 2016 |work= TV Guide |access-date= 22. 7. 2016 |publisher=NTVB Media CBS Interactive]] (CBS Corporation) (digitalna imovina)}}</ref><ref name="Paget1203">{{Cite tweet |author= Harry Bring |user= LLPOS |number=760321320806526977 |title= Well, look who joined us for the table read on 1203! |date= 2. 8. 2016 |access-date= 2. 8. 2016}}</ref> Moorea je u 12. sezoni zamijenio [[Adam Rodriguez]] u ulozi Lukea Alveza, agenta iz Jedinice za hvatanje bjegunaca.<ref name="Time Inc">{{cite web |author= James Hibberd |title= Criminal Minds adds Adam Rodriguez as series regular |url= https://www.ew.com/article/2016/06/08/criminal-minds-adam-rodriguez# |work= Entertainment Weekly |access-date= 15. 7. 2016}}</ref> Tyler je također promovirana u glavnu postavu od te sezone.<ref name="AishaS12Regular">{{cite web |url= http://tvline.com/2016/08/10/criminal-minds-aisha-tyler-series-regular-season-12/ |title= Criminal Minds: Aisha Tyler Promoted to Series Regular for Season 12 |author= Matt Webb Mitovich |work= TVLine |date= 10. 8. 2016 |access-date= 10. 8. 2016}}</ref> Nakon toga Gibson je suspendiran, a kasnije je dobio otkaz zbog sukoba s jednim od producenata na setu; njegov lik Hotchner izbačen je iz serije.<ref name="TGSuspended">{{cite web |url= https://deadline.com/2016/08/thomas-gibson-suspended-criminal-minds-on-set-altercation-1201801975/ |title= Thomas Gibson Suspended From 'Criminal Minds' Over On-Set Altercation |website= Deadline Hollywood |date= 11. 8. 2016 |access-date= 11. 8. 2016 |author= Nellie Andreeva}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/thomas-gibson-fired-cbs-criminal-919150 |title= Thomas Gibson Fired From CBS' 'Criminal Minds' |access-date= 12. 8. 2016 |work= [[The Hollywood Reporter]] |author= Lesley Goldberg |date= 12. 8. 2016}}</ref> Gibsona je zamijenio [[Damon Gupton]] u ulozi Stephen Walker, iskusni profiler iz Programa za analizu (kontraobavještajnog odsjeka FBI-a), koji je u JAP donio svoje vještine u hvatanju špijuna.<ref name="DamonGupton">{{cite web |url= http://tvline.com/2016/09/30/criminal-minds-season-12-damon-gupton-series-regular/ |title= Criminal Minds: New Series Regular Cast in Wake of Thomas Gibson's Exit |author= Matt Webb Mitovich |date= 30. 9. 2016 |access-date= 30. 9. 2016 |work= TVLine |archive-date= 1. 10. 2016 |archive-url= https://web.archive.org/web/20161001062723/http://tvline.com/2016/09/30/criminal-minds-season-12-damon-gupton-series-regular/ |url-status= dead }}</ref> Guptonov ugovor nije obnovljen nakon 12. sezone, a CBS je naveo da je njegov odlazak bio "dio kreativne promjene u seriji".<ref name="DamonGuptonFired">{{cite web |url= https://deadline.com/2017/06/criminal-minds-damon-gupton-exits-cbs-series-one-season-1202111448/ |title= 'Criminal Minds': Damon Gupton Leaving CBS Series After One Season |author= Nellie Andreeva |date= 11. 6. 2017 |access-date= 11. 6. 2017 |work= TVLine}}</ref> [[Daniel Henney]], koji je bio među glavnim glumcima u ''spin-offu'' ''[[Zločinački umovi: Preko granice]]'', tumačeći lik [[Matt Simmons (Zločinački umovi)|Matta Simmonsa]], pridružio se glavnoj seriji u 13. sezoni, također kao član glavne postave.<ref name="danielhenneyCM">{{cite web |url=http://tvline.com/2017/06/20/criminal-minds-season-13-daniel-henney-cast-series-regular/ |title= ''Criminal Minds'' Adds ''Beyond Borders'' ' Daniel Henney as Series Regular |work= TVLine |access-date= 20. 6. 2017}}</ref> Termin "UnSub", koji se vrlo često koristi u seriji, skraćenica je od izraza "'''un'''known '''sub'''ject", tj. "'''ne'''poznati '''sub'''jekt" u istrazi. == Likovi == === Glavni === <onlyinclude>{| class="wikitable sortable" width="100%" ! rowspan="2" | Lik !! rowspan="2" | Glumac !! rowspan="2" | Pozicija !! colspan="15" | Sezone |- ! width="5%" | [[Zločinački umovi (1. sezona)|1.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (2. sezona)|2.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (3. sezona)|3.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (4. sezona)|4.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (5. sezona)|5.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (6. sezona)|6.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (7. sezona)|7.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (8. sezona)|8.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (9. sezona)|9.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (10. sezona)|10.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (11. sezona)|11.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (12. sezona)|12.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (13. sezona)|13.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (14. sezona)|14.]] ! width="5%" | [[Zločinački umovi (15. sezona)|15.]] |- | [[Mandy Patinkin]] | [[Jason Gideon]] | Stariji nadzorni specijalni agent | colspan="3" {{CMain}}<ref name="Patinkin" group="N">[[Mandy Patinkin]] pojavio se samo u prve dvije epizode treće sezone.</ref> | colspan="6" {{CNone}} | colspan="1" {{CGuest}}<ref name="Patinkin2" group="N">[[Ben Savage]] glumi mladog Gideona.</ref> | colspan="4" {{CNone}} | colspan="1" {{CGuest}}<ref name="Patinkin2" group="N"/> |- <!-- PLEASE READ BEFORE EDITING Thomas Gibson i dalje je član glavne postave u 12. sezoni. --> | [[Thomas Gibson]] | [[Aaron Hotchner]] | Šef jedinice | colspan="12" {{CMain}}<ref name="Gibson" group="N">[[Thomas Gibson]] pojavio se samo u prve dvije epizode 12. sezone.</ref> | colspan="3" {{CNone}} |- | [[Lola Glaudini]] | [[Elle Greenaway]] | Nadzorna specijalna agentica | colspan="2" {{CMain}} | colspan="13" {{CNone}} |- | [[Shemar Moore]] | [[Derek Morgan (Zločinački umovi)|Derek Morgan]] | Nadzorni specijalni agent | colspan="11" {{CMain}} | colspan="2" {{CGuest}} | colspan="2" {{CNone}} |- | [[Matthew Gray Gubler]] | [[Spencer Reid|Dr. Spencer Reid]] | Nadzorni specijalni agent | colspan="15" {{CMain}} |- | [[A. J. Cook (glumica)|A. J. Cook]] | [[Jennifer Jareau]] | Veza s medijima / Nadzorna specijalna agentica | colspan="5" {{CMain}} | {{CRecurring}} | colspan="9" {{CMain}} |- | [[Kirsten Vangsness]] | [[Penelope Garcia]] | Tehnička analitičarka / Veza s medijima | colspan="1" style="background: #ffd" align="center"| Također u glavnoj ulozi<!-- MOLIMO, PROČITAJTE PRIJE UREĐIVANJA: NE MIJENJAJTE STATUS KIRSTEN VANGSNESS U SEZONI 1 U "EPIZODNA". Garcia je bila epizodni lik na početku serije, ali je od polovine prve sezone potpisivana kao "Također u glavnoj ulozi", što Vangsness čini članicom redovne postave iako nije bila uključena u početnu špicu. --> | colspan="14" {{CMain}} |- | [[Paget Brewster]] | [[Emily Prentiss]] | Nadzorna specijalna agentica / Šefica jedinice | colspan="1" {{CNone}} | colspan="6" {{CMain}} | colspan="1" {{CNone}} | colspan="1" {{CGuest}} | colspan="1" {{CNone}} | colspan="1" {{CGuest}} | colspan="4" {{CMain}} |- | [[Joe Mantegna]] | [[David Rossi]] | Stariji nadzorni specijalni agent | colspan="2" {{CNone}} | colspan="13" {{CMain}} |- | [[Rachel Nichols]] | [[Ashley Seaver]] | FBI-kadetkinja / Specijalna agentica | colspan="5" {{CNone}} | colspan="1" {{CMain}} | colspan="9" {{CNone}} |- | [[Jeanne Tripplehorn]] | [[Alex Blake (Zločinački umovi)|Dr. Alex Blake]] | Lingvistička stručnjakinja | colspan="7" {{CNone}} | colspan="2" {{CMain}} | colspan="6" {{CNone}} |- | [[Jennifer Love Hewitt]] | [[Spisak likova u Zločinačkim umovima#Kate Callahan|Kate Callahan]] | Tajna agentica | colspan="9" {{CNone}} | colspan="1" {{CMain}} | colspan="5" {{CNone}} |- | [[Aisha Tyler]] | [[Tara Lewis (Zločinački umovi)|Dr. Tara Lewis]] | Forenzička psihologinja | colspan="10" {{CNone}} | {{CRecurring}} | colspan="4" {{CMain}} |- | [[Adam Rodriguez]] | [[Luke Alvez]] | Agent u Jedinici za hvatanje bjegunaca | colspan="11" {{CNone}} | colspan="4" {{CMain}} |- | [[Damon Gupton]] | [[Spisak likova u Zločinačkim umovima#Stephen Walker|Stephen Walker]] | Nadzorni specijalni agent | colspan="11" {{CNone}} | colspan="1" {{CMain}} | colspan="3" {{CNone}} |- | [[Daniel Henney]] | [[Matt Simmons (Zločinački umovi)|Matt Simmons]] | Agent za specijalne operacije | colspan="9" {{CNone}} | colspan="1" {{CGuest}} | colspan="1" {{CNone}} | colspan="1" {{CGuest}} | colspan="3" {{CMain}} |} {{Reflist|group="N"}}</onlyinclude> === Članovi JAP-a === [[Datoteka:Z. umovi - slika iz 4. sezone.jpg|mini|desno|350px|Postava iz 4. sezone; slijeva: Reid, Prentiss, Morgan, Hotchner, Rossi, J. J. i Garcia.]] ; [[Jason Gideon]]: poznat je kao najbolji [[profiliranje kriminalaca|profiler]] JAP-a. Pred početak serije bio je šef tima, ali je doživio slom živaca nakon što je poslao tim od šest agenata u jedno skladište u [[Boston]]u, gdje su svi poginuli od skrivene bombe. Na početku serije vraća se na mjesto šefa tima nakon šest mjeseci medicinskog dopusta, a za to vrijeme mijenjao ga je Hotchner. Gideon ima pristup tajnim dosjeima i uradio je neke tajne analize ponašanja za [[CIA]]-u. Veoma je dobar u [[šah]]u i jedini je član tima koji uvijek može pobijediti Reida. Gideon mu je i mentor, a, iako je nepisano pravilo da članovi tima ne profiliraju jedni druge, on im često pruža moralnu podršku i ohrabrenje kad ih "stisnu" stresovi uzrokovani poslom. Nakon niza emocionalno iscrpljujućih slučajeva i ubistva njegove prijateljice Sarah u njegovoj kući od serijskog ubice u bijegu počinje osjećati da je [[Sindrom sagorijevanja|"sagorio"]] i vraća vodstvo tima Hotchneru. Posljednja kap bila je kad je Hotchner dobio dvosedmičnu neplaćenu suspenziju od Strauss – potez za koji je smatrao sebe odgovornim. Odlazi u svoju kolibu i ostavlja pismo za Reida, za koga je znao da će ga potražiti. Kad Reid dođe u kolibu, zatječe je praznu; u njoj su bili samo pismo, te Gideonova značka i pištolj. U njegovoj posljednjoj sceni vidimo ga kako konobarici u jednoj zalogajnici u [[Nevada|Nevadi]] govori da ne zna kamo je pošao ni kako će znati da je stigao na odredište, a zatim sjeda u automobil i odlazi u nepoznatom pravcu. U 10. sezoni ubio ga je sumnjivac iz jednog od njegovih prvih slučajeva, s tim da to nije prikazano na ekranu. ; [[Aaron Hotchner|Aaron "Hotch" Hotchner]]: Studirao je [[pravo]] i bivši je tužilac; prvo je bio raspoređen u FBI-ev ured u [[Seattle]]u. Jedan je od najiskusnijih agenata u JAP-u, u kojoj je služio od osnivanja jedinice. Bori se (neuspješno) da izbalansira zahtjeve svog posla i porodičnog života. Njegova supruga Haley razvela se od njega u trećoj sezoni, a u petoj ju je ubio kriminalac u bijegu poznat pod nadimkom Bostonski kosac (''The Boston Reaper''). Hotchner ubija Kosca i spašava svog sina Jacka, nakon čega odlazi na odsustvo i privremeno predaje vodstvo tima Morganu. U sedmoj sezoni počinje se viđati s Beth Clemmons ([[Bellamy Young]]), ali veza biva okončana kad Beth prihvati ponudu za posao u [[Hong Kong]]u. Nakon sukoba s producentom na setu Gibson je uklonjen iz glavne postave poslije druge epizode 12. sezone, što je objašnjeno time da je Hotchner otišao na jedan privremeni zadatak. U kasnijoj epizodi otkriveno je da su on i Jack ušli u program za zaštitu svjedoka nakon što je Jacka uhodio Peter "Mr. Scratch" Lewis, serijski ubica iz jednog ranijeg slučaja JAP-a. Nakon Lewisove smrti na početku 13. sezone Prentiss otkriva da je Hotchner odabrao da se ne vrati u JAP nego da se umjesto toga potpuno posveti roditeljskim dužnostima prema Jacku. ; [[Elle Greenaway]]: Poput Hotchnera, i ona je prvo bila raspoređena u Seattle, a zatim je došla u JAP kao stručnjakinja za [[seks]]ualne zločine. Otac joj je bio [[New York City|njujorški]] policajac koji je poginuo na dužnosti. Polukubanka je i govori [[španski jezik|španski]]. Doživjela je tešku [[emocija|emocionalnu]] [[trauma|traumu]] nakon što ju je u finalu prve sezone ranio zločinac koji je sam sebe nazvao "Kraljem Ribarom" (lik iz legendi o [[kralj Arthur|kralju Arthuru]]). Odmah na početku druge sezone publika vidi da je preživjela i da se vratila na dužnost ranije nego što su to htjeli Gideon i Hotchner. Nekoliko epizoda kasnije, dok je sama iz zasjede nadgledala osumnjičenika za niz [[silovanje|silovanja]], upala je u njegovu kuću i hladnokrvno ga ubila. Lokalna policija proglasila je to samoodbranom, ali su Gideon i Hotchner doveli u pitanje njenu sposobnost kao profilera nakon tog slučaja. Uskoro je dala otkaz, predavši Hotchneru značku i pištolj, uz izjavu da to "nije priznanje krivice". ; [[Derek Morgan (Zločinački umovi)|Derek Morgan]]: Morgan je samopouzdan, uvjerljiv i često "vrelog" temperamenta. Tokom mladosti, koju je proveo u [[Chicago|Chicagu]], dolazio je u sukobe sa zakonom i čak bio zatvoren u maloljetnički popravni dom zbog delinkvencije, ali ga je spasio svećenik koji ga je uzeo pod svoju brigu, ali koji je kasnije osumnjičen za seksualno zlostavljanje djece. Morgan se zainteresirao za [[američki nogomet]] i dobio stipendiju za [[Sjeverozapadni univerzitet]]. Kasnije je služio u jedinici za deaktiviranje eksplozivnih naprava, a nakon toga i kao policajac u čikaškoj policiji. Ima crni pojas u [[Džudo|džudu]] i vodi FBI-eve kurseve samoodbrane. Hotchner ga promovira kao svoju zamjenu tokom lova na Kosca, ali je Morgan tu promociju prihvatio kao privremenu, tj. dok Kosac ne bude uhvaćen. Kad se to dogodilo, vratio je Hotchneru poziciju šefa. Ima poseban način razgovora s tehničkom analitičarkom JAP-a Penelope Garcijom. Često joj se obraća riječima "baby girl" i pomaže joj da se vrati u stan na oporavak nakon što je bila ranjena. Nakon što je vidio ubistvo detektiva Spicera (epizoda [[Our Darkest Hour (Zločinački umovi)|"Our Darkest Hour"]], [[Spisak epizoda Zločinačkih umova#Sezona 5|5x23]]) i doprinio u spašavanju njegove kćeri Ellie ([[The Longest Night (Zločinački umovi)|"The Longest Night"]], [[Spisak epizoda Zločinačkih umova#Sezona 6|6x01]]), pokazao je poseban, gotovo očinski interes za nju. Tokom šeste sezone često joj šalje poruke i pomaže joj da savlada njen [[Posttraumatski stresni poremećaj|PTSP]]. Na početku sedme sezone ("[[It Takes a Village (Zločinački umovi)|It Takes a Village]]") pokazuje krajnju mržnju prema Ianu Doyleu ([[Timothy V. Murphy]]) zbog ubistva Emily Prentiss, ali kad sazna da je njena smrt bila lažirana, ispoljava pomiješane osjećaje. U 11. sezoni oteo ga je i mučio otac Giuseppea Montola, plaćenog ubice koga je Morgan uhvatio i koji je umro u zatvoru. Uspijeva pobjeći i, kad sazna da je njegova djevojka Savannah trudna, shvata da ne želi da njegova porodica opet mora proći kroz takvu situaciju. Napušta JAP u epizodi "[[A Beautiful Disaster (Zločinački umovi)|A Beautiful Disaster]]" kako bi se brinuo za svoju sada već suprugu i tek rođenog sina. ; [[Spencer Reid]]: najmlađi član JAP-a. On je [[genije]] koji je s 12 godina završio srednju školu u [[Las Vegas]]u i ima [[doktor]]ate iz [[Matematika|matematike]], [[Hemija|hemije]] i [[Inženjerstvo|inženjerstva]], te stepen mastera iz [[Psihologija|psihologije]] i [[Sociologija|sociologije]], a u četvrtoj sezoni radi i na stjecanju stepena mastera iz [[Filozofija|filozofije]]. Otkriveno je da mu je [[kvocijent inteligencije]] 187 (veći čak i od [[Albert Einstein|Einsteinovog]]) i da ima [[eidetsko pamćenje]]. Obično ga predstavljaju kao "dr. Reid", za razliku od predstavljanja ostalih članova JAP-a ("/stariji/ nadzorni specijalni agent"). Kao što je Hotchner objasnio u [[Extreme Aggressor (Zločinački umovi)|pilot-epizodi]], svrha toga je da ljudi Reida prime s poštovanjem i da se izbjegnu predrasude zbog njegovih godina. U trećoj sezoni bio je otet i drogiran [[dilaudid]]om, pomiješanim s još nekim neimenovanim halucinogenom (epizoda [[Revelations (Zločinački umovi)|"Revelations"]]), a zločinac je imao [[poremećaj višestruke ličnosti]]: nasumično bi preuzimao ličnosti svog zlostavljačkog oca, arhanđela Rafaela ili vlastitu. Kao posljedica toga, Reid postaje [[Ovisnost|ovisan]] o dilaudidu, ali se kasnije uspio izliječiti nakon pohađanja sastanaka grupa za pomoć ovisnicima specijalno namijenjenih predstavnicima zakona. U četvrtoj sezoni počinje dovoditi u pitanje neke stvari koje mu je majka rekla o njegovom djetinjstvu i otkriva da ih je njegov otac napustio nakon što mu je majka doživjela slom živaca na mjestu zločina, s kojim je i ona imala određenu povezanost. Ona inače pati od [[Shizofrenija|shizofrenije]] i smještena je instituciju za osobe s mentalnim poteškoćama. U šestoj sezoni Reid počinje patiti od jake glavobolje i, kad ljekari ne mognu utvrditi zašto, Reid pomisli da je možda i sam u ranoj fazi shizofrenije. I on veoma teško prima Prentissinu "smrt" i, kad je otkriveno da je lažirana, postaje nepovjerljiv i prema njoj i prema JJ (koja je pomogla u lažiranju i prikrivanju). Tokom osme sezone povezuje se sa djevojkom koja je žrtva uhođenja. U epizodi "[[Zugzwang (Zločinački umovi)|Zugzwang]]" njen uhoda, za koga se ispostavilo da je također djevojka, otima je i na kraju ubija i sebe i nju, što Reida ostavi uništenog. U 11. sezoni duboko ga pogodi Morganova odluka da napusti JAP, ali pokaže razumijevanje za njegove razloge. Već u početku serije sviđala mu se JJ, s kojom je čak i izašao u četvrtoj epizodi, odvevši je na utakmicu američkog nogometa. Kako se serija razvijala, njihov odnos postao je više bratsko-sestrinski. Imao je bratski odnos s Morganom, koji ga je često spominjao kao svog "malog brata" prije odlaska iz JAP-a. Red je i kum JJ-inom sinu Henryju i Morganovom sinu Hanku. Jedan period bio je uhapšen i zatvoren dok slučaj nije razriješen i njegovo ime očišćeno. ; [[Jennifer Jareau|Jennifer "JJ" Jareau]]: u prvih pet sezona služila je kao veza s medijima i lokalnim policijama. U braku je s Williamom LaMontagneom Jr., detektivom u policiji [[New Orleans]]a i ima dva sina, Henryja (Mekhai Andersen) i Michaela (Phoenix Sky Andersen); obojicu glume sinovi A. J. Cook. U šestoj sezoni nije se vratila u stalnu postavu jer je produkcijska kompanija odlučila ne obnoviti ugovor s A. J. Cook<ref>{{cite web |author= Michael Ausiello |date= 14. 6. 2010 |url= http://insidetv.ew.com/2010/06/14/criminal-minds-drops-a-j-cook/ |title= ''Criminal Minds'' Drops A. J. Cook" |website= Ausiellofiles.ew.com |access-date= 6. 7. 2010 |archive-date= 25. 12. 2010 |archive-url= https://web.archive.org/web/20101225054054/http://insidetv.ew.com/2010/06/14/criminal-minds-drops-a-j-cook/ |url-status= dead }}</ref>, ali se pojavila u prve dvije epizode.<ref>{{cite web |url= http://insidetv.ew.com/2010/06/25/criminal-minds-cook-brewster-return/ |title= Novosti iz ''Zločinačkih umova'': Cook i Brewster se vraćaju – ali na koliko dugo? (prijevod naslova) |access-date= 5. 1. 2011 |archive-date= 12. 1. 2011 |archive-url= https://web.archive.org/web/20110112231629/http://insidetv.ew.com/2010/06/25/criminal-minds-cook-brewster-return/ |url-status= dead }}</ref> U drugoj epizodi šeste sezone primorana je prihvatiti promociju na novi posao u Pentagonu, što je bio uzrok njenog privremenog odlaska iz JAP-a. Ipak, pojavila se u finalu sezone i rekla da se vraća u JAP. Od sedme sezone radi kao legitimni profiler, a njenu dotadašnju ulogu preuzeli su Hotchner i Garcia. U jubilarnoj 200. epizodi radnja se dotiče njenog rada u Pentagonu, o kojem dotad ništa nije bilo otkriveno. Na kraju 10. sezone otkriva da očekuje drugo dijete, pa se nekoliko epizoda u 11. sezoni kolege s njom konsultiraju telefonski dok se nije vratila na teren u epizodi "Target Rich". ; [[Penelope Garcia]]: [[računar]]ska tehničarka JAP-a u njihovom sjedištu u Quantiku. Nije [[Latinska Amerika|latinskoameričkog]] porijekla, kako bi se dalo zaključiti po prezimenu: to je prezime njenog očuha. U 18. godini ostala je bez oba roditelja i otad je živjela "u polutami" kao [[haker]]ica. Pridružila se FBI-u nakon što je privukla pažnju na sebe kad je ilegalno upala u neke FBI-eve stvari; posao joj je ponuđen u zamjenu za zatvorsku kaznu. Obično pomaže timu iz svoje računarske laboratorije u Quantiku, ali im se povremeno pridruži i na terenu kada to okolnosti zahtijevaju. Ima posebnu vezu s Morganom, koju često prate komična dobacivanja, ponekad i s aluzijama seksualne prirode, kad je on pozove radi nekih informacija. Bila je na rubu smrti kad je u nju pucao kriminalac s kojim je izišla na sastanak ne znajući ko je on zapravo. U epizodi [[Compromising Positions (Zločinački umovi)|"Compromising Positions"]] (6x04) pokušava biti veza JAP-a s medijima i popuniti JJ-ino mjesto nakon njenog odlaska. Hotchner i Garcia složili su se da bi najbolje bilo podijeliti te dužnosti između članova tima. Ponovo biva oteta na kraju 13. sezone. Agent Sam Cooper (''[[Zločinački umovi: Ponašanje sumnjivaca]]'') često je zove kad njegovom timu zatrebaju njene informatičke vještine. Kuma je JJ-inom sinu Henryju i Morganovom sinu Hanku. ; [[Emily Prentiss]]: kćerka ambasadorice Elizabeth Prentiss ([[Kate Jackson]]). Nakon što Elle napusti ekipu, pojavljuje se Prentiss s papirima na osnovu kojih je dodijeljena JAP-u. U početku je implicirano da je povukla neke veze preko svoje majke kako bi upala u ekipu; međutim, kasnije se otkriva da ju je direktorica Odsjeka Erin Strauss ubacila u tim kako bi imala nadmoć nad članom tima i kako bi kasnije "potkopala" Hotchnera. Prentiss je odbila učestvovati u prljavoj igri, izjavivši da će radije dati otkaz nego pomoći Strauss. Odlučuje ostati u JAP-u. Govori nekoliko stranih jezika ([[arapski jezik|arapski]] i španski), a koristi se i [[italijanski jezik|italijanskim]]. Ipak, u epizodi [[Honor Among Thieves (Zločinački umovi)|"Honor Among Thieves"]] (2x20) otkriveno je da Prentiss više ne može razumjeti [[ruski jezik|ruski]], treći jezik koji je znala. Naizgled biva ubijena dok ju je kao taoca držao Ian Doyle u epizodi "Lauren" (6x18), ali u posljednjoj sceni te epizode otkriveno je da je preživjela i publika je vidi u [[Pariz]]u sa JJ, koja joj daje pasoše i bankovne račune radi zaštite. Na početku sedme sezone ("It Takes a Village") vraća se živa i zdrava, na veliko iznenađenje članova tima. Na kraju te sezone ("Run") odlučuje napustiti JAP nakon što prihvati ponudu za posao u [[london]]skom uredu [[Interpol]]a. Vratila se u 200. epizodi kako bi pomogla spasiti otetu JJ i ponovo u epizodi "Tribute" (11x19), kada zatraži pomoć JAP-a u hvatanju serijskog ubice koji je ubijao u [[Evropa|Evropi]] prije ubistava u SAD-u. Za Brewster je potvrđeno da će se vratiti u višeepizodnom zapletu u 12. sezoni. Nakon otpuštanja Gibsona Brewster je ponovo promovirana u redovnu postavu od treće epizode 12. sezone; kasnije je Prentiss promovirana na Hotchevu poziciju šefa jedinice. ; [[David Rossi]]: Rossi je vrlo iskusan profiler koji je nekad radio s Hotchnerom na samom početku rada JAP-a da bi kasnije otišao u prijevremenu penziju zbog pisanja knjiga i držanja predavanja o analizi ponašanja kriminalaca sve dok se dobrovoljno nije vratio u JAP nakon Gideonovog odlaska. Ispostavilo se da je imao lični razlog za povratak, a to je zaključivanje jednog starog neriješenog slučaja, u čemu mu je krišom pomogla i Garcia. Ženio se tri puta i prilično je bogat zahvaljujući uspješnoj spisateljskoj karijeri. U epizodi "From Childhood's Hour" (7x05) ponovo se povezuje s prvom suprugom, Carolyn Baker, koja ima šokantne vijesti za njega. Otkriveno je da je došla njemu zato što joj je dijagnosticiran ALS (bolest Loua Gehriga) i želi da joj pomogne u njenom samoubistvu. U sljedećoj epizodi ("Epilogue") Carolyn umire nakon što se predozira lijekovima. U epizodi je otkriveno i da je Rossi imao sina koji je umro prilikom porođaja. U epizodi "The Fallen" (8x07) saznaje se da je bio [[Marinski korpus Sjedinjenih Američkih Država|marinac]] u [[Vijetnamski rat|Vijetnamskom ratu]]. Prethodno je u finalu sedme sezone ("Hit") otkriveno da je možda u tajnoj vezi sa Strauss; to je otkriveno kada su ih Garcia i Reid vidjeli kako napuštaju hotel. Na kraju osme sezone ("The Replicator") publika vidi da cijeli tim zna za njihovu vezu. Ta epizoda bila je emotivna za Rossija jer je Strauss stradala od ruke "Replikatora". Odvedena je iz njene hotelske sobe, u kojoj su se trebali naći te večeri, drogirana i ostavljena na ulicama New York Citya dezorijentirana kako bi je našao Hotchner. U posljednjoj sceni Rossi drži govor timu o njoj u svojoj kući nakon njene sahrane. U desetoj sezoni saznaje da ima kćerku Joy sa svojom drugom suprugom Hayden Montgomery (koja mu nikad nije rekla za nju). Ubrzo uspostavlja snažnu vezu sa Joy, njenim mužem i svojim unukom, čak "odobrivši" to što joj je muž italijanskog porijekla. U 11. sezoni ponovo se povezuje s Hayden i njih dvoje odluče dati drugu šansu svojoj vezi. [[Datoteka:Criminal Minds at Paley.jpg|mini|desno|250px|Ekipa serije na diskusiji o seriji u [[Paley Centre]]u]] ; [[Alex Blake (Zločinački umovi)|Alex Blake]]: ([[Jeanne Tripplehorn]]) – FBI-eva lingvistička stručnjakinja i [[profesor]]ica na [[Univerzitet Georgetown|Univerzitetu Georgetown]] koja se pridružila JAP-u nakon Prentissinog odlaska u [[Interpol]]ov ured u [[London]]u. Prvi se put pojavljuje na početku osme sezone, [[The Silencer (Zločinački umovi)|"The Silencer"]]. Blake stvara ličnu povezanost s Reidom nakon što joj on otkrije da je počeo ljubavnu vezu sa ženom koju nikad nije upoznao. ; Jordan Todd: ([[Meta Golding]]) – Nju je JJ izabrala za svoju zamjenu dok se ona ne vrati s [[porođaj|porodiljskog]] dopusta. Jordan je prije toga služila u FBI-evoj Protivterorističkom odsjeku. Bilo je planirano da neko vrijeme prati JJ na poslu kako bi "pohvatala" potrebne stvari, ali to je potrajalo samo 1 dan jer je JJ dobila trudove i otišla da se porodi. Dobro se složila s ekipom, a čak je i platonski flertovala s Morganom. Posebno je bliska s Rossijem koji joj je davao savjete tokom rada na slučajevima. Međutim, nekoliko se puta "zakačila" sa Hotchnerom. Tokom slučaja serijskog cestovnog ubice u [[Los Angeles]]u savladale su je emocije (s kojima se, inače, i dotad teško nosila), pa je zbog toga odlučila napustiti JAP. === Sporedni likovi === ; Haley Brooks Hotchner: ([[Meredith Monroe]]) – Bila je Hotchnerova srednjoškolska ljubav, a kasnije su se vjenčali i krajem 2005. dobili sina Jacka. Brak im je u problemima jer Haley smatra da je Aaron više posvećen poslu nego porodici. Taj podzaplet nastavlja se razvijati i na kraju druge epizode treće sezone Haley odlazi od Aarona, a sa sobom je odvela i Jacka. Kasnije u sezoni poslala je Aaronu papire za razvod, koje on pristaje potpisati bez pravne borbe kako bi očuvao vezu sa sinom. Nakon toga je Haley nekoliko puta spomenuta, ali se nije pojavila do prve epizode pete sezone, kada ''Bostonski kosac'' ranjava Aarona nožem, ukravši pritom i Haleyinu adresu. Haley i Jack uskoro su pronađeni nepovrijeđeni, ali Aaron ih stavlja pod sigurnosni nadzor na sigurnoj lokaciji, namjerno ne želeći znati na kojoj, kako bi ih zaštitio. Postaje opsjednut dovođenjem Kosca pred lice pravde kako bi ponovo mogao vidjeti Haley i sina. U devetoj epizodi te sezone Kosac ubija saveznog maršala koji je bio zadužen za Haleyinu sigurnost, zatim je namamljuje u Aaronovu kuću, rekavši joj da je on zamjena i da je Aaron mrtav. Kad su se susreli u kući, uzima je na nišan i prisiljava je da telefonira Aaronu kako bi on mogao slušati ubistvo Haley i Jacka. Aaron upućuje Jacku šifrovanu poruku da se sakrije, a zatim potresnu oproštajnu poruku Haley prije nego što ju je Kosac ubio. Aaron stiže do kuće prije ostatka tima i upušta se s Koscem u borbu na život i smrt golim šakama. Uspijeva ga pretući do smrti, a zatim pronalazi Jacka živog u njegovom skrovištu. ; Dr. Diana Reid: ([[Jane Lynch]]) – Ona je Reidova majka i, poput njega, ima kvocijent inteligencije genija. Nekad je radila kao univerzitetski profesor [[književnost]]i. Međutim, pati od shizofrenije i smještena je u sanatorij u Las Vegasu, kamo ju je odveo Spencer kad je napunio 18 godina. Muž William napustio ju je prije postavljanja dijagnoze jer se nije bio u stanju nositi s njenom bolešću. Funkcionalna je kad je pod lijekovima, ali često pada u [[regresija (psihologija)|regresiju]] na njenu univerzitetsku karijeru. Mnogo je vremena provela čitajući naglas knjige Spenceru dok je on rastao i on joj svaki dan piše pisma. Ponosna je na svog sina, ali je [[paranoja|paranoidna]] u vezi s FBI-em i njegove kolege naziva [[fašizam|"fašistima"]]. Imala je važnu ulogu u dva slučaja, u prvoj i četvrtoj sezoni. U prvoj sezoni Reid osjeća krivicu zbog izbjegavanja da posjeti majku i dolazi je vidjeti u posljednjoj epizodi dok je istraživao ''NeSuba'' koji je sam sebe zvao ''Kraljem Ribarom''. Reid otkriva da njegova majka može identificirati tog čovjeka jer je nekad bio smješten u istoj ustanovi s njom. Preko nje je saznao detalje o JAP-u, što mu je omogućilo da napravi veoma razrađenu "zagonetku" za JAP zasnovanu na potrazi za [[Sveti gral|Svetim gralom]], s personaliziranim tragovima za svakog člana tima pojedinačno kako bi pronašli djevojku koju je oteo, a koja je njegova biološka kćerka. U četvrtoj sezoni, dok je Reid istraživao otmicu jednog dječaka, otkriveno je da je Diana djelomično umiješana u jedan neriješen i povezan slučaj silovanja i ubistva dječaka. Spencer se u međuvremenu bori s [[noćna mora|noćnim morama]] u kojima na kraju uvijek pronalazi mrtvog dječaka, a zbog jednog mutnog sjećanja iz djetinjstva nije siguran imaju li more veze sa stvarnošću, uključujući i onu u kojoj njegov otac nešto spaljuje. To ga je navelo da posumnja da je možda poznavao tog dječaka u djetinjstvu i da je njegov otac ubica. Ispostavilo se da je Diana bila u automobilu s ocem ubijenog dječaka (inače porodičnim prijateljem) kad se on odvezao do kuće pretpostavljenog ubice i ubio ga [[bejzbol]]skom palicom, nakon čega se nešto krvi prenijelo na njenu odjeću. Ta odjeća je ono što je Reid u snu vidio da njegov otac spaljuje, kako bi zaštitio Dianu. Ona je počela doživljavati mentalni slom, što je Williama na kraju dovelo do toga da je napusti. ; Glavna direktorica Odsjeka Erin Strauss: ([[Jayne Atkinson]]) – Ona je direktno nadređena Hotchneru. Njeno iskustvo u FBI-u uglavnom je u domenu administracije i nikad nije bila na terenu s timom sve dok im se nije pridružila na slučaju serijskog ubice u [[Milwaukee]]ju u epizodi "In Name and Blood" (3x02). Smatra da je Hotchnerov tim neorganiziran i da Hotchner predstavlja prijetnju JAP-u. On sumnja da je njen neprijateljski stav prema njemu rezultat toga što ga ona vidi kao prijetnju njenom napredovanju u FBI-evoj hijerarhiji. Ona u tim dovodi Prentissovu kao zamjenu za Elle, a zatim pokušava od nje tražiti da bude njen špijun u timu, ne krijući svoju namjeru "da sruši Hotchnera". Prentiss odbija i umjesto toga nakratko daje otkaz. Strauss nakon toga koristi Hotchevo i Gideonovo ne baš uspješno vođenje jednog slučaja kao izgovor da suspendira Hotchnera na 2 sedmice bez plaće, zahtijevajući da se provede istraga njegovih metoda. Nakon što se iz prve ruke uvjeri kakav posao tim zapravo radi (tokom hvatanja ubice u Milwaukeeju), Strauss najzad odustaje od svojih namjera da ukloni Hotchnera iz JAP-a ili da reorganizira tim. Umjesto toga dala im je do znanja da nijedan član tima ne treba očekivati promociju na bilo koji viši položaj u okviru FBI-a. : Međutim, sezonu poslije, na Morgana se počinje gledati kao na mogućeg šefa terenskog ureda u New Yorku, što je dovelo u pitanje njenu navedenu tvrdnju. Ona se zatim koristi Hotchevim upitnim postupcima u periodu nakon što ga je ranio ''Bostonski kosac'' (epizoda [[Faceless, Nameless (Zločinački umovi)|"Faceless, Nameless"]], 5x01) i prisiljava ga da odstupi s mjesta šefa JAP-a i da bude ili negdje premješten ili možda otpušten. Hotchner odlučuje odstupiti i promovirati Morgana na mjesto šefa jer će ta unutrašnja pozicija zadržati tim na okupu. Morgan pristaje, rekavši da će tu funkciju obavljati samo dok ne uhvate ''Kosca'' (epizoda [[Cradle to Grave (Zločinački umovi)|"Cradle to Grave"]], 5x05). U jubilarnoj, 100. epizodi serije Strauss predvodi istragu o incidentu između Hotchnera i ''Kosca''. Ekipa se neprijateljski odnosi prema njoj (naročito Morgan i Rossi) i iako se čini da je zaista ljuta na Hotchnera, na kraju pokazuje istinsko saosjećanje prema njemu i oslobađa ga od bilo kakvih pogrešaka. : Kasnije se pojavljuje u pilot-epizodi ''spin-off'' serije ''Zločinački umovi: Ponašanje sumnjivaca'' (koja je ustvari 18. epizoda 5. sezone ''Zločinačkih umova'' – [[The Fight (Zločinački umovi)|"The Fight"]]). Prvo telefonira Hotchneru u vezi sa statusom istrage. Zatim SNA Sam Cooper zatraži telefon da priča s njom. Ona mu kaže da slijedi njene naredbe i istraži slučaj. Kad mu kaže da se vrati, Cooper odbija. Naposljetku, pri kraju epizode ona mu kaže da se ukrca u avion sa Hotchnerom i timom i da se vrati na posao, dodavši da ima još hrpu slučajeva za njega. : Još jednom, u 6. sezoni, Strauss pokazuje da se brine samo za sebe i ugled FBI-a; otišla je čak dotle da je prisilila JJ da prihvati promociju u Pentagon (protiv JJ-ine volje). ; Det. William LaMontagne Jr: ([[Josh Stewart]]) – Prvi se put pojavio u epizodi [[Jones (Zločinački umovi)|"Jones"]] (2x18) kao detektiv u policiji New Orleansa koji istražuje slučaj serijskog ubice koji je nekad vodio njegov otac. William LaMontagne Sr. također je bio detektiv i bio je napravio pomak u tom slučaju upravo prije nego što je smrtno stradao u [[uragan Katrina|uraganu Katrina]]. I za ''NeSuba'' se smatralo da je doživio istu sudbinu, ali kad su se pojavili dokazi koji su govorili suprotno, LaMontagne Jr. preuzeo je slučaj koristeći se onim što je njegov otac dotad uradio i jednim tragom koji je on na samrti urezao u zid. LaMontagne Jr. pozvao je JAP u pomoć i na kraju su uspjeli uhvatiti zločinca. Tokom slučaja najviše je vremena proveo radeći sa JJ. : U epizodi [[Heat (Zločinački umovi)|"Heat"]] (3x17) otkriveno je da su njih dvoje u vezi već više od godine, a u idućoj, [[The Crossing (Zločinački umovi)|"The Crossing"]], JJ mu telefonira i govori mu da je trudna. U finalu te sezone ([[Lo-Fi (Zločinački umovi)|"Lo-Fi"]]) Will se pojavio u New Yorku, gdje je JAP radio na novom slučaju, ponovivši svoju raniju prosidbu (koja nije prikazana) i rekavši JJ da je voljan odreći se značke, preseliti se u Virginiju i odgajati njihovo [[dijete]]. Od početka 4. sezone Will živi u Virginiji i "radi" kao [[kućni tata|"kućni tata"]] sinu Henryju. Od JJ se, bar ne još, nije očekivalo da prihvati bračnu ponudu, iako su ona i Will razmijenili prstenje s umecima Willovog [[zodijački kamen|zodijačkog kamena]] - [[kvarc|citrina]]. Willa nakratko opet vidimo u 100. epizodi kako sa JJ kupuje lijek za Henryja, te u epizodi [[The Slave of Duty (Zločinački umovi)|"The Slave of Duty"]], u kojoj se pridružuje JJ i timu na Haleyinoj sahrani. ; Tehnički analitičar Kevin Lynch: ([[Nicholas Brendon]]) – Prvi se put pojavio u epizodi [[Penelope (Zločinački umovi)|"Penelope"]] (3x09), u kojoj mu je bilo naređeno da pretraži Garcijin računar kako bi otkrio ko ju je ranio. Kevin je putem videoveze poslao timu znak da se osumnjičeni nalazi u sjedištu JAP-a. Bio je jako impresioniran Garcijinim računarskim vještinama i taj osjećaj je bio uzajaman. Na kraju epizode on i Garcia su se upoznali i njih su dvoje otada u vezi. Iako je Garcia kraće vrijeme bila zabrinuta zbog kršenja FBI-evih pravila o zabrani ljubavnih veza između zaposlenih nakon što je Rossi uhvatio "na djelu" nju i Kevina u njenoj kući (epizoda [[Damaged (Zločinački umovi)|"Damaged"]], 3x14), njene brige pokazale su se bezrazložnima. Kevin često posjećuje JAP kako bi proveo više vremena s Garcijom i čini se da ga je čitava ekipa srdačno prihvatila. : U epizodi [[Roadkill (Zločinački umovi)|"Roadkill"]] (4x23) rekao je Garciji da je aplicirao za bolje plaćeni posao u [[Agencija za nacionalnu sigurnost|NSA]] i upitao ju je bi li se željela preseliti s njim ako dobije taj posao. Garcia se mučila s tom odlukom i na kraju mu je rekla da je JAP njen dom i da osjeća da ne može otići. Kevin joj tada govori da je položaj u NSA upravo otkazan zbog nekih sigurnosnih problema. Garciji se tad omaklo da mu kaže da "ionako ne bi bio sretan u [[Karachi]]ju", čime je otkrila da je "upala" u NSA-in glavni sistem kako bi saznala o kojem se poslu radi. Ipak, Kevin joj to nije zamjerio i njihova veza i dalje je jaka. U petoj sezoni, tokom jednog slučaja kad tim nije imao dovoljno prostora za smještaj, pa je Garcija dijelila sobu s Morganom, Kevin joj telefonira i govori joj da je ljubomoran i da Morgan treba "držati svoj pištolj skrivenim". Nakratko ga vidimo i u 100. epizodi kako pomaže Garciji da nađe ''Kosača''. Pojavio se i u epizodi "Compromising Positions" (6x04), također pomažući Garciji, koja je na sebe preuzela i JJ-in posao nakon njenog odlaska. ; [[Ashley Seaver]]: ([[Rachel Nichols]]) – Ona je kadetkinja koja je pohađala [[FBI-eva akademija|FBI-evu akademiju]] u Quantiku. Regrutirao ju je Hotchner da mu pomogne u istrazi višestrukih ubistava u jednoj zatvorenoj zajednici. Izabrana je zbog njene jedinstvene prošlosti: njen otac bio je Charles Beauchamp, poznat kao ''Redmondski rasparač'', koji je ubio 25 žena u periodu od deset godina prije nego što su ga uhapsili Hotchner i Rossi, nedugo prije njenog 18. rođendana. U početku su oni mislili samo razgovarati s Ashley, ali je ona insistirala da im se pridruži, rekavši da može prepoznati znakove ubice u zatvorenoj i tihoj zajednici. Odlazi sama u dom jedne od žrtava kako bi vratila laptop koji je korišten kao dokazni materijal i ubrzo po dolasku shvata da je muž udovac zapravo ubica. On je drži u kući pod prijetnjom nožem sve dok Hotchner ne stigne i ubije ga. === Važniji negativci === ; Frank Breitkopf: ([[Keith Carradine]]) – Klasični primjer psihopata. Nije sposoban osjećati empatiju prema drugima, krivicu ni kajanje i tvrdi da nije odgovoran za svoje postupke. Kao i ostali ljudi njegovog tipa, vrlo je inteligentan, manipulativan i narcisoidan. JAP uspijeva otkriti da on uvijek putuje na istok i na zapad istom cestom i sve njegove žrtve nađene su duž te njegove rute. Tokom istrage niza ubistava Gideon i Morgan susreću Franka u zabačenoj zalogajnici u Nevadi. Franku je zanimljivo Gideonovo ime i objašnjava mu šta ono znači u [[mitologija|mitologiji]]: ime ''Jason'' dolazi od [[grčki jezik|grčke riječi]] koja znači "izliječiti", a Gideon je Izraelićanin koji je vodio svoj narod protiv Midijaca. Frank se zatim upita šta su njegovi roditelji planirali za njega, a nakon toga objasni da ime ''Frank'' potječe od [[Germani|germanske]] riječi za jednu vrstu [[koplje|koplja]]. : Gideon i Morgan tada se predstave i traže od Franka da im kaže gdje se nalazi ona, tj. šerif(ica) Davis. Frank na to samo rekne da će prvo završiti sa svojim mliječnim napitkom. Gideon ga upita da li bi želio znati kako su ga pronašli. U međuvremenu je lokalna policija opkolila zalogajnicu. Tokom ''flashbackova'' tim shvaća da se Frank zadržao u gradu zbog jedne mještanke po imenu Jane, inače planirane žrtve, koja je zaradila njegovo poštovanje time što nije pokazala [[strah]] kad ju je on oteo nekoliko godina prije. Zaljubio se u nju i prolazio bi kroz grad svaki put kad bi bio u tom području samo da je posmatra i da joj ostavi poklone: zvončiće izrađene od ljudskih [[rebro|rebara]]. : Gideon i Morgan zatim izvode Franka vani. Tu ih sačekaju lokalne vlasti, uključujući i šerificu Davis, koja je pronađena u Janeinoj kući. Frank kaže Gideonu da će, ako ga puste da ode sa Jane, otkriti lokaciju autobusa punog djece, koji je ranije oteo. Gideon je skeptičan, ali na kraju povjeruje da Frank ustvari ne bi naudio djeci. Odvozi se s njih dvoje u pustinju i Frank mu tu kaže da su djeca dvije [[milja|milje]] zapadno. Gideon im dopušta da odu, zatim pronalazi autobus i poziva pojačanje. Zatim prate Frankove i Janeine otiske stopala u pustinji sve do mjesta na kojem tragovi nestaju. Gideon izjavljuje: "Naći ćemo ga." : Frank se pojavljuje kasnije u sezoni u [[Maryland]]u, gdje Gideon živi. Nastavlja mu se podsmijevati, ostavljajući tragove žrtava i izazivajući Gideona da ga uhvati. Čak uspijeva ubiti Gideonovu prijateljicu u Gideonovom stanu. Također je ubio Rebeccu Bryant, kćer – i bivšu taokinju – Randalla Garnera, ''Kralja Ribara''. Gideon tada shvaća da Frank ubija sve žrtve koje je on dotad spasio. : Kad Gideon konačno pronađe Franka i suoči se s njim u [[Manhattan]]u, pojavljuje se Jane i umiješa se u događaj. Frank je tada zgrabi za šaku, kaže joj da je voli, a zatim s njom skoči na obližnju prugu i voz ih ubija. Gideon napušta JAP početkom 3. sezone zbog ubistva njegove prijateljice, ali i zbog osjećaja "sagorjelosti". ; George Foyet, "Bostonski kosac": ([[C. Thomas Howell]]) – Prvi se put pojavio u epizodi [[Omnivore (Zločinački umovi)|"Omnivore"]]. Na početku epizode Hotchner odlazi u posjetu bivšem detektivu Shaunessyju. Njih su dvojica prije 10 godina zajedno lovili serijskog ubicu poznatog kao ''Bostonski kosac'', koji je uvijek nosio masku i crnu odjeću i ubijao je parove noću pokraj bostonskih cesta. Njegov način djelovanja varirao je od korištenja Magnuma 44, izbadanja i/ili klanja do premlaćivanja nekim priručnim predmetom. Kako bi vlasti sigurno znale da je počinilac on, uvijek je uzimao nešto što je pripadalo jednoj žrtvi i to stavio na drugu, pa bi od druge uzeo nešto novo i to stavio na treću itd. Između 1995. i 1998. napao je 21 osobu, od kojih je samo jedna preživjela, sve dok Shaunessy nije napravio dogovor s njim da će ga prestati tražiti; dogovor je bio uspješan i ubistva su prestala. Kao posljedica toga FBI, koji nikad nije stigao uraditi ''Koscev'' profil, nije ga mogao uhvatiti. : Hotchner i tim pozvani su u Boston jer je Shaunessy na samrti. On zna da će s njegovom smrću ubistva opet početi, što se pokazalo tačnim već iste te noći. Naočale koje su pripadale Georgeu Foyetu pronađene su na truplu muškarca. Foyet je jedina preživjela ''Kosceva'' žrtva. Hotchner i Rossi odlaze mu u posjetu kako bi saznali nešto više i Foyet im kaže da se te večeri kad je napadnut upravo spremao zaprositi svoju djevojku, koja je ubijena iste večeri. Također saznaju da Foyet predaje računarske nauke u lokalnoj srednjoj školi. Ponude mu zaštitu, ali je on odbija, rekavši da neće dozvoliti ''Koscu'' da ga otjera iz Bostona. : Tim izrađuje ''Koscev'' profil. Misle da ga seksualno privlače tinejdžerke te da je narcisoidan i da mu uspjeh leži u slavi. Odlučuju potražiti bilo koga ko je ranije hapšen zbog bilo kojih seksualnih prestupa. U međuvremenu ''Kosac'' nazove Hotchnera i ponudi mu isti dogovor kao i Shaunessyju. Hotchner ga "otpuše", a ''Kosac'', u bijesu, ulazi u obližnji autobus i ubija sve putnike. Kad tim stigne na mjesto zločina, pronalaze sve 3 Foyetove adrese (koje im je on ranije dao) napisane krvlju na prozorima autobusa. Tim zatim hitno odlazi na posljednju Foyetovu adresu, gdje ''Kosac'' udarcem onesvještava Morgana. ''Kosac'' zatim nestaje, ali je prije toga uzeo Morganovu značku i ostavio mu metak, kako bi ga psihički mučio. Nakon što se Morgan osvijesti, tim pronalazi veliku količinu Foyetove krvi. Čini se da je ''Kosac'' ubio Foyeta, ali mu tijelo nije pronađeno. : Garcia zatim pretražuje Foyetov dosje i otkriva da je on nekad bio zamjenski profesor i da je otpušten zbog seksualnog napada na jednu djevojku. Hotchner se nakon toga prisjeti ranije Foyetove izjave o ubistvu njegove djevojke: "Znate li koliko dugo treba da se neko izbode nožem 67 puta?" Na osnovu seksualnog napada i Foyetovog predetaljnog znanja o ubistvu njegove djevojke Hotchner zaključuje da je ''Kosac'' upravo Foyet i da je onda ranio sam sebe kako bi otklonio sve sumnje od sebe. Novinar koji piše roman o ''Koscu'' treba se naći s Foyetom na četvrtoj, dotad nepoznatoj adresi i Garcia je pronalazi lociravši novinarov mobitel. Foyet tada otkriva svoj pravi identitet novinaru (koji dosad ništa nije sumnjao u njega), ljut jer je u novinama napisao da je ''Kosac'' ili mrtav ili u zatvoru. Dok ga je Foyet držao na nišanu, u kuću upada JAP i hapsi Foyeta bez incidenta. Međutim, u zatvoru Foyet nanosi sebi ranu na ruci, a zatim učini da izgleda kao da povraća krv. Dok ga odvoze prema bolnici, uspijeva se osloboditi i pobjeći iz zatvora. : Foyet se ponovo pojavljuje u finalu 4. sezone ([[...and Back (Zločinački umovi)|"...and Back"]]), iznenadivši Hotchnera u njegovom stanu i držeći ga na nišanu uz riječi: "Trebao si pristati na dogovor". Začuje se pucanj, a slika potamni. U 1. epizodi 5. sezone ("Faceless, Nameless"), kad se Hotchner ne pojavi na poslu, Prentiss odlazi do njegovog stana da provjeri stvar. Pronalazi lokvu [[krv]]i i metak u zidu. Kad nazove Hitnu pomoć, otkriva da je neko dovezao "FBI-evog agenta Dereka Morgana", iako se Morgan pojavio na poslu, što je značilo da je Foyet dovezao Hotchnera u Hitnu, odnosno da ga je namjerno ostavio na životu. Kroz prisjećanja vidimo da je Foyet pucao u zid pokraj Hotchnera. Hotchner ga je pokušao savladati, ali ga je Foyet nadjačao u borbi. Zatim je 9 puta ubo Hotchnera nožem, ali samo da bi ga ranio. Kad se Hotchner poslije osvijesti, shvaća da ga Foyet nije ubio zato što su mu meta Haley i Jack. JAP tada odlazi u Haleyin stan i nalaze nju i Jacka nepovrijeđene. Na kraju epizode Hotchner ih smješta pod sigurnosni nadzor [[Služba saveznog maršala|saveznog maršala]]. : Na kraju epizode [[Outfoxed (Zločinački umovi)|"Outfoxed"]] otkriva se da je Foyet posjećivao Carla Arnolda, poznatog kao ''Lisac'', koga je Hotchner strpao u zatvor u 1. sezoni. U narednoj epizodi ([[100 (Zločinački umovi)|"100"]]) tim ponovo pronalazi "vruć" trag o Foyetu kad otkriju lažno ime Peter Rhea pod kojim je Foyet kupovao lijekove u lokalnim apotekama. Pronalaze njegov stan i pretresu ga, ali otkrivaju da je on već otišao i da nosi nekoliko pištolja. Tim zatim odlazi do kuće Sama Kazmayera, maršala koji je zadužen da štiti Haley i Jacka, i otkrivaju da je u njega pucano 3 puta, da su mu odsječena 2 prsta i da ga je Foyet ostavio da umre. Taman prije smrti uspijeva im reći da je Foyet uzeo njegov telefon i da je oteo Haley. Foyet je nazvao Haley, predstavivši se kao maršal, i rekao joj da je Hotchner mrtav i da je treba prebaciti na drugu lokaciju. Uspijeva je namamiti u njenu kuću. Hotchner shvaća sve to i hitno odlazi tamo kako bi ih spasio. Foyet je natjerao Haley da nazove Hotchnera i ona tada shvaća da je u opasnosti. Hotchner uspijeva prenijeti Jacku šifrovanu poruku da se sakrije u sanduk za ruho dok on ne stigne tu. Ne uspijeva stići na vrijeme da spasi Haley jer je Foyet ubija dok je još bila na telefonskoj vezi. Hotchner stiže tamo i nalazi njeno mrtvo tijelo. Zatim se penje uza stepenice i pronalazi Foyeta sakrivenog iza zavjese. Ispuca čitav šaržer u njega, ali Foyet je na sebi imao prsluk od [[kevlar]]a. Uslijedila je borba između njih. Ovaj put Hotchner uspijeva nadjačati Foyeta i pretući ga do smrti. == Epizode == {{Glavni|Spisak epizoda "Zločinačkih umova"}} == Emitiranje u svijetu == {{col-begin}} {{col-break}} *{{ZID|Argentina}}: ''AXN'' *{{ZID|Australija}}: ''Channel 7'' *{{ZID|Austrija}}: ''[[ATV]]'' *{{ZID|Belgija}}: Frankofona: ''RTL-TVi'' (kao ''Esprits Criminels''); [[Flandrija]]: ''VT4'' *{{ZID|Bolivija}}: ''AXN'' *{{ZID|Brazil}}: ''AXN'' *{{ZID|Bugarska}}: ''[[Fox Crime]]'' ([[bugarski jezik|bug.]] ''Престъпни намерения'' - ''Zločinačke namjere'') *{{ZID|Češka}}: ''[[AXN]]'' ([[češki jezik|češ.]] ''Myšlenky zločince'', [[slovački jezik|slovač.]] ''Myšlienky vraha'') *{{ZID|Čile}}: ''AXN'' *{{ZID|Danska}}: ''Kanal 5'' *{{ZID|Ekvador}}: ''AXN'' *{{ZID|Estonija}}: ''Fox Crime'', ''[[TV3]]'' ([[estonski jezik|est.]] ''Kurjuse kannul'') *{{ZID|Finska}}: ''[[Nelonen]]'' (''Criminal Minds - FBI-tutkijat'') *{{ZID|Francuska}}: ''TF1'' ([[francuski jezik|fra.]] ''Esprits Criminels'') *{{ZID|Grčka}}: ''FX'', ''ANT1'', ''NET'' *{{ZID|Gvatemala}}: ''AXN'' *{{ZID|Holandija}}: ''Veronica'' *{{ZID|Hrvatska}}: ''[[Hrvatska radiotelevizija|HRT 2]]''; ''RTL 2'' (starije epizode) *{{ZID|Indija}}: ''Star World'' *{{ZID|Irska}}: ''RTE2'' *{{ZID|Italija}}: ''[[RAI 2]]'' *{{ZID|Izrael}}: ''Yes Action'' ([[hebrejski jezik|hebr.]] מחשבות פליליות - ''Zločinačke misli'') {{col-break}} *{{ZID|Japan}}: ''WOWOW'' ([[japanski jezik|jap.]] クリミナル･マインド FBI行動分析課 - ''Zločinački um: FBI-eva jedinica za analizu ponašanja'') *{{ZID|Kanada}}: ''[[CTV Two]]'' *{{ZID|Kolumbija}}: ''AXN'' *{{ZID|Kostarika}}: ''AXN'' *{{ZID|Latvija}}: ''AXN'' *{{ZID|Malezija}}: ''FOX'' *{{ZID|Meksiko}}: ''AXN'' i ''Azteca 7'' (''Mentes Criminales'') *{{ZID|Norveška}}: ''TV2'' i ''TV2 Zebra'' (reprize) *{{ZID|Novi Zeland}}: ''TV One'' *{{ZID|Njemačka}}: ''[[Sat.1]]'' *{{ZID|Peru}}: ''AXN'' *{{ZID|Poljska}}: ''AXN'' i ''TVP 2'' *{{ZID|Portugal}}: ''SIC'' *{{ZID|Rumunija}}: ''AXN'' *{{ZID|Rusija}}: ''Fox Crime'' ([[ruski jezik|rus.]] ''Мыслить как преступник'' - ''Misliti kao zločinac'') *{{ZID|Saudijska Arabija}}: ''FX'' ([[Bliski istok]] i [[Sjeverna Afrika]]) *{{ZID|Singapur}}: ''MediaCorp Channel 5'' *{{ZID|Srbija}}: ''Fox Crime'', [[Radiotelevizija Srbije|RTS1]] *{{ZID|Švedska}}: ''Kanal 5'' *{{ZID|Švicarska}}: ''3 Plus TV'' ([[njemački jezik|njem.]]) i ''RSI la1'' ([[italijanski jezik|ita.]]) *{{ZID|Turska}}: ''DiziMax'', ''FOX'' *{{ZID|Ujedinjeno Kraljevstvo}}: ''Sky LIVING'' *{{ZID|Ukrajina}}: ''НТН'' ([[ukrajinski jezik|ukr.]] ''Мислити як злочинець'' - ''Misliti kao zločinac'') *{{ZID|Venecuela}}: ''AXN'' {{col-break}} {{col-end}} == [[DVD]]-izdanja == {| class="wikitable" width="100%" style="text-align:center" |- ! colspan="2" rowspan="2"| Sezona ! rowspan="2"| Br. epizoda ! colspan="2"| Originalno emitirana ! colspan="4"| Datumi izdavanja DVD-ova |- ! Premijera ! Finale ! [[Regionalni DVD-kodovi|Regija 1]] ! [[Regionalni DVD-kodovi|Regija 2]] ! [[Regionalni DVD-kodovi|Regija 4]] ! Diskovi |- |bgcolor="000000"| |[[Zločinački umovi (1. sezona)|1.]] |22 |22. 9. 2005. |10. 5. 2006. |28. 11. 2006. |12. 2. 2007. |3. 11. 2007<ref>{{cite web |url=http://www.ezydvd.com.au/item.zml/803591 |title=Criminal Minds - The 1st Season |access-date=19. 3. 2010 |publisher=[[EzyDVD]] |archive-date=5. 3. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100305121244/http://www.ezydvd.com.au/item.zml/803591 |url-status=dead }}</ref> |6 |- |bgcolor="6e7271"| |[[Zločinački umovi (2. sezona)|2.]] |23 |20. 9. 2006. |16. 5. 2007. |2. 10. 2007. |5. 5. 2008. |1. 4. 2008<ref>{{cite web |url=http://www.ezydvd.com.au/item.zml/797846 |title=Criminal Minds - The 2nd Season |access-date=19. 3. 2010 |publisher=EzyDVD |archive-date=2. 3. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100302154334/http://www.ezydvd.com.au/item.zml/797846 |url-status=dead }}</ref> |6 |- |bgcolor="70131b"| |[[Zločinački umovi (3. sezona)|3.]] |20 |26. 9. 2007. |21. 5. 2008. |16. 9. 2008. |6. 4. 2009. |18. 3. 2009<ref>{{cite web |url=http://www.ezydvd.com.au/item.zml/804107 |title=Criminal Minds - Season 3 |access-date=19. 3. 2010 |publisher=EzyDVD |archive-date=5. 3. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100305143727/http://www.ezydvd.com.au/item.zml/804107 |url-status=dead }}</ref> |5 |- |bgcolor="d10121"| |[[Zločinački umovi (4. sezona)|4.]] |26 |24. 9. 2008. |20. 5. 2009. |8. 9. 2009. |1. 3. 2010. |9. 3. 2010<ref>{{cite web |url=http://www.ezydvd.com.au/item.zml/810656 |title=Criminal Minds - Season 4 |access-date=19. 3. 2010 |publisher=EzyDVD |archive-date=16. 3. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100316215544/http://www.ezydvd.com.au/item.zml/810656 |url-status=dead }}</ref> |7 |- |bgcolor="918d81"| |[[Zločinački umovi (5. sezona)|5.]] |23 |23. 9. 2009. |26. 5. 2010. |7. 9. 2010. |28. 2. 2011. |2. 3. 2011. |6 |- |bgcolor="c80a24"| |[[Zločinački umovi (6. sezona)|6.]] |24 |22. 9. 2010. |18. 5. 2011. |6. 9. 2011. |28. 11. 2011. |30. 11. 2011<ref>{{cite web |url=http://www.tvshowsondvd.com/news/Criminal-Minds-Season-6/15545 |title=Criminal Minds - ''The 6th Season'' DVDs Announced by CBS/Paramount: Date, Cost, Packaging **UPDATE: DVD Supplements** |last1=Lambert |first1=David |date=20. 6. 2011 |publisher=[[TVShowsOnDVD.com]] |access-date=19. 1. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110623023227/http://www.tvshowsondvd.com/news/Criminal-Minds-Season-6/15545 |archive-date=23. 6. 2011 |url-status=dead }}</ref> |6 |- |bgcolor="#b11224"| |[[Zločinački umovi (7. sezona)|7.]] |24 |21. 9. 2011. |16. 5. 2012. |4. 9. 2012<ref>[http://www.tvshowsondvd.com/releases/Criminal-Minds-7th-Season/12238 Criminal Minds - The 7th Season] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150912164632/http://www.tvshowsondvd.com/releases/Criminal-Minds-7th-Season/12238 |date=12. 9. 2015 }} Tv Shows on DVD; Rev. 11. 6. 2012</ref> |26. 11. 2012<ref>http://www.amazon.co.uk/Criminal-Minds-Season-7-DVD/dp/B007BDEWI0/ref=pd_cp_d_h__0</ref> |7. 11. 2012. |6 |- |bgcolor="#644439"| |[[Zločinački umovi (8. sezona)|8.]] | 24 |26. 9. 2012. |22. 5. 2013. |3. 9. 2013<ref>{{cite web|url=http://www.amazon.com/Criminal-Minds-Eighth-Shemar-Moore/dp/B00915G6SU/ref=sr_1_1?s=movies-tv&ie=UTF8&qid=1377268349&sr=1-1&keywords=criminal+minds|title=Criminal Minds: The Eighth Season|work=Amazon.co.uk|access-date=23. 8. 2013}}</ref> |9. 12. 2013<ref>{{cite web|url=http://www.sainsburysentertainment.co.uk/en/Films-TV/DVD/Criminal-Minds-Season-8/product.html?product=E11278837|title=Criminal Minds - Season 8|work=Sainsbury's Entertainment|access-date=23. 8. 2013|archive-url=https://archive.today/20130823143313/http://www.sainsburysentertainment.co.uk/en/Films-TV/DVD/Criminal-Minds-Season-8/product.html?product=E11278837|archive-date=23. 8. 2013|url-status=dead}}</ref> |4. 12. 2013<ref>{{cite web|url=http://www.ezydvd.com.au/DVD/criminal-minds-season-8/dp/6146802|title=Criminal Minds – Season 8|access-date=11. 2. 2014|archive-date=26. 2. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140226033507/http://www.ezydvd.com.au/DVD/criminal-minds-season-8/dp/6146802|url-status=dead}}</ref> |6 |- |bgcolor="#333333"| |[[Zločinački umovi (9. sezona)|9.]] | 24 |25. 9. 2013. |14. 5. 2014. |26. 8. 2014<ref>{{cite web|url=http://www.tvshowsondvd.com/news/Criminal-Minds-Season-9/19850|title=Criminal Minds: The Ninth Season|work=TVshowsonDVD.com|access-date=29. 5. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140529103316/http://www.tvshowsondvd.com/news/Criminal-Minds-Season-9/19850|archive-date=29. 5. 2014|url-status=dead}}</ref> |8. 12. 2014<ref>{{cite web|url=http://www.amazon.co.uk/Criminal-Minds-Season-9-DVD/dp/B00KLC88A6/ref=sr_1_87?s=dvd&ie=UTF8&qid=1403472851&sr=1-87|title=Criminal Minds - Season 9 [DVD] |work=Amazon.co.uk|access-date=22. 6. 2014}}</ref> |{{n/a}} |6 |- |bgcolor="000080"| |[[Zločinački umovi (10. sezona)|10.]] | 23 |1. 10. 2014. |6. 5. 2015. |25. 8. 2015. |7. 12. 2015. |2. 12. 2015. |6 |- |bgcolor="5C271D"| |[[Zločinački umovi (11. sezona)|11.]] | 23 |30. 9. 2015. |4. 5. 2016. |30. 8. 2016. |5. 12. 2016. |7. 12. 2016. |6 |} == Rejting == Sezonski rejting (baziran na prosječnom broju gledalaca po epizodi) serije na ''CBS''-u: {| style="text-align:center;" class="wikitable" |- ! rowspan="2"|Sezona ! rowspan="2"|Epizode ! rowspan="2"|Satnica ([[Istočna vremenska zona (Sjeverna Amerika)|IVZ]]) ! scope="col" colspan="2" | Premijera ! scope="col" colspan="2" | Finale ! rowspan="2" | TV-sezona ! rowspan="2"|Plasman ! rowspan="2"|Gledaoci<br/>(u milionima) |- ! scope="col" | Datum ! scope="col" | Gledaoci<br/>premijere<br/>(u milionima) ! scope="col" | Datum ! scope="col" | Gledaoci<br/>finala<br/>(u milionima) |- |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Extreme Aggressor (Zločinački umovi)|1.]] | 22 | style="text-align:center;" rowspan="12"| Srijeda, 21:00 | 22. 9. 2005. |19,57<ref>{{cite web |url=http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=092705_03 |title=Weekly Program Rankings |publisher=[[American Broadcasting Company|ABC]] Medianet |date=27. 9. 2005 |access-date=15. 3. 2010}}</ref> | 10. 5. 2006. |12,67<ref>{{cite web |url=http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=051606_06 |title=Weekly Program Rankings |publisher= ABC Medianet |date=16. 5. 2006 |access-date=15. 3. 2010}}</ref> | 2005/06. | style="text-align:center" | #28 | style="text-align:center" | 12,63<ref name=abc06>{{cite web |url= http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=053106_05 |title= ABC Television Network 2005&ndash;2006 Primetime Ranking Report |date= 31. 5. 2006 |publisher= ABC Medianet |access-date= 6. 11. 2007}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 2|2.]] | 23 | 20. 9. 2006. |15,65<ref>{{cite web |url=http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=092606_07 |title=Weekly Program Rankings |publisher= ABC Medianet |date=26. 9. 2006 |access-date=15. 3. 2010}}</ref> | 16. 5. 2007. |13,21<ref>{{cite web |url=http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=052207_06 |title=Weekly Program Rankings |publisher=ABC Medianet |date=22. 5. 2007 |access-date=15. 3. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100528010145/http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=052207_06 |archive-date=28. 5. 2010 |url-status=dead }}</ref> | 2006/07. | style="text-align:center" | #24 | style="text-align:center" | 14,05<ref name=abc07>{{cite web |url= http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=053007_08 |title= ABC Television Network 2006&ndash;2007 Primetime Ranking Report |date= 30. 5. 2007 |publisher= ABC Medianet |access-date= 31. 5. 2011}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 3|3.]] | 20 | 26. 9. 2007. |12,66<ref>{{cite web |url=http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=100207_05 |title=Weekly Program Rankings |publisher= ABC Medianet |date=2. 10. 2007 |access-date=15. 3. 2010}}</ref> | 21. 5. 2008. |13,15<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2008/05/28/top-cbs-primetime-shows-may-19-25/3922 |title=Top CBS Primetime Shows, May 19–25 |date=28. 5. 2008 |work=[[TV by the Numbers]] |publisher=Tribune Digital Ventures |access-date=15. 3. 2010 |author=Bill Gorman |archive-date=25. 9. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080925154923/http://tvbythenumbers.com/2008/05/28/top-cbs-primetime-shows-may-19-25/3922 |url-status=dead }}</ref> | 2007/08. | style="text-align:center" | #24 | style="text-align:center" | 12,78<ref name=abc08>{{cite web |url= http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=052808_06 |title= ABC Television Network 2007&ndash;2008 Primetime Ranking Report |date= 28. 5. 2008 |publisher= ABC Medianet |access-date= 3. 7. 2009}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 4|4.]] | 26 | 24. 9. 2008. |17,01<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2008/09/30/top-cbs-primetime-shows-september-22-28|title=Top CBS Primetime Shows, September 22–28|author=Bill Gorman|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=30. 9. 2008|access-date=15. 3. 2010|archive-date=6. 6. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120606143251/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2008/09/30/top-cbs-primetime-shows-september-22-28/|url-status=dead}}</ref> | 20. 5. 2009. |13,99<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/05/27/top-cbs-primetime-shows-may-18-24-2009/19466|title=Top CBS Primetime Shows, May 18–24|author=Robert Seidman|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=27. 5. 2009|access-date=15. 3. 2010|archive-date=5. 10. 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091005092212/http://tvbythenumbers.com/2009/05/27/top-cbs-primetime-shows-may-18-24-2009/19466|url-status=dead}}</ref> | 2008/09. | style="text-align:center" | #11 | style="text-align:center" | 14,95<ref name=abc09>{{cite web |url= http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=060209_05 |title= ABC Television Network 2008&ndash;2009 Primetime Ranking Report |date= 2. 6. 2009 |publisher= ABC Medianet |access-date= 31. 5. 2011}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 5|5.]] | 23 | 23. 9. 2009. |15,85<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/12/dollhouse-premiere-18-49-rating-increases-to-a-1-5-via-dvr-hopeful-or-futile/30214|title=Dollhouse Premiere 18-49 Rating Increases To A 1.5 Via DVR; Hopeful or Futile?|work=[[TV by the Numbers]]|publisher=Tribune Digital Ventures|date=12. 10. 2009|access-date=12. 8. 2016|archive-date=15. 10. 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091015043550/http://tvbythenumbers.com/2009/10/12/dollhouse-premiere-18-49-rating-increases-to-a-1-5-via-dvr-hopeful-or-futile/30214|url-status=dead}}</ref> | 26. 5. 2010. |12,97<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2010/06/02/tv-ratings-top-25-american-idol-big-bang-theory-two-and-a-half-men-top-18-49-ratings/52800 |title=TV Ratings Top 25: ''American Idol'', ''Big Bang Theory'', ''Two And A Half Men'' Top 18-49 Ratings |author=Bill Gorman |date=2. 6. 2010 |access-date=29. 6. 2010 |archive-date=5. 6. 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100605034457/http://tvbythenumbers.com/2010/06/02/tv-ratings-top-25-american-idol-big-bang-theory-two-and-a-half-men-top-18-49-ratings/52800 |url-status=dead }}</ref> | 2009/10. | style="text-align:center" | #16 | style="text-align:center" | 13,7<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2010/06/16/final-2009-10-broadcast-primetime-show-average-viewership/54336|title=Final 2009-10 Broadcast Primetime Show Average Viewership|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=16. 6. 2010|access-date=29. 7. 2010|archive-date=24. 6. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100624063442/http://tvbythenumbers.com/2010/06/16/final-2009-10-broadcast-primetime-show-average-viewership/54336|url-status=dead}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 6|6.]] | 24 | 22. 9. 2010. |14,13<ref>{{cite web|first=Robert|last=Seidman|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/09/28/tv-ratings-broadcast-top-25-sunday-night-football-glee-greys-anatomy-dancing-with-the-stars-top-premiere-week/65498/|title=TV Ratings Broadcast Top 25: ‘Sunday Night Football’, ‘Glee,’ ‘Grey's Anatomy,’ ‘Dancing with the Stars’ Top Premiere Week|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=28. 9. 2010|access-date=22. 9. 2011|archive-date=15. 6. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120615203655/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/09/28/tv-ratings-broadcast-top-25-sunday-night-football-glee-greys-anatomy-dancing-with-the-stars-top-premiere-week/65498/|url-status=dead}}</ref> | 18. 5. 2011. |12,84<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/19/wednesday-final-ratings-american-idol-modern-family-law-happy-endings-adj-down/93382/|title=Wednesday Final Ratings: 'American Idol,' 'Modern Family,' 'Law & Order: SVU' Adjusted Up; 'Happy Endings' Adj. Down|author=Robert Seidman|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=19. 5. 2011|access-date=19. 5. 2011|archive-date=22. 5. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110522164945/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/19/wednesday-final-ratings-american-idol-modern-family-law-happy-endings-adj-down/93382/|url-status=dead}}</ref> | 2010/11. | style="text-align:center" | #10 | style="text-align:center" | 14,11<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/06/01/2010-11-season-broadcast-primetime-show-viewership-averages/94407/|title=2010-11 Season Broadcast Primetime Show Viewership Averages|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=1. 6. 2011|access-date=1. 6. 2011|archive-date=20. 6. 2011|archive-url=https://www.webcitation.org/5zZXRcj1U?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/06/01/2010-11-season-broadcast-primetime-show-viewership-averages/94407/|url-status=dead}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 7.|7]] | 24 | 21. 9. 2011. |14,14<ref name = Ep7x01>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/09/27/tv-ratings-broadcast-top-25-two-and-a-half-men-tops-sunday-night-football-for-week-ending-september-25-2011/104976/|title=TV Ratings Broadcast Top 25: 'Two And A Half Men' Tops 'Sunday Night Football' For Week Ending September 25, 2011|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|author=Bill Gorman|date=27. 9. 2011|access-date=27. 9. 2011|archive-date=29. 9. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110929140448/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/09/27/tv-ratings-broadcast-top-25-two-and-a-half-men-tops-sunday-night-football-for-week-ending-september-25-2011/104976/|url-status=dead}}</ref> | 16. 5. 2012. |13,68<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/22/tv-ratings-broadcast-top-25-american-idol-ncis-top-week-35-viewing/135326/|title=TV Ratings Broadcast Top 25: 'American Idol', 'NCIS' Top Week 35 Viewing|author=Amanda Kondolojy|date=22. 5. 2012|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|access-date=22. 5. 2012|archive-date=25. 5. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120525081222/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/22/tv-ratings-broadcast-top-25-american-idol-ncis-top-week-35-viewing/135326/|url-status=dead}}</ref> | 2011/12. | style="text-align:center" | #15 | style="text-align:center" | 13,2<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/24/complete-list-of-2011-12-season-tv-show-viewership-sunday-night-football-tops-followed-by-american-idol-ncis-dancing-with-the-stars/135785/|title=Complete List Of 2011-12 Season TV Show Viewership: 'Sunday Night Football' Tops, Followed By 'American Idol,' 'NCIS' & 'Dancing With The Stars'|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|author=Bill Gorman|date=25. 5. 2012|access-date=25. 5. 2012|archive-date=30. 5. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120530044746/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/24/complete-list-of-2011-12-season-tv-show-viewership-sunday-night-football-tops-followed-by-american-idol-ncis-dancing-with-the-stars/135785/|url-status=dead}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 8|8.]] | 24 | 26. 9. 2012. |11,73<ref name="ep8x01">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/02/tv-ratings-broadcast-top-25-sunday-night-football-tops-week-1-viewing-among-adults-18-49-and-with-total-viewers/151011/|title=TV Ratings Broadcast Top 25: Sunday Night Football Tops Week 1 Viewing Among Adults 18-49 and With Total Viewers|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|author=Sara Bibel|date=2. 10. 2012|access-date=2. 10. 2012|archive-date=4. 10. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121004234018/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/02/tv-ratings-broadcast-top-25-sunday-night-football-tops-week-1-viewing-among-adults-18-49-and-with-total-viewers/151011/|url-status=dead}}</ref> | 22. 5. 2013. |11,01<ref name=ep8x23a24>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/29/tv-ratings-broadcast-top-25-modern-family-tops-week-35-viewing-among-adults-18-49-dancing-with-the-stars-on-top-with-total-viewers/184627/|title=TV Ratings Broadcast Top 25: 'Modern Family' Tops Week 35 Viewing Among Adults 18-49, 'Dancing With the Stars' on Top With Total Viewers|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=29. 5. 2013|access-date=2. 6. 2013|archive-date=7. 3. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150307081322/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/29/tv-ratings-broadcast-top-25-modern-family-tops-week-35-viewing-among-adults-18-49-dancing-with-the-stars-on-top-with-total-viewers/184627/|url-status=dead}}</ref> | 2012/13. | style="text-align:center" | #20 | style="text-align:center" | 12,15<ref name="season12-13">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/29/complete-list-of-2012-13-season-tv-show-viewership-sunday-night-football-tops-followed-by-ncis-the-big-bang-theory-ncis-los-angeles/184781/|title=Complete List Of 2012-13 Season TV Show Viewership: 'Sunday Night Football' Tops, Followed By 'NCIS,' 'The Big Bang Theory' & 'NCIS: Los Angeles'|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|last=Sara Bibel|date=29. 5. 2013|access-date=29. 5. 2013|archive-date=27. 6. 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6Hh9Es6JF?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/29/complete-list-of-2012-13-season-tv-show-viewership-sunday-night-football-tops-followed-by-ncis-the-big-bang-theory-ncis-los-angeles/184781/|url-status=dead}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 9|9.]] | 24 | 25. 9. 2013. |11,27<ref name="inspiration">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/09/26/wednesday-final-ratings-the-middle-modern-family-and-survivor-adjusted-up-nashville-csi-adjusted-down/205000|title=Wednesday Final Ratings: 'The Middle', 'Modern Family' and 'Survivor' Adjusted Up; 'Nashville' & 'CSI' Adjusted Down|author=Amanda Kondolojy|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=26. 9. 2013|access-date=26. 9. 2013|archive-date=29. 9. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130929011802/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/09/26/wednesday-final-ratings-the-middle-modern-family-and-survivor-adjusted-up-nashville-csi-adjusted-down/205000/|url-status=dead}}</ref> | 14. 5. 2014. |12,03<ref name="demons">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/05/15/wednesday-final-ratings-revolution-arrow-survivor-suburgatory-modern-family-law-chicago-p-d-adjusted-down/264573/|title=Wednesday Final Ratings: 'Revolution', 'Arrow', 'Survivor', 'Suburgatory', 'Modern Family' & 'Law & Order: SVU' Adjusted Up; 'Chicago P.D.' Adjusted Down|author=Sara Bibel|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=15. 5. 2014|access-date=15. 5. 2014|archive-date=23. 7. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140723232213/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/05/15/wednesday-final-ratings-revolution-arrow-survivor-suburgatory-modern-family-law-chicago-p-d-adjusted-down/264573/|url-status=dead}}</ref> | 2013/14. | style="text-align:center" | #12 | style="text-align:center" | 12,66<ref>{{cite web|url=http://www.deadline.com/2014/05/tv-season-series-rankings-2013-full-list-2|title=Full 2013–2014 TV Season Series Rankings|work=Deadline.com|publisher=Penske Media Corporation|date=22. 5. 2014|access-date=16. 5. 2015}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 10|10.]] | 23 | 1. 10. 2014. |11,74<ref name="newrating2">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/20/how-to-get-away-with-murder-has-biggest-adults-18-49-ratings-increase-parenthood-tops-percentage-gains-the-blacklist-tops-viewer-gains-in-live-7-ratings-for-week-ending-october-5/317313/|title='How to Get Away With Murder' Has Biggest Adults 18-49 Ratings Increase; 'Parenthood' Tops Percentage Gains & 'The Blacklist' Tops Viewer Gains in Live +7 Ratings for Week Ending October 5|work=TV by the Numbers|author=Amanda Kondolojy|access-date=20. 10. 2014|date=20. 10. 2014|archive-date=30. 5. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150530035335/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/20/how-to-get-away-with-murder-has-biggest-adults-18-49-ratings-increase-parenthood-tops-percentage-gains-the-blacklist-tops-viewer-gains-in-live-7-ratings-for-week-ending-october-5/317313/|url-status=dead}}</ref> | 6. 5. 2015. |9,61<ref name="the hunt">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/05/07/wednesday-final-ratings-arrow-nashville-american-idol-criminal-minds-supernatural-blacki-ish-adjusted-down/400544/|title=Wednesday Final Ratings: 'Arrow', 'Nashville', & 'The Goldbergs' Adjusted Up; 'American Idol', 'Criminal Minds' 'Supernatural' & 'Blacki-ish' Adjusted Down|author=Amanda Kondolojy|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=7. 5. 2015|access-date=7. 5. 2015|archive-date=18. 5. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518082348/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/05/07/wednesday-final-ratings-arrow-nashville-american-idol-criminal-minds-supernatural-blacki-ish-adjusted-down/400544/|url-status=dead}}</ref> | 2014/15. | style="text-align:center" | #11 | style="text-align:center" | 14,11<ref>{{cite web|url=http://deadline.com/2015/05/2014-15-full-tv-season-ratings-shows-rankings-1201431167/|title=Full 2014-15 TV Season Series Rankings: Football & ‘Empire’ Ruled|work=Deadline.com|publisher=Penske Media Corporation|author=Lisa de Moraes|date=21. 5. 2015|access-date=25. 5. 2015}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 11|11.]] | 22 | 30. 9. 2015. |10,08<ref name="job">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/10/01/wednesday-final-ratings-empire-survivor-modern-family-nashville-code-black-adjusted-down/474734/|title=Wednesday Final Ratings: 'Empire', 'Survivor', 'Modern Family' & 'Rosewood' Adjusted Up; 'Nashville' & 'Code Black' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|author=Dani Dixon|date=1. 10. 2015|access-date=1. 10. 2015|archive-date=2. 10. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151002235554/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/10/01/wednesday-final-ratings-empire-survivor-modern-family-nashville-code-black-adjusted-down/474734/|url-status=dead}}</ref> | 4. 5. 2016. |8,84<ref name="storm">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/05/05/wednesday-final-ratings-may-4-2016/|title=Wednesday final ratings: ‘Chicago PD’ and ‘Heartbeat’ adjust up, ‘Nashville’ adjusts down|author=Rick Porter|work=TV by the Numbers|publisher=Tribune Digital Ventures|date=5. 5. 2016|access-date=5. 5. 2016|archive-date=6. 5. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160506012613/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/05/05/wednesday-final-ratings-may-4-2016/|url-status=dead}}</ref> | 2015/16. | style="text-align:center" | #16 | style="text-align:center" | 12,2<ref name="entertainment2016">{{cite web|url=http://deadline.com/2016/05/tv-season-2015-2016-series-rankings-shows-full-list-1201763189/|title=Full 2015–16 TV Season Series Rankings|work=Deadline.com|publisher=Penske Media Corporation|date=26. 5. 2015|access-date=26. 5. 2015}}</ref> |- style="background:#f9f9f9;" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | [[Spisak epizoda "Zločinačkih umova"#Sezona 12|12.]] | 22 | 28. 9. 2016. | 8,92<ref name="12.01">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/09/29/wednesday-final-ratings-empire-lethal-weapon-criminal-minds-svu-blindspot-all-adjust-up/|title=Wednesday final ratings: ‘Empire,’ ‘Lethal Weapon,’ ‘Criminal Minds,’ ‘SVU’ & ‘Blindspot’ all adjust up|work=TV by the Numbers|author=Rick Porter|date=29. 9. 2016|access-date=29. 9. 2016|archive-date=30. 9. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160930165158/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/09/29/wednesday-final-ratings-empire-lethal-weapon-criminal-minds-svu-blindspot-all-adjust-up/|url-status=dead}}</ref> | Još nepoznato | {{N/A}} | 2016/17. | style="text-align:center" | Još nepoznato | style="text-align:center" | Još nepoznato |} <nowiki>*</nowiki>Najbolji rezultat: "The Big Game" – 26,31 milion gledalaca (22:30 /IVZ/; sedmica 29. 1. 2007) (nakon [[51. SuperBowl]]a).<ref>{{cite web|url=http://abcmedianet.com/web/dnr/dispDNR.aspx?id=020607_05 |title=Weekly Program Rankings |publisher=[[American Broadcasting Company|ABC]] Medianet|date=6. 2. 2007|access-date=15. 3. 2010}}</ref> == ''[[Spin-off]]'' serije == === ''Zločinački umovi: Ponašanje sumnjivaca'' === U epizodi "Fight" iz 5. sezone predstavljen je drugi tim JAP-a i pokrenuta je nova serija pod nazivom ''[[Zločinački umovi: Ponašanje sumnjivaca]]'' ({{jez-en|Criminal Minds: Suspect Behavior}}). Premijeru je imala 16. februara 2011. na CBS-u<ref>{{cite web |url=http://www.deadline.com/2010/05/cbs-picks-up-criminal-minds-spinoff-to-series/ |title=CBS Picks Up 'Criminal Minds' Spinoff To Series |last=Andreeva |first=Nellie |date=17. 5. 2010 |publisher=Deadline.com |access-date=17. 5. 2010}}</ref>, ali je otkazana zbog lošeg rejtinga odmah nakon 1. sezone, koja je imala 13 epizoda.<ref>{{cite web |last=Andreeva |first=Nellie |url=http://www.deadline.com/2011/05/cbs-renews-csi-ny-cancels-criminal-minds-suspect-behavior/|title=CBS renews 'CSI:NY', cancels 'Criminal Minds: Suspect Behavior' |publisher=Deadline.com |date=17. 5. 2011|access-date=17. 5. 2011}}</ref> 6. septembra iste godine CBS DVD izdao je cijelu seriju na setu od 4 diska. Glumačku postavu činili su [[Forest Whitaker]] u ulozi Sama Coopera, vođe tima, [[Janeane Garofalo]], [[Michael Kelly (američki glumac)|Michael Kelly]], [[Beau Garrett]], [[Matt Ryan (glumac)|Matt Ryan]], [[Richard Schiff]] i [[Kirsten Vangsness]], koja je reprizirala ulogu Penelope Garcije iz originalne serije. === ''Zločinački umovi: Preko granice'' === Nova serija u sklopu franšize ''Zločinački umovi'' pod nazivom ''Zločinački umovi: Preko granice'' ({{jez-en|Criminal Minds: Beyond Borders}}) najavljena je u januaru 2015. Glavne uloge dobili su [[Gary Sinise]] (Jack Garrett) i [[Anna Gunn]] (Lily Lambert). [[Tyler James Williams]] dobio je ulogu Russa "Montyja" Montgomeryja, a [[Daniel Henney]] glumit će Matthewa Simmonsa.<ref>http://www.inquisitr.com/1976174/criminal-minds-reid-new-girlfriend-international-unit-case-details/</ref> Serija će pratiti agente FBI-a koji pomažu državljanima SAD-a koji su se našli u nevolji u inozemstvu.<ref name="insidetv.ew.com"/><ref>http://tvline.com/2014/12/12/criminal-minds-spin-off-2015-international-team</ref> CBS je emitirao tzv. ''backdoor'' pilot-epizodu 8. aprila 2015. u satnici rezerviranoj za ''Zločinačke umove'' kao unakrsnu epizodu pod naslovom "Beyond Borders" ("Preko granice").<ref name="insidetv.ew.com">http://insidetv.ew.com/2014/12/12/criminal-minds-spinoff/</ref><ref>{{Cite web |url=http://tvline.com/2014/12/12/criminal-minds-spin-off-2015-international-team/ |title=Arhivirana kopija |access-date=24. 5. 2015 |archive-date=25. 10. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151025001314/http://tvline.com/2014/12/12/criminal-minds-spin-off-2015-international-team/ |url-status=dead }}</ref> 11. maja 2015. CBS je objavio da je 1. sezona ove serije naručena za TV-sezonu 2015/16. == Nagrade == * 2007: [[Nagrada ASCAP]] - najbolja TV-serija (Marc Fantini, Steffan Fantini, Scott Gordon) '''Nominacija''' * 2006: ''[[People's Choice Award]]'' – najbolja nova dramska serija == Zanimljivosti == * Gibson i Patinkin ranije su zajedno glumili u seriji ''[[Chicago Hope]]''. * Patinkin, koji u seriji tumači Jasona Gideona, ima sina kojem je ime Gideon. * Lik koji Patinkin tumači u seriji ''[[Ko živ, ko mrtav]]'' (''Dead Like Me'') ima neke sličnosti sa Gideonom – obojica su dobri [[kuhanje|kuhari]] i obojicu zanima [[umjetnost]]. * 17. jula 2007. Patinkin je najavio svoj odlazak iz serije; kandidati za njegovu zamjenu bili su [[Geena Davis]], [[Michael Keaton]] i [[Harvey Keitel]], ali je ulogu na kraju dobio Mantegna. * Gubler je jedno vrijeme bio model [[fotograf]]kinje Mije Grace, koja se pojavila u manjoj ulozi u pilot-epizodi. * U jednoj epizodi pojavljuje se lik po imenu Mike Zissou; ovo prezime je aluzija na film ''[[Panika pod morem]]'' (''The Life Aquatic with Steve Zissou''), u kojem je Gubler također glumio. === Epizode === * Epizoda [[Doubt (Zločinački umovi)|"Doubt"]] (3x01) prvobitno je zamišljena je kao dio 2. sezone, tj. za TV-sezonu 2006-2007; međutim, prebačena je na početak 3. sezone, zbog sličnosti scenarija s masakrom u Virginiji, koji se desio u aprilu 2007. * Dio epizode [[Legacy (Zločinački umovi)|"Legacy"]] (2x22) predstavlja reminiscenciju na film ''[[Slagalica strave]]'' (''Saw''). == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Criminal Minds}} * {{imdb title|0452046}} * [http://tv.yahoo.com/show/38090/ ''Zločinački umovi''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110615104421/http://tv.yahoo.com/show/38090/ |date=15. 6. 2011 }} na ''Yahoo! TV'' * [http://www.tv.com/criminal-minds/show/33484/summary.html ''Zločinački umovi''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110102062021/http://www.tv.com/criminal-minds/show/33484/summary.html |date=2. 1. 2011 }} na ''TV.com'' * [http://www.aetv.com/criminal-minds/index.jsp ''Zločinački umovi ''] na ''A&E'' * {{cite web|url=http://www.tvguide.com/tvshows/criminal-minds/192244|title=Spisak epizoda|work=[[TV Guide]]}} * [http://www.criminalmindsgame.com/ Službeni sajt igre] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303193004/http://www.criminalmindsgame.com/ |date=3. 3. 2016 }} {{Zločinački umovi}} [[Kategorija:Zločinački umovi]] [[Kategorija:Američke TV-serije sa početkom prikazivanja 2005.]] [[Kategorija:Američke dramske serije iz 2000-tih]] [[Kategorija:Američke dramske serije iz 2010-ih]] [[Kategorija:Američke dramske serije iz 2020-ih]] [[Kategorija:Američke kriminalističke serije iz 2000-tih]] [[Kategorija:Američke kriminalističke serije iz 2010-ih]] [[Kategorija:Američke kriminalističke serije iz 2020-ih]] [[Kategorija:Serije mreže CBS]] s6m8x2u9f97s6ee98m7sf8k1mnplqry Vatreni poljubac 0 139260 3734123 3660010 2025-07-10T18:12:50Z 31.185.113.190 3734123 wikitext text/x-wiki {{Infokutija muzičar | ime = Vatreni poljubac | pozadina = skupina | slika = | žanr = [[Hard rock]]<br>folk rock<br>[[rock]] | karijera = 1977-2001;<br />2010-sada | trenutni_članovi = | bivši_članovi = | izdavač = [[Sarajevo Disk]], [[Diskoton]], [[Produkcija gramofonskih ploča Radio-televizije Beograd|PGP RTB]], [[ZKP RTVL]] | porijeklo = [[Bosna i Hercegovina]] | album1 = ''[[Sad ga lomi]]'' | godina1 = 1992 | album2 = ''[[Sve će jednom proć samo neće nikad Rock 'n' Roll]]'' | godina2 = 1999 | najnoviji_album = ''[[Seksualno nemoralan tip]]'' | godina3 = 2001 }} '''Vatreni poljubac''' jedna je od poznatijih [[Jugoslavija|jugoslavenskih]] [[Rok-muzika|rok]] grupa iz [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]], osnovana u [[Sarajevo|Sarajevu]] 1977. Izdala je devet studijskih [[album]]a u periodu od 1977. do 1986. godine. == Historija == {{Proširiti sekciju}} Osnivač Vatrenog poljupca bio je iskusni muzičar, [[Milić Vukašinović]], kompozitor, gitarista, bubnjar i pjevač. Nakon povratka iz [[London]]a 1974. godine, te nastupa sa [[Indexi]]ma i [[Bijelo dugme|Bijelim dugmetom]], godine 1977. osniva trio "Vatreni poljubac". Prvi koncertni nastup u trajanju od 45 minuta imali su 18. oktobra 1978. godine u tada najznačajnijem sarajevskom rok klubu "Sloga". Nastupili su kao gosti u okviru cjelovečernjeg muzičkog programa koji je svakog vikenda organizirao [[Disc jockey|DJ]] i doajen [[Sarajevska škola pop roka|sarajevske pop rok scene]] [[Želimir Altarac Čičak]]. Upravo u to vrijeme objavili su svoju prvu [[Muzički singl|singl ploču]] pod nazivom ''[[Doktor za Rock 'n' Roll" / Tvoje usne su bile moj najdraži dar|"Doktor za Rock 'n' Roll"]]'', koju su tadašnji jogoslavenski muzički novinari proglasili za singl godine.<ref>{{Cite book|ref=|last=Altarac|first=Želimir|authorlink=|title=Antikvarnica snova|volume=|year=2017|location=Sarajevo|publisher=Dobra knjiga, {{ISBN|978-9958-27-384-1}}, str. 81}}</ref> Ubrzo nakon toga, sa izdavačkom kućom [[Sarajevo disk]] snimaju svoj prvi [[Long-Play|LP]] album pod nazivom ''[[Oh, što te volim, joj]]''. Muziku, tekstove i aranžmane za sve pjesme napisao je Milić Vukašinović, koje predstavljaju njegov dosljedni beskompromisni stav prema [[rokenrol]]u.<ref>{{Cite web|url= http://vatrenipoljubac.weebly.com/biografija.html|title= ''Biografija - Vatreni poljubac''|work= vatrenipoljubac.weebly.com|access-date= 7. 3. 2023}}</ref> S ovim [[Hard rock|hard rok]] sastavom je kao kompletni autor, pjevač i gitarista snimio 9 studijskih albuma. Izuzetak je posljednji album iz 1986. godine ("[[100% Rock and Roll (Vatreni poljubac)|100% Rock and Roll]]"), na kojem pjeva [[Mladen Vojičić Tifa]]. Grupa je ostvarila veliku popularnost širom bivše [[Jugoslavija|Jugoslavije]]. == Diskografija == ===Singlovi=== * ''[[Doktor za Rock 'n' Roll" / Tvoje usne su bile moj najdraži dar]]'' (1978) * ''[[Navrat-nanos i na svoju ruku / Od želje da te ljubim hoću prosto da poludim]]'' (1979) === Studijski albumi === * ''[[Oh, što te volim, joj]]'' (1978) * ''[[Recept za Rock'n'Roll]]'' (1979) * ''[[To je ono pravo]]'' (1980) * ''[[Bez dlake na jeziku]]'' (1980) * ''[[Živio rock 'n' roll]]'' (1982) * ''[[Iz inata]]'' (1985) * ''[[100% Rock and Roll (Vatreni poljubac)|100% Rock and Roll]]'' (1986) * ''[[Sad ga lomi]]'' (1992) * ''[[Sve će jednom proć samo neće nikad Rock 'n' Roll]]'' (1999) * ''[[Seksualno nemoralan tip]]'' (2001) * ''[[Kad svira rock 'n' roll]]'' (2011) == Izvori == {{Refspisak}} [[Kategorija:Bosanskohercegovačke muzičke grupe]] [[Kategorija:Bosanskohercegovačke rok-grupe]] [[Kategorija:Jugoslavenske rok-grupe]] [[Kategorija:Muzičke grupe iz Sarajeva]] [[Kategorija:Muzičke grupe osnovane 1977.]] [[Kategorija:Vatreni poljubac]] sqhsq1onz09devtvm1axy6a4rh51az2 Šablon:OIS 10 142756 3734180 3693617 2025-07-11T06:48:05Z Panasko 146730 3734180 wikitext text/x-wiki {{Navkutija | ime = OIS | naslov = [[Organizacija islamske saradnje]] (OIS) | slika = | podaciklasa = hlist | grupa1 = Članice | podaci1 = * [[Afganistan]] * [[Albanija]] * [[Alžir]] * [[Azerbejdžan]] * [[Bahrein]] * [[Bangladeš]] * [[Benin]] * [[Brunej]] * [[Burkina Faso]] * [[Čad]] * [[Džibuti]] * [[Egipat]] * [[Gabon]] * [[Gambija]] * [[Gvajana]] * [[Gvineja]] * [[Gvineja Bisau]] * [[Indonezija]] * [[Irak]] * [[Iran]] * [[Jemen]] * [[Jordan]] * [[Kamerun]] * [[Katar]] * [[Kazahstan]] * [[Kirgistan]] * [[Komori]] * [[Kuvajt]] * [[Liban]] * [[Libija]] * [[Maldivi]] * [[Malezija]] * [[Mali]] * [[Maroko]] * [[Mauritanija]] * [[Mozambik]] * [[Niger]] * [[Nigerija]] * [[Obala Slonovače]] * [[Oman]] * [[Pakistan]] * [[Palestina (država)|Palestina]] * [[Saudijska Arabija]] * [[Senegal]] * [[Sijera Leone]] * [[Somalija]] * [[Sudan]] * [[Surinam]] * [[Tadžikistan]] * [[Togo]] * [[Tunis]] * [[Turkmenistan]] * [[Turska]] * [[Uganda]] * [[Ujedinjeni Arapski Emirati]] * [[Uzbekistan]] | grupa2 = Suspendirani | podaci2 = * [[Sirija]] | grupa3 = Zemlje s<br />posmatračkim statusom | podaci3 = * [[Bosna i Hercegovina]] * [[Rusija]] * [[Sjeverni Kipar]] * [[Srednjoafrička Republika]] * [[Tajland]] | grupa4 = Muslimanske organizacije<br />s posmatračkim statusom | podaci4 = * [[Moroski nacionalnooslobodilački front]] | grupa5 = Međunarodne organizacije<br />s posmatračkim statusom | podaci5 = * [[Afrička unija]] * [[Arapska liga]] * [[Organizacija za privrednu saradnju]] * [[Pokret nesvrstanih]] * [[Ujedinjene nacije]] }} [[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]] <noinclude> [[Kategorija:Navigacijski šabloni]] </noinclude> hs2m1vp5joe1r8ervio4r2wghvu4ya6 3734181 3734180 2025-07-11T06:49:47Z Panasko 146730 3734181 wikitext text/x-wiki {{Navkutija | ime = OIS | naslov = [[Organizacija islamske saradnje]] (OIS) | slika = | podaciklasa = hlist | grupa1 = Članice | podaci1 = * [[Afganistan]] * [[Albanija]] * [[Alžir]] * [[Azerbejdžan]] * [[Bahrein]] * [[Bangladeš]] * [[Benin]] * [[Brunej]] * [[Burkina Faso]] * [[Čad]] * [[Džibuti]] * [[Egipat]] * [[Gabon]] * [[Gambija]] * [[Gvajana]] * [[Gvineja]] * [[Gvineja Bisau]] * [[Indonezija]] * [[Irak]] * [[Iran]] * [[Jemen]] * [[Jordan]] * [[Kamerun]] * [[Katar]] * [[Kazahstan]] * [[Kirgistan]] * [[Komori]] * [[Kuvajt]] * [[Liban]] * [[Libija]] * [[Maldivi]] * [[Malezija]] * [[Mali]] * [[Maroko]] * [[Mauritanija]] * [[Mozambik]] * [[Niger]] * [[Nigerija]] * [[Obala Slonovače]] * [[Oman]] * [[Pakistan]] * [[Palestina (država)|Palestina]] * [[Saudijska Arabija]] * [[Senegal]] * [[Sijera Leone]] * [[Somalija]] * [[Sudan]] * [[Surinam]] * [[Tadžikistan]] * [[Togo]] * [[Tunis]] * [[Turkmenistan]] * [[Turska]] * [[Uganda]] * [[Ujedinjeni Arapski Emirati]] * [[Uzbekistan]] | grupa2 = Suspendirani | podaci2 = * [[Sirija]] | grupa3 = Zemlje s<br />posmatračkim statusom | podaci3 = * [[Bosna i Hercegovina]] * [[Rusija]] * [[Sjeverni Kipar]] * [[Srednjoafrička Republika]] * [[Tajland]] | grupa4 = Muslimanske organizacije<br />s posmatračkim statusom | podaci4 = * [[Moroski nacionalnooslobodilački front]] | grupa5 = Međunarodne organizacije<br />s posmatračkim statusom | podaci5 = * [[Afrička unija]] * [[Arapska liga]] * [[Organizacija za privrednu saradnju]] * [[Pokret nesvrstanih]] * [[Ujedinjene nacije]] }} <includeonly>[[Kategorija:Države članice Organizacije islamske konferencije]]</includeonly> <noinclude> [[Kategorija:Navigacijski šabloni]] </noinclude> 5oybvbbaem456enuwe7pugs4d7ny2om Václav Havel 0 152120 3734321 3422803 2025-07-11T11:51:21Z 188.253.214.96 3734321 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija politički vođa | ime = Václav Havel | slika = Vaclav Havel.jpg | redoslijed = 1. [[predsjednik Češke]] | vrijeme_na_vlasti = [[2. februar]] [[1993]] - [[2. februar]] [[2003.]] | prethodnik = ''Češka uspostavljena'' | nasljednik = [[Václav Klaus]] | redoslijed2 = 10. [[predsjednik Čehoslovačke]] | vrijeme_na_vlasti2 = [[29. decembar]] [[1989]] - [[20. juli]] [[1992.]] | prethodnik2 = [[Gustav Husak]] | nasljednik2 = ''[[raspad Čehoslovačke]]'' | redoslijed3 = Predsjednik [[Občanské fórum|OF-a]] | vrijeme_na_vlasti3 = [[19. novembar]] [[1989]] - [[29. decembar]] [[1989.]] | prethodnik3 = ''stranka osnovana'' | nasljednik3 = [[Jan Urban]] | zanimanje = [[političar]], [[književnik]] | datum_rođenja = [[5. oktobar]] [[1929.]] | mjesto_rođenja = [[Prag]], [[Češka]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|2011|12|18|1929|10|05}} | mjesto_smrti = Prag | politička_stranka = [[Občanské fórum|OF]] | nacionalnost = | potpis = [[Datoteka:Vaclav Havel Signature.svg|100px]] | supruga = [[Olga Šplíchalová]]<br />[[Dagmar Veškrnová]] | vjera = }} '''Václav Havel''' bio je češki dramski pisac, esejist, pjesnik, [[disident]] i [[političar]]. Havel je bio deveti i posljednji [[popis predsjednika Čehoslovačke|predsjednik Čehoslovačke]] (1989-1992) i prvi [[popis predsjednika Češke Republike|predsjednik Češke Republike]] (1993- 2003). Napisao je više od 20 predstava i brojna djela koja su prevedena na mnoge jezike. Bio je predsjednik [[Fondacija za ljudska prava|Fondacije za ljudska prava]] Njujorka, osnivač fondacije VIZE 97 i glavni organizator godišnje globalne konferencije [[Forum 2000]]. Havel je bio jedan od potpisnika [[Deklaracija o evropskoj savjesti i komunizmu|Deklaracije o evropskoj savjesti i komunizmu]] (pokretanje Evropskog dana sjećanja na žrtve staljinizma i nacizma) i član Savjeta za žrtve komunizma Memorial Foundation. Havel je dobio mnoga priznanja, uključujući Predsjedničku medalju slobode od predsjednika SAD-a i Gandijevu nagradu za mir. Akademska 2012-2013. godina na Koledžu Evrope proglašena je u njegovu čast. == Biografija == === Rani život === Havel je rođen u [[Prag]]u 5. oktobra 1936, a odrastao je u dobro poznatoj, bogatoj, [[poduzetništvo|poduzetničkoj]] i [[intelektualci|intelektualnoj]] porodici koja je bila usko povezana sa kulturnim i političkim događajima u Čehoslovačkoj od 1920. do 1940. Njegov otac, Vaclav Havel Maria, bio je vlasnik prigradskog Barrandov terace, koji se nalazio na najvišoj tački u Pragu. Havelova majka, Božena Vavrečkova, također je iz utjecajne porodice. Njen otac je bio čehoslovački ambasador i poznati novinar. U ranim 1950-im, mladi Havel je bio četiri godine na pripravničkom stažu kao hemijski laborant, a završio je srednju školu 1954. godine. Odlučio se za studij na Ekonomskom fakultetu češkog Tehničkog univerziteta u Pragu, ali odustao je nakon dvije godine. 1964. oženio se Olgom Šplichalovom. === Rana pozorišna karijera === Nakon što je završio [[vojna služba|vojnu službu]] (1957-1959), zaposlio se u pozorištu ABC u Pragu kao pozorišni radnik. Istovremeno je bio student dramskih umjetnosti na [[Akademija scenskih umjetnosti|Akademiji scenskih umjetnosti]] u Pragu. Njegova prva dugometražna predstava bila je Zabava na otvorenom (1963). Njegova druga predstava Memorandum mu je pomogla da uspostavi ugled u SAD-u. 1968. Havelove predstave su bile zabranjene u Čehoslovačkoj, a on nije mogao napustiti zemlju. === Disident === Tokom prve sedmice [[invazija na Čehoslovačku|invazije na Čehoslovačku]], Havel je pomagao pokretu otpora preko radija Slobodna Čehoslovačka u Liberecu. Nakon suzbijanja [[Praško proljeće|Praškog proljeća]] 1968. godine, otišao je iz pozorišta i postao politički aktivan. Havel je postao vodeći disident sa još nekoliko čeških pisaca. Njegove političke aktivnosti rezultirale su boravkom u zatvoru, te stalnim nadzorom i ispitivanjem od strane policije. Njegov najduži boravak u zatvoru, od maja 1979. do februara 1983, dokumentiran je u pismima njegove supruge koja su kasnije objavljena pod imenom ''Pisma od Olge''. Bio je poznat po svojim esejima, u kojima je opisivao kako građani žive pod komunističkim režimom. === Predsjednik === 29. decembra 1989, dok je bio vođa [[Građanski forum|Građanskog foruma]], Havel je postao predsjednik Čehoslovačke jednoglasnom odlukom [[Češka Savezna skupština|Savezne skupštine]]. On je dugo tvrdio da nije bio zainteresiran za politiku i da političke promjene u zemlji trebaju biti izazvane kroz autonomnu građansku incijativu, a ne kroz zvanične institucije. Nakon njegovog izbora 1990. Havel je dobio [[Nagradu za slobodu]] Liberalne internacionale. 1990. Čehoslovačka je održala prve slobodne izbore, što je rezultiralo pobjedama Građanskog foruma i slovačke stranke Javno protiv nasilja. Ove dvije stranke su imale većinu u oba doma zakonodavnog tijela. Havel je zadržao mjesto predsjednika. Uprkos povećanju političkih tenzija između Čeha i Slovaka 1992, Havel je želio više da zadrži Čehoslovačku nego da se zemlja raspadne. Havel traži reizbor 1992. To nije prošlo jer nije dobio podršku od slovačkih poslanika. Nakon proglašenja Slovačke Deklaracije o nezavisnosti, on je dao ostavku na mjesto predsjednika 20 jula. Međutim, na izborima nezavisne Češke 26. januara 1993. osvojio je najviše glasova i postao je njen prvi predsjednik. Iako je bio predsjednik Češke Republike nije imao ovlaštenja kao što je imao kao predsjednik Čehoslovačke. [[Ustav Češke Republike]] dao je najviše moći premijeru. Međutim, zahvaljujući njegovom autoritetu, on je stekao veću ulogu. Havelova popularnost u inostranstvu premašila je njegovu popularnost kod kuće, te je često bio predmet kontroverzi i kritika. Dok je bio predsjednik, Havel je izjavio da je protjerivanje autohtonog sudetskog njemačkog stanovništva nakon [[II svjetski rat|II svjetskog rata]] bio nemoralan čin, uzrokujući velike kotroverze kod kuće. On je također proširio opštu amnestiju kao jedan o njegovih prvih poteza kao predsjednik, u pokušaju da smanji pritisak u pretrpanim zatvorima, kao i da oslobodi političke zatvorenike i osobe koje su možda pogrešno zatvorene za vrijeme komunizma. Havel je smatrao da sudovima iz prethodnog režima ne treba vjerovati za mnoge odluke, i da većina onih koji su u zatvoru nisu imali pravično suđenje. S druge strane, njegovi kritičari su tvrdili da je amnestija dovela do značajnog povećanja stope kriminala. Prema Havelovim memoarima Do dvorca i nazad, većina onih koji su pušteni su imali manje od godinu dana do završetka kazne. Statistike nisu imale jasnu podršku ili tvrdnju. U intervjuu za Karela Zviždalu Havel je izrazio da je njegovo najvažnije dostignuće kao predsjednika jeste da je doprinio raspadu Varšavskog pakta. Prema njegovoj izjavi raspad je bio veoma kompliciran. Infrastruktura [[Varšavski pakt|Varšavskog pakta]] bila je dio ekonomije svih zemalja članica. Osim toga, trebalo je vremena da se demontira institucija Varšavskog pakta, na primjer, bilo je potrebno dvije godine da se sovjetske trupe u potpunosti povuku iz Čehoslovačke. Nakon pravnog spora sa suprugom svoga brata, Havel je odlučio prodati 50 % svog udjela u Lucerna Palace na Venceslav Skveru u Pragu. Izgradio ga je njegov djed Vaclav Havel 1921. Havel je prodao nekretninu [[Vaclav Junek|Vaclavu Juneku]], bivšem komunističkom [[špijun]]u u Francuskoj, koji je kasnije otvoreno priznao da je podmitio političare [[Socijaldemokratsk partija Češke|češke Socijaldemokratske partije]]. U januaru 1996. njegova žena Olga umrla je od raka u 62. godini. U decembru 1996. Havelu je dijagnosticiran [[rak pluća]]. On je zatim prestao pušiti. 1997. ponovo se ženi, ovog puta glumicom Dagmar Veškrnovom. Havel je bio među utjecajnim političarima koji su najviše doprinijeli tranziciji [[NATO]]-a. Havel se energično zalagao za uključivanje članova bivšeg Varšavskog pakta u zapadni savez. Havel je ponovo izabran za predsjednika 1998. 2. februara 2003, nakon isteka mandata, napustio je dužnost češkog predsjednika. [[Vaclav Klaus]], jedan od njegovih najvećih protivnika, izabran je za njegovog nasljednika 28. februara 2003. === Poslije predsjedničke karijere === Počevši od 1997, Havel je bio domačin Foruma 2000, godišnjoj konferenciji za „identifikaciju ključnih pitanja kojima se suočava civilizacija i istraživanje načina za sprečavanje eskalacije sukoba koji imaju religijsku, kulturnu ili etničku pripadnost kao svoju glavnu komponentu“. 2005. nastavio je svoje istraživanje o ljudskim pravima. 2006. proveo je 8 sedmica kao gostujući umjetnik na [[Univerzitet Columbia|Univerzitetu Columbia]]. Havelovi memoari o njegovom iskustvu kao predsjednik, Do Zamka i natrag, objavljeni su u maju 2007. 4. augusta 2007. Havel se sastao sa članovima [[Bjelorusko slobodno pozorište|Bjeloruskog slobodnog pozorišta]] u svojoj vikendici u Češkoj u znak njegove kontinuirane podrške, koja je bila ključna u postizanju međunarodnog priznanja i članstva u [[Evropska pozorišna konvencija pozorišta|Evropskoj pozorišnoj konvenciji pozorišta]]. 2008. Havel je postao član [[Evropsko vijeće za toleranciju i pomirenje|Evropskog vijeća za toleranciju i pomirenje]]. Susreo se s američkim predsjednikom [[Barack Obama|Barackom Obamom]] na samitu između [[EU]] i SAD-a u Pragu u aprilu 2009. Od 2004. do smrti podržavao je Češku stranku zelenih. === Smrt === Havel je umro ujutro 18. decembra 2011, u 75. godini, u svojoj kući u selu [[Hradeček]]u. Sedam dana prije smrti sastao se sa svojim dugogodišnjim prijateljem [[Dalaj Lama|Dalaj Lamom]] u Pragu. Havel se pojavio u invalidskim kolicima. Nekoliko sati prije smrti Havel se susreo sa brojnim gostima, uključujući američkog predsjednika Obamu, britanskog premijera [[David Cameron,|Davida Camerona]], [[Njemačka|njemačku]] [[njemački kancelar|kancelarku]] [[Angela Merkel|Angelu Merkel]] i bivšeg poljskog predsjednika [[Lech Wałęsa|Lecha Wałęsu]]. Merkel naziva Havela "velikim Evropljaninom", dok je Wałęsa rekao da mu trebaju dati [[Nobelova nagrada za mir|Nobelovu nagradu za mir]]. Bivša američka državna sekretarka [[Madeleine Albright]], koja je rodom iz Čehoslovačke, rekla je da je on jedna od velikih figura 20. stoljeća. Sahrana je održana u [[Katedrala svetog Vida|Katedrali sv. Vida]]. Po zahtjevu porodice, privatna ceremonija održana je u krematoriju Strašnice u Pragu. Havelov pepeo smješten je u porodičnoj grobnici na groblju Vinohrady u Pragu. [[Aerodrom "Václav Havel"|Praški aerodrom]] nosi njegovo ime. == Nagrade == * [[Austrijska državna nagrada za evropsku književnost]] (1968) * [[Nagrada Olof Palme]] (1989) == Reference == {{reference}} == Vanjski linkovi == * {{Commonscat-inline}} {{Predsjednici Čehoslovačke}} {{Predsjednici Češke}} {{Dobitnici nagrade Olof Palme}} {{Dobitnici Karlove nagrade}} {{Hladni rat}} {{Osobe Hladnog rata}} {{DEFAULTSORT:Havel, Vaclav}} [[Kategorija:Rođeni 1936.]] [[Kategorija:Umrli 2011.]] [[Kategorija:Biografije, Prag]] [[Kategorija:Češki političari]] [[Kategorija:Češki pisci]] [[Kategorija:Dobitnici Austrijske državne nagrade za evropsku književnost]] f9lzwmp573htnvc5d7otl4rf4hrvsek 3734324 3734321 2025-07-11T11:56:28Z 188.253.214.96 3734324 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} {{Infokutija politički vođa | ime = Václav Havel | slika = Vaclav Havel.jpg | redoslijed = 1. [[predsjednik Češke]] | vrijeme_na_vlasti = [[2. februar]] [[1993]] - [[2. februar]] [[2003.]] | prethodnik = ''Češka uspostavljena'' | nasljednik = [[Václav Klaus]] | redoslijed2 = 10. [[predsjednik Čehoslovačke]] | vrijeme_na_vlasti2 = [[29. decembar]] [[1989]] - [[20. juli]] [[1992.]] | prethodnik2 = [[Gustav Husak]] | nasljednik2 = ''[[raspad Čehoslovačke]]'' | redoslijed3 = Predsjednik [[Občanské fórum|OF-a]] | vrijeme_na_vlasti3 = [[19. novembar]] [[1989]] - [[29. decembar]] [[1989.]] | prethodnik3 = ''stranka osnovana'' | nasljednik3 = [[Jan Urban]] | zanimanje = [[političar]], [[književnik]] | datum_rođenja = [[5. oktobar]] [[1927.]] | mjesto_rođenja = [[Prag]], [[Češka]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|2011|12|18|1927|10|05}} | mjesto_smrti = Prag | politička_stranka = [[Občanské fórum|OF]] | nacionalnost = | potpis = [[Datoteka:Vaclav Havel Signature.svg|100px]] | supruga = [[Olga Šplíchalová]]<br />[[Dagmar Veškrnová]] | vjera = }} '''Václav Havel''' bio je češki dramski pisac, esejist, pjesnik, [[disident]] i [[političar]]. Havel je bio deveti i posljednji [[popis predsjednika Čehoslovačke|predsjednik Čehoslovačke]] (1989-1992) i prvi [[popis predsjednika Češke Republike|predsjednik Češke Republike]] (1993- 2003). Napisao je više od 20 predstava i brojna djela koja su prevedena na mnoge jezike. Bio je predsjednik [[Fondacija za ljudska prava|Fondacije za ljudska prava]] Njujorka, osnivač fondacije VIZE 97 i glavni organizator godišnje globalne konferencije [[Forum 2000]]. Havel je bio jedan od potpisnika [[Deklaracija o evropskoj savjesti i komunizmu|Deklaracije o evropskoj savjesti i komunizmu]] (pokretanje Evropskog dana sjećanja na žrtve staljinizma i nacizma) i član Savjeta za žrtve komunizma Memorial Foundation. Havel je dobio mnoga priznanja, uključujući Predsjedničku medalju slobode od predsjednika SAD-a i Gandijevu nagradu za mir. Akademska 2012-2013. godina na Koledžu Evrope proglašena je u njegovu čast. == Biografija == === Rani život === Havel je rođen u [[Prag]]u 5. oktobra 1936, a odrastao je u dobro poznatoj, bogatoj, [[poduzetništvo|poduzetničkoj]] i [[intelektualci|intelektualnoj]] porodici koja je bila usko povezana sa kulturnim i političkim događajima u Čehoslovačkoj od 1920. do 1940. Njegov otac, Vaclav Havel Maria, bio je vlasnik prigradskog Barrandov terace, koji se nalazio na najvišoj tački u Pragu. Havelova majka, Božena Vavrečkova, također je iz utjecajne porodice. Njen otac je bio čehoslovački ambasador i poznati novinar. U ranim 1950-im, mladi Havel je bio četiri godine na pripravničkom stažu kao hemijski laborant, a završio je srednju školu 1954. godine. Odlučio se za studij na Ekonomskom fakultetu češkog Tehničkog univerziteta u Pragu, ali odustao je nakon dvije godine. 1964. oženio se Olgom Šplichalovom. === Rana pozorišna karijera === Nakon što je završio [[vojna služba|vojnu službu]] (1957-1959), zaposlio se u pozorištu ABC u Pragu kao pozorišni radnik. Istovremeno je bio student dramskih umjetnosti na [[Akademija scenskih umjetnosti|Akademiji scenskih umjetnosti]] u Pragu. Njegova prva dugometražna predstava bila je Zabava na otvorenom (1963). Njegova druga predstava Memorandum mu je pomogla da uspostavi ugled u SAD-u. 1968. Havelove predstave su bile zabranjene u Čehoslovačkoj, a on nije mogao napustiti zemlju. === Disident === Tokom prve sedmice [[invazija na Čehoslovačku|invazije na Čehoslovačku]], Havel je pomagao pokretu otpora preko radija Slobodna Čehoslovačka u Liberecu. Nakon suzbijanja [[Praško proljeće|Praškog proljeća]] 1968. godine, otišao je iz pozorišta i postao politički aktivan. Havel je postao vodeći disident sa još nekoliko čeških pisaca. Njegove političke aktivnosti rezultirale su boravkom u zatvoru, te stalnim nadzorom i ispitivanjem od strane policije. Njegov najduži boravak u zatvoru, od maja 1979. do februara 1983, dokumentiran je u pismima njegove supruge koja su kasnije objavljena pod imenom ''Pisma od Olge''. Bio je poznat po svojim esejima, u kojima je opisivao kako građani žive pod komunističkim režimom. === Predsjednik === 29. decembra 1989, dok je bio vođa [[Građanski forum|Građanskog foruma]], Havel je postao predsjednik Čehoslovačke jednoglasnom odlukom [[Češka Savezna skupština|Savezne skupštine]]. On je dugo tvrdio da nije bio zainteresiran za politiku i da političke promjene u zemlji trebaju biti izazvane kroz autonomnu građansku incijativu, a ne kroz zvanične institucije. Nakon njegovog izbora 1990. Havel je dobio [[Nagradu za slobodu]] Liberalne internacionale. 1990. Čehoslovačka je održala prve slobodne izbore, što je rezultiralo pobjedama Građanskog foruma i slovačke stranke Javno protiv nasilja. Ove dvije stranke su imale većinu u oba doma zakonodavnog tijela. Havel je zadržao mjesto predsjednika. Uprkos povećanju političkih tenzija između Čeha i Slovaka 1992, Havel je želio više da zadrži Čehoslovačku nego da se zemlja raspadne. Havel traži reizbor 1992. To nije prošlo jer nije dobio podršku od slovačkih poslanika. Nakon proglašenja Slovačke Deklaracije o nezavisnosti, on je dao ostavku na mjesto predsjednika 20 jula. Međutim, na izborima nezavisne Češke 26. januara 1993. osvojio je najviše glasova i postao je njen prvi predsjednik. Iako je bio predsjednik Češke Republike nije imao ovlaštenja kao što je imao kao predsjednik Čehoslovačke. [[Ustav Češke Republike]] dao je najviše moći premijeru. Međutim, zahvaljujući njegovom autoritetu, on je stekao veću ulogu. Havelova popularnost u inostranstvu premašila je njegovu popularnost kod kuće, te je često bio predmet kontroverzi i kritika. Dok je bio predsjednik, Havel je izjavio da je protjerivanje autohtonog sudetskog njemačkog stanovništva nakon [[II svjetski rat|II svjetskog rata]] bio nemoralan čin, uzrokujući velike kotroverze kod kuće. On je također proširio opštu amnestiju kao jedan o njegovih prvih poteza kao predsjednik, u pokušaju da smanji pritisak u pretrpanim zatvorima, kao i da oslobodi političke zatvorenike i osobe koje su možda pogrešno zatvorene za vrijeme komunizma. Havel je smatrao da sudovima iz prethodnog režima ne treba vjerovati za mnoge odluke, i da većina onih koji su u zatvoru nisu imali pravično suđenje. S druge strane, njegovi kritičari su tvrdili da je amnestija dovela do značajnog povećanja stope kriminala. Prema Havelovim memoarima Do dvorca i nazad, većina onih koji su pušteni su imali manje od godinu dana do završetka kazne. Statistike nisu imale jasnu podršku ili tvrdnju. U intervjuu za Karela Zviždalu Havel je izrazio da je njegovo najvažnije dostignuće kao predsjednika jeste da je doprinio raspadu Varšavskog pakta. Prema njegovoj izjavi raspad je bio veoma kompliciran. Infrastruktura [[Varšavski pakt|Varšavskog pakta]] bila je dio ekonomije svih zemalja članica. Osim toga, trebalo je vremena da se demontira institucija Varšavskog pakta, na primjer, bilo je potrebno dvije godine da se sovjetske trupe u potpunosti povuku iz Čehoslovačke. Nakon pravnog spora sa suprugom svoga brata, Havel je odlučio prodati 50 % svog udjela u Lucerna Palace na Venceslav Skveru u Pragu. Izgradio ga je njegov djed Vaclav Havel 1921. Havel je prodao nekretninu [[Vaclav Junek|Vaclavu Juneku]], bivšem komunističkom [[špijun]]u u Francuskoj, koji je kasnije otvoreno priznao da je podmitio političare [[Socijaldemokratsk partija Češke|češke Socijaldemokratske partije]]. U januaru 1996. njegova žena Olga umrla je od raka u 62. godini. U decembru 1996. Havelu je dijagnosticiran [[rak pluća]]. On je zatim prestao pušiti. 1997. ponovo se ženi, ovog puta glumicom Dagmar Veškrnovom. Havel je bio među utjecajnim političarima koji su najviše doprinijeli tranziciji [[NATO]]-a. Havel se energično zalagao za uključivanje članova bivšeg Varšavskog pakta u zapadni savez. Havel je ponovo izabran za predsjednika 1998. 2. februara 2003, nakon isteka mandata, napustio je dužnost češkog predsjednika. [[Vaclav Klaus]], jedan od njegovih najvećih protivnika, izabran je za njegovog nasljednika 28. februara 2003. === Poslije predsjedničke karijere === Počevši od 1997, Havel je bio domačin Foruma 2000, godišnjoj konferenciji za „identifikaciju ključnih pitanja kojima se suočava civilizacija i istraživanje načina za sprečavanje eskalacije sukoba koji imaju religijsku, kulturnu ili etničku pripadnost kao svoju glavnu komponentu“. 2005. nastavio je svoje istraživanje o ljudskim pravima. 2006. proveo je 8 sedmica kao gostujući umjetnik na [[Univerzitet Columbia|Univerzitetu Columbia]]. Havelovi memoari o njegovom iskustvu kao predsjednik, Do Zamka i natrag, objavljeni su u maju 2007. 4. augusta 2007. Havel se sastao sa članovima [[Bjelorusko slobodno pozorište|Bjeloruskog slobodnog pozorišta]] u svojoj vikendici u Češkoj u znak njegove kontinuirane podrške, koja je bila ključna u postizanju međunarodnog priznanja i članstva u [[Evropska pozorišna konvencija pozorišta|Evropskoj pozorišnoj konvenciji pozorišta]]. 2008. Havel je postao član [[Evropsko vijeće za toleranciju i pomirenje|Evropskog vijeća za toleranciju i pomirenje]]. Susreo se s američkim predsjednikom [[Barack Obama|Barackom Obamom]] na samitu između [[EU]] i SAD-a u Pragu u aprilu 2009. Od 2004. do smrti podržavao je Češku stranku zelenih. === Smrt === Havel je umro ujutro 18. decembra 2011, u 75. godini, u svojoj kući u selu [[Hradeček]]u. Sedam dana prije smrti sastao se sa svojim dugogodišnjim prijateljem [[Dalaj Lama|Dalaj Lamom]] u Pragu. Havel se pojavio u invalidskim kolicima. Nekoliko sati prije smrti Havel se susreo sa brojnim gostima, uključujući američkog predsjednika Obamu, britanskog premijera [[David Cameron,|Davida Camerona]], [[Njemačka|njemačku]] [[njemački kancelar|kancelarku]] [[Angela Merkel|Angelu Merkel]] i bivšeg poljskog predsjednika [[Lech Wałęsa|Lecha Wałęsu]]. Merkel naziva Havela "velikim Evropljaninom", dok je Wałęsa rekao da mu trebaju dati [[Nobelova nagrada za mir|Nobelovu nagradu za mir]]. Bivša američka državna sekretarka [[Madeleine Albright]], koja je rodom iz Čehoslovačke, rekla je da je on jedna od velikih figura 20. stoljeća. Sahrana je održana u [[Katedrala svetog Vida|Katedrali sv. Vida]]. Po zahtjevu porodice, privatna ceremonija održana je u krematoriju Strašnice u Pragu. Havelov pepeo smješten je u porodičnoj grobnici na groblju Vinohrady u Pragu. [[Aerodrom "Václav Havel"|Praški aerodrom]] nosi njegovo ime. == Nagrade == * [[Austrijska državna nagrada za evropsku književnost]] (1968) * [[Nagrada Olof Palme]] (1989) == Reference == {{reference}} == Vanjski linkovi == * {{Commonscat-inline}} {{Predsjednici Čehoslovačke}} {{Predsjednici Češke}} {{Dobitnici nagrade Olof Palme}} {{Dobitnici Karlove nagrade}} {{Hladni rat}} {{Osobe Hladnog rata}} {{DEFAULTSORT:Havel, Vaclav}} [[Kategorija:Rođeni 1936.]] [[Kategorija:Umrli 2011.]] [[Kategorija:Biografije, Prag]] [[Kategorija:Češki političari]] [[Kategorija:Češki pisci]] [[Kategorija:Dobitnici Austrijske državne nagrade za evropsku književnost]] kcx83cx5y714aveg3b98pqui1e9b24d BRICS 0 165257 3734175 3705521 2025-07-11T06:45:21Z Panasko 146730 Saudijska Arabija nije članica BRICS-a 3734175 wikitext text/x-wiki {{Preuređivanje}} {{Infokutija organizacija | ime = BRICS | izvorno_ime = | slika = Infobrics.org logo.svg | veličina_slike = 100px | opis_slike = Logo | karta = BRICS.svg | veličina_karte = | opis_karte = Karta država BRICS-a | skraćenica = BRICS | uzrečica = | prethodnik = [[BRIC]] | nasljednik = | datum_osnivanja = 2009. | datum_gašenja = | vrsta = Ekonomska, politička, regionalno kooperativna organisacija, vojna | status = | cilj = | glavno_sjedište = | glavno_sjedište_koordinate = <!-- {{coord|LAT|LON|display=inline,title}} --> | područje_utjecaja = | članstvo = {{Collapsible list | titlestyle = font-weight:normal;background:none;text-align:left; | title = [[#Države članice|10 država članica]] |{{ZID|Brazil}} |{{ZID|Rusija}} |{{ZID|Indija}} |{{ZID|Kina}} |{{ZID|Južnoafrička Republika}} |{{ZID|Egipat}} |{{ZID|Etiopija}} |{{ZID|Indonezija}} |{{ZID|Iran}} |{{ZID|Saudijska Arabija}} |{{ZID|Ujedinjeni Arapski Emirati}} }} | jezik = [[Engleski jezik|Engleski]], [[Portugalski jezik|portugalski]], [[Ruski jezik|ruski]], [[Kineski jezik|kineski]], [[Hindski jezik|hindski]], [[Perzijski jezik|perzijski]], [[Arapski jezik|arapski]], [[Amharski jezik|amharski]] | generalni_sekretar = | lider_vrsta1 = Predsjednici | lider_ime1 = {{unbulleted list|[[Luiz Inácio Lula da Silva]]|[[Vladimir Putin]]|[[Narendra Modi]]|[[Xi Jinping]]|[[Cyril Ramaphosa]]}} | lider_vrsta2 = Ministri finansija | lider_ime2 = {{unbulleted list|[[Fernando Haddad]]|[[Anton Siluanov]]|[[Nirmala Sitharaman]]|[[Lan Fo'an]]|[[Enoch Godongwana]]}} | lider_vrsta3 = Guverneri centralnih banaka | lider_ime3 = {{unbulleted list|[[Gabriel Galípolo]]|[[Elvira Nabiullina]]|[[Sanjay Malhotra]]|[[Pan Gongsheng]]|[[Lesetja Kganyago]]}} | lider_vrsta4 = | lider_ime4 = | ključne_osobe = | glavni_organ = | budžet = | broj_zaposlenih = | broj_volontera = | veb-sajt = {{URL|http://infobrics.org/|BRICS.org}} | tijelostil = width:25em }} '''BRICS''' je [[Međunarodne organizacije|međuvladina organizacija]] koju čine [[Brazil]], [[Rusija]], [[Indija]], [[Kina]], [[Južnoafrička Republika|Južna Afrika]], [[Egipat]], [[Etiopija]], [[Iran]], [[Indonezija]] i [[Ujedinjeni Arapski Emirati]] . Osnovana je 2010. dodavanjem Južne Afrike svom prethodniku nazvanom [[BRIC]] nazvan po prvom slovu zemalja osnivača Brazila, Rusije, Indije i Kine.<ref>https://www.reuters.com/world/what-is-brics-who-are-its-members-2023-08-21/#:~:text=WHO%20ARE%20THE%20MEMBERS%3F,grouping%20became%20known%20as%20BRICS.</ref><ref>{{Cite book|last=[[Oliver Stuenkel]]|title=The BRICS and the Future of Global Order|publisher=Lexington Books|year=2020|isbn=978-0739193211|edition=2|page=1}}</ref> U augustu 2023. godine, na [[15. samit BRICS-a|15. samitu BRICS-a]], južnoafrički predsjednik [[Cyril Ramaphosa]] objavio je da su [[Argentina]], Egipat, Etiopija, Iran, Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski Emirati pozvani da se pridruže organizaciji 1. januara 2024.<ref name=":3">{{Cite news|date=24. 8. 2023|last=Sharma|first=Shweta|title=Brics countries agree major expansion as 6 countries invited to join|url=https://www.independent.co.uk/news/world/africa/brics-2023-summit-new-members-saudi-uae-iran-b2398553.html|access-date=24. 8. 2023|work=The Independent|language=en|archive-date=25. 8. 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230825032330/https://www.independent.co.uk/news/world/africa/brics-2023-summit-new-members-saudi-uae-iran-b2398553.html}}</ref><ref name=":4">{{Cite news|last=du Plessis|first=Carien|last2=Miridzhanian|first2=Anait|last3=Acharya|first3=Bhargav|date=24. 8. 2023|title=BRICS welcomes new members in push to reshuffle world order|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/world/brics-poised-invite-new-members-join-bloc-sources-2023-08-24/|access-date=25. 8. 2023|archive-date=25. 8. 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230825005541/https://www.reuters.com/world/brics-poised-invite-new-members-join-bloc-sources-2023-08-24/}}</ref> Međutim, 30. decembra 2023. nova vlada Argentine službeno je povukla zemlju iz procesa prijave i odbila prošireni poziv za pridruživanje bloku.<ref name="Argentinanot2">{{Cite web|url=https://www.lanacion.com.ar/politica/el-gobierno-de-javier-milei-oficializo-que-la-argentina-no-entrara-a-los-brics-nid29122023/|title=El gobierno de Javier Milei oficializó que la Argentina no entrará a los Brics|date=29. 12. 2023|website=LA NACIÓN|language=es|archive-url=https://web.archive.org/web/20231229134619/https://www.lanacion.com.ar/politica/el-gobierno-de-javier-milei-oficializo-que-la-argentina-no-entrara-a-los-brics-nid29122023/|archive-date=29. 12. 2023|url-status=live|access-date=29. 12. 2023}}</ref> Implicitno, tiče se ekonomskog savezništva ovih komplementarnih ekonomija. Pojam je uveo [[Džim O’Nijl]] iz korporacije za globalna finansijska istraživanja [[Goldman Saks]], a vrlo brzo je prihvaćen u javnosti, naročito u medijima, do te mjere da ga većina izvora vijesti iz globalnih finansija koriste bez mnogo objašnjenja. Sastanak zvaničnika ovih država, održan na ljeto 2008. u [[Jekaterinburg]]u, nazvan je samit Brik. Države BRIK-a imaju 40 % svjetskog stanovništva, odnosno 25 % kopnene teritorije. Dana 13. aprila 2011. je u članstvo organizacije primljena [[Južnoafrička Republika]] nakon čega se za nju koristi engleska skraćenica BRICS. == Reference == {{Refspisak|}} * [http://www2.goldmansachs.com/ideas/brics/index.html Istraživanja ekonomije zemalja Brik - Prezentacija korporacije Goldman Saks] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090721174121/http://www2.goldmansachs.com/ideas/brics/index.html |date=21. 7. 2009 }} {{Commonscat|BRICS countries}} [[Kategorija:Međunarodne organizacije]] 7fe6jrofyrh22ufq2jsa7pejyadhn44 Amon 0 166646 3734090 3020265 2025-07-10T14:42:54Z Palapa 383 3734090 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:Amun.svg|mini|Amon <small>sa simbolima moći</small>]] {{Hiero|Amon|<hiero>i-mn:n-C12</hiero>|align=left|era=Egypt}} '''Amon''' (napisano i '''Amunova''', '''Amoun''', '''Amen''', i rijetko '''Imen''', [[grčki jezik|grčki]] ''Ἄμμων'', '''Amonovih''', i ''Ἅμμων'', '''Hamon''') je ime jednog [[bog|božanstva]] u [[egipatska mitologija|egipatskoj mitologiji]],<ref>{{Cite web|url=http://egyptianmuseum.org/deities-amun|title=Amun - Explore Deities of Ancient Egypt|website=egyptianmuseum.org|language=en|access-date=2025-07-10}}</ref> koje postupno prerasta u jedno od najznačajnijih božanstava u starom [[Egipat|Egiptu]]. Amonovo ime je prvi put zabilježeno u egipatskom kao ỉmn, što znači "skriven (jedan)". Ime je preživjelo kod [[Kopti|Kopta]] kao Amoun. Nekoliko riječi proizlaze iz Amonovog imena putem grčkog jezika: [[amonijak]] i [[glavonošci|Amonac]]. Jedan dio [[mozak|mozga]] se naziva cornu ammonis - doslovno "Amonovi [[rog]]ovi", s obzirom na rogati izgled i tamne i svjetle stanične slojeve. == Amon u panteonu == [[Datoteka:Amon och Mut, Nordisk familjebok.png|mini|lijevo|210 px|Amon i Mut <small>na prijestolju</small>]] Postupno, kako je Amon bio bog [[zrak]]a, on je povezan s dahom života, kojim je stvorena ba, osobito u [[Teba|Tebi]]. Njegova je žena [[Amaunet]]. Amon je opisan u ljudskom obliku, kako sjedi na prijestolju, nosi na glavi veliku krunu, vjerovatno od perja ptica, što upućuje na njega kao boga vjetra i zraka. Međutim, kako je [[Mut]], druga Amonova žena neplodna, usvojila je [[Menthu]]a. U kasnijim godinama, s obzirom na oblik bazena izvan svetoga [[hram]]a Mut u Tebi, Menthu je bio zamijenjen, [[Khonsu]]om, bogom [[Mjesec (satelit)|Mjesec]]a, koji je pravi Amonov i Mutin sin, jer je Mut ipak plodna, zbog naslova “Ona koja rađa, a rođena nije”. [[Faraon]]i pripisuju svim svojim uspješnim poduhvatima Amonovo djelovanje i oni daju mnogo svog bogatstva i zarobljenog plijena na izgradnju svojih hramova. S obzirom na klanjanje Amonu, grčki putnici u Egiptu su podržali Amona, kralja egipatskih božanstava, jer je kao [[grčka mitologija|grčki]] kralj bogova, [[Zeus]]. Isto tako, Amonova je supruga Mut postala povezana sa Zeusovom ženom [[Hera|Herom]]. Amonova je sveta životinja [[ovan]], a ovnovi su bili simbol muškosti, pa je Amon postao božanstvo plodnosti, i tako je započeo apsorbirati identitet [[Min]]a, itifaličnog boga plodnosti, pa postaje [[Amon-Min]] (Amon-Kamutef). Ovo udruženje s bogom muškosti dovelo do toga da Amon-Min dobiva epitet Kamutef, “Bik Svoje Majke”. Kao što je Amonov kult bio veći, Amon je postao identificiran s bogovima vladarima, [[Sunce|Sunčevim bogovima]], kao [[Ra-Harakhte]]. Ova identifikacija je dovela do spajanja identiteta, pa nastaje [[Amon-Ra]]. On preuzima sve Raove moći i potomke kao svoje. Ra-Harakhte je bog Sunca, spoj Ra i [[Horus]]a. On je vidljiv danju, a Amon-Ra znači skriveno noćno Sunce. == Amonov kult == U početku je Amon bio tebanski bog, a prvi se put spominje u [[Sakkara|Sakkari]]. Tokom 18. dinastije, faraon [[Ehnaton]] (također poznat kao Amenofis IV.) uveo je [[Aton]]ov kult, vjeru u snagu Sunčevog kruga. Međutim, ovo je bilo nepopularano, posebno s prethodnim svećenicima hrama, koji su bez posla. Nakon faraonove smrti, opet se vraća [[politeizam]] s kultom Amona i Mut. Svećenici uvjeravaju novog faraona Tutankhatona, čije je ime značilo "Živa Slika Atona", da promijeni svoje ime u [[Tutankhamon]], "Živa Slika Amona". Međutim, u ostalom Egiptu, popularnost njegovog kulta je brzo nestala zbog [[Oziris]]a i [[Izida|Izide]], koji nisu imali nikakve veze s heretikom Ehnatonom. I tako je Amon razdvojen od Ra. U područjima izvan Egipta, gdje su Egipćani ranije donosili žrtve Amonu, njegova sudbina nije bila propadanje kulta. U [[Nubija|Nubiji]], gdje je njegovo ime Amane, on je ostao nacionalni bog, sa svojim svećenicima. Prema [[Diodor Sicilski|Diodoru Sicilskom]], oni su čak i kraljeve tjerali da počine samoubistvo, odnosno imali su toliko uvjerenje. Isto tako, u [[Libija|Libiji]] je ostao Amon u Libijskoj [[pustinja|pustinji]], u oazi Siwa. Njegov je ugled među [[Grci]]ma bio tolik da je [[Aleksandar Veliki]] smatran njegovim sinom. [[Datoteka:Amun-Ra.jpg|mini|190 px|Amon-Ra <small>s krunom</small>]]on je sve u svemu bio bog sunca i prema egipatskom vjerovanju on ce doći opet i pokazati svoju pravu moć. == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Amun}} * [http://www.egyptianmyths.net/amon.htm Ancient Egypt: the Mythology] - Amon * [https://web.archive.org/web/20060711103621/http://www.ancientlibrary.com/wcd/Ammon Wiki Classical Dictionary: Ammon] *[http://www.maat.sofiatopia.org/amun.htm Leiden Hymns to Amun] *[http://www.freewebs.comamericanunderground/amun.htm Leiden Hymns to Amun]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }} *[https://web.archive.org/web/20071013122429/http://cf.blueletterbible.org/lang/lexicon/lexicon.cfm?Strongs=0528&version=NIV Strong's H0528 Amon in the Bible] {{Stari Egipat}} {{Faraon}}{{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Egipatski bogovi]] p4ico20ncau21e47tyv5jnrhda2w74h Tunguska eksplozija 0 168714 3734303 3707204 2025-07-11T09:56:21Z KWiki 9400 + 4 kategorija; ± 2 kategorija (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734303 wikitext text/x-wiki {{Nedostaju izvori}} [[Datoteka:Russia-CIA WFB Map--Tunguska.png|desno|350px|mini|Karta lokacije eksplozije u Rusiji]] '''Tunguska eksplozija 1908'''. naziv je za nerazjašnjenu eksploziju koja se dogodila 30. juna 1908. u u [[Sibir]]u, u blizini rijeke Tunguska. Događaj se ponekad spominje i kao ''Velika sibirska eksplozija''. Pretpostavlja se da je [[meteor]] pao i izgorio iznad tog područja. == Tok događaja == Većina očevidaca svjedoči o jednoj eksploziji, (ali neki i o više njih), koja se dogodila 30. juna [[1908]]. u [[Sibir]]u. Prilikom eksplozije su stabla u krugu od 30 kilometara uništena i spaljena, i povijena, a prozori i vrata u 65&nbsp;km udaljenom mjestu Vanavara su popucali. Procjenjuje se da je događaj obuhvatio područje površine od 2.000&nbsp;km<sup>2</sup> i uništio 60 miliona stabala. Čak su i putnici [[Transsibirska pruga|Transsibirske pruge]], udaljene 600-tinjak km, svjedočili o potresima i svjetlima na nebu. Jedan lovac je preminuo od snažnog pritiska nakon eksplozije, a moguće je da je poginulo i više ljudi. Tek se 19 godina kasnije, [[1927]]., jedna ekspedicija uputila na to područje kako bi istražilo što se dogodilo. Profesor Leonid Aleksejvič Kulik je vodio ekspediciju te je [[1938]]. napravio i slike regije. Još je [[1921]]. nagovorio Sovjetsku vladu da mu financira istraživanja. Nije začudo našao nikakav krater, nego samo uništeno i spaljeno drveće. Ekspedicija Gennadya Plekhanova nije pronašla nikakvu radijaciju. === Jačina eksplozije === Prema procjenama, jačina eksplozije od 10 do 15 megatona TNT-a bi bila potrebna da uzrokuje takvo uništenje. To odgovora višestruko većoj snazi od one od [[Atomski napad na Hirošimu i Nagasaki|atomske bombe]] ''Little Boy'' bačene na [[Hiroshima|Hiroshimu]] [[1945]]. Neki spominju i jačinu od čak 50 megatona TNT-a. == Teorije == [[Datoteka:Tunguska Ereignis-1.jpg|lijevo|300px|Slika uništenih drveća [[1927]].]] Uzrok eksplozije do danas nije razjašnjen. Pretpostavlja se da je meteor eksplodirao 5 kilometara iznad tla te da zbog toga nije prouzročio krater. Do danas nisu pronađeni komadići impaktora. Ekspedicije u 1950-ima i 60-ima su otkrile jaku prisutnost elemenata [[nikl]]a i [[iridij]]a na tom području, koji su inače prisutni u meteorima, ali je moguće da su i vulkanskog porijekla. Vjerovatnoća da se radi o meteoru je poprilično velika. [[1930]]. je britanski astronom F. J. W. Whipple iznio teoriju po kojoj je uzrok eksplozije bila mala [[kometa]]. Da je sadržavala samo led i prah, potpuno bi izgorila prilikom ulaska u atmosferu, pa ne bi ostavila nikakvog traga nakon eksplozije, što bi se uklopilo u događaje. To još pojačava i svijetleće nebo koje se vidjelo danima nakon eksplozije iznad Evrope. Slovački astronom Lubor Kresak je čak predložio da bi se moglo raditi i o komadiću komete [[Encke]]. Ali, Zdenak Sekanina je objavio članak u kojem je kritizirao tu teoriju jer bi takva vrsta kometa dezintegrirala, pa da je vjerovatnije da se radi o meteoru. Međutim, postoje i neki neobjašnjivi fenomeni. Ruski geolog Vladimir Epifanov je iznio teoriju po kojoj je [[metan]] izlazio iz tla i eksplodirao, što se dogodilo i u Candu u Španiji. Druge teorije, koje su više spekulativne i hipotetske prirode, govore o antimateriji koja je pala iz svemira, [[deuterij]] iz komete koji je u dodiru sa atmosferom prouzročio prirodnu hidrogensku eksploziju, malu crnu rupu pa čak i do toga da je [[NLO]] pao na zemlju ili da su vanzemaljci spasili zemlju uništivši meteor koji je mogao prouzročiti veliku štetu. Zbog toga je događaj postao vrlo popularan, pa je bio spominjan u raznim serijama i filmovima. == Literatura == *Simon Welfare, John Fairley (1985): ''Arthur C.Clarke's Mysterious World'', HarperCollins Publishers Ltd, str. 154, {{ISBN|978-0-00217424-4}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Tunguska event}} * [http://web.snauka.ru/en/issues/2013/12/30018 Tunguska similar impacts and origin of life, Dr. Andrei E. Zlobin, article in electronic journal "Modern scientific researches and innovations." – December 2013. - № 12.] * [http://arxiv.org/abs/1304.8070 Discovery of probably Tunguska meteorites at the bottom of Khushmo river's shoal, Dr. Andrei E. Zlobin, Paper 1304.8070 in arXiv.org (PDF)] * [https://web.archive.org/web/20080407110721/http://www.aero.org/conferences/planetarydefense/2007papers/P4-1--Zlobin_Paper.pdf A. E. Zlobin, Tunguska (PDC-2007)] * [https://web.archive.org/web/20080725011708/http://www.orc.ru/~azorcord/ Tunguska kometa 1908] * [http://forest.akadem.ru/Articles/04/vaganov_en_1.pdf Astrobiology, V.4, N.3, 2004, 391-399] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928040954/http://forest.akadem.ru/Articles/04/vaganov_en_1.pdf |date=28. 9. 2007 }} * [http://www.bosnic.com/index.asp?RID=3&TID=13&PID=5 Tunguska enigma] * [http://www.astro.hr/spaceguard_h/html/tunguska.html Tunguska i istraživanja] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130425112635/http://www.astro.hr/spaceguard_h/html/tunguska.html |date=25. 4. 2013 }} * [http://mimi.imi.hr/~franic/tunguska.html Tunguska katastrofa] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060927132713/http://mimi.imi.hr/~franic/tunguska.html |date=27. 9. 2006 }} * [https://web.archive.org/web/20011127212814/http://www.geocities.com/CapeCanaveral/Cockpit/3240/tunguska.htm Rasprave o događaju] * [http://www.tunguska.ru/ Tunguska.ru] Na engleskom i ruskom * [http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=40&Itemid=84 Подкаменная Тунгуска, 1908 год. "Тунгусский метеорит". "Климат, лёд, вода, ландшафты"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120613230528/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=40&Itemid=84 |date=13. 6. 2012}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Tunguska eksplozija| ]] [[Kategorija:Historija Rusije]] [[Kategorija:Prirodne katastrofe u 1908.]] [[Kategorija:Okoliš u 1908.]] [[Kategorija:1908. u Ruskom Carstvu]] [[Kategorija:Neriješeni problemi u fizici]] [[Kategorija:Padovi meteorita]] 3vwhmr7d00xm9s6mogtjrujqpr52vyl Sunčev vjetar 0 169046 3734265 3708618 2025-07-11T09:43:26Z KWiki 9400 ±[[Kategorija:Astronomija]]→[[Kategorija:Solarni fenomeni]]; ±[[Kategorija:Sunce]]→[[Kategorija:Svemirske plazme]] (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734265 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Magnetosphere rendition.jpg|mini|320px|Magnetosfera štiti Zemljinu površinu od naelektriziranih čestica solarnog vjetra.]] {{Geofizika - bočni}} '''Sunčev ili solarni vjetar''' jest struja električki nabijenih čestica koje su izbačene iz gornje atmosfere [[Sunce|Sunca]]. Uglavnom se sastoje od [[elektron]]a i [[proton]]a čija je energija između 20 i 100 k[[Elektronvolt|eV]]. Njihova temperatura, kao i brzina, s vremenom se mijenja. Te čestice mogu izbjeći Sunčevu gravitaciju jer imaju vrlo veliku [[kinetička energija|kinetičku energiju]] i zbog visoke temperature u koroni. Sunčev vjetar stvara [[Heliosfera|heliosferu]], ogroman prostor međuplanetarne materije koja okružuje Sunčev sistem. On stvara i [[geomagnetska oluja|geomagnetske oluje]] koje mogu ometati električnu mrežu na [[Zemlja (planeta)|Zemlji]], [[Polarna svjetlost|polarnu svjetlost]] i rep [[kometa]] koji sadrži [[Plazma|plazmu]] i uvijek je okrenuta u smjeru od Sunca. == Historijske činjenice == Da je Sunčev vjetar stalna struja čestica koje dolaze sa Sunca prvi put je objasnio Richard C. Carrington [[1859]]. godine. On i Richard Hodgson su prvi posmatrali [[Sunčeva baklja|Sunčeve baklje]], a primijetili su i geomagnetne oluje. George Fitzgerald je predložio teoriju da se materija stalno ubrzava sa Sunca i da stiže do Zemlje za par dana.<ref name=meyer-vernet>{{cite book | first=Nicole | last=Meyer-Vernet | year=2007 | title=Basics of the Solar Windss | url=https://archive.org/details/basicsofsolarwin0000meye | publisher=Cambridge University Press | isbn=0521814200 }}</ref> [[Norveška|Norveški]] fizičar Kristian Birkeland je posmatrao polarnu svjetlost i primijetio je da je ona stalna i bez prekida. Zaključio je da je Zemlja stalno bombardovana sa “zracima električkih čestica koje dolaze sa Sunca”. [[1916]]. godine on je prvi uspješno predvidio da “Sunčevi zraci nisu ni negativne ni pozitivne, već i jedno i drugo”. Time je objasnio da se Sunčev vjetar sastoji od negativnih elektrona i pozitivnih iona.<ref name=meyer-vernet/> [[1959]]. godine je sovjetski satelit [[Luna 1]] prvi uočio Sunčev vjetar i mjerio njegovu jačinu.<ref>[Brian Harvey, ''Russian planetary exploration: history, development, legacy, prospects''. Springer, 2007, str. 26. {{ISBN|0-387-46343-7}}]</ref><ref>[http://www.daviddarling.info/encyclopedia/L/Luna.html David Darling, ''Internet Encyclopedia of Science''.]</ref> Godine 1990. svemirska letjelica [[SOHO]] je primijetila da Sunčev vjetar proizilazi sa Sunčevih polova i da se ubrzava puno brže od modela termodinamičkog širenja. ==Emisija== Na Sunčevoj koroni čestice plazme se griju i preko 1.000.000 K. Kao rezultat termičkog sudaranja, srednja brzina čestica je oko 145&nbsp;km/s, što je daleko ispod Sunčeve [[Brzina oslobađanja|brzine oslobađanja]] od 618&nbsp;km/s. Ipak, neke od čestica dostignu brzinu od 400&nbsp;km/s, što im omogućava da putuju sa Sunčevim vjetrom. Kod iste temperature, elektroni, budući da su puno manji, prvi dostignu brzinu oslobađanja, a zatim prave električno polje koje dalje ubrzava ione koji putuju dalje od Sunca. Ukupan broj čestica koje putuju sa Sunca sa Sunčevim vjetrom je oko 1.3×10<sup>36</sup> u sekundi ili oko 6,7 miliona tona na sat.<ref>{{cite book | first=Bradley W. | last=Carroll | coauthors=Ostlie, Dale A. | year=1995 | title=An Introduction to Modern Astrophysics | edition=revised 2nd | publisher=Benjamin Cummings | isbn=0201547309 }}&mdash;p. 409</ref><ref>{{cite book | first=Carolus J. | last=Schrijver | coauthors=Zwaan, Cornelis | year=2000 | title=Solar and stellar magnetic activity | url=https://archive.org/details/solarstellarmagn0000schr | publisher=Cambridge University Press | isbn=0521582865 }}</ref> To znači da Sunce izgubi oko 0.01 % svoje ukupne mase kroz Sunčev vjetar. Neke zvijezde imaju i jači zvjezdani vjetar.<ref>{{cite book | first=Nicole | last=Meyer-Vernet | year=2007 | title=Basics of the Solar Wind | url=https://archive.org/details/basicsofsolarwin0000meye | publisher=Cambridge University Press | isbn=0521814200 }}</ref> ==Sastavni dijelovi== Sunčev vjetar se može podijeliti na '''spori''' Sunčev vjetar i '''brzi''' Sunčev vjetar. Spori Sunčev vjetar ima [[Brzina|brzinu]] od oko 400&nbsp;km/s, temperaturu od oko 1.4–1.6×10<sup>6</sup> K i sastav koji je sličan [[Korona|koroni]].<ref>{{cite journal | last=Feldman | first=U. | coauthors=Landi, E.; Schwadron, N. A. | title=On the sources of fast and slow solar wind | journal=Journal of Geophysical Research | year=2005 | volume=110 | issue=A7 | pages=A07109.1&ndash;A07109.12 | doi=10.1029/2004JA010918 }}</ref> S druge strane, brzi Sunčev vjetar ima brzinu oko 750&nbsp;km/s, nižu temperaturu oko 8×10<sup>5</sup> K i ima sastav kao [[fotosfera]]. Spori Sunčev vjetar je duplo gušći. Spori Sunčev vjetar izgleda da potiče iz Sunčevog ekvatorijalnog pojasa, koji se još zove i “strujni” pojas, i to za vrijeme Sunčevog minimuma.<ref>{{cite book | first=Kenneth R. | last=Lang | year=2000 | title=The Sun from Space | url=https://archive.org/details/sunfromspace0000lang | publisher=Springer | isbn=3540669442 }} </ref><ref>{{cite web | last=Harra | first=Louise | coauthors=Milligan, Ryan; Fleck, Bernhard | date=2. 4. 2008 | url=http://www.esa.int/esaSC/SEMJQK5QGEF_index_0.html | title=Hinode: source of the slow solar wind and superhot flares | publisher=ESA | access-date=7. 5. 2008 }}</ref> Za vrijeme Sunčevog maksimuma uglavnom ide sa polova. Brzi Sunčev vjetar polazi iz koronalnih šupljina, koje su područja otvorenog magnetskog polja i ima ih najviše na polovima.<ref>{{cite journal | last=Hassler | first=Donald M. | coauthors=Dammasch, Ingolf E.; Lemaire, Philippe; Brekke, Pål; Curdt, Werner; Mason, Helen E.; Vial, Jean-Claude; Wilhelm, Klaus | title=Solar Wind Outflow and the Chromospheric Magnetic Network | journal=Science | year=1999 | volume=283 | issue=5403 | pages=810&ndash;813 | doi=10.1126/science.283.5403.810 | pmid=9933156 }}</ref> == Koronarno izbacivanje mase == I spori i brzi Sunčev vjetar mogu biti ometeni sa koronarnim izbacivanjem mase, koji se popularno naziva i “Sunčeva oluja”. Koronarno izbacivanje mase može biti povezano sa [[Sunčeva baklja|Sunčevim bakljama]]. Kod brzih koronalnih izbacivanja mase dolazi do udarnih valova koji dodatno ubrzavaju protone i elektrone. Kada koronarno izbacivanje mase udari u Zemljinu [[Magnetosfera|magnetosferu]], dolazi do privremene promjene Zemljinog magnetnog polja, što dovodi do male promjene smjera [[kompas]]a i induciranja velike električne struje na Zemlji, što nazivamo [[geomagnetna oluja]]. Koronarno izbacivanje mase može stvoriti ponovno magnetsko povezivanje, izdužujući magnetski rep na noćnoj strani Zemlje. Kada se magnetosfera Zemlje ponovo magnetski poveže na noćnoj strani Zemlje, ona oslobađa snagu od nekoliko milijardi kW, koja povratno djeluje na gornju Zemljinu atmosferu. ==Magnetosfera== Kako Sunčev vjetar dolazi do Zemlje, njegove čestice se odbijaju od [[Zemljino magnetno polje|Zemljinog magnetnog polja]] sa [[Lorentzova sila|Lorentzovom silom]] i taj pojas nazivamo magnetosfera. Zbog toga čestice sa Sunčevog vjetra putuju oko Zemlje, a ne udaraju u nju, te se samo manji dio uspijeva probiti. Granica između Sunčevog vjetra i magnetosfere se naziva magnetopauza. Magnetosfera na Sunčevoj strani oblikuje se kao polukugla, dok na noćnoj strani izgleda kao kaplja vode (rep magnetosfere). Zemlja je dobro zaštićena od Sunčevog vjetra sa vlastitim magnetnim poljem, koji odbija većinu električki nabijenih čestica. Jedan dio je uhvaćen od Van Allenovog radijacionog pojasa. Jedan manji dio Sunčevog vjetra uspije da putuje do [[Ionosfera|ionosfere]] na polovima, stvarajući polarnu svjetlost. == Utjecaj na rep kometa == Sunčev vjetar uzrokuje usmjeravanje repa [[kometa]] od Sunca. Komete se prilikom dolaska u blizinu Sunca zagrijavaju, te sleđena površina komete isparava i oslobađa [[oblak]] [[plin]]a i čestica prašine. Djelovanjem čestica Sunčevog vjetra, oblak se oblikuje u [[rep]] komete. S obzirom na to da Sunčev vjetar dolazi iz smjera Sunca, potiskuje rep kometa u suprotnom smjeru. == Također pogledajte == * [[SOHO]] == Reference == {{reference}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Solar wind}} * [https://web.archive.org/web/20181001081332/http://www.suntrek.org/ Sun|trek website] An educational resource for teachers and students about the Sun and its effect on the Earth * [http://clusterlaunch.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=45273 Cluster shows how solar wind is heated] * [http://www.physorg.com/news205411403.html Could solar wind power Earth?] October 4, 2010 by Miranda Marquit {{Sunce}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Solarni fenomeni]] [[Kategorija:Svemirske plazme]] 19hgsdr02qvuz37oemzl70r6j76c99m Sunen ibn Madže 0 172459 3734157 3177972 2025-07-10T23:38:30Z Xqbot 17178 Robot: Popravlja dvostruka preusmjerenja na [[Ibn-Madžin "Sunen"]] 3734157 wikitext text/x-wiki #PREUSMJERI [[Ibn-Madžin "Sunen"]] o50sdxqj1u26vis9r0jpcmusgpkr47s Razgovor:Sunen ibn Madže 1 172460 3734156 3180872 2025-07-10T23:38:25Z Xqbot 17178 Robot: Popravlja dvostruka preusmjerenja na [[Razgovor:Ibn-Madžin "Sunen"]] 3734156 wikitext text/x-wiki #PREUSMJERI [[Razgovor:Ibn-Madžin "Sunen"]] 7a9wmnqopidkndx0nbf0daq2gggjqgf Šablon:Ličnosti i imena u Kur'anu 10 177238 3734065 3672356 2025-07-10T13:03:24Z Panasko 146730 šablon je preveden, pa uklanjam oznaku 3734065 wikitext text/x-wiki {{Navkutija | ime = Ličnosti i imena u Kur'anu | stanje = {{{stanje<includeonly>|{{{1|collapsed}}}</includeonly>}}} | naslov = Ličnosti i imena u [[Kur'an]]u | tijeloklasa = hlist | podaci1 = {{Navkutija |dijete |stanje=collapsed |navtraka=obična | ime = <!--Likovi--> | naslov = [[Spisak ličnosti i imena spomenutih u Kur'anu|Ličnosti]] | grupa1 = Bog u Islamu ([[Allah]]) | podaci1 = * [[99 Allahovih imena|Allahova imena]] | grupa2 = [[Melek|Meleci]] | podaci2 = * [[Azrail|Azrail (melek smrti)]] * [[Džibril|Džibril (Al-Ruh al-Amin)]] * [[Harut i Marut]] * [[Israfil]] * [[Malik (melek)|Malik]] * [[Mikail]] | grupa3 = [[Džin (islam)|Džini]] | podaci3 = * [[Iblis]] <small>(Šejtan)</small> * [[Ifrit]] | grupa4 = [[Džennet]] | podaci4 = * [[Hurija]] * [[Vildan i Gilman]] | grupa5 = [[Poslanici u islamu|Poslanici i vjerovjesnici]] | podaci5 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti<br> u Kur'anu | podaci1 = * [[Adem]] * [[Davud]] * [[Ejjub]] * [[El-Jese']] * [[Harun]] * [[Hud]] * [[Ibrahim]] * [[Idris]] * [[Ilijas]] * [[Imran]] * [[Isa]] * [[Ishak]] * [[Ismail]] * [[Jahja]] * [[Jakub]] * [[Junus]] * [[Jusuf]] * [[Lut]] * [[Muhammed]] * [[Musa]] * [[Nuh]] * [[Salih]] * [[Sulejman (islam)|Sulejman]] * [[Šuajb]] * [[Uzejr]] * [[Zekerijja]] * [[Zulkifl]] | grupa2 = Postojanje ovih ličnosti <br> implicirano u Kur'anu | podaci2 = * [[Irmija]] * [[Jošua]] * [[Samuel]] }} | grupa6 = Dobri ljudi<br>(prije pojave Islama) | podaci6 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[Lukman]] * [[Merjem bint Imran|Merjem]] * [[Talut]] <small>(Saul)</small> * [[Zul-Karnejn]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Asija bint Muzahim]] * [[Asif pisar Sulejmanov]] * [[Vjernik iz faraonove porodice]] * [[Benjamin]] <small>(sin Jakubov)</small> * [[Habib Nedždžar|Habib Nedždžar (vjernik spomenut u suri Ja-sin)]] * [[Hidr]] * [[Kaleb]] * [[Kraljica Sabe]] <small>(Belkis)</small> * [[Musa|Faraonovi mađioničari]] * [[Havarijun Petar]] }} | grupa7 = Ostali ljudi<br>(prije pojave Islama) | podaci7 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[Azer]] * [[Džalut]] * [[Faraon (ličnost iz Kur'ana)|Faraon]] * [[Haman (ličnost iz Kur'ana)|Haman]] * [[Korah#Quranic reference|Qarun/Korah]] * [[Samirija]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Ebreha]] * [[Bal'am]] * [[Barṣīṣā]] * [[Nedžašija]] * [[Nimrud ibn Kenan|Nimrud]] * [[Putifar]] <small>(faraon)</small> * [[Shaddad]] * [[Simeon]] * [[Qaddar ibn Salif]] * [[Valid ibn Rayyan]] * [[Zulejha]] }} | grupa8 = Spomenuti u Kur'anu<br>(nakon pojave Islama) | podaci8 = * [[Ebu Leheb]] * [[Zayd ibn Harithah]] | grupa9 = Poslanikove<br>porodice | podaci9 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuta<br>rodbina | podaci1 = * [[Lutove kćerke]] * [[Ali Imran|Imranova porodica]] * [[Habil i Kabil]] * [[Hava]] * [[Merjem (sestra Musaova)|Merjem]] * [[Safura (supruga Musaova)|Safura, Musaova supruga]] i [[Layya (Safurina sestra)|Layya, Safurina sestra]] * [[Sara (supruga Ibrahima|Sara]] * [[Jukabid|Musaova majka]] | grupa2 = Nenaznačena<br>rodbina | podaci2 = * [[Amtelai, kćerka Karnebo|Abiona/Amtelai kćerka Karnebo (majka Ibrahimova)]] * [[Bathsheba#Islam|Bathsheba (supruga Dawudova)]] * [[Muhammed#Poslanikova porodica|Muhammedove supruge]] * [[Muhammed#Poslanikova porodica|Muhammedove kćerke]] * [[Hadžera (supruga poslanika Ibrahima)|Hadžera]] * [[Hana (majka Merjemina)]] * [[Imran (otac Musaov)|Imran]] * [[Nuh#Islamski prikaz|Lameh]] * [[Rahela (supruga poslanika Jakuba|Rahela]] * [[Rahma (supruga poslanika Ejjuba)|Rahma]] * [[Betenos|Shamkha bint Anush/Betenos (majka Nuha)]] * [[Lukmanov sin]] | grupa3 = Ostala rodbina | podaci3 = * [[Jusuf|Braća Jusufova]] * [[Ejjubova djeca]] * [[Sulejman (islam)|Mrtvi sin Sulejmana]] * [[Habil i Kabil]] * [[Azer|Otac Ibrahima]] * [[Ummu Džemila El-Avra]] * [[Nuhova supruga]] * [[Lutova supruga]] * [[Jam (ili Kenan)|Sin Nuhov]] }} }} | podaci2 = {{Navkutija |dijete |stanje=collapsed |navtraka=obična | ime = <!--Narodi i grupe ljudi spomenuti u Kur'anu--> | naslov = [[Narodi i grupe ljudi spomenuti u Kur'anu|Narodi i grupe ljudi]] | grupa7 = Plemena<br>etničke grupe | podaci7 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[Ad]] * [[Arapi]] i [[Ajam]] * [[Izraelićani]] * [[Je'džudž i Me'džudž]] * [[Kurejš]] * [[Rum (historija)|Rum]] * [[Sabejci]] * [[Semud]] * [[Šuajb#Stanovnici Medjena i Šuajb|Stanovnici Medjena i Ejke]] * [[Stanovnici Ressa]] * [[Narod Tubba|Tubba]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Ehli-Bejt]] * [[Amalek]] * [[Benu Hašim]] * [[Benu Nadir]] * [[Benu Kajnuka]] * [[Benu Kurejza]] * [[Emevije]] * [[Iranski narodi]] }} | grupa8 = Grupe ljudi | podaci8 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[Isaovi havarijuni]] * [[Nuhova lađa]] * [[El-Kehf|Stanovnici pećine]] * [[El-Fil|Ebreha i slon]] * [[Ljudi iz Uhduda]] * [[Antiohija|Ljudi iz sure Ja-sin]] * [[Ljudi iz vrta|Ljudi iz spaljenog vrta]] * [[Poslanici u islamu]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Ljudi sa sofe]] * [[Benu Aus]] i [[Benu Hazredž]] * [[Kopti]] * [[Hezbollah]] * [[Muhadžir]]i i [[Ensarije]] * [[Islamski svijet|Ummet]] | grupa3 = Religijske grupe | podaci3 = * [[Nemuslimani]] * [[Kršćani]] * [[Jevreji]] * [[Kafir]]i * [[Majus]] ** [[Zoroastrizam]] * [[Munafik]] ** [[Licemjerje]] * [[Mušrici]] ** [[Politeizam]] * [[Musliman|Muslimani]] * [[Ehli-kitab]] * [[Sabijci]] * [[Hakham]] * [[Svećenik]] * [[Rabin]] * [[Monah]] }} }} | podaci3 = {{Navkutija |dijete |stanje=collapsed |navtraka=obična | ime = <!--Other names--> | naslov = Lokacije, entiteti i događaji | grupa9 = Lokacije | podaci9 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[El-Ahkaf]] * [[Mesdžidul-aksa]] * [[Arefat]] i [[Mash'ar al-Harām]] * [[Babilon]] * [[Bedr]] * [[Kapija oprosta|Hitta]] * [[Mada'in Salih]] <small>(Hidžr)</small> * Sveta zemlja <small>([[Palestina]] i [[Levant]])</small> * [[Bitka kod Hunejna|Hunejn]] * [[Irem (grad)|Irem]] * [[Kaba]] * [[Medjen]] * [[Medina]] (Jesrib) * [[Majma' al-Bahrain]] * [[Meka]] * [[Mesdžidul-haram|Ibrahimov kamen]] * [[Mesdžidud-dirar]] <small>(Opoziciona džamija u Kubi)</small> * [[Mesdžidul-haram]] * [[Brdo Džudi]] * [[Sodoma i Gomora]] * [[Stanovnici Ressa]] * [[Sheba|Saba'/Sheba]] * [[Safa i Merva]] * [[Sinajska gora|Brdo Sinaj]] i [[Tur (brdo)|Brdo Tur]] * [[Egipat]] * [[Dolina Tuwa]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Antiohija]] ** Antakija * [[Ayla (grad)|Ayla]] * [[Jerusalem|Bejtul-makdis]] i [[Jerihon]] * [[Brana Marib]] * [[Crni kamen]] i [[Kaba]] * [[Dār al-Nadwa]] * [[Džamija u Kubi]] * [[Kan'an]] * [[Sporazum na Hudejbiji|Hudejbija]] * [[Mezopotamija]] * [[Niniva]] * [[El-Kehf|Pećina]] <small>(iz sure El-Kehf)</small> * [[Hira|Pećina Hira]] i [[Pećina Thawr]] * [[Poslanikova džamija]] * [[Sinaj|Pustinja Sinaj]] * [[Tīh|Pustinja Tīh]] * [[Jordan (rijeka)|Rijeka Jordan]] * [[Nil|Rijeka Nil]] * [[Palestina (rijeka)|Rijeka Palestina]] * [[Irem (grad)|Šaddadova imitacija dženneta]] * [[Ta'if]] * [[Zulkarnejn|Zulkarnejn i dva brda]] | grupa3 = Religiozna mjesta | podaci3 = * [[Crkva]] * [[Mihrab]] * [[Manastir]] * [[Džamija]] * [[Sinagoga]] }} | grupa10 = Neljudski<br>fizički<br>objekti | podaci10 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Religijski tekstovi | podaci1 = * [[Biblija#Islamski pogled na Bibliju|Indžil]] * [[Kur'an]] * [[Ibrahimov suhuf]] * [[Tora#Islamski pogled na Toru|Tevrat]], [[Musaov suhuf]] i [[Kamene ploče]] * [[Zebur]] | grupa2 = Životinje | podaci2 = * [[El-Bekare|Krava]] i [[Zlatno tele]] * [[El-Kehf|Pas stanovnika pećine]] * [[Junus i riba]] * [[Sulejman (islam)|Sulejman i pupavac]] * [[Salih i kamila]] | grupa3 = Objekti i stvari | podaci3 = * [[Zabranjeno drvo u Džennetu]] * [[Isusovi učenici u islamu]] * [[Noina arka|Nuhova lađa]] * [[Musaov štap]] * [[Kovčeg Saveza|Kovčeg Musaov]] * [[Kraljica Sabe|Belkisin zlatni prijesto]] * [[Israfil|Israfilov rog]] | grupa4 = Spomenuti idoli<br> i božanstva | podaci4 = * [[Baal]] * [[Al-Lat]], [[Al-Uzza]] i [[Menat]] * [[Wadd]], [[Suwa']], [[Jegus]], [[Je'uk]] i [[Nesr]] * ([[Džibt]] i [[Tagut]] * [[Anaāb]]) }} | grupa11 = Događaji | podaci11 = * [[Bitka kod Hajbera]] * [[Bitka kod Hunejna]] * [[Bitka na Bedru]] * [[Bitka na Hendeku]] * [[Bitka na Tebuku]] * [[Bitka na Uhudu]] * [[Događaj El-Ifk]] * [[Hadis o opominjanju rodbine]] * [[Lejletul-mebit]] * [[Mubahala]] * [[Gadir-Hum]] * [[Oproštajni hadž]] * [[Osvajanje Mekke]] * [[Prvi hadždž nakon hidžre]] * [[Sporazum na Hudejbiji]] }} | ispod = '''Napomena:''' Nazivi su poredani abecedno. }}<noinclude> [[Kategorija:Kur'anski šabloni]] [[Kategorija:Islamski šabloni]] </noinclude> k29dbyvnfxvggacldcqvms01ao0gc31 3734066 3734065 2025-07-10T13:04:04Z Panasko 146730 3734066 wikitext text/x-wiki {{Navkutija | ime = Ličnosti i imena u Kur'anu | stanje = {{{stanje<includeonly>|{{{1|collapsed}}}</includeonly>}}} | naslov = Ličnosti i imena u [[Kur'an]]u | tijeloklasa = hlist | podaci1 = {{Navkutija |dijete |stanje=collapsed |navtraka=obična | ime = <!--Likovi--> | naslov = [[Spisak ličnosti i imena spomenutih u Kur'anu|Ličnosti]] | grupa1 = Bog u Islamu ([[Allah]]) | podaci1 = * [[99 Allahovih imena|Allahova imena]] | grupa2 = [[Melek|Meleci]] | podaci2 = * [[Azrail|Azrail (melek smrti)]] * [[Džibril|Džibril (Al-Ruh al-Amin)]] * [[Harut i Marut]] * [[Israfil]] * [[Malik (melek)|Malik]] * [[Mikail]] | grupa3 = [[Džin (islam)|Džini]] | podaci3 = * [[Iblis]] <small>(Šejtan)</small> * [[Ifrit]] | grupa4 = [[Džennet]] | podaci4 = * [[Hurija]] * [[Vildan i Gilman]] | grupa5 = [[Poslanici u islamu|Poslanici i vjerovjesnici]] | podaci5 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti<br> u Kur'anu | podaci1 = * [[Adem]] * [[Davud]] * [[Ejjub]] * [[El-Jese']] * [[Harun]] * [[Hud]] * [[Ibrahim]] * [[Idris]] * [[Ilijas]] * [[Imran]] * [[Isa]] * [[Ishak]] * [[Ismail]] * [[Jahja]] * [[Jakub]] * [[Junus]] * [[Jusuf]] * [[Lut]] * [[Muhammed]] * [[Musa]] * [[Nuh]] * [[Salih]] * [[Sulejman (islam)|Sulejman]] * [[Šuajb]] * [[Uzejr]] * [[Zekerijja]] * [[Zulkifl]] | grupa2 = Postojanje ovih ličnosti <br> implicirano u Kur'anu | podaci2 = * [[Irmija]] * [[Jošua]] * [[Samuel]] }} | grupa6 = Dobri ljudi<br>(prije pojave Islama) | podaci6 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[Lukman]] * [[Merjem bint Imran|Merjem]] * [[Talut]] <small>(Saul)</small> * [[Zul-Karnejn]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Asija bint Muzahim]] * [[Asif pisar Sulejmanov]] * [[Vjernik iz faraonove porodice]] * [[Benjamin]] <small>(sin Jakubov)</small> * [[Habib Nedždžar|Habib Nedždžar (vjernik spomenut u suri Ja-sin)]] * [[Hidr]] * [[Kaleb]] * [[Kraljica Sabe]] <small>(Belkis)</small> * [[Musa|Faraonovi mađioničari]] * [[Havarijun Petar]] }} | grupa7 = Ostali ljudi<br>(prije pojave Islama) | podaci7 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[Azer]] * [[Džalut]] * [[Faraon (ličnost iz Kur'ana)|Faraon]] * [[Haman (ličnost iz Kur'ana)|Haman]] * [[Korah#Quranic reference|Qarun/Korah]] * [[Samirija]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Ebreha]] * [[Bal'am]] * [[Barṣīṣā]] * [[Nedžašija]] * [[Nimrud ibn Kenan|Nimrud]] * [[Putifar]] <small>(faraon)</small> * [[Shaddad]] * [[Simeon]] * [[Qaddar ibn Salif]] * [[Valid ibn Rayyan]] * [[Zulejha]] }} | grupa8 = Spomenuti u Kur'anu<br>(nakon pojave Islama) | podaci8 = * [[Ebu Leheb]] * [[Zayd ibn Harithah]] | grupa9 = Poslanikove<br>porodice | podaci9 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuta<br>rodbina | podaci1 = * [[Lutove kćerke]] * [[Ali Imran|Imranova porodica]] * [[Habil i Kabil]] * [[Hava]] * [[Merjem (sestra Musaova)|Merjem]] * [[Safura (supruga Musaova)|Safura, Musaova supruga]] i [[Layya (Safurina sestra)|Layya, Safurina sestra]] * [[Sara (supruga Ibrahima|Sara]] * [[Jukabid|Musaova majka]] | grupa2 = Nenaznačena<br>rodbina | podaci2 = * [[Amtelai, kćerka Karnebo|Abiona/Amtelai kćerka Karnebo (majka Ibrahimova)]] * [[Bathsheba#Islam|Bathsheba (supruga Dawudova)]] * [[Muhammed#Poslanikova porodica|Muhammedove supruge]] * [[Muhammed#Poslanikova porodica|Muhammedove kćerke]] * [[Hadžera (supruga poslanika Ibrahima)|Hadžera]] * [[Hana (majka Merjemina)]] * [[Imran (otac Musaov)|Imran]] * [[Nuh#Islamski prikaz|Lameh]] * [[Rahela (supruga poslanika Jakuba|Rahela]] * [[Rahma (supruga poslanika Ejjuba)|Rahma]] * [[Betenos|Shamkha bint Anush/Betenos (majka Nuha)]] * [[Lukmanov sin]] | grupa3 = Ostala rodbina | podaci3 = * [[Jusuf|Braća Jusufova]] * [[Ejjubova djeca]] * [[Sulejman (islam)|Mrtvi sin Sulejmana]] * [[Habil i Kabil]] * [[Azer|Otac Ibrahima]] * [[Ummu Džemila El-Avra]] * [[Nuhova supruga]] * [[Lutova supruga]] * [[Jam (ili Kenan)|Sin Nuhov]] }} }} | podaci2 = {{Navkutija |dijete |stanje=collapsed |navtraka=obična | ime = <!--Narodi i grupe ljudi spomenuti u Kur'anu--> | naslov = [[Narodi i grupe ljudi spomenuti u Kur'anu|Narodi i grupe ljudi]] | grupa7 = Plemena<br>etničke grupe | podaci7 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[Ad]] * [[Arapi]] i [[Ajam]] * [[Izraelićani]] * [[Je'džudž i Me'džudž]] * [[Kurejš]] * [[Rum (historija)|Rum]] * [[Sabejci]] * [[Semud]] * [[Šuajb#Stanovnici Medjena i Šuajb|Stanovnici Medjena i Ejke]] * [[Stanovnici Ressa]] * [[Narod Tubba|Tubba]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Ehli-Bejt]] * [[Amalek]] * [[Benu Hašim]] * [[Benu Nadir]] * [[Benu Kajnuka]] * [[Benu Kurejza]] * [[Emevije]] * [[Iranski narodi]] }} | grupa8 = Grupe ljudi | podaci8 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[Isaovi havarijuni]] * [[Nuhova lađa]] * [[El-Kehf|Stanovnici pećine]] * [[El-Fil|Ebreha i slon]] * [[Ljudi iz Uhduda]] * [[Antiohija|Ljudi iz sure Ja-sin]] * [[Ljudi iz vrta|Ljudi iz spaljenog vrta]] * [[Poslanici u islamu]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Ljudi sa sofe]] * [[Benu Aus]] i [[Benu Hazredž]] * [[Kopti]] * [[Hezbollah]] * [[Muhadžir]]i i [[Ensarije]] * [[Islamski svijet|Ummet]] | grupa3 = Religijske grupe | podaci3 = * [[Nemuslimani]] * [[Kršćani]] * [[Jevreji]] * [[Kafir]]i * [[Majus]] ** [[Zoroastrizam]] * [[Munafik]] ** [[Licemjerje]] * [[Mušrici]] ** [[Politeizam]] * [[Musliman|Muslimani]] * [[Ehli-kitab]] * [[Sabijci]] * [[Hakham]] * [[Svećenik]] * [[Rabin]] * [[Monah]] }} }} | podaci3 = {{Navkutija |dijete |stanje=collapsed |navtraka=obična | ime = <!--Other names--> | naslov = Lokacije, entiteti i događaji | grupa9 = Lokacije | podaci9 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Spomenuti | podaci1 = * [[El-Ahkaf]] * [[Mesdžidul-aksa]] * [[Arefat]] i [[Mash'ar al-Harām]] * [[Babilon]] * [[Bedr]] * [[Kapija oprosta|Hitta]] * [[Mada'in Salih]] <small>(Hidžr)</small> * Sveta zemlja <small>([[Palestina]] i [[Levant]])</small> * [[Bitka kod Hunejna|Hunejn]] * [[Irem (grad)|Irem]] * [[Kaba]] * [[Medjen]] * [[Medina]] (Jesrib) * [[Majma' al-Bahrain]] * [[Meka]] * [[Mesdžidul-haram|Ibrahimov kamen]] * [[Mesdžidud-dirar]] <small>(Opoziciona džamija u Kubi)</small> * [[Mesdžidul-haram]] * [[Brdo Džudi]] * [[Sodoma i Gomora]] * [[Stanovnici Ressa]] * [[Sheba|Saba'/Sheba]] * [[Safa i Merva]] * [[Sinajska gora|Brdo Sinaj]] i [[Tur (brdo)|Brdo Tur]] * [[Egipat]] * [[Dolina Tuwa]] | grupa2 = Implicitno<br>spomenuti | podaci2 = * [[Antiohija]] ** Antakija * [[Ayla (grad)|Ayla]] * [[Jerusalem|Bejtul-makdis]] i [[Jerihon]] * [[Brana Marib]] * [[Crni kamen]] i [[Kaba]] * [[Dār al-Nadwa]] * [[Džamija u Kubi]] * [[Kan'an]] * [[Sporazum na Hudejbiji|Hudejbija]] * [[Mezopotamija]] * [[Niniva]] * [[El-Kehf|Pećina]] <small>(iz sure El-Kehf)</small> * [[Hira|Pećina Hira]] i [[Pećina Thawr]] * [[Poslanikova džamija]] * [[Sinaj|Pustinja Sinaj]] * [[Tīh|Pustinja Tīh]] * [[Jordan (rijeka)|Rijeka Jordan]] * [[Nil|Rijeka Nil]] * [[Palestina (rijeka)|Rijeka Palestina]] * [[Irem (grad)|Šaddadova imitacija dženneta]] * [[Ta'if]] * [[Zulkarnejn|Zulkarnejn i dva brda]] | grupa3 = Religiozna mjesta | podaci3 = * [[Crkva]] * [[Mihrab]] * [[Manastir]] * [[Džamija]] * [[Sinagoga]] }} | grupa10 = Neljudski<br>fizički<br>objekti | podaci10 = {{navkutija|okvir=podgrupa | grupa1 = Religijski tekstovi | podaci1 = * [[Biblija#Islamski pogled na Bibliju|Indžil]] * [[Kur'an]] * [[Ibrahimov suhuf]] * [[Tora#Islamski pogled na Toru|Tevrat]], [[Musaov suhuf]] i [[Kamene ploče]] * [[Zebur]] | grupa2 = Životinje | podaci2 = * [[El-Bekare|Krava]] i [[Zlatno tele]] * [[El-Kehf|Pas stanovnika pećine]] * [[Junus i riba]] * [[Sulejman (islam)|Sulejman i pupavac]] * [[Salih i kamila]] | grupa3 = Objekti i stvari | podaci3 = * [[Zabranjeno drvo u Džennetu]] * [[Isusovi učenici u islamu]] * [[Noina arka|Nuhova lađa]] * [[Musaov štap]] * [[Kovčeg Saveza|Kovčeg Musaov]] * [[Kraljica Sabe|Belkisin zlatni prijesto]] * [[Israfil|Israfilov rog]] | grupa4 = Spomenuti idoli<br> i božanstva | podaci4 = * [[Baal]] * [[Al-Lat]], [[Al-Uzza]] i [[Menat]] * [[Wadd]], [[Suwa']], [[Jegus]], [[Je'uk]] i [[Nesr]] * ([[Džibt]] i [[Tagut]] * [[Anaāb]]) }} | grupa11 = Događaji | podaci11 = * [[Bitka kod Hajbera]] * [[Bitka kod Hunejna]] * [[Bitka na Bedru]] * [[Bitka na Hendeku]] * [[Bitka na Tebuku]] * [[Bitka na Uhudu]] * [[Događaj El-Ifk]] * [[Hadis o opominjanju rodbine]] * [[Lejletul-mebit]] * [[Mubahala]] * [[Gadir-Hum]] * [[Oproštajni hadž]] * [[Osvajanje Meke]] * [[Prvi hadždž nakon hidžre]] * [[Sporazum na Hudejbiji]] }} | ispod = '''Napomena:''' Nazivi su poredani abecedno. }}<noinclude> [[Kategorija:Kur'anski šabloni]] [[Kategorija:Islamski šabloni]] </noinclude> pcv7es98h559ccdoy644ks95kttgxx7 Ugaona minuta 0 268924 3734306 3544159 2025-07-11T10:01:33Z KWiki 9400 [[Kategorija:Astronomija]] uklonjena (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734306 wikitext text/x-wiki '''Ugaona minuta''' (oznaka: ''' ' ''') predstavlja 1/60 dio [[Stepen (ugao)|ugaonog stepena]].<ref name="SI Jedinice PTB">[http://www.ptb.de/cms/fileadmin/internet/publikationen/mitteilungen/2007/PTB-Mitteilungen_2007_Heft_2.pdf Publikacija o međunarodnom sistemu jedinica objavljena 2007 godine na saveznoj instituciji fizike i tehnike, Njemačka [[Njemački jezik|njem.]] ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150320003122/http://www.ptb.de/cms/fileadmin/internet/publikationen/mitteilungen/2007/PTB-Mitteilungen_2007_Heft_2.pdf |date=20 Mart 2015 }} učitano 05.01.2013</ref> * 1° = 60' (1 stepen = 60 ugaonih minuta) <ref name="SI Jedinice PTB"/> * 1' = 60" (1 uglovna minuta = 60 ugaonih sekundi)<ref name="SI Jedinice PTB"/> * 1" = 1 ugaona sekunda <ref name="SI Jedinice PTB"/> Ugaoni stepen, minuta kao i sekunda koriste se u [[astronomija|astronomiji]] za izražavanje prividne [[udaljenost]]i između [[Svemir|nebeskih tijela]].<ref name="ENZYKLOPÄDIE WELTALL">Linda K. Glover, DIE GROSSE NATIONAL GEOGRAPHIC ENZYKLOPÄDIE WELTALL, National Geographic Deutschland, Hamburg 2005 {{ISBN|3-937606-26-2}} [[Njemački jezik|njem.]]</ref> Prividna veličina nebeskih tijela poput [[galaksija]] izražava se zbog njihove velike udaljenosti ugaonim minutama.<ref name="ENZYKLOPÄDIE WELTALL"/> Ako golim okom posmatramo [[Mjesec]] na nebu njegova prividna veličina iznosi oko 30 ugaonih minuta.<ref name="Hawai Astronomy">[http://www2.ifa.hawaii.edu/newsletters/article.cfm?a=181&n=1 Šta je to uglovna sekunda?], Članak na institutu astronomije na Havajima, SAD [[Engleski jezik|eng.]] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210507110159/http://www.ifa.hawaii.edu/newsletters/article.cfm?a=181&n=1 |date=7. 5. 2021 }} učitano 05.01.2013</ref> ==Reference== {{refspisak}} {{SI jedinice}} [[Kategorija:Jedinice za ugao]] cy0auvwroaty6plha3w2u6pxnzbp1db Šablon:Zastava države MOK alias CAN 10 352108 3734128 2450591 2025-07-10T18:36:42Z FireDragonValo 139149 Switched colors of the Canadian flag to the Pantone version as recommended by the government of Canada. 3734128 wikitext text/x-wiki <onlyinclude><includeonly>{{ #switch: {{{1}}} | 1900 | 1904. | 1906. | 1908. | 1912. | 1920. = Flag of Canada-1868-Red.svg | 1924. | 1924. | 1928. | 1928. | 1932. | 1932. | 1936. | 1936. | 1948. | 1948. | 1952. | 1952. | 1956. | 1956. = Flag of Canada 1921.svg | 1960. | 1960. | 1964. | 1964. = Canadian Red Ensign 1957-1965.svg | #default = Flag of Canada (Pantone).svg }}</includeonly></onlyinclude> <noinclude> [[Kategorija:Šabloni zastava država MOK|KAN]] {{dokumentacija}} </noinclude> 5stnm4bla1o8ufs0kllm25ju8p1gjzy Šablon:OPEC 10 352696 3734316 3525396 2025-07-11T11:07:38Z Panasko 146730 3734316 wikitext text/x-wiki {{Navkutija | ime = OPEC | naslov = [[OPEC|Organizacija zemalja izvoznica nafte (OPEC)]] | podaciklasa = hlist | slika = [[Datoteka:Flag of OPEC.svg|50px|Zastava OPEC-a]] | slikalijevo = [[Datoteka:OPEC.svg|75px|Karta članica]] | podaci1 = * [[Alžir]] * [[Angola]] * [[Ekvador]] * [[Irak]] * [[Iran]] * [[Katar]] * [[Kuvajt]] * [[Libija]] * [[Nigerija]] * [[Saudijska Arabija]] * [[Ujedinjeni Arapski Emirati]] * [[Venecuela]] }} <includeonly>[[Kategorija:Države članice OPEC-a]]</includeonly> <noinclude> [[Kategorija:Navigacijski šabloni]] </noinclude> h878dgyt6u8gveszel57iyufkmtjiet 3734317 3734316 2025-07-11T11:08:30Z Panasko 146730 3734317 wikitext text/x-wiki {{Navkutija | ime = OPEC | naslov = [[OPEC|Organizacija zemalja izvoznica nafte (OPEC)]] | podaciklasa = hlist | slika = [[Datoteka:Flag of OPEC.svg|50px|Zastava OPEC-a]] | slikalijevo = [[Datoteka:OPEC.svg|75px|Karta članica]] | podaci1 = * [[Alžir]] * [[Angola]] * [[Ekvador]] * [[Irak]] * [[Iran]] * [[Katar]] * [[Kuvajt]] * [[Libija]] * [[Nigerija]] * [[Saudijska Arabija]] * [[Ujedinjeni Arapski Emirati]] * [[Venecuela]] }} <includeonly>[[Kategorija:Članice OPEC-a]]</includeonly> <noinclude> [[Kategorija:Navigacijski šabloni]] </noinclude> 3m4v3jakpwcypjvhep5zy9sbc2thafu Britansko mandatno područje u Mezopotamiji 0 361192 3734079 3731954 2025-07-10T13:49:03Z Panasko 146730 3734079 wikitext text/x-wiki {{Infokutija bivša država | zvanično_ime = Britansko mandatno područje u Mezopotamiji | izvorno_ime = <big>الانتداب البريطاني على بلاد ما بين النهرين</big><br/>''Al-Antidab Al-Britaniy 'Ala Al-'Iraq'' | genitiv = Britanskog mandatnog područja u Mezopotamiji | razdoblje = 1920–1932. | država_prije1 = Osmanlijsko Carstvo | država_prije_zastava1 = Flag of the Ottoman Empire (Thicker Crescent).svg | država_prije2 = | država_prije_zastava2 = | država_prije3 = | država_prije_zastava3 = | država_prije4 = | država_prije_zastava4 = | država_prije5 = | država_prije_zastava5 = | država_poslije1 = Kraljevina Irak | država_poslije_zastava1 = Flag of Iraq (1921–1959).svg | država_poslije2 = | država_poslije_zastava2 = | država_poslije3 = | država_poslije_zastava3 = | država_poslije4 = | država_poslije_zastava4 = | država_poslije5 = | država_poslije_zastava5 = | zastava = Flag of Iraq (1921–1959).svg | grb = | uzrečica = | himna = | karta = Iraq (orthographic projection).svg | glavni_grad = [[Bagdad]] | glavni_grad_koordinate = | najveći_grad = | službeni_jezik = [[Arapski jezik|arapski]], [[Kurdski jezik|kurdski]], [[Armenski jezik|armenski]], [[Perzijski jezik|perzijski]] | etničke_grupe = | državno_uređenje = Monarhija | vrsta_vlasti = | godina_prve_vlasti = 1921–32. | vladar_prva_vlast = [[Kralj Fejsal I od Iraka]] | godina_druge_vlasti = | vladar_druga_vlast = | godina_treće_vlasti = | vladar_treća_vlast = | nezavisnost = 3. oktobar 1932. | nezavisnost_priznato = | površina = 438.317 | po_površini_na_svijetu = | procenat_vode = | stanovnika = 3.449.000 | stanovnika_godina = 1932 | po_broju_stanovnika_na_svijetu = | gustoća = | po_broju_gustoće_na_svijetu = | valuta = | vremenska_zona = | internetski_nastavak = | pozivni_broj = | komentar = }} '''Britansko mandatno područje u Mezopotamiji''' ({{jez-ar|الانتداب البريطاني على العراق}}) bilo je po članu 22. [[Društvo naroda|Društva naroda]], mandatno područje klase A, područje bivšeg [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]], osnovano nakon završetka [[Prvi svjetski rat|Prvog svjetskog rata]], 1920. pod upravom [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]], osnovano odlukom [[Društvo naroda|Društva naroda]], na osnovu [[Sykes–Picotov sporazum|Sporazuma Sykes-Picot]]. Ovim je sporazumom uprava nad područjem današnjeg [[Irak]]a dodijeljeno Ujedinjenom Kraljevstvu, a potvrđeno je [[Sporazum u San Remu|sporazumom u San Remu]] 25. aprila 1920. [[Francuska]] je dobila upravu nad drugom zonom koja je obuhvatala područja današnje [[Sirija|Sirije]] i [[Liban|Libana]]. Civilna uprava dodijeljena je britanskom visokom komesaru [[Percy Cox|Percyju Coxu]] i njegovom zastupniku [[Arnold Wilson|Arnoldu Wilsonu]]. Nakon ubistva jednog britanskog oficira u [[Nadžaf]]u i nemira koji su uslijedili usljed represalija Britanaca, hiljade [[Asirci|Asiraca]] su zbog terora Turaka spas našli bijegom u Irak. Najveći problem je bio nezadovoljstvo iračkih nacionalista, koji nisu priznavali britansku upravu, te su tvrdili da je formiranje područja zapravo, drugi vid kolonijalne okupacije. == Nemiri== [[Datoteka:Irak Vilayets.PNG|mini|desno|Tri bivše osmanlijske provicije Mosul, Bagdad i Basra]] Osnivanjem Iraka 1918–1919, došlo je do nemira u području pod upravom Britanaca. U Nadžafu je osnovana organizacija ''Jamiyat an Nahda al Islamiya'' (Liga islamskog buđenja). ''Al Jamiya al Wataniya al Islamiya'' (Muslimanska nacionalna liga) je mobilizirala narod u tom području na pobunu protiv nove vlasti. U februaru 1919. u [[Bagdad]]u su [[Šiizam|šiitski]] trgovci, [[Sunitski islam|sunitski]] prosvjetnici i službenici, šiitski i sunitski vjerski službenici, zajedno sa iračkim oficirima su osnovali organizaciju ''Haras al Istiqlal'' (Čuvari nezavisnosti). Grupa Istiqlal je imala svoje članove u gradovima [[Kerbela]], Nadžaf, [[Kut]] i [[Hila]]. Ustanak protiv Britanaca, organizirali su imam iz Kerbele Širazi i njegov sin Mirza Muhamad Riza. Objavljivanjem [[Fetva|fetve]], pozvao je [[Musliman|muslimane]] u pobunu, navodeći da po islamskom pravu nije dozvoljeno trpiti vlas nemuslimana, te je pozvao je na [[džihad]] protiv Britanaca. U julu 1920. je počela pobuna u [[Mosul]]u, te se proširila na jug u dolinu [[Eufrat]]a. Južna plemena, zbog visoke težnje prema političkoj autonomiji, brzo su prihvatila poziv i priključili se pobuni, mada nisu zajedno djelovali, što je i smanjilo učinak u borbi. U naredna tri mjeseca u Iraku je vladala anarhija, sve do gušenja pobune od strane [[Royal Air Force|britanskog zrakoplovstva]]. Iračka pobuna protiv Britanaca iz 1920. (''Ath Thawra al Iraqiyya al Kubra'') je bila prekretnica u modernoj historiji Iraka, jer su prvi put suniti i šiiti, pripadnici raznih plemena i građanska klasa borili se za zajedničku ideju. Zgog toga se ova pobuna smatra završetkom starih sukoba, te osnovu za stvaranje nacionalne države i samostalnog Iraka. == Stvaranje Kraljevine Iraka == [[Datoteka:Coronation of Prince Faisal as King of Iraq, 1921.jpg|mini|desno|Krunisanje prvog iračkog kralja [[Kralj Fejsal I od Iraka|Fejsala I]] 1921.]] Na [[Kairska konferencija 1921.|konferenciji u Kairu 1921.]] Britanci su donijeli osnovice političke strukture Iraka, koja će trajati sve do [[14-julska revolucija|14-julske revolucije]] iz 1958. Za prvog iračkog kralja iz [[hašemit]]ske dinastije postavljen je [[Kralj Fejsal I od Iraka|Fejsal I]], sin [[Hussein ibn Ali|Huseina ibn Alija]], bivšeg [[šarif]]a [[Meka|Meke]]. Ustanovljena je i iračka vojska. Održavanjem [[plebiscit]]a, za potvrdu izbora kralja, Britanci su postavili osobu, koja će u svim političkim i vjerskim strukturama naći podršku, a biti dovoljno lojalan Britancima. Na plebiscitu se izjasnilo 96&nbsp;% za Fejsala. Civilnu upravu je imao [[Britansko mandatno područje u Mezopotamiji#Visoki komesari UK za Irak|visoki komesar UK za Irak]], a prvi je izabran [[Percy Zachariah Cox]]. Sprovođenje odluka kairske konferencije, nastavljeno je [[Britansko-irački ugovori|Britansko-iračkim ugovorom]] iz 1922, kojim se produžava britanska uprava nad Irakom. Uslijed pritiska protubritanskih vjerskih službenika i iračkih nacionalista, Fejsal I je pokušavao dogovorima, skratiti trajanje uprave. Znajući da je iračka monarhija ovisna od podrške Britanaca, a željeći izbjeći sudbinu i raspad monarhije kao u Siriji, Fejsal I je vodio prilagodljivu politiku sa Britancima. Dvadesetogodišnji ugovor, potpisan u oktobru 1922. određivao je da irački kralj poštiva britanske savjete, koji se tiču britanskih interesa, te da se slijedi nametnuta financijska politika, sve dok je Irak u [[deficit]]u u platnoj bilanci sa [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenim Kraljevstvom]]. Ugovor obavezuje Irak, da su britanski službenici zastupljeni u svih 18 ministrarstava, kao inspektori ili kontrolori. Kasniji financijski dogovor, odredio je da Irak plaća britanske političare u polovičnom iznosu, a Britanci se obavezuju na vojnu pomoć, te podržavaju prijem Iraka u [[Društvo naroda]]. Ugovor je vezao privredno i politički za Veliku Britaniju, te je Irak ostao ovisan od strane pomoći. Dana 1. oktobra 1922. britansko zrakoplovstvo je osnovalo ''RAF Iraq Command'', komandu koja je imala kontrolu nad svim britanskim snagama u Iraku.<ref>{{Cite web |url=http://www.rafweb.org/Cmd_O3.htm |title=rafweb.org |access-date=10. 7. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080806113118/http://www.rafweb.org/Cmd_O3.htm |archive-date=6. 8. 2008 |url-status=dead }}</ref> Odluka na kairskoj konferenciji o osnivanju iračke armije, bila je važna za stabilnost Iraka, u kom druge strukture nisu funkcionisale. Armija je dobila na značaju i uticaju, dok je politički sistem Iraka, bio pogođen privrednim i političkim krizama. Armija je bila podijeljena na visoke oficire, pretežno sunitskog porijekla, koji su služili još u osmanlijskoj vojsci i nižih oficira šiitskog porijekla. == Visoki komesari UK za Irak == * 1920–1923. Sir [[Percy Zachariah Cox]] * 1923–1928. Sir [[Henry Robert Conway Dobbs]] * 1928–1929. Sir [[Gilbert Falkingham Clayton]] * 1929–1932. Sir [[Francis Henry Humphrys]] == Naftna koncesija == Prije raspada [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]], [[Koncesija|koncesiju]] za korištenje [[Nafta|naftnih]] polja u [[vilajet]]u [[Vilajet Mosul|Mosul]] imala je od strane Britanaca kontrolirana, turska naftna kompanija [[Turkish Petroleum Company]] (TPC). Nakon [[Sykes–Picotov sporazum|Sporazuma Sykes-Picot]] 1916, područje je potpalo pod francusku upravu. [[Sporazum Long-Berenger|Sporazumom Long-Berenger]] iz 1919. [[Francuska]] se povukla iz tog područja, a za uzvrat je dobila 25&nbsp;% učešća u kompaniji TPC. Novi pregovori o koncesiji između britanske i iračke strane počeli su 1923. Prepreka u pregovorima je bio zahtjev [[Irak]]a o 20-procentnom udjelu u naftnoj kompaniji, isto toliko koliko je bio turski udjel, a utvrđen po odredbama [[Sporazum u San Remu|Sporazuma u San Remu]]. Na kraju pregovora irački su trgovci, uprkos protivljenju nacionalističkih krugova, pristali na nastavak koncesije. Zbog težnji Turske za područje Mosula, očekivana je odluka [[Društvo naroda|Društva naroda]], jer je bilo jasno da naftom bogato područje bez britanske pomoći, neće ostati u Iraku. U martu 1925. dogovorena je koncesija na 75&nbsp;godina, bez prava Iraka, koju je dobila TPC (danas [[IPC]]). == Zadnje godine == Potpisivanjem [[Britansko-irački sporazum|Britansko-iračkog sporazuma]] i rješenjem [[Mosulsko pitanje|Mosulskog pitanja]], iračka je politika dobila na novoj dinamici. Porastom standarda i promjenom socijalnih struktura, stvarala se nova klasa sastavljena od sunitskih i šiitskih zemljoposjednikam koji su konkurisali gradskim strukturama, oficirima i novoj birokraciji, stvorenoj od iračke uprave. Kako su te strukture bile postavljene od strane Britanaca ili u slučaju armije, sastavljene od bivših osmanlijskih oficira, sukob tih dviju klasa bio je neizbježan, a vladi u Bagdadu je nedostajao legitimitet većine, pogotovo zbog nedostatka demokratske tradicije u Iraku. Uprkos donošenju Ustava, biranju skupštine, iračka politika je bila raspodjeljena između grupacija i članova važnijih klanova. Nedostatak širih političkih institucija, kao i jačanje nacionalističkih struktura, spriječile su dalji demokratski razvoj. [[Britansko-irački sporazum]] iz 1930. predvidio je usku suradnju dviju zemalja u svim pitanjima vanjske politike, te vojnu pomoć u slučaju rata. Irak je garantirao Britancima korištenje vojnih baza u blizini [[Basra|Basre]] i kod [[Al Habanijah]]a, te pravo na prolaz vojnih trupa. Sporazum je potpisan na rok od 25 godina i stupio je na snagu prijemom [[Kraljevina Irak|Kraljevine Iraka]] u [[Društvo naroda]] 3. oktobra 1932. ==Nezavisnost== {{Glavni|Kraljevina Irak}} Proglašenjem nazavisnosti 3. oktobra 1932, prestala je britanska uprava nad ovim područjem. [[Kraljevina Irak]] je pod vodstvom hašemitske dinastije postojala sve do [[14-julska revolucija|iračke revolucije]] 1958. == Reference == {{Refspisak}} == Literatura == * Barker, A. J.: ''The First Iraq War, 1914-1918: Britain's Mesopotamian Campaign'' (New York: Enigma Books, 2009). {{ISBN|978-1-929631-86-5}} * Jacobsen, Mark: ''Only by the Sword': British Counter‐insurgency in Iraq'', objavljeno u ''Small Wars and Insurgencies'' 2, Nr. 2 (1991): 323–63 * Vinogradov, Amal: ''The 1920 Revolt in Iraq Reconsidered: The Role of Tribes in National Politics'', objavljeno u ''International Journal of Middle East Studies'' 3, Nr. 2 (1972): 123–39 {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Historija Iraka]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1920.]] [[Kategorija:Historija Ujedinjenog Kraljevstva]] [[Kategorija:Države i teritorije ukinute 1932.]] q9o3eqmzge2306azsqcwq6cw6q2rblm CONCACAF Gold kup 2015. 0 377095 3734152 3652225 2025-07-10T22:47:51Z CommonsDelinker 1478 Zamjenjujem datoteku Soldier_field_2006.jpg datotekom [[:File:Soldier_Field_during_Chicago_Bears_home_game_against_the_San_Francisco_49ers_on_October_29,_2006.jpg|Soldier_Field_during_Chicago_Bears_home_game_against_the_San_Francisco_49ers_on_October_29,_ 3734152 wikitext text/x-wiki {{Infokutija međunarodno nogometno takmičenje | naziv_turnira = CONCACAF Gold kup | godina = 2015. | ostali_nazivi = 2015 CONCACAF Gold Cup | slika = CONCACAF Gold Cup 2015.svg | veličina = 200px | tekst = | država = Kanada | država2 = SAD | datumi = 7 - 26. juli | br_ekipa = [[#Kvalificirane ekipe|12]] | konfederacije = 1 | stadioni = [[#Lokacija stadiona|14]] | gradovi = 14 | šampion_drugo = {{NOG|MEX}} | broj = 10 | drugi_drugo = {{NOG|JAM}} | treći_drugo = {{NOG|PAN}} | četvrti_drugo = {{NOG|SAD|ime=SAD}} | utakmice = 26 | golovi = 62 | posjećenost = 1090396 | najbolji_strijelac = {{ZD|SAD}} [[Clint Dempsey]]<br>(7 golova) | najbolji_igrač = {{ZD|MEX}} [[Andrés Guardado]] | najbolji_mladi_nogometaš = {{ZD|MEX}} [[Jesús Manuel Corona]] | najbolji_golman = {{ZD|SAD}} [[Brad Guzan]] | fair_play = {{NOG|JAM}} | prethodnasezona = [[CONCACAF Gold kup 2013.|2013]]. | sljedećasezona = [[CONCACAF Gold kup 2017.|2017]]. | ažurirano = 12. 12. 2017. }} [[Datoteka:2015 CONCACAF Gold Cup Results.png|desno|mini|260px|<center><small>Ekipe učesnice i njihove pozicije na CONCACAF Gold kupu 2015.</small></center>]] '''CONCACAF Gold kup 2015.''' bilo je 13. po redu [[nogomet]]no takmičenje [[CONCACAF Gold kup]]a odnosno 23. po redu [[CONCACAF]] regionalno prvenstvo koje se održalo u [[Kanada|Kanadi]] i [[Sjedinjene Američke Države|Sjedinjenim Američkim Državama]] od 7. do 26. jula 2015. godine. [[Nogometna reprezentacija Meksika|Meksiko]] je u finalnoj utakmici bio uspješniji od [[Nogometna reprezentacija Jamajke|Jamajke]] rezultatom 3–1 te sedmi put u svojoj historiji osvojio šampionsku titulu [[CONCACAF Gold kup]]a odnosno 10. ubrajajući cjelokupno CONCACAF prvenstvo. Treće mjesto osvojila je [[Nogometna reprezentacija Paname|Panama]] pobijedivši u utakmici za treće mjesto domaćina [[Nogometna reprezentacija Sjedinjenih Američkih Država|Sjedinjene Američke Države]].<ref>{{cite web |url=http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-3175566/Jamaica-1-3-Mexico-Andres-Guardado-Jesus-Corona-Oribe-Peralta-target-El-Tri-stroll-CONCACAF-Gold-Cup-glory.html |title=Jamaica 1-3 Mexico: Andres Guardado, Jesus Corona and Oribe Peralta all on target as El Tri stroll to CONCACAF Gold Cup glory |work= dailymail.co.uk |language=engleski |access-date=10. 8. 2015}}</ref> == Kvalificirane ekipe == Na CONCACAF Gold kupu 2015. ukupno učestvovalo je 12 ekipa. Iz [[Nogometna unija Sjeverne Amerike|Sjeverno-američke unije]] (NAFU) učestvovale su sve tri ekipe članice: [[Nogometna reprezentacija Meksika|Meksiko]] te [[Nogometna reprezentacija SAD-a|Sjedinjene Američke Države]] i [[Nogometna reprezentacija Kanade|Kanada]] kao organizatori prvenstva. Iz [[Nogometna unija Centralne Amerike|Centralno-američke]] i [[Nogometna unija Kariba|Karipske]] unije na prvenstvu učestvovale su po četiri ekipe. Ekipe su pravo stekle igranjem na regionalnim nogometnim takmičenjima: [[Copa Centroamericana 2014.]] i [[Kup Kariba 2014.]] Petoplasirane ekipe Kupa Kariba 2014. i Copa Centroamericane 2014. igrale su baraž za učešće na CONCACAF Gold kupu 2015.<ref name="CONCACAF Announces 2015 Gold Cup Host Cities, Venues, Group Seeds and Group Stage Dates, concacaf.com">{{cite web |url=http://www.concacaf.com/article/concacaf-announces-2015-gold-cup-host-cities-venues-group-seeds-and-group-stage-dates |title=CONCACAF Announces 2015 Gold Cup Host Cities, Venues, Group Seeds and Group Stage Dates |work=CONCACAF.com |access-date=23. 1. 2015 |archive-date=5. 12. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171205110036/http://www.concacaf.com/article/concacaf-announces-2015-gold-cup-host-cities-venues-group-seeds-and-group-stage-dates |url-status=dead }}</ref> {| class="wikitable" style="text-align:center; font-size:85%;" width=100% |- ! width=20% | Reprezentacija ! width=20% | Kvalificirali se kao: ! width=10% | Br. nastupa ! width=35% | Najbolji uspjeh na CONCACAF Gold kupu ! width=15% | FIFA rang lista<br /><small>(na početku prvenstva)</small> |- !colspan=5| [[Nogometna unija Sjeverne Amerike|Sjeverna Amerika]] |- |align=left | {{NOG|SAD|ime=SAD}} <small>([[CONCACAF Gold kup 2013.|Aktuelni prvak]])</small> |align=center| Domaćin |align=center| 13. |align=left | Prvak <small>('''[[CONCACAF Gold kup 1991.|1991]]''', '''[[CONCACAF Gold kup 2002.|2002]]''', '''[[CONCACAF Gold kup 2005.|2005]]''', '''[[CONCACAF Gold kup 2007.|2007]]''', '''[[CONCACAF Gold kup 2013.|2013]]''')</small> |align=center| 27. |- |align=left | {{NOG|MEX}} <small> |align=center| |align=center| 13. |align=left | Prvak <small>('''[[CONCACAF Gold kup 1993.|1993]]''', [[CONCACAF Gold kup 1996.|1996]], [[CONCACAF Gold kup 1998.|1998]], '''[[CONCACAF Gold kup 2003.|2003]]''', [[CONCACAF Gold kup 2009.|2009]], [[CONCACAF Gold kup 2011.|2011]])</small> |align=center| 23. |- |align=left | {{NOG|KAN}} |align=center| Domaćin |align=center| 12. |align=left | Prvak <small>([[CONCACAF Gold kup 2000.|2000]])</small> |align=center| 109. |- !colspan=5| [[Nogometna unija Centralne Amerike|Centralna Amerika]]: učešće na prvenstvu obezbjeđeno igranjem [[Copa Centroamericana 2014.]] |- |align=left | {{NOG|KOS}} |align=center| Pobjednik |align=center| 12. |align=left | Finale <small>([[CONCACAF Gold kup 2002.|2002]])</small> |align=center| 14. |- |align=left | {{NOG|GUA}} |align=center| Finalist |align=center| 10. |align=left | Četvrto mjesto <small>([[CONCACAF Gold kup 1996.|1996]])</small> |align=center| 93. |- |align=left | {{NOG|PAN}} |align=center| Treće mjesto |align=center| 7. |align=left | Finale <small>([[CONCACAF Gold kup 2005.|2005]], [[CONCACAF Gold kup 2013.|2013]])</small> |align=center| 54. |- |align=left | {{NOG|SALV}} |align=center| Četvrto mjesto |align=center| 9. |align=left | Četvrtfinale <small>([[CONCACAF Gold kup 2002.|2002]], [[CONCACAF Gold kup 2003.|2003]], [[CONCACAF Gold kup 2011.|2011]], [[CONCACAF Gold kup 2013.|2013]])</small> |align=center| 89. |- !colspan=5| [[Nogometna unija Kariba|Karibi]]: učešće na prvenstvu obezbjeđeno igranjem na [[Kup Kariba 2014.|Kupu Kariba 2014.]] |- |align=left | {{NOG|JAM}} |align=center| Pobjednik |align=center| 9. |align=left | Treće mjesto <small>([[CONCACAF Gold kup 1993.|1993]])</small> |align=center| 65. |- |align=left | {{NOG|TRI}} |align=center| Finalist |align=center| 9. |align=left | Treće mjesto <small>([[CONCACAF Gold kup 2000.|2000]])</small> |align=center| 67. |- |align=left | {{NOG|HAI}} |align=center| Treće mjesto |align=center| 6. |align=left | Četvrtfinale <small>([[CONCACAF Gold kup 2002.|2002]], [[CONCACAF Gold kup 2009.|2009]])</small> |align=center| 76. |- |align=left | {{NOG|KUB}} |align=center| Četvrto mjesto |align=center| 8. |align=left | Četvrtfinale <small>([[CONCACAF Gold kup 2003.|2003]], [[CONCACAF Gold kup 2013.|2013]])</small> |align=center| 107. |- !colspan=5| Baraž između petoplasiranih ekipa [[Copa Centroamericana 2014.|Copa Centroamericane 2014.]] i [[Kup Kariba 2014.|Kupa Kariba 2014.]] |- |align=left | {{NOG|HON}} |align=center| Pobjednik baraža |align=center| 12. |align=left | Finale <small>([[CONCACAF Gold kup 1991.|1991]])</small> |align=center| 75. |} :<div id="1">'''Podebljani tekst''' prikazuje prvaka koji je bio i domaćin za tu godinu.</div> == Lokacija stadiona == [[CONCACAF]] je 16. decembra 2014. najavio da će se domaćinstvo turnira održati u 13 gradova.<ref name="CONCACAF Announces 2015 Gold Cup Host Cities, Venues, Group Seeds and Group Stage Dates, concacaf.com" /> <center> {| class="wikitable" style="text-align:center; font-size:85%;" |- ! [[East Rutherford, New Jersey|East Rutherford]] ! [[Charlotte, Sjeverna Karolina|Charlotte]] ! [[Atlanta]] ! [[Baltimore]] |- | [[Stadion MetLife]] | [[Stadion Bank of America]] | [[Georgia Dome]] | [[Stadion M&T Bank]] |- | Kapacitet: '''82.566''' | Kapacitet: '''74.455''' | Kapacitet: '''74.228''' | Kapacitet: '''71.008''' |- | Nokaut faza | Grupa C | Nokaut faza | Nokaut faza |- |<small>{{Coord|40.813611|-74.074444}}</small> |<small>{{Coord|35.225833|-80.852778}}</small> |<small>{{Coord|33.7575|-84.400833}}</small> |<small>{{Coord|39.277881|-76.622639}}</small> |- ! [[Datoteka:New Meadowlands Stadium Mezz Corner.jpg|200px]] ! [[Datoteka:Bank of America Stadium.jpg|200px]] ! [[Datoteka:VT Hokies Marching Virginians.jpg|200px]] ! [[Datoteka:M&T Bank Stadium DoD.jpg|center|200px]] |- ! [[Foxborough, Massachusetts|Foxborough]] | rowspan=12 colspan=3|<center> {{location map+|USA|float=center|width=715|places= {{location map~|USA|lat=33.8397|long=-118.2597|label='''[[Carson, Kalifornijaa|Carson]]'''}} {{location map~|USA|lat=33.5386|long=-112.1864|label='''[[Glendale, Arizona|Glendale]]'''}} {{location map~|USA|lat=33.1414|long=-96.8131|label='''[[Frisco, Texas|Frisco]]'''}} {{location map~|USA|lat=29.7628|long=-95.3831|label='''[[Houston]]'''}} {{location map~|USA|lat=39.1067|long=-94.6764|label='''[[Kansas City, Kansas|Kansas City]]'''}} {{location map~|USA|lat=41.8369|long=-87.6847|label='''[[Chicago]]'''|position=left}} {{location map~|USA|lat=43.7000|long=-79.4000|label='''[[Toronto]]'''|position=top}} {{location map~|USA|lat=33.7550|long=-84.3900|label='''[[Atlanta]]'''|position=right}} {{location map~|USA|lat=35.2269|long=-80.8433|label='''[[Charlotte, Sjeverna Karolina|Charlotte]]'''|position=right}} {{location map~|USA|lat=39.2833|long=-76.6167|label='''[[Baltimore]]'''|position=right}} {{location map~|USA|lat=39.9500|long=-75.1667|label='''[[Philadelphia]]'''|position=right}} {{location map~|USA|lat=39.8322|long=-75.3789|label='''[[Chester, Pennsylvania|Chester]]'''|position=left}} {{location map~|USA|lat=40.8171|long=-74.0850|label='''[[East Rutherford, New Jersey|East Rutherford]]'''|position=right}} {{location map~|USA|lat=42.0653|long=-71.2483|label='''[[Foxborough, Massachusetts|Foxborough]]'''}} }}</center> |- | [[Stadion Gillette]] |- | Kapacitet: '''68.756''' |- | Grupa A |- |<small>{{Coord|42.090944|-71.264344}}</small> |- ! [[Datoteka:Gillette Stadium02.jpg|200px]] |- ! [[Glendale, Arizona|Glendale]] |- | [[Stadion University of Phoenix]] |- | Kapacitet: '''63.400''' |- | Grupa C |- |<small>{{Coord|33.5275|-112.2625}}</small> |- ! [[Datoteka:Cardinals stadium crop.jpg|200px|center]] |- ! [[Houston]] ! [[Toronto]] ! [[Frisco, Texas|Frisco]] ! [[Kansas City, Kansas|Kansas City]] |- | [[Stadion BBVA Compass]] | [[BMO Field]] | [[Stadion Toyota(Texas)|Stadion Toyota]] | [[Sporting Park]] |- | Kapacitet: '''22.039''' | Kapacitet: '''30.000''' | Kapacitet: '''20.500''' | Kapacitet: '''18.467''' |- | Grupa B | Grupa B | Grupa A | Grupa A |- |<small>{{Coord|29.7522|-95.3524}}</small> |<small>{{Coord|43.632778|-79.418611}}</small> |<small>{{Coord|33.154444|-96.835278}}</small> |<small>{{Coord|39.1218|-94.8237}}</small> |- ! [[Datoteka:BBVA Compass Stadium, Skyline View.JPG|200px]] ! [[Datoteka:Toronto FC Anthems BMO.jpg|200px]] ! [[Datoteka:Pizza Hut Park.jpg|200px]] ! [[Datoteka:Livestrong Sporting Park - Sporting KC v New England Revolution.jpg|200px]] |- ! [[Philadelphia]] ! [[Chicago]] ! [[Carson, Kalifornija|Carson]] ! [[Chester, Pennsylvania|Chester]] |- | [[Lincoln Financial Field]] | [[Soldier Field]] | [[StubHub Center]] | [[PPL Park]] |- | Kapacitet: '''69.176''' | Kapacitet: '''63.500''' | Kapacitet: '''30.510''' | Kapacitet: '''18.500''' |- | Nokaut faza | Grupa C | Grupa B | Utakmica za 3. mjesto |- |<small>{{Coord|39.900833|-75.1675}}</small> |<small>{{Coord|41.8625|-87.616667}}</small> |<small>{{Coord|33.864444|-118.261111}}</small> |<small>{{Coord|39.832222|-75.378889}}</small> |- ! [[Datoteka:Philly (45).JPG|200px]] ! [[Datoteka:Soldier Field during Chicago Bears home game against the San Francisco 49ers on October 29, 2006.jpg|200px|center]] ! [[Datoteka:LA Galaxy vs Houston Dynamo- Western Conference Finals panorama.jpg|200px]] ! [[Datoteka:PPL Park Interior from the River End 2010.10.02 (cropped).jpg|200px]] |}</center> == Igrači == {{Glavni|Igrači CONCACAF Gold kupa 2015.}} Svaka ekipa učesnica do 27. juna 2015. morala je prijaviti 23 nogometaša za učešće na prvenstvu od kojih su tri morala biti golmani.<ref>[http://issuu.com/concacaf2013/docs/gold_cup_regulations_2015-eng ''Gold Cup Regulations 2015, issuu.com'']; pristupljeno: 16. 7. 2015.</ref> == Format takmičenja == == Jakosne grupe == == Pravila takmičenja == Prvoplasirane i drugoplasirane ekipe iz svih grupa će se plasirati u četvrtfinale. Također, u četvrtfinale će se kvalificirati i dvije najbolje trećeplasirane ekipe. U slučaju da dvije ili više ekipa budu imale isti broj bodova, za određivanje pozicija ekipa na tabeli primjeniće se sljedeći kriteriji: #Veći broj osvojenih bodova u grupi, #Gol-razlika uključujući sve utakmice u grupi, #Veći broj postignutih golova uključujući sve utakmice u grupi, #Veći broj osvojenih bodova između ekipa koje su u pitanju, #Izvlačenje.<ref>[http://issuu.com/concacaf2013/docs/gold_cup_regulations_2015-eng ''Regulations CONCACAF Gold Cup 2015, issuu.com'']; pristupljeno: 8. 6. 2015.</ref> == Rezultati == === Grupna faza === {{legenda|#00FF7F|Ekipa se kvalificirala u četvrtfinale|boja_linije=#000000}} ==== Grupa A ==== {{Glavni|CONCACAF Gold kup 2015 - grupa A}} {{CONCACAF Gold kup 2015 - grupa A}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa A|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 1}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa A|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 2}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa A|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 7}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa A|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 8}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa A|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 13}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa A|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 14}} ---- ==== Grupa B ==== {{Glavni|CONCACAF Gold kup 2015 - grupa B}} {{CONCACAF Gold kup 2015 - grupa B}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa B|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 3}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa B|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 4}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa B|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 9}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa B|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 10}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa B|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 15}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa B|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 16}} ---- ==== Grupa C ==== {{Glavni|CONCACAF Gold kup 2015 - grupa C}} {{CONCACAF Gold kup 2015 - grupa C}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa C|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 5}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa C|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 6}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa C|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 11}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa C|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 12}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa C|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 17}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - grupa C|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 18}} ---- ==== Poredak trećeplasiranih ==== {| class=wikitable style="text-align:center" |- !width="25"|{{Tooltip| Poz. | Pozicija u grupi}} !width="25"|{{Tooltip| Gr. | Grupa}} ! style="width:225px;"|Tim !width="25"|{{Tooltip| OU | Odigrano utakmica}} !width="25"|{{Tooltip| P | Pobjede}} !width="25"|{{Tooltip| N | Neriješeno}} !width="25"|{{Tooltip| I | Izgubljeno}} !width="25"|{{Tooltip| DG | Dati golovi}} !width="25"|{{Tooltip| PG | Primljeni golovi}} !width="25"|{{Tooltip| GR | Gol-razlika}} !width="25"|{{Tooltip| B | Ukupan broj osvojenih bodova u grupi}} |- |- align=center bgcolor=00FF7F |1. | [[#Grupa A|A]] || align=left | {{NOG|PAN}} |3||0||3||0||3||3||{{0}}0||'''3''' |- |- align=center bgcolor=00FF7F |2. | [[#Grupa C|C]] || align=left | {{NOG|KUB}} |3||1||0||2||1||8||−7||'''3''' |- |3. | [[#Grupa B|B]] || align=left | {{NOG|SALV}} |3||0||2||1||1||2||−1||'''2''' |} === Nokaut faza === {{Glavni|CONCACAF Gold kup 2015 - nokaut faza}} {{Nokaut faza CONCACAF Gold kupa 2015.}} ==== Četvrtfinale ==== {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - nokaut faza|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 19}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - nokaut faza|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 20}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - nokaut faza|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 21}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - nokaut faza|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 22}} ==== Polufinale ==== {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - nokaut faza|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 23}} ---- {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - nokaut faza|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 24}} ==== Utakmica za 3. mjesto ==== {{#lst:CONCACAF Gold kup 2015 - nokaut faza|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 25}} ==== Finale ==== {{Glavni|Finale CONCACAF Gold kupa 2015.}} ---- {{#lst:Finale CONCACAF Gold kupa 2015.|CONCACAF Gold kup 2015 - utakmica 26}} ---- == Rezultat == {{Pobjednici|NOG|Pobjednik CONCACAF Gold kupa 2015.|Meksiko|10.}} == Televizijski prijenosi == == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == * {{službeni sajt|http://www.concacaf.com/category/gold-cup}} {{CONCACAF Gold kup}} {{CONCACAF Gold kup 2015}} [[Kategorija:Takmičenja CONCACAF Gold kupa|2015.]] [[Kategorija:2015. u Kanadi]] [[Kategorija:2015. u Sjedinjenim Američkim Državama]] [[Kategorija:Sportska takmičenja u Kanadi]] [[Kategorija:Sportska takmičenja u Sjedinjenim Američkim Državama]] [[Kategorija:2015. u nogometu]] 1a7i3sbkqkz3g7npq66lzp1o7trx210 Vlastito kretanje (astronomija) 0 380409 3734325 3258476 2025-07-11T11:58:19Z KWiki 9400 + 2 kategorija; ± 2 kategorija (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734325 wikitext text/x-wiki [[Slika:Barnard2005.gif|thumb|[[Barnardova zvijezda]], promjena pozicije svakih 5 godina (period mjerenja 1985-2005.)]] '''Vlastito kretanje''' opisuje kretanje zvijezda na nebeskoj sferi, odnosno promjenu [[Rektascenzija|rektascenzije]] i [[Deklinacija|deklinacije]], tokom dužeg vremenskog perioda. Samo kretanje ne daje informaciju da li se zvijezda nama pribižava ili ne, to se može utvrditi samo mjerenjem [[Radijalna brzina|radijalne brzine]]. Vlastito kretanje izražava se jedinicom [[Uglovna minuta|uglovna sekunda]] (") ili milisekunda (en.;''miliarcsecond/yr'', ''mas/yr'', bs. ''mas/g'') u godini.<ref name="virginia">[https://www.astro.virginia.edu/class/majewski/astr551/lectures/VELOCITIES/velocities.html Velocities]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }} Virdžinijski univerzitet; pristupljneo 13.5.2015 {{en simbol}}</ref>. Za proračun u [[Kilometar na sat|km/s]] potrebna je [[udaljenost]].<ref>[http://www.redshift-live.com/de/kosmos-himmelsjahr/lexikon/Eigenbewegung.html Eigenbewegung]''redshift-live.com/de, pristupljeno 25. 2.2015 {{de simbol}}</ref> Najveću brzinu sopstvenog kretanje ima [[Barnardova zvijezda]] (sazviježđe [[Zmijonosac (sazviježđe)|Zmijonosac]]) sa [[Uglovna minuta|10,27"]], udaljena 6 [[Svjetlosna godina|sg]].<ref name="avgoe">Amateurastronomische Vereinigung Göttingen, [http://www.avgoe.de/astro/Teil04/EB.html Die Eigenbewegung der Sterne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150831081915/http://www.avgoe.de/astro/Teil04/EB.html |date=31. 8. 2015 }}''avgoe.de'', pristupljeno 24. 2.2015 {{de simbol}}</ref> Golim okom vidljivo je kretanje do 0,1"/g. Samo nekoliko stotina zvijezda ima vlastito kretanje preko 1" u godini.<ref name="virginia"/> ==Historija== Prvu tezu o kretanju zvijezda postavio je 1718. engleski astronom [[Edmund Halley]]. Ustanovio je da se pozicije zvijezda iz [[Antika|antičkog doba]] ne podudaraju s današnjim. Izmjerio je pozicije [[Alpha Canis Majoris|Sirijusa]], [[Aldebaran]]a i [[Kapela (zvijezda)|Kapele]]. Ovo kretanje dugoročno dovodi, zbog kumulacije tokom dužeg perioda, do promjene izgleda [[sazviježđa]].<ref name="ohio">Richard Pogge, [http://www.astronomy.ohio-state.edu/~pogge/Ast162/Unit1/motions.html Lecture 6: The Motions of the Stars] Univerzitet države Ohio, pristupljeno 13.5.2015 {{en simbol}}</ref> [[Kasiopeja (sazviježđe)|Kasiopeja]], primjera radi, će za 100000 godina imati oblik slova V. <ref name="virginia"/> [[Satelit Hipparcos]] je u periodu 1989-1993 izmjerio vlastitu brzinu kod oko 118000 zvijezda uz preciznost od 0,001".<ref name="avgoe"/> Ona se može razdvojiti na dvije komponente: [[Rektascenzija|rektascenzionu]] v<sub>(RA)</sub> i [[Deklinacija (astronomija)|deklinacijsku]] v<sub>(DEC)</sub>.<ref name="jena">[http://www.astro.uni-jena.de/Teaching/Praktikum/pra2002/node296.html Eigenbewegung von Sternen]''astro.uni-jena.de'', pristupljeno 4.4.2015 {{de simbol}}</ref> ==Metode mjerenja<ref name="avgoe"/>== *Vrsta optičkog [[teleskop]]a za mjerenje sopstvenog kretanja je [[meridijanski instrument]]. *Analiza fotoploča *[[Radioteleskop]]i [[Very Large Array Telescope|VLT]]-tipa mogu odrediti sopstveno kretanje u odnosu na [[Galaksija|galaksije]] i [[kvazar]]e, tačnost iznosi 0,004" godišnje. ==Primjena== Mjerenjem bližih zvijezda moguće je odrediti kretanje i brzinu ([[Solarno kretanje]]) našeg Sunca. Oduzme li se solarno od vlastitog dobija se [[pekulijarno kretanje]]. Zahvaljujući tome ustanovljeno je da sve zvijezde u [[Mliječni put|našoj galaksiji]] kruže oko njenog centra.<ref name="avgoe"/> == Reference == {{refspisak}} ==Vanjski linkovi== [http://csep10.phys.utk.edu/astr162/lect/motion/table.html Spisak zvijezda visokom brzinom vlastitog kretanja] {{en simbol}} {{Zvijezda}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Astrometrija]] [[Kategorija:Zvjezdana astronomija]] [[Kategorija:Kretanje]] [[Kategorija:Koncepti u astronomiji]] hh4kpstw9oin2xtpbh7qlvnp3blw6e8 Jusuf 0 382233 3734064 3572993 2025-07-10T13:00:10Z Panasko 146730 3734064 wikitext text/x-wiki {{Drugo značenje|Jusuf (čvor)}} {{Poslanici spomenuti u Kur'anu}} '''Jusuf''' ({{jez-ar|يوسف}}) [[Allah|Božiji]] je [[Poslanici u islamu|poslanik]] po [[islam]]u. Bio je sin [[Jakub|Jakuba]], također poslanika i jedini njegov sin kojem je dato poslanstvo. Spominje se u 12. [[Sura|suri]] [[Kur'an]]a [[Jusuf (sura)|Jusuf]] i po tome je jedinstven među poslanicima jer se za razliku od drugih, spominjanje ovog poslanika u Kur'anu odvija u samo jednoj suri koja je i nazvana po njemu. == Biografija == {{Porodično stablo (Ibrahim)}} === Djetinjstvo === Jusuf je bio jedan od 12 sinova Jakuba. Desetorica polubraće su bila starija od Jusufa dok je njegov pravi brat Benjamina (od iste majke) bio najmlađi. Pa iako ne najmlađi, Jusuf je Jakubu bio najdraži sin što je njegovom starijoj braći teško padalo pa su bili i ljubomorni na njega. Upravo iz tog razloga, kada Jusuf ocu saopšti svoj san otac ga posavjetova da o tome ništa ne govori svojoj braći. {{Citat3|Kad Jusuf reče svome ocu: "O oče moj, sanjao sam jedanaest zvijezda, i Sunce i Mjesec, i u snu sam ih vidio kako mi se pokloniše." On reče: "O sinko moj, ne kazuj svoga sna braći svojoj, da ti ne učine kakvu pakost, šejtan je doista čovjeku otvoreni neprijatelj."<ref name="Ibn Kesir: Sura Jusuf">http://tefsir-ibn-kesir.blogspot.com/2014/11/tefsir-ibn-kesir-sura-jusuf.html</ref>|Kur'an, sura [[Jusuf (sura)|Jusuf]], 4. i 5. ajet}} Upravo iz te zavisti prema Jusufu, braća skovaše plan kako da se riješe Jusufa te zamoliše svoga oca da ga pusti sutradan sa njima. Iako Jakub nije bio za to, udovolji njihovoj molbi. Kada su našli pogodan momenat bace Jusufa u bunar te otrče svome ocu i slažu ga o događaju koji se desio. {{Citat3|"I uvečer dođoše svom ocu plačući. O oče naš, rekoše, bili smo otišli da se trkamo, a Jusufa smo ostavili kod naših stvari, pa ga je vuk pojeo. A ti nam nećeš vjerovati iako istinu govorimo. I donesoše košulju njegovu lažnom krvlju okrvavljenu. 'U vašim dušama je ponikla zla misao, reče on, i ja se neću jadati, od Allaha tražim pomoć protiv ovoga što vi iznosite."'<ref name="Ibn Kesir: Sura Jusuf">http://tefsir-ibn-kesir.blogspot.com/2014/11/tefsir-ibn-kesir-sura-jusuf.html</ref>|Kur'an, sura Jusuf, 16–18. ajet }} Međutim, naiđe pored bunara karavana te pronađu Jusufa i povedu ga sa sobom. Kada su stigli u [[Egipat]] prodaju ga kao roba upravniku Egipta. {{Citat3|"I onda onaj iz Misira, koji ga je kupio, reče ženi svojoj: 'Učini mu boravak prijatnim! Može nam koristan biti, a možemo ga i posiniti!' I eto tako Mi Jusufu dadosmo lijepo mjesto na Zemlji i naučismo ga tumačenju snova - a Allah čini šta hoće, ali većina ljudi ne zna".<ref name="Ibn Kesir: Sura Jusuf">http://tefsir-ibn-kesir.blogspot.com/2014/11/tefsir-ibn-kesir-sura-jusuf.html</ref>|Kur'an, sura Jusuf, 21. ajet}} === Period u Egiptu === Kada Jusuf stasa, Allah ga obdari mudrošću i znanjem. {{Citat3|"I kad on stasa, Mi ga mudrošću i znanjem obdarismo; tako Mi nagrađujemo one koji dobra djela čine."<ref name="Ibn Kesir: Sura Jusuf">http://tefsir-ibn-kesir.blogspot.com/2014/11/tefsir-ibn-kesir-sura-jusuf.html</ref>|Kur'an, sura Jusuf, 22. ajet) }} Te on postade uzor kako po fizičkoj tako i po duševnoj ljepoti. Međutim, ona u čijoj je kući živio, jedne prilike kada su ostali sami, zaključa sva vrata i htjede ga na grijeh navesti. Jusuf se odupre i u momentu kada je potrčao do vrata, ona mu podera košulju na leđima. Jusufa optuži suprugu zatraživši za njega tamnicu ili kaznu bolnu. {{Citat3|"I njih dvoje prema vratima potrčaše - a ona razdera straga košulju njegovu - i muža njezina kraj vrata zatekoše. 'Kakvu kaznu zaslužuje onaj koji je htio ženi tvojoj zlo učiniti', reče ona, 'ako ne tamnicu ili kaznu bolnu?'"<ref name="Ibn Kesir: Sura Jusuf">http://tefsir-ibn-kesir.blogspot.com/2014/11/tefsir-ibn-kesir-sura-jusuf.html</ref>|Kur'an, sura Jusuf, 25. ajet}} Kod rasprave o krivici, činjenica da mu je košulja pocijepana strga spasi Jusufa krivice. Kako se o tome događaju proču u gradu, žene počeše govoriti o tome kako je upravnikova žena pokušala na grijeh navesti momka. Kako bi se opravdala pred njima, ona ih pozove kod sebe i svakoj od njih da po jedan nož. Kada izvede Jusufa pred njih one se zadiviše njegovoj ljepoti i porezaše se po rukama svojim. Vidjevši kakve mu se spletke pripremanju, Jusuf zamoli svoga gospodara: {{Citat3|"'Gospodaru moj', zavapi on, 'draža mi je tamnica od ovoga na što me one navraćaju! I ako Ti ne odvratiš od mene lukavstva njihova, ja mogu prema njima naklonost osjetiti i lahkomislen postati.'" "I Gospodar njegov usliša molbu njegovu i spasi ga lukavstva njihova. On, uistinu, sve čuje i zna."<ref name="Ibn Kesir: Sura Jusuf">http://tefsir-ibn-kesir.blogspot.com/2014/11/tefsir-ibn-kesir-sura-jusuf.html</ref>|Kur'an, sura Jusuf, 33. i 34. ajet}} Pa iako je utvrđena njegova nevinost, na neko ga vrijeme, sa još dvojicom zatvoriše u tamnicu. Tu im Jusuf rastumači snove i jednom od njih dvojice reče: "Spomeni me gospodaru svome!". Međutim, šejtan učini svoje te se on toga ne sjeti kada izađe na slobodu a Jusuf ostade u tamnici nekoliko godina. Kada velikaš jedne prilike usni san niko mu ga ne znade protumačiti, a onaj koji je proveo vrijeme sa Jusufom u tamnici sjeti se kako je Jusuf njima protumačio snove pa ga se sjeti i zatraži da ode kod njega. Jusuf mu objasni značenje sna u kome sedam mršavih krava pojede sedam debelih krava. Kada vladar sazna o objašnjenju sna, pozove Jusufa pred sebe. Da bi skinuo nametnutu mu krivicu, Jusuf upita vladara o onim ženama koje su sebi ruke porezale. Vladar ih pozva i nakon što one ne rekoše istinu vladareva žena prizna da ga je na grijeh pokušala nevesti. Čuvši to, vladar pozove Jusufa i primi ga u svoju svitu. Jusuf ga zamoli da ga postavi za glavnog zaduženog za stovarišta po cijelom Misiru a vladar tako i postupi. Jusuf tako od zatvorenika u tamnici postade jedan od najvažnijih vladarevih ljudi. {{Citat3|"I tako Mi Jusufu dadosmo vlast u zemlji, boravio je ondje gdje je htio; milost svoju Mi dajemo onome kome hoćemo i ne dopuštamo da propadne nagrada onima koji dobra djela čine." "A nagrada na onom svijetu bolja je za one koji vjeruju i koji se grijeha čuvaju."<ref name="Ibn Kesir: Sura Jusuf">http://tefsir-ibn-kesir.blogspot.com/2014/11/tefsir-ibn-kesir-sura-jusuf.html</ref>|Kur'an, sura Jusuf, 56. i 57. ajet}} === Susret Jusufa i Benjamina u Egiptu === Nakon izvjesnog vremena, usljed gladi koja je vladala u njegovom rodnom kraju, u Egipat dođoše njegova braća tražeći hranu. Iako oni njega ne prepoznaše, Jusuf ih prepozna ali im to ne saopšti. Opskrbi ih hranom i reče im na polasku da se ne vraćaju ponovo po hranu ako sa sobom ne dovedu najmlađeg brata koji je ostao kod oca. Zadovoljni se vratiše kući i ubijediše oca da drugi puta sa njima pođe i najmlađi im brat. Nakon dužeg nagavaranja, otac pristane te njih 11 braće ponovo otputuju u Egipat po hranu. Jusuf ih lijepo primi a onda se izdvoji sa svojim bratom Benjaminom i saopšti mu da je on njegov brat. Dogovoriše se da će iznaći način da Benjamin ostane s njim u Egiptu te da o tome ništa ne govori braći. Kada su Jusufova braća bila spremna za povratak, prema Jusufovom naređenju, jedan od njegovih potčinjenih stavi vladarev pehar u Benjaminov prtljag. {{Citat3|"I kad iziđoše pred Jusufa, on privi na grudi brata svoga i reče: 'Ja sam, doista, brat tvoj i ne žalosti se zbog onog što su oni uradili.'" "I pošto ih namiri potrebnom hranom, stavi jednu čašu u tovar brata svoga, a poslije jedan glasnik stade vikati: 'O karavanu, vi ste, doista, kradljivci!'" "Oni im pristupiše i upitaše: 'Šta to tražite?'" "Tražimo vladarevu čašu', odgovoriše. 'Ko je donese, dobit će kamilin tovar hrane. Ja za to jamčim.'"<ref name="Ibn Kesir: Sura Jusuf">http://tefsir-ibn-kesir.blogspot.com/2014/11/tefsir-ibn-kesir-sura-jusuf.html</ref>|Kur'an, sura Jusuf, 69–72. ajet}} Nakon što je navodno ukradeni pehar nađen kod Benjamina, njega zadržaše a braća mu se vratiše svome ocu. Jedva dočekaše da Benjamina ukaljaju kod Ja'kuba rekavši da je Benjamin ukrao te je zbog toga morao ostati u Egiptu. Ja'kub se ražalosti ali im ne povjerova rekavši: "Nije tako, u dušama vašim ponikla je zla misao". Okrenuvši se od njih reče: "O Jusufe, tugo moja!" a oči su mu pobijeljele od jada. === Treći dolazak Jusufove braće u Egipat === Ja'kub ponovo posla sinove u Egipat, ovaj put sa namjerom da pokušaju saznati šta se desilo s Jusufom i Benjaminom. Kada su izašli pred Jusufa on im reče: {{Citat3|"'A znate li', upita on, 'šta ste s Jusufom i bratom njegovim nepromišljeno uradili?'" <ref name="Ibn Kesir: Sura Jusuf">http://tefsir-ibn-kesir.blogspot.com/2014/11/tefsir-ibn-kesir-sura-jusuf.html</ref>|Kur'an, sura Jusuf, 89. ajet}} Tada braća shvatiše da stoje pred svojim bratom Jusufom. On im naredi da njegovu košulju odnesu i stave ocu na lice kako bi progledao, te da svu svoju čeljad dovedu u Misir. Kada su došli pred Jusufa u Egipat, on privi svoje roditelje na grudi i ponudi im da se nastane u Egiptu. ==Također pogledajte== * [[Poslanici u islamu]] * [[Jusuf (sura)|Sura Jusuf]] ==Reference== {{Refspisak}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Poslanici u islamu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Vjerovjesnici i poslanici]] 3eslpw12ephdt194wzq7ov88vofhwm3 Korisnik:Palapa/Šablon:Navigacione kutije Univerzuma 2 390993 3734110 2883556 2025-07-10T16:14:15Z Palapa 383 3734110 wikitext text/x-wiki {{Navbox with collapsible groups| ime = Navigacione kutije Univerzuma| naslov = Navigacione kutije Univerzuma| stanje = {{{stanje<includeonly>|expanded</includeonly>}}}| tijeloklasa = plainlist| selected = {{{selected|{{{expanded|{{{1|}}}}}}}}}| bazastil = text-align: center; <!----------------------------------Astronomija---------------------------------->| abbr1 = astronomija| sect1 = [[Astronomija]]| podaci1 = {{Navkutija |dijete |grupaširina=9.5em | grupastil = text-align: center; | podaciklasa = hlist | iznad = {{šablon|Astronomija navigaciona kutija}} | grupa1 = Vrste objekata | podaci1 =* {{šablon|Asteroidi}}* {{šablon|Crne rupe}}* {{šablon|Komete}}* {{šablon|Exoplanete}}* {{šablon|Galaksija}}* {{šablon|Meteorske kiše}}* {{šablon|Meteoriti}}* {{šablon|Meteoriti po imenu}}* {{šablon|Neutronska zvijezda}}* {{šablon|Zvijezda}}* {{šablon|Zvjezdani sistem}}* {{šablon|Supernove}}* {{šablon|Variable star topics}}* {{šablon|Bijeli patuljak}} | grupa2 = Katalozi | podaci2 =* {{šablon|Gumov katalog}}* {{šablon|Messierovi objekti}}* {{šablon|RCW}}* {{šablon|Sh2 objekti}} | grupa3 = Po kulturama | podaci3 =* {{šablon|Ancient Greek astronomy}}* {{šablon|Astronomija u srednjevjekovnom Islamu}}* {{šablon|Indijska astronomija}}}} <!--------------------------------Sunčev sistem--------------------------------->| abbr2 = Sunčev| sect2 = [[Sunčev sistem]]| podaci2 = {{Navkutija |dijete |grupaširina=9.5em |grupastil = text-align: center; | grupa1 = General | podaci1 =<!---"Solar System...":--->{{startflatlist}}* {{šablon|Solar System}}* {{šablon|Solar System navmap}}* {{šablon|Sunčev sistem sidebar}}* {{šablon|Solar System table}}{{endflatlist}}<!---other:--->{{startflatlist}}* {{šablon|Atmosfere}}* {{šablon|Lunar eclipses}}* {{šablon|Solar eclipses}}* {{šablon|Sunce|Sunce}}{{endflatlist}} | grupa2 = [[Planet]]s | podaci2 = {{startflatlist}}* {{šablon|Earth}}&nbsp;{{smaller|{{šablon|Zemljin položaj}}}}* {{šablon|Jupiter}}* {{šablon|Mars}}* {{šablon|Merkur (planeta)|Merkur}}* {{šablon|Neptun}}* {{šablon|Saturn}}* {{šablon|Uranus}}* {{šablon|Venera}}{{endflatlist}}{{startflatlist}}* {{šablon|Planetarni prstenovi}}{{endflatlist}} | grupa3 = [[Natural satellite|Moon]] | podaci3 = {{startflatlist}}* {{šablon|Mjeseci patuljatskih planeta}}* {{šablon|Moons of Earth, Mars and the Asteroids}}* {{šablon|Mjeseci Sunčevog Sistema|Solar System moons {{smaller|[big]}}}}* {{šablon|Solar System moons (compact)}}{{endflatlist}}<!---by planet:--->{{startflatlist}}* {{šablon|The Moon|The Moon {{smaller|[Earth's moon]}}}}&nbsp;{{smaller|{{šablon|Lunar maria|Lunar maria}}}}* {{šablon|Moons of Jupiter}}&nbsp;{{smaller|{{šablon|Ganymede}} {{šablon|Io}}}}* {{šablon|Moons of Neptune}}* {{šablon|Moons of Saturn}}&nbsp;{{smaller|{{šablon|Titan}}}}* {{šablon|Moons of Uranus}}{{endflatlist}} | grupa4 = Other objects | podaci4 = {{startflatlist}}* {{šablon|Ceres}}* {{šablon|Distant minor planets sidebar}} * {{šablon|Patuljaste planete}}* {{šablon|Eris}}* {{šablon|Haumea}}* {{šablon|Minor planets navigator}}* {{šablon|Pluto}}* {{šablon|Small Solar System bodies}}* {{šablon|Trans-Neptunian objects navbox}}{{endflatlist}} }} <!--------------Star-related (Star systems/Constellations/Stars)---------------->| abbr3 = zvijezde| sect3 = {{hlist |[[Zvjezdani sistem]]s |[[Sazviježđe|Sazviježđa]] |[[Star]]s}}| podaci3 = {{Navkutija |dijete |grupaširina=9.5em |grupastil = text-align: center; | grupa1 = [[Star system]]s {{nobold|(by&nbsp;<br/>distance from Earth)}} | podaci1 = {{Navkutija |dijete |grupastil=font-weight:normal; | podaci1 = {{startflatlist}}* {{šablon|Nearest star systems}}* {{šablon|Nsnavbox}}* {{šablon|Nsx}}{{endflatlist}} | grupa2 = Within {{((}}''N''–''M''{{))}} [[light-year]]s | podaci2 = {{startflatlist}}* {{šablon|Star systems within 0–5 light-years|0–5}}* {{šablon|Star systems within 5–10 light-years|5–10}}* {{šablon|Star systems within 10–15 light-years|10–15}}* {{šablon|Star systems within 15–20 light-years|15–20}}* {{šablon|Star systems within 20–25 light-years|20–25}}* {{šablon|Star systems within 25–30 light-years|25–30}}* {{šablon|Star systems within 30–35 light-years|30–35}}* {{šablon|Star systems within 35–40 light-years|35–40}}* {{šablon|Star systems within 40–45 light-years|40–45}}* {{šablon|Star systems within 45–50 light-years|45–50}}* {{šablon|Star systems within 50–55 light-years|50–55}}* {{šablon|Star systems within 55–60 light-years|55–60}}* {{šablon|Star systems within 60–65 light-years|60–65}}* {{šablon|Star systems within 65–70 light-years|65–70}}* {{šablon|Star systems within 70–75 light-years|70–75}}{{endflatlist}} }} | grupa2 = [[Constellation]]s | podaci2 = {{Navkutija |dijete |grupastil=font-weight:normal; | podaci1 = {{startflatlist}}* {{šablon|Constellations}}* {{šablon|Constellations/historic|Constellations (historic)}}* {{šablon|Constellations/modern|Constellations (modern)}}{{endflatlist}}{{startflatlist}}* {{šablon|Musca}}* {{šablon|Virgo}}* {{šablon|Zodiac}}{{endflatlist}} | grupa2 = [[Star]]s | podaci2 = {{startflatlist}}* {{šablon|Lists of stars by constellation}}{{endflatlist}}{{startflatlist}}* {{šablon|Zvijezde Andromeda|Andromeda}}* {{šablon|Zvijezde Antlia|Antlia}}* {{šablon|Zvijezde Apus|Apus}}* {{šablon|Zvijezde Aquarius|Aquarius}}* {{šablon|Zvijezde Aquila|Aquila}}* {{šablon|Zvijezde Ara|Ara}}* {{šablon|Zvijezde Aries|Aries}}* {{šablon|Zvijezde Auriga|Auriga}}* {{šablon|Zvijezde Boötes|Boötes}}* {{šablon|Zvijezde Caelum|Caelum}}* {{šablon|Zvijezde Camelopardalis|Camelopardalis}}* {{šablon|Zvijezde Cancer|Cancer}}* {{šablon|Zvijezde Canes Venatici|Canes Venatici}}* {{šablon|Zvijezde Canis Major|Canis Major}}* {{šablon|Zvijezde Canis Minor|Canis Minor}}* {{šablon|Zvijezde Capricornus|Capricornus}}* {{šablon|Zvijezde Carina|Carina}}* {{šablon|Zvijezde Cassiopeia|Cassiopeia}}* {{šablon|Zvijezde Centaurus|Centaurus}}* {{šablon|Zvijezde Cepheus|Cepheus}}* {{šablon|Zvijezde Cetus|Cetus}}* {{šablon|Zvijezde Chamaeleon|Chamaeleon}}* {{šablon|Zvijezde Circinus|Circinus}}* {{šablon|Zvijezde Columba|Columba}}* {{šablon|Zvijezde Coma Berenices|Coma Berenices}}* {{šablon|Zvijezde Corona Australis|Corona Australis}}* {{šablon|Zvijezde Corona Borealis|Corona Borealis}}* {{šablon|Zvijezde Corvus|Corvus}}* {{šablon|Zvijezde Crater|Crater}}* {{šablon|Zvijezde Crux|Crux}}* {{šablon|Zvijezde Cygnus|Cygnus}}* {{šablon|Zvijezde Delphinus|Delphinus}}* {{šablon|Zvijezde Dorado|Dorado}}* {{šablon|Zvijezde Draco|Draco}}* {{šablon|Zvijezde Equuleus|Equuleus}}* {{šablon|Zvijezde Eridanus|Eridanus}}* {{šablon|Zvijezde Fornax|Fornax}}* {{šablona|Zvijezde Gemini|Gemini}}* {{šablona|Zvijezde Grus|Grus}}* {{šablona|Zvijezde Hercules|Hercules}}* {{šablona|Zvijezde Horologium|Horologium}}* {{šablona|Zvijezde Hydra|Hydra}}* {{šablona|Zvijezde Hydrus|Hydrus}}* {{šablon|Zvijezde Indus|Indus}}* {{šablona|Zvijezde Lacerta|Lacerta}}* {{šablon|Zvijezde Leo|Leo}}* {{šablon|Zvijezde Leo Minor|Leo Minor}}* {{šablon|Zvijezde Lepus|Lepus}}* {{šablon|Zvijezde Libra|Libra}}* {{šablon|Zvijezde Lupus|Lupus}}* {{šablon|Zvijezde Lynx|Lynx}}* {{šablon|Zvijezde Lyra|Lyra}}* {{šablon|Zvijezde Mensa|Mensa}}* {{šablon|Zvijezde Microscopium|Microscopium}}* {{šablona|Zvijezde Monoceros|Monoceros}}* {{šablon|Zvijezde Musca|Musca}}* {{šablon|Zvijezde Norma|Norma}}* {{šablon|Zvijezde Octans|Octans}}* {{šablon|Zvijezde Ophiuchus|Ophiuchus}}* {{šablon|Zvijezde Orion|Orion}}* {{šablon|Zvijezde Pavo|Pavo}}* {{šablon|Zvijezde Pegasus|Pegasus}}* {{šablon|Zvijezde Perseus|Perseus}}* {{šablon|Zvijezde Phoenix|Phoenix}}* {{šablon|Zvijezde Pictor|Pictor}}* {{šablon|Zvijezde Pisces|Pisces}}* {{šablon|Zvijezde Piscis Austrinus|Piscis Austrinus}}* {{šablon|Zvijezde Puppis|Puppis}}* {{šablon|Zvijezde Pyxis|Pyxis}}* {{šablon|Zvijezde Reticulum|Reticulum}}* {{šablon|Zvijezde Sagitta|Sagitta}}* {{šablon|Zvijezde Sagittarius|Sagittarius}}* {{šablon|Zvijezde Scorpius|Scorpius}}* {{šablon|Zvijezde Skulptora|Skulptor}}* {{šablon|Zvijezde Scutuma|Scutum}}* {{šablon|Zvijezde Serpens|Serpens}}* {{šablon|Zvijezde Sextans|Sextans}}* {{šablon|Zvijezde Taurus|Taurus}}* {{šablon|Zvijezde Telescopium|Telescopium}}* {{šablon|Zvijezde Triangulum|Triangulum}}* {{šablon|Zvijezde Triangulum Australe|Triangulum Australe}}* {{šablon|Zvijezde Tucana|Tucana}}* {{šablon|Zvijezde Ursa Major|Ursa Major}}* {{šablon|Zvijezde Ursa Minor|Ursa Minor}}* {{šablon|Zvijezde Vela|Vela}}* {{šablon|Virgo|Virgo}}* {{šablon|Zvijezde Volans|Volans}}* {{šablon|Zvijezde Vulpecula|Vulpecula}}{{endflatlist}} }} }} <!----------------Planetarni sistemi / Galaksije / Ostale teme------------------>| abbr4 = PGO| sect4 = {{hlist |[[Planetarni sistemi]] |[[Galaksija|Galaksije]] |Other topics}}| podaci4 = {{Navkutija |dijete |grupaširina=9.5em | podaciclass = hlist |grupastil = text-align: center; | grupa1 = [[Planetary system]]s | podaci1 =* {{šablon|23 Librae}}* {{šablon|47 Ursae Majoris}}* {{šablon|55 Cancri}}* {{šablon|61 Virginis}}* {{šablon|GJ 1214}}* {{šablon|Gliese 370}}* {{šablon|Gliese 581}}* {{šablon|Gliese 667}}* {{šablon|Gliese 758}}* {{šablon|Gliese 777}}* {{šablon|Gliese 876}}* {{šablon|HD 1461}}* {{šablon|HD 9446}}* {{šablon|HD 11964}}* {{šablon|HD 12661}}* {{šablon|HD 37124}}* {{šablon|HD 40307}}* {{šablon|HD 47186}}* {{šablon|HD 69830}}* {{šablon|HD 125612}}* {{šablon|HD 128311}}* {{šablon|HD 181433}}* {{šablon|HD 215497}}* {{šablon|HD 217107}}* {{šablon|HIP 14810}}* {{šablon|HR 8799}}* {{šablon|Mu Arae}}* {{šablon|PSR B1257+12}}* {{šablon|Upsilon Andromedae}} | grupa2 = [[Galaxy|Galaxies]] | podaci2 =* {{šablon|Andromeda Galaxy}}* {{šablon|ARP 178}}* {{šablon|ARP 297}}* {{šablon|Milky Way}}* {{šablon|NGC 2264}}* {{šablon|Robert's Quartet}}* {{šablon|Triangulum Galaxy}} | grupa3 = Other topics | podaci3 =* {{šablon|Astrobiologija}}* {{šablon|CMB|CMB {{smaller|[Cosmic Microwave Background]}}}}* {{šablon|Impact cratering on Earth}}* {{šablon|Magnetosferika}}* {{šablon|Modern impact events}}}} <!----------below------------>| ispod = ''Također pogledati:'' {{šablon|Spaceflight navboxes}} }}<noinclude>{{dokumentacija}}</noinclude> opcsv8wnsqzy4w7ikuh6cs2f33uhtun Sinajska gora 0 394148 3734168 3466122 2025-07-11T06:41:07Z Panasko 146730 [[Kategorija:Planine u Egiptu]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734168 wikitext text/x-wiki {{Geokutija|Planina <!-- *** Gornji dio *** --> | ime = Brdo Sinaj | izvorno_ime = | drugo_ime = | kategorija = Planina <!-- *** Ime **** --> | etimologija = <!-- *** Slika *** --> | slika = MountSinaiView.jpg | opis_slike = Pogled na brdo Sinaj <!-- *** Države, regije i.t.d *** --> | država = Egipat | država1 = | zastava_države = da | pokrajina = | regija = | distrikt = | općina = <!-- *** Planinski sistem *** --> | planinski_sistem = <!-- *** Položaj i visina *** --> | položaj = | nadmorska_visina = 2285| visina_bilješka = | istaknutost = | istaknutost_bilješka = | širina_stepeni = 28| širina_minuta = 32| širina_sekundi = 23| širina_SJ =N | dužina_stepeni = 33| dužina_minuta = 58| dužina_sekundi = 24| dužina_IZ =E <!-- *** Svojstvo *** --> | geologija = | orogeneza = | period = | biom = | biljka = | životinja = <!-- *** Pristup (kad se može penjati na planinu) *** --> | javnost = | pristup = | uspon = | uspon_datum = <!-- *** Slobodni polji *** --> | razno = | prazno_vrsta = <!-- *** Karta *** --> | karta = | karta_lokacija = | karta_lokacija_x = | karta_lokacija_y = <!-- *** Bilješka *** --> | bilješka = }} '''Sinajska gora''' ([[Arapski jezik|arapski]]: طُور سِينَاء, ''Ṭūri Sinīn'') ili ''Musaovo brdo'' jest [[planina]] na [[Egipat|egipatskom]] [[Poluostrvo|poluostrvu]] [[Sinaj]]u. Najviša tačka nalazi se na 2285 m. Gora je važna za pripadnike sve tri najveće [[Monoteizam|monoteističke]] religije ([[islam]], [[kršćanstvo]], [[judaizam]]) jer se smatra da je upravo na ovom brdu [[poslanik]] [[Musa]] (Mojsije) razgovarao sa [[Allah|Bogom]] i primio objavu. Ovaj geografski pojam spominje se u sve tri svete religijske knjige: [[Kur'an]]u<ref>[http://www.qtafsir.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1145&Itemid=151 Ibn-Kesirov tefsir]</ref>, [[Stari zavjet|Starom zavjetu]] ([[Tevrat]]u)<ref name="Stari i Novi zavjet">Joseph J. Hobbs, Mount Sinai (University of Texas Press) 1995, discusses Mount Sinai as geography, history, ethnology and religion.</ref> i [[Novi zavjet|Novom zavjetu]] ([[Indžil]]u)<ref name="Stari i Novi zavjet"></ref>. == Galerija == <br><gallery class=center caption="הַר סִינַי - Sinajska gora - جبل موسَى"> Sinai-Mosesberg-101-2009-gje.jpg Sinai-Mosesberg-102-Aufstieg am Abend-2009-gje.jpg Sinai-Mosesberg-140-Abstieg der Massen-2009-gje.jpg Sinai-Mosesberg-160-verstopfter Treppenweg-2009-gje.jpg Sinai-Mosesberg-184-Beobachtungsstation-2009-gje.jpg Sinai-Mosesberg-196-Abstieg-Buden-2009-gje.jpg Sinai-Mosesberg-226-Beduinen-2009-gje.jpg Sinai-Mosesberg-244-Abstieg-Kirche-2009-gje.jpg </gallery> == Reference == {{Refspisak}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} [[Kategorija:Geografija Egipta]] [[Kategorija:Geografski pojmovi spomenuti u Kur'anu]] [[Kategorija:Turističke atrakcije u Egiptu]] [[Kategorija:Planine u Egiptu]] i9y7kfzxreek6g5aqiqyhiit9goxlle Mesdžidul-haram 0 416294 3734166 3734019 2025-07-11T06:36:20Z Panasko 146730 [[Kategorija:Arapska arhitektura]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734166 wikitext text/x-wiki {{Infokutija vjerski objekt | ime = Mesdžidul-haram | slika = | veličina_slike = 250px | alt_slike = | opis_slike = Pogled noću na Mesdžidul-haram sa tornja [[Abraj Al Bait]] | vrsta_karte = Saudijska Arabija | veličina_karte = 240px | reljef_karte = | opis_karte = | geografska_širina = 21.422 | geografska_dužina = 39.826 | lokacija = {{ZD|SAU}} [[Meka]] | religijska_pripadnost = [[Islam]] | obred = | festivali = | sektor = | općina = | okrug = | teritorija = | prefektura = | savezna_država = | provincija = | regija = | država = | administracija = Vlada Saudijske Arabije | godina_posvećenja = | organizacijski_status = | funkcijski_status = | oznaka_baštine = | vodstvo = Imami: <br>[[Abdul Rahman Al-Sudais]]<br>[[Saud Al-Shuraim]]<br> [[Maher Al Mueaqly]] | zaštitnik = | veb-sajt = | arhitekt = | arhitektonski_tip = [[Džamija]] | arhitektonski_stil = | osnivač = | osnovano_od_strane = | glavni_ugovarač = | smjer_fasade = | kamen_temeljac = | godina_dovršetka = | troškovi_gradnje = | kapacitet = 900.000 (4.000.000 za vrijeme [[hadždž]]a) | dužina = | širina = | širina_srednje_lađe_crkve = | visina_maks = | broj_kupola = | vanjska_visina_kupole = | unutrašnja_visina_kupole = | vanjski_prečnik_kupole = | unutrašnji_prečnik_kupole = | broj_munara = 9 | visina_munare = 89 m | broj_tornjeva = | visina_tornja = | materijali = | naziv_zaglavlja = | slobodno_polje1 = | vrijednost_slobodnog_polja1 = | slobodno_polje2 = | vrijednost_slobodnog_polja2 = | slobodno_polje3 = | vrijednost_slobodnog_polja3 = }} '''Mesdžidul-haram''' ({{jez-ar|المسجد الحرام‎‎}}), poznat kao ''Sveta džamija'' ili ''Velika džamija'', jest [[džamija]] u [[Meka|Meki]], u [[Saudijska Arabija|Saudijskoj Arabiji]]. Najveća je džamija na [[Zemlja (planeta)|svijetu]] i okružuje u [[islam]]u najsvetije mjesto, [[Kaba|Kabu]]. Predstavlja centar [[Islamski svijet|muslimanskog]] svijeta jer vjernici [[muslimani]] Kabu koriste kao [[Kibla|Kiblu]] prema kojoj se okreću svaki put dok obavljaju [[namaz]]. Osim toga, jednim od [[pet stubova islama]] zahtijeva se od svakog muslimana, pri određenim uslovima, da bar jednom u životu obavi [[hadždž]] i hodočasti ovu džamiju unutar koje se obavljaju neki od obreda kao što je [[tavaf]]. Prema [[Kur'an]]u, 96. [[ajet]]u [[Sura|sure]] [[Ali Imran]], prvi hram podignut za ljude je ''Hram u Beki'', tj. u Kabi, kojeg je podigao [[poslanik]] [[Ibrahim]] i u kojem postoje znamenja očevidna ([[Mekami Ibrahim]] - otisak stopa Ibrahima)<ref>[http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/003.pdf Tefsir sure Ali Imran - Prvi hram podignut za ljude] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220125200218/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/003.pdf |date=25. 1. 2022 }} Pristupljeno 25.8.2016.</ref> Džamija se tokom [[Historija|historije]], zbog potreba, proširivala a danas zauzima površinu od 356.800 m<sup>2</sup>, uključujući vanjski i unutrašnji molitveni prostor. == Historija == === Predislamski period === [[Datoteka:mecca-1850.jpg|thumb|lijevo|Meka, sa Mesdžidul-haramom u centru, 1850. godine, za vrijeme [[Osmanlijsko carstvo|Osmanlijskog]] perioda]] Kaba, centralni dio Mesdžidul-harama, je izgrađena još prije pojave islama, kao hram za ljude, koji je blagoslovljen i putokaz svjetovima. Prema Kur'anu, Kabu je izgradio poslanik Ibrahim i njegov sin [[Ismail]], također poslanik, što se spominje i u suri [[El-Bekare]], 127. ajet.<ref>[http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/002.pdf Tefsir sure El-Bekare - 127. ajet - podizanje hrama] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220331030950/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/002.pdf |date=31. 3. 2022 }} Pristupljeno 25.8.2016.</ref> Izgrađena je na posebnom mjestu, u blizini vrela [[Zem-zem]], koji se sada nalazi unutar džamije. Prema islamskom vjerovanju, Crni kamen, koji je ugrađen u Kabu i predstavlja jedini izvorni dio Kabe je porijeklom iz [[džennet]]a. U početku oko Kabe nije drugih objekata sve dok jedan od [[Muhammed]]ovih predaka nije odlučio da se oko ovog hrama započne gradnja kuća.<ref>[http://el-asr.com/tekstovi/mesdzidul-haram-historijat-i-odlike/ Mesdzidul-haram:Historijat i odlike] Pristupljeno 25.8.2016.</ref> U periodu prije objave Kur'ana, kada je Muhammedu bilo 35. godina, Kurejšije su odlučile da obnove Kabu koja je bila u ruševnom stanju a i prijetile su joj poplave koje bi nastale pucanjem brane Irem. U prvi moment su se plašili da razgrade Kabu kako bi je ponovo podigli, jer su se plašili da im se ne desi nešto slično što se desilo Ebrehi i njegovoj vojsci kada je pokušao srušiti ovaj hram. Nakon što je [[El-Velid ibnul-Mugire]], otac poznatog vojskovođe [[Halid ibn Velid|Halida ibn Velida]] počeo sa uklanjanjem materijala od kojeg je Kaba napravljena, ubrzo su mu se pridružili i ostali. Svako pleme je dobilo određeni zadatak u izgradnji Kabe a spor je nastao kada se došlo do Crnog kamena kojeg su svi lično željeli ugraditi. Muhammed je predložio da se Crni kamen postavi na platno tako da su ga predstavnici svih plemena zajedno podigli a Muhammed ga postavio na određeno mjesto.<ref name''Sira''>''Sira: životopis poslednjeg Allahovog poslanika'', Safvet Halilović, Sarajevo: Dobra knjiga, Islamski pedagoški fakultet Zenica, 4. izdanje, 2013., str. 124-125.</ref> Na taj način riješen je spor a Kaba dobila novi sjaj. === Period pojave islama === U periodu objave Kur'ana, početkom 7. vijeka, Kaba je još uvijek služila kao mjesto gdje su Kurejšije čuvali svoje kipove, kumire. U tom periodu dolazi do širenja i osnaživanja islama a kada situacija za muslimane u Meki postaje nepodnošljiva, dolazi i do [[Hidžra|Hidžre]] Muhammeda i muslimana iz Meke u Medinu. Nakon oko 8 godina provedenih u Medini, Muhammed se vraća u Meku i [[630]]. godine, zajedno sa [[Alija ibn Ebu-Talib|Alijom]], [[ashab]]om i posljednjim od četiri [[pravedne halife]], razbija kipove čime se završava period upotrebe Kabe u paganske namjene. Tada počinje i period islamske vladavine nad Kabom i prostorom i objektima oko nje. Prvo veliko obnavljanje džamije izvršeno je 692. godine. Prije te obnove, koja se sastojala od podizanja vanjskih zidova džamije do plafona i njegovih dekoracija, džamija je bila tek mali otvoreni prostor sa Kabom u centru. Do kraja 8. vijeka, stari drveni stubovi džamije su zamijenjeni mramornim stubovima dok je krilni prostor džamije sa obe strane proširen uz izgradnju [[minaret]]a. Širenje islama [[Bliski istok|Bliskim istokom]] i sve veći priliv hodočasnika zahtjevalo je gotovo potpunu obnovu džamije a koja je uključivala i dodavanje većih mramornih površina i još tri minareta. === Osmanlijski period === [[Datoteka:Makkah-1910.jpg|thumb|desno|Meka i Mesdžidul-haram 1910. godine]] Nakon velike teritorijalne ekspanzije [[Osmanlijsko carstvo|Osmanlijskog carstva]] u 15. i 16. vijeku, područje zapadnog i jugozapadnog dijela današnje Saudijske Arabije dolazi pod vlast Osmanlije. Pod isti uticaj potpada i grad Meka tako da 1570. godine [[Sultani Osmanlijskog carstva|sultan]] [[Selim II]] svom glavnom arhitektu [[Mimar Sinan]]u daje u zadatak da obnovi džamiju. Ovo preuređivanje džamije je rezultiralo zamjenom dotadašnjeg ravnog krova džamije kupolama koje su u unutrašnjosti bile ukrašene [[Kaligrafija|kaligrafijom]]. Osim toga, postavljeni su i novi stubovi koji su danas priznati kao najranija arhitektonska karakteristika ove džamije. Također, ovi dijelovi su i najstariji sačuvani dijelovi ove džamije. Tokom obilnih [[kiša]] i [[poplava]] koje su zadesile ovo područje 1621. i 1629. godine, zidovi Kabe i džamije su pretrpili veliku štetu. Zbog toga je 1629. godine, za vrijeme vladavine sultana [[Murat IV|Murata IV]], Kaba ponovo izgrađena korištenjem [[kamen]]a iz Meke, a džamija je obnovljena. Renoviranjem džamije dodane su nove arkade a izgrađena su još tri minareta čime se njihov broj povećao na ukupno sedam. Tom prilikom je uklonjen mramorni pod. Takvo stanje džamije je ostalo nepromijenjeno naredna tri vijeka. === Novije doba === Prvi veliki postupak obnove za vreme vladavine saudijske kraljevske porodice izvršeno je između 1955. i 1973. godine. Tokom te obnove, izgrađena su još četiri minareta, obnovljen je [[strop]] dok je pod zamijenjen vještačkim kamenom i mramorom. Galerija [[Safa i Merva|Safe i Merve]] je tom prilikom pridodata haremu i danas je sastavni dio Mesdžidul-harama. Tokom ovog procesa, mnoge stvari koje su bile odlike Osmanlijskog stila, naročito stubovi, su srušeni. Drugo značajnije preuređivanje harema se desilo za vrijeme vlasti saudijskog [[kralj]]a [[Fahd]]a. Tada je Mesdžidul-haram dobio novo krilo i vanjski molitveni prostor džamije. Prema novom krilu, molitvenom prostoru, se pristupa kroz ''Vrata kralja Fahda''. Ovaj proces proširenja se desio između 1982. i 1988. godine. Tokom perioda između 1988. i 2005. godine izvršena je izgradnja više minareta, podignuta je kraljevska rezidencije sa pogledom na džamiju, izgrađeno je još molitvenih prostora u samoj džamiji i oko nje. Ovi radovi na džamiji su vršeni istovremeno sa radovima na [[Arefat]]u, [[Mina|Mini]] i [[Muzdelifa|Muzdelifi]]. Za vrijeme ove dogradnje dodano je još 18 vrata i tri kupole tako da svakoj kupoli odgovara pozicija od oko 500 mramornih stubova. Osim toga, ugrađeno je podno grijanje, klima uređaji, pokretne stepenice i izgrađeni odvodi. == Vjerski značaj == Za muslimane, Mesdžidul-haram ima dvostruki značaj. Vjernici muslimani prilikom obavljanja namaza okreću se prema Kibli a osim toga, džamija je i primarna destinacija prilikom obavljanja hadždža i [[Umra|umre]]. === Kibla === {{Glavni|Kibla}} [[Datoteka:Masjid al-Haram panorama.JPG|thumb|center|790px|<div class="center">Mesdžidul-haram tokom hadždža, 2007. godina</div>]] Prilikom obavljanja namaza, vjernici muslimani se okreću prema Kabi čime se simbolizuje jedinstvo u obožavanju jednog Boga, [[Allah]]a Tokom historije islama, u njegovim početcima, kao smjer kible uzimao se pravac prema [[Bejtul-Makdis]]u u [[Jerusalem]]u. To je bila prva kibla u islamu i kao takva se koristila 17 mjeseci nakon čega je za kiblu određen upravo Mesdžidul-Haram, odnosno Kaba u Meki. Prema Poslanikovim ashabima, promjena se desila iznenada tokom popodnevnog namaza. Muhammed je predvodio namaz kada je primio objavu od Allaha da treba uzeti Kabu kao kiblu. Prema historijskim zapisima, čim je primio objavu, Muhammed se okrenuo prema Kabi u čemu su ga slijedili i ostali vjernici. Muslimani se ne okreću prema Kabi zbog toga da bi se klanjali samoj Kabi ili sadržaju Kabe; Kaba je, jednostavno, fokusna tačka za klanjača, mjesto prema kojem se treba okrenuti u molitvi. Osim važnosti kible tokom namaza, pravac kible se koristi i kod obavljanja nekih drugih vjerskih dužnosti. === Hodočašće === {{Glavni|Hadždž|Umra}} Mesdžidul-haram je centralno mjesto u obredu hadždža, koji se obavlja tokom mjeseca [[zul-hidždže]]a kao i umre,<ref>{{cite book | title=Hajj to Umrah: From A to Z | last=Mohammed | first=Mamdouh N. | year=1996 | publisher=Mamdouh Mohammed | isbn=0-915957-54-X | url=https://archive.org/details/hajjumrahfromtoz00moha }}</ref> koja se može obaviti tokom čitave godine. Hadždž je jedan od stubova islama i obavezan ga je izvršiti bar jednom u životu svaki musliman i muslimanka, uz ispunjavanje određenih uslova. U posljednje vrijeme, više od 5 miliona muslimana obavljaju hadž i umru svake godine.<ref>''General statistics of the `Umrah season of 1436 A.H. until 24:00 hours, 28/09/1436 A.H. Total Number of the Mu`tamirs: 5,715,051'' {{Cite web|title=General statistics of the `Umrah season of 1436 A.H.|publisher=The Ministry of Hajj, Kingdom of Saudi Arabia|url=http://haj.gov.sa/en-us/Pages/default.aspx|archive-url=https://web.archive.org/web/20150813004502/http://www.haj.gov.sa/en-us/Pages/default.aspx|archive-date=13. 8. 2015|url-status=dead|access-date=6. 9. 2016}}</ref> Pojedini obredi koje obavljaju hodočasnici simboliziraju neke od događaja koji su se desili kroz historiju. Na primjer, jedan od takvih obreda je i saj između Safe i Merve, odnosno užurbani hod koji simbolizuje [[Hadžera|Hedžerinu]] drevnu užurbanu potragu za vrelom. Hadždž je povezan sa životom poslanika Muhammeda, i sve više dobija na značaju iako se obredi hodočašća Kabe proteže u period poslanika Ibrahima. == Objekti koji simboliziraju određeni događaj == === Kaba === [[Datoteka:Mosquée_Masjid_el_Haram_à_la_Mecque.jpg|thumb|desno|Kaba]] [[Kaba]] je centralni dio Mesdžidul-harama. To je građevina je u obliku kvadra, sa dimenzijama osnove od oko 11 i visoke od oko 17 metara (dimezije variraju od izvora do izvora). Predstavlja kiblu, odnosno tačku prema kojoj se muslimani okreću tokom obavljanja svih namaza, bilo gdje da se nalaze u tom momentu. Za muslimane predstavlja središte svijeta. [[Crni kamen]] je najsvetiji dio Kabe i predstavlja originalni dio Kabe sagrađene od strane poslanika [[Ibrahim]]a i njegovog sina [[Ismail]]a. Crni kamen se nalazi na istočnom uglu Kabe. Pošto je pravougaone osnove, njeni ostali uglovi su nazvani irački, šamski i jemenski ćošak (poredani u odnosu na Crni kamen u smjeru obrnutom od kretanja kazaljke na satu, odnosno u smjeru obavljanja [[tavaf]]a) jer su u pravcu država prema kojima su i nazvani. == Reference == {{refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Masjid al-Haram}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Džamije u Saudijskoj Arabiji}} {{Hadždž}} {{Muhammed}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Mesdžidul-haram| ]] [[Kategorija:Džamije u Meki]] [[Kategorija:Sveta mjesta u islamu]] [[Kategorija:Arapska arhitektura]] bcnxmgx40r3zgg2nsi5cz6j40l7332h El-Mensur 0 428721 3734078 3665426 2025-07-10T13:47:14Z Panasko 146730 3734078 wikitext text/x-wiki {{Čišćenje}} {{Infokutija vladar |Godina rođenja=714 n.e. |Godina smrti=775 n.e. (61 godina) |Vrijeme Vladavine=6. juni 754 - 6. oktobar 775. |Puno Ime=Ebu Džafer Abdullah ibn Muhammed el-Mensur |Nasljednik=el-Mehdi |Religija=Islam }} '''El-Mensur''' ili '''Ebu Džafer Abdullah ibn Muhammed el-Mensur''' (6. juni 714 – 6. oktobar 775);<ref>Al-Souyouti, Tarikh Al-Kholafa'a (The History of Caliphs)</ref> {{ArJ|أبو جعفر عبدالله بن محمد المنصور}}) bio je drugi [[Abasidski halifat|Abasidski]] halifa koji je vladao 754 – 775.)<ref>Stanley Lane-Poole, The Coins of the Eastern Khaleefahs in the British Museum</ref><ref name="Axworthy">Axworthy, Michael (2008); ''A History of Iran''; Basic, USA; {{ISBN|978-0-465-00888-9}}</ref> i naslijedio je svog starijeg brata [[Es-seffâh|Abu al-'Abbas al-Saffaha]]. El-Mensur je generalno smatran za prvog osnivača abasidskog halifata, jedne od najvećih političkih jedinica u historiji svijeta kao i za svoju ulogu u stabilnoj i institucionaliziranoj dinastiji.<ref name="ReferenceA">''The Cambridge History of Islam, volume 1: The Formation of the Islamic World'', ed.</ref> On je također poznat po osnivanju grada' Madinat al-Salama koji je postao jezgro carskog [[Bagdad]]a.<ref name="ReferenceA"/> == Biografija == [[Datoteka:Offa_king_of_Mercia_757_793_gold_dinar_copy_of_dinar_of_the_Abassid_Caliphate_774.jpg|desno|thumb|180px|Menkus izdat pod vladavinom [[Saksoni|saksonskog]] kralja [[Offe od Mercije]] (757-796), je prepisani zlatni dinar el-Mensura. Kombinira latinski natpis OFFA REX sa arapskom tematikom. Datum 157 (773-774 CE) je čitljiv.<ref>[https://books.google.com/books?id=TGkz9NGFXIMC&pg=PA327&dq=manqush+coin#PPA330,M1 Medieval European Coinage By Philip Grierson p.330]</ref> [[Britanski muzej|Britanski Muzej]].]] Rođen je u Abasidskoj porodici nakon njihovog odlaska iz Hidžaza 714. Njegov otac, Muhamed ibn Ali ibn Abdullah bio je unuk Abbas b. Sure al-Muttaliba, najmlađeg ujaka [[Muhammed|Muhammeda]], njegova majka, (što je opisano u historijskom izvoru Rawda al-Qirtasa iz 14-og stoljeća), Sallama, "Berberska žena rodila njegovog oca." <ref>[https://books.google.com/books?id=Zqd-nLqwXdcC&pg=PT243&dq=#v=onepage&q&f=false World's Great Men of Color vol.]</ref> Vladao je od Zul-Hidže do Zul-Hidže 754 – 775. U 762. osniva novi glavni grad i palatu Madinat'-es-Selam (grad mira), koja će postati uskoro jezgro glavnog grada [[Bagdad]]a.<ref>{{Cite journal|last=Charles Wendell|year=1971|title=Baghdad: Imago Mundi, and Other Foundation-Lore|journal=International Journal of Middle East Studies|volume=2}}</ref> El-Mensur je bio zabrinut za čvrstinu svoje vladavine nakon smrti brata Abu l `Abbasa (kasnije poznatog kao [[Es-seffâh|Es-Saffah]]). U 754. pobijedio je Abdulah ibn Alija za halifat, te je u755.naručio atentat na Ebu Muslima. Ebu Muslim je bio oslobođeni rob iz Iranske provincije [[Horasan (grad)|Horasan]] koji je bio na čelu Abasidskih vojski i odonio pobjedu u [[Treća Fitna|Trećoj Fitni]] u 749-750; bio je podređen el-Mensuru ali također i neprikosnoveni vladar [[Iran|Irana]] i Transoksanije (Maveraunnehra). Atentat je rezultat straha el-Mensura za preveliku moć Ebu Muslima koji je mogao da pokrene borbu za prevlast u carstvu i oživi stare iranske carske ambicije.  Kada je Isa Musa, el-Mensurov nasljednik, pao pod sumnju korupcije, el-Mehdi je imenovan u njegovo ime i javno se zakleo na vjernost halifi. Kao i njegov stariji brat Saffah želio je ujediniti zemlju, pa se riješio skoro svake opozicije.<ref>{{Cite book|title=History of Tabarî|last=al-Tabarî|first=Abu Ja'far al-Muhammad|publisher=New Haven|year=1979|isbn=|location=|pages=XXVIII, 68.}}</ref> Tokom njegove vladavine, islamska književnost i učenjaštvo počinje da doživljava procvat uz podršku Abasidske promocije naučnih istraživanja, a to se najbolje vidi po sponzoriranom prevodilačnom pokretu. El-Mensur je sastavio komitet, uglavnom od Asirskih kršćana u Bagdadu sa svrhom prevođenja sačuvanih grčkih radova na [[Arapski jezik|arapski]]. Zbog Abasidske orijentacije prema Istoku, mnogi Perzijanci počinju da igraju snažnu kulturnu i političku ulogu u carstvu. Ovo je velika razlika naspram prethodne Omejidske epohe, u kojoj su nearapi držani dalje od vlasti i administracije. ''Shu'ubiya;'' pokret koji se javlja sa rastom Iranske autonomije je literani pokret među Perzijancima koji su izrazili vjeru u superiornost perzijske umjetnosti i kulture, i katalizirali pojavu Arapsko-persijskih dijaloga u IX stoljeću. Godine 756, el-Mensur šalje više od 4.000 Arapskih plaćenika da pomogne Kineze u An Shi Pobuni protiv An Lushana; nakon rata, oni su ostali u Kini.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Jskyi00bspcC&pg=PA92|title=A history of Vietnam: from Hong Bang to Tu Duc|last=Oscar Chapuis|publisher=Greenwood Publishing Group|year=1995|isbn=0313296227|page=92|access-date=28. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=5LSvkQvvmAMC&pg=PA283|title=The religious traditions of Asia: religion, history, and culture|last=Joseph Mitsuo Kitagawa|publisher=Routledge|year=2002|isbn=0700717625|page=283|access-date=28. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=8rhPAAAAMAAJ|title=China: a history in art|last=Bradley Smith, Wango H. C. Weng|publisher=Harper & Row|year=1972|page=129|access-date=28. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=6SACPP8mZQ8C&pg=PA53&dq=arab+mercenaries+song+dynasty&q|title=Hong Kong images: people and animals|last=Hugh D. R. Baker|publisher=Hong Kong University Press|year=1990|isbn=9622092551|page=53|access-date=28. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=CqkeAAAAIAAJ&q=arab+mercenaries+china&dq=arab+mercenaries+china|title=China: a short cultural history|last=Charles Patrick Fitzgerald|publisher=Praeger|year=1961|page=332|access-date=28. 6. 2010}}</ref> El-Mensur je također poznat kao "A-p'u-ch'a-fo":u Kineskim T'ang Analima.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ObcNAAAAIAAJ&pg=PA25|title=Islam in China: a neglected problem|last=Marshall Broomhall|publisher=Morgan & Scott, ltd.|year=1910|location=LONDON 12 PATERNOSTER BUILDINGS, E.C.|pages=25, 26|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=XJqCAAAAIAAJ&pg=PA150|title=China: its history, arts and literature, Volume 2|last=Frank Brinkley|publisher=J.B.Millet company|year=1902|volume=Volumes 9–12 of Trübner's oriental series|location=BOSTON AND TOKYO|pages=149, 150, 151, 152|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=5ukVAAAAYAAJ&pg=PA150|title=Japan [and China]: China; its history, arts and literature|last=Frank Brinkley|publisher=Jack|year=1904|volume=Volume 10 of Japan [and China]: Its History, Arts and Literature|location=LONDON 34 HENRIETTA STREET, W. C. AND EDINBURGH|pages=149, 150, 151, 152|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=N6dFAAAAIAAJ&pg=PA317|title=The Chinese people: a handbook on China ...|last=Arthur Evans Moule|publisher=Society for promoting Christian knowledge|year=1914|location=LONDON NORTHUMBERLAND AVENUE, W.C.|page=317|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yz5KAAAAYAAJ&pg=PA141|title=A glossary of reference on subjects connected with the Far East|last=Herbert Allen Giles|first=|publisher=Messrs. Lane|year=1886|isbn=|edition=2|location=HONGKONG|page=141|pages=|quote=|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=drPQaUGOJQIC&pg=PA138|title=Confucianism and its rivals|last=Herbert Allen Giles|first=|publisher=Forgotten Books|year=1926|isbn=1606802488|location=|page=139|pages=|quote=|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=AaqwzVeg__IC&pg=PA223|title=Confucianism and its Rivals|last=|first=|publisher=Forgotten Books|year=|isbn=145100849X|location=|page=223|pages=|quote=Prva džamija sagrađena je u Kantonu, nakon koje slijedi još par u provinciji Xinjiang.|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?ei=28LnTsDrG8bs0gG51sTtCQ&ct=result&id=oLnXAAAAMAAJ|title=The Muslim diaspora: a comprehensive reference to the spread of Islam in Asia, Africa, Europe, and the Americas|last=Everett Jenkins|first=|publisher=McFarland|year=1999|isbn=0786404310|edition=illustrated|volume=Volume 1 of The Muslim Diaspora|location=|page=61|pages=|quote=Kina, Arapske trupe su poslane u Kinu|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=XVMuAQAAIAAJ&pg=PA295|title=Travels in Indo-China and the Chinese empire|page=295|access-date=21. 5. 2013|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?ei=28LnTsDrG8bs0gG51sTtCQ&ct=result&id=QvtwAAAAMAAJ|title=Embers in Cathay|last=Stanley Ghosh|first=|publisher=Doubleday|year=1961|isbn=|location=|page=60|pages=|quote=|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?ei=mMnnTpWzPIPe0QH2ys39CQ&ct=result&id=qMSBAAAAIAAJ|title=Chinesische Geschichte|last=Heinrich Hermann|publisher=D. Gundert|year=1912|page=77|language=German|access-date=14. 12. 2011}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=3tvjAAAAMAAJ|title=Deutsche Literaturzeitung für Kritik der Internationalen Wissenschaft, Volume 49, Issues 27–52|publisher=Weidmannsche Buchhandlung|year=1928|page=1617|access-date=14. 12. 2011}}</ref> Umro je 775. na putu do [[Meka|Meke]] da obavi [[hadž]]. Pokopan je negdje usput u jedan od stotine grobova kako bi njegovo tijelo bilo sakriveno od Omejada. Naslijedio ga je sin, el-Mehdi. Prema broju izvora, [[Ebu-Hanifa|Ebu Hanifa-Nu'man]] (koji je osnovao vlastitu školu [[kelam]]a) je zatočen od strane el-Mensura. [[Malik ibn Enes]], drugi po redu osnivač škole kelama, bičevan je tokom njegove vlasti, što el-Mensur nije odobrio – u stvari, njegov rođak, tadašnji guverner Medine, je to naredio za šta je kažnjen).<ref>Ya'qubi, vol.</ref> == Osobenost == El-Mesudi u ''Poljanama Zlata'' govori o slijepom pjesniku koji u dva navrata čita stihove hvale za [[Emevije|Omejade]] ne shvatajući da je u pitanju  Abasidski halifa; el-Mensur ipak nagrađuje pjesnika za stihove. Druga priča opisuje strijelu sa stihovima ugraviranu i perjem blizu vrha koja slijeće blizu el-Mensura; ovi stihovi brzo ga navode da provede istragu o zatvorenom plemiću iz Hamdana kojeg pušta na slobodu.<blockquote>Kada el-Mensur umro, trezor halifata je imao preko 600.000 [[dirhem]]a i četrnaest miliona [[dinar]]a.{{Izvor}}</blockquote> == Reference == {{Refspisak|2}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Rođeni 714.]] [[Kategorija:Umrli 775.]] [[Kategorija:Članci koji trebaju izvor]] [[Kategorija:Halife]] ip0x1jpnsj4pbs0vzizpdcqn7rode8l Mevlud 0 438830 3734054 3551022 2025-07-10T12:22:33Z Panasko 146730 3734054 wikitext text/x-wiki {{Infokutija praznik | naziv praznika = Mevlud - مَولِد النَّبِي | vrsta = [[islam]]ski | slika = | veličina_slike = | opis_slike = | službeni_naziv = | nadimak = | praznik_u = | značenje = | početak = | kraj = | datum = 12. [[Rebiul-evvel]] | trajanje = | proslave = | običaji = | povezan_sa = rođenje [[Poslanici u islamu|poslanik]] [[Muhammed]]a }} '''Mevlid el šerif''' poznat i kao '''Mevlud''' ({{Jez-arمَولِد النَّبِي}} - jest rođenje [[Poslanici u islamu|poslanika]] [[Muhammed]]a) jeste obilježavanje [[rođendan]]a Allahovog poslanika [[Muhammed]]a koji se obilježava u [[Rebiul-evvel]]u, trećem mjesecu u [[Islamski kalendar|islamskom kalendaru]].<ref>{{cite web |url=http://www.dictionary.com/browse/mawlid |title=Mawlid |work=dictionary.com |language=engleski |access-date=23. 12. 2017}}</ref> Historija ove proslave odražava se u prvim danima [[islam]]a kada su neki od Tabi'ina počeli da održavaju sesije u kojima su poezija i pjesme sastavljene u čast dostojanstva rođenje poslanika Muhammeda recitovane u glavnim gradovima islamske civilizacije. [[Osmanlije]] su mevlud proglasile za službeni praznik 1588. Termin "Mevlud" (Mevlid) također se koristi u nekim dijelovima svijeta, kao što je [[Egipat]], kao generički izraz za rođendanske proslave drugih historijskih religijskih figura.<ref>{{cite web |url=http://www.islamicsupremecouncil.org/understanding-islam/spirituality/1--mawlid-an-nabi-celebration-of-prophet-muhammads-s-birthday.html |title=Mawlid an-Nabi: Celebrating Prophet Muhammad's (s) Birthday |work=islamicsupremecouncil.org |language=engleski |access-date=23. 12. 2017}}</ref> Većina vjeroispovjesti islama odobrava komemoraciju Muhammedovog rođendana. Međutim, neke denominacije, uključujući [[selefizam]], [[deobandizam]] i [[Ahmedije]] ne odobravaju njenu komemoraciju, s obzirom na to da je nepotrebna vjerska inovacija ([[bid‘ah]]). Mevlud je priznat kao nacionalni praznik u većini muslimanskih zemalja svijeta, osim [[Saudijska Arabija|Saudijske Arabije]] i [[Katar]]a. Šejh [[Faraz Rabbani]] navodi da je mevlud generalno prihvaćen u četiri islamske pravne škole.<ref>{{cite web |url=http://seekershub.org/ans-blog/2010/11/25/innovation-bida-and-celebrating-the-prophets-birthday-mawlid/ |title=Innovation (Bid`a) and Celebrating the Prophet’s Birthday (Mawlid) |language=engleski |work=seekershub.org |access-date=23. 12. 2017 |archive-date=14. 12. 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171214101358/http://seekershub.org/ans-blog/2010/11/25/innovation-bida-and-celebrating-the-prophets-birthday-mawlid/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url=https://africanpress.wordpress.com/2008/03/21/ethiopian-muslims-celebrate-maulid-with-various-activities/ |title=Ethiopian Muslims celebrate Maulid with various activities |work=africanpress.com |language=engleski |access-date=23. 12. 2017}}</ref> == Etimologija == Riječ "Mevlid" izvedena je iz korijena [[Arapski jezik|arapske]] riječi "velid" (arapski: ولد), što znači roditi (dijete), dobiti (potomstvo). U savremenoj upotrebi, Mevlud se poziva na poštovanje rođendana Muhammeda. Pojam mevlud također se odnosi i na posebno sastavljene tekstove koji se recitiraju toga dana.<ref>{{cite web |url=http://bosnjaci.net/prilog.php?pid=57961 |title=TRADICIJA ILI NOVOTARIJA MEVLUDA U BOSNI I HERCEGOVINI? |author=Mehmed Meša Delić |work=bosnjaci.net |access-date=23. 12. 2017}}</ref> == Historija == U prvim danima islama, posmatranje Muhamedovog rođenja kao svečanog dana obično je bilo uređeno privatno, a kasnije je povećan broj sljedbenika i učesnika mevluda. Ova proslava uvedena je u gradu Sabta (današnja [[Ceuta]]) od [[Abu al-Abbas al-Azafi|Abu al-Abbasa al-Azafija]] kao način jačanja muslimanske zajednice i borbe protiv kršćanskih festivala.<ref>{{cite web |url=https://muslimmatters.org/2009/03/13/the-birth-date-of-the-prophet-and-the-history-of-the-mawlid-part-ii-of-iii/ |title=THE BIRTH-DATE OF THE PROPHET AND THE HISTORY OF THE MAWLID – PART II OF III |work=muslimmatters.org |language=engleski |access-date=23. 12. 2017}}</ref> Prema nekim drugim hipotezama mevlud je nastao za vrijeme [[Fatimidski halifat|fatimidskog halifata]], te se pojava mevluda pojavila u 12. vijeku.<ref>{{cite web |url=https://akos.ba/mevlud-u-bosnjackoj-tradiciji-i-njegova-serijatska-utemeljenost/ |title=Mevlud u bošnjačkoj tradiciji i njegova šerijatska utemeljenost |work=AKOS.ba |access-date=23. 12. 2017 |archive-date=20. 12. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220135224/http://www.akos.ba/mevlud-u-bosnjackoj-tradiciji-i-njegova-serijatska-utemeljenost/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.dzemat-sabah.com/index.php?option=com_content&view=article&id=259:mevlud-sunnet-ili-novotarija-&catid=36:football&Itemid=58 |title=Mevlud - sunnet ili novotarija |work=dzemat-sabah.com |access-date=23. 12. 2017}}</ref> === Mevlud u Bosni i Hercegovini === Mevlud kao svečanost koja se organizira povodom obilježavanja dana rođenja Muhammeda tokom koje se recitiraju stihovi hvalospjeha i podsjećanja na ličnost posljednjeg [[Allah]]ovog poslanika nastala je u kasnijem periodu. Neki smatraju da se to prvi put desilo za vrijeme vladavine Fatimida u Egiptu. Budući da se takva svečanost nije organizirala u vrijeme poslanika, ashaba i tabi'ina, neka ulema smatra da je riječ o bid'atu kojeg treba izbjegavati. Drugi smatraju da je riječ o običaju sastajanja muslimana i zajedničkog iskazivanja ljubavi i odanosti poslaniku Muhammedu. U Bosni i Hercegovini mevlud se organizira raznim povodima. Takvo okupljanje muslimana radi klanjanja, učenja [[Kur'an]]a, podsjećanja na ličnost Muhammeda, učenje dova, salavata, i sličnih vjerskih radnji, ukoliko nije popraćeno nekim drugim sadržajima i elementima suprotnim islamskom moralu i šerijatu, [[Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini]] smatra dozvoljenim.<ref>{{cite web |url=http://www.islamskazajednica.ba/component/content/article?id=5594:da-li-je-mevlud.. |title=Da li je mevlud novotarija |work=[[Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini]] |access-date=23. 12. 2017 }}{{Mrtav link}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.islamskazajednica.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=580:mevlud-kao-jedan-od-simbola-bocnjaog-identiteta&Itemid=76 |title=MEVLUD KAO JEDAN OD SIMBOLA BOŠNJAČKOG IDENTITETA |work=Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini |date= 13. 3. 2007 |access-date=23. 12. 2017}}</ref><ref>{{cite web |url=https://akos.ba/mevlud-u-bosnjackoj-tradiciji-i-njegova-serijatska-utemeljenost/ |title=Mevlud u bošnjačkoj tradiciji i njegova šerijatska utemeljenost |work=[[AKOS]].ba |access-date=15. 10. 2018 |archive-date=20. 12. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220135224/http://www.akos.ba/mevlud-u-bosnjackoj-tradiciji-i-njegova-serijatska-utemeljenost/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.preporod.com/index.php/sve-vijesti/drustvo/aktuelno/item/2065-mevlud-pod-zastitom-kao-nematerijalno-dobro |title=Mevlud pod zaštitom kao nematerijalno dobro |work=[[Preporod (novine)|Preporod]] |access-date=15. 10. 2018}}</ref> == Literatura == * Alija Bejtić, Iz prošlosti Mevluda u Bosni i Hercegovini, El-Hidaje, VI br .6,7,8, Sarajevo, 1943. * Hajrudin Balić - Bošnjački običaji u svjetlu sunneta, El-Kelimeh, Novi Pazar, 2012. == Reference == {{Refspisak|2}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Mawlid}} * [http://www.islamiccentre.org/presentations/MawlidHistory.pdf Historija mevluda], islamiccentre.org {{en simbol}} {{Muhammed}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Islamska terminologija]] [[Kategorija:Život Muhammeda]] [[Kategorija:Islamski praznici]] 8bp0i7vnedaali01h1vlyvpv1b8rwqn Salih i kamila 0 444582 3734072 3574013 2025-07-10T13:37:13Z Panasko 146730 3734072 wikitext text/x-wiki '''Salih i kamila''' jest događaj o [[Poslanici u islamu|Poslaniku]] [[Salih]]u o kojem se kazuje u [[Kur'an]]u. O ovom događaju koji prestavlja svojevrsnu [[Mudžiza|mudžizu]] poslanika Saliha, govori se na nekoliko mjesta u Kur'anu i jedan je od niza puočnih događaja. == Pozadina == Salih je kao poslanik poslan [[Semud]]u, narodu koji je živio na području današnje [[Palestina (pokrajina)|Palestine]] i [[Hidžaz]]a na [[Arapsko poluostrvo|Arapskom poluostrvu]]. Pripadnici naroda Semud su bili potomci naroda [[Ad]], kojemu je takođe kao poslanik poslan [[Hud]].<ref name ="El - A'raf">{{cite web|title=Ibn Kesirov tefsir sure El - A'raf|url=http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/007.pdf|publisher=ummet.at|access-date=13. 3. 2018|archive-date=6. 8. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210806003117/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/007.pdf|url-status=dead}}</ref> Naime, Semud je bio narod sa zavidnim civilizacijskim dostignućima. U području u kojem su živjeli gradili su palate u ravnicama dok su u brdima koja su ih okruživala klesali sebi kuće.<ref name ="El - A'raf"/> Pa iako su mu date raznolike blagodati, kao i većini naroda o kojima se govori u Kur'anu, i narod Semud je bio nevjernički narod koji je zapao u mnogoboštva i idolopoklonstvo. == Događaj u Kur'anu == S obzirom na stanje u kojem se nalazio, Semudu je kao poslanik poslan Salih. Salih je prije poslanstva bio cijenjen u narodu<ref>{{cite web|title=Ibn Kesirov tefsir sure Hud|url=http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/011.pdf|publisher=ummet.at|access-date=13. 3. 2018|archive-date=9. 8. 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220809020556/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/011.pdf|url-status=dead}}</ref> međutim kada je počeo sa pozivanjem u vjeru pripadnici njegovog naroda počeli su ga u laž utjerivati kao i mnoge druge Poslanike. == Također pogledajte == * [[Događaji o kojima se govori u Kur'anu]] * [[Mudžize poslanika]] * [[Salih|Poslanik Salih]] * [[Semud]] == Reference == {{Refspisak}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Događaji o kojima se govori u Kur'anu]] rbsz13zfx3obpe4wdi5cpobx6xfoljb Safa i Merva 0 446981 3734077 3575106 2025-07-10T13:44:47Z Panasko 146730 3734077 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Tavaf.jpg|mini|desno|250px|Fotografija sa naznačenim smjerom kretanja prilikom obavljanja [[tavaf]]a i sa'ja]] '''Safa i Merva''' su prvobitno bila dva brežuljka na lokalitetu [[Meka|Meke]] a danas su to mjesta koja se nalaze unutar [[Mesdžidul-haram]]a. Prilikom obavljanja [[hadž]]a i [[Umra|umre]], [[Hadžija|hadžije]] obavljaju ritual užurbanog kretanja između ova dva mjesta tj. Sa'j što predstavlja [[vadžib]], odnosno jedan od [[farz]]ova obreda hadždža. == Safa i Merva u Kur'anu == Ove dvije lokacije, koje za muslimane predstavljaju mjesta od posebne važnosti, su spomenute i u [[Kur'an]]u. O tome su u najdužoj kur'anskoj [[Sura|suri]] [[El-Bekare]] kaže: {{citat| "Safa i Merva su, doista, Allahova časna mjesta, zato onaj koji Kuću Allahovu hodočasti ili umru obavi, ne čini nikakav prijestup ako obiđe oko njih a onaj koji drage volje učini kakvo dobro djelo, pa Allah je doista blagodaran i sve zna.<ref>{{cite web |title=Ibn Kesirov tefsir sure El-Bekare, 158. ajet |url=http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/002.pdf |website=ummet.at |access-date=27. 6. 2018 |archive-date=31. 3. 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331030950/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/002.pdf |url-status=dead }}</ref>}} == Lokacija prije pojave islama == [[Datoteka:Sa%27yee_For_older.jpg|mini|desno|250px|Prostor kojim se kreću hadžije prilikom obavljanja [[sa'j]]a (kretanje između safe i Merve) sa tri odvojena prostora od kojih centralni dio koriste starije i osobe s invaliditetom]] Jedan od najodabranijih [[Poslanici u islamu|poslanika]], [[Ibrahim]] je prema [[Allah|Božijoj]] naredbi svoju suprugu Hadžeru i tek rođenog sina [[Ismail]]a, također poslanika, ostavio u dolini između ova dva mjesta. U to doba područje je bilo nenaseljeno i negostoljubivo jer nije bilo ni izvora a niti zelenila.<ref name="zem-zem">{{cite web |title=Priča o ZEM-ZEM vodi blagoslovljenoj |url=http://zulhulejfa.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=209:pria-o-zem-zem-vodi&catid=38:zanimljivosti |website=zulhulejfa.ba |access-date=26. 6. 2018 |archive-date=22. 7. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180722051650/http://www.zulhulejfa.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=209:pria-o-zem-zem-vodi&catid=38:zanimljivosti |url-status=dead }}</ref> Kada su ostali bez vode Hadžera je zbog plača svoga sina pošla u potragu za vodom. U toku te užurbane potrage, tokom koje se kretala između brežuljaka Safe i Merve, čula je glas koji ju je dozivao. Bio je to glas [[melek]]a [[Džibril]]a koji je nogom udario o tlo pri čemu je potekla voda. Izvor se održao do danas i poznat je kao [[Zem-zem]] a užurbano kretanje između ova dva lokaliteta (obavlja se 7 puta) čini sastavni dio obreda hadždža i simbolizira Hadžerinu potragu za vodom. == Također pogledajte == * Hadždž * [[Sa'j]] * [[Tavaf]] * [[Zem-zem]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Safa and Marwa}} {{Hadždž}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Hadž]] [[Kategorija:Mesdžidul-haram]] [[Kategorija:Sveta mjesta u islamu]] gfoysa49pl02lphvhovj9kxugtxxt90 3734167 3734077 2025-07-11T06:40:00Z Panasko 146730 [[Kategorija:Planine u Saudijskoj Arabiji]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734167 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Tavaf.jpg|mini|desno|250px|Fotografija sa naznačenim smjerom kretanja prilikom obavljanja [[tavaf]]a i sa'ja]] '''Safa i Merva''' su prvobitno bila dva brežuljka na lokalitetu [[Meka|Meke]] a danas su to mjesta koja se nalaze unutar [[Mesdžidul-haram]]a. Prilikom obavljanja [[hadž]]a i [[Umra|umre]], [[Hadžija|hadžije]] obavljaju ritual užurbanog kretanja između ova dva mjesta tj. Sa'j što predstavlja [[vadžib]], odnosno jedan od [[farz]]ova obreda hadždža. == Safa i Merva u Kur'anu == Ove dvije lokacije, koje za muslimane predstavljaju mjesta od posebne važnosti, su spomenute i u [[Kur'an]]u. O tome su u najdužoj kur'anskoj [[Sura|suri]] [[El-Bekare]] kaže: {{citat| "Safa i Merva su, doista, Allahova časna mjesta, zato onaj koji Kuću Allahovu hodočasti ili umru obavi, ne čini nikakav prijestup ako obiđe oko njih a onaj koji drage volje učini kakvo dobro djelo, pa Allah je doista blagodaran i sve zna.<ref>{{cite web |title=Ibn Kesirov tefsir sure El-Bekare, 158. ajet |url=http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/002.pdf |website=ummet.at |access-date=27. 6. 2018 |archive-date=31. 3. 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331030950/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/002.pdf |url-status=dead }}</ref>}} == Lokacija prije pojave islama == [[Datoteka:Sa%27yee_For_older.jpg|mini|desno|250px|Prostor kojim se kreću hadžije prilikom obavljanja [[sa'j]]a (kretanje između safe i Merve) sa tri odvojena prostora od kojih centralni dio koriste starije i osobe s invaliditetom]] Jedan od najodabranijih [[Poslanici u islamu|poslanika]], [[Ibrahim]] je prema [[Allah|Božijoj]] naredbi svoju suprugu Hadžeru i tek rođenog sina [[Ismail]]a, također poslanika, ostavio u dolini između ova dva mjesta. U to doba područje je bilo nenaseljeno i negostoljubivo jer nije bilo ni izvora a niti zelenila.<ref name="zem-zem">{{cite web |title=Priča o ZEM-ZEM vodi blagoslovljenoj |url=http://zulhulejfa.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=209:pria-o-zem-zem-vodi&catid=38:zanimljivosti |website=zulhulejfa.ba |access-date=26. 6. 2018 |archive-date=22. 7. 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180722051650/http://www.zulhulejfa.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=209:pria-o-zem-zem-vodi&catid=38:zanimljivosti |url-status=dead }}</ref> Kada su ostali bez vode Hadžera je zbog plača svoga sina pošla u potragu za vodom. U toku te užurbane potrage, tokom koje se kretala između brežuljaka Safe i Merve, čula je glas koji ju je dozivao. Bio je to glas [[melek]]a [[Džibril]]a koji je nogom udario o tlo pri čemu je potekla voda. Izvor se održao do danas i poznat je kao [[Zem-zem]] a užurbano kretanje između ova dva lokaliteta (obavlja se 7 puta) čini sastavni dio obreda hadždža i simbolizira Hadžerinu potragu za vodom. == Također pogledajte == * Hadždž * [[Sa'j]] * [[Tavaf]] * [[Zem-zem]] == Reference == {{Refspisak}} == Vanjski linkovi == {{Commonscat|Safa and Marwa}} {{Hadždž}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Hadž]] [[Kategorija:Mesdžidul-haram]] [[Kategorija:Sveta mjesta u islamu]] [[Kategorija:Planine u Saudijskoj Arabiji]] g9bcrjj3gto4ji3aclhpko89dbrzg3w Sporazum na Hudejbiji 0 449250 3734084 3574026 2025-07-10T14:00:52Z Panasko 146730 3734084 wikitext text/x-wiki '''Sporazum na Hudejbiji''' jest događaj koji se dogodio tokom ranog perioda islama. Predstavlja ključni sporazum sklopljen marta 628. ([[zul-ka'de]]a 6. godine po [[Hidžra|Hidžri]]) između [[Poslanici u islamu|posljednjeg poslanika]] [[Muhammed]]a, koji je predstavljao muslimane [[Medina|Medine]] i predstavnika plemena [[Kurejš]]. Sporazum je od strane nekih [[Ashabi|ashaba]] Poslanika smatran nepovoljnim za muslimansku zajednicu (između ostalih i za [[Omer ibnul-Hattab|Omera]]) iako je dugoročno gledajući bio uspjeh za muslimane. Sporazum je smanjio napetost između dvije suprotstavljene zajednice a neke od osnovnih odrednica je mir uspostavljen u trajanju od 10 godina i mogućnost da muslimani iz Medine sljedeće godine od potpisivanja sporazuma hodočaste [[Kaba|Kabu]], odnosno posjete [[Meka|Meku]], što je bila prva posjeta Meki nakon Hidžre. == Povod == {{Glavni|Prisega Ridvan}} Nakon što 6 godina nisu posjetili svoj grad kojeg su morali napustiti, Muhammed je pozvao ashabe da se spreme kako bi pošli u Meku da obave umru.<ref name="Sira">{{cite book |last1=Halilović |first1=Safvet |title=SIRA - Životopis posljednjeg Allahovog Poslanika |date=2016. |publisher=El-Kalem |location=Sarajevo |isbn=978-9958-23-413-2 |edition=6.}}</ref> S njima su krenule i [[ensarije]], a pridružila su im se i neka od arapskih plemena. Ukupno je bilo približno 1500 ljudi. Od oružja su nosili samo sablje u koricama, što je u to doba bilo uobičajeno oružje putnika koji su putovali [[Arapsko poluostrvo|Arabijskim poluostrvom]].<ref name="Sira"/> Sa sobom su poveli i [[kurban]]e a u mjestu Zul-Hulejfe su obukli i [[ihram]]e. Međutim, kada su Kurejšije saznale da se Poslanik kreće prema Meki poslali su 'Urvea ibn Mesuda da pregovara s Poslanikom. Nakon obavljenog razgovora sa Poslanikom, 'Urvea se vratio u Meku i obavijestio Kurejšije da Muhammed sa pristalicama želi samo obaviti umru a ako treba i pregovarati će o uslovima pri kojim mogu obaviti hodočašće Kabe. Nakon što Kurejšije nisu pristale ni na kakav uslov i nisu poslali pregovarača, Muhammed u Meku šalje [[Osman ibn Affan]] (treći pravedni halifa). Osman se duže zadržao u Meki, a s obzirom na to da su muslimani znali za neprijateljski odnos Kurejšija prema njima, pročulo se da su Kurejšije ubile Osmana. Kada je Muhammed čuo za informaciju o Osmanu, odlučio je da se neće vraćati u Medinu te je pozvao muslimane da mu daju zakletvu za borbu. Ta zakletva poznata je pod nazivom Bej'atur-ridvan. Ubrzo nakon toga saznalo se da informacija o Osmanu nije tačna, a sama zakletva imala je efekta jer su Kurejšije pristale na pregovore. == Tačke sporazuma == Kao pregovarač ispred Kurejšija poslan je Suhejl ibn Amr. Kada je Muhammed vidio Suhejla rekao je: ''Žele mir, čim mi šalju ovog čovjeka!''<ref name="Sira"/> Nakon razgovora koji je potrajao pristupilo se sklapanju sporazuma koji je u konačnici sadržavao sljedeće tačke:<ref name="Sira"/> * Poslanik Muhammed će se vratiti u Medinu što znači da te godine neće posjećivati Meku dok će mu zajedno sa ostalim muslimanima sljedeće godine biti dozvoljen posjet Meki u trajanju od tri dana. Tokom tog posjeta muslimanima je dozvoljeno nositi oružje, ali samo oružje koje nosi putnik, a to je sablja u koricama. Za vrijeme posjete Meki Kurejšije im ne smiju praviti bilo kakve probleme. * Neprijateljstva, odnosno ratni sukobi između Kurejšija i muslimanske zajednice prekidaju se tokom sljedećeg perioda u trajanju deset godina. * Ostalim plemenima dozvoljeno je stupiti u savez bilo s Muhammedom, bilo s Kurejšijama. Pleme koje stupi u savez s jednom od strana potpisnica smatrat će se dijelom te strane, iz čega proizlazi da je napad na navedeno pleme ujedno i napad na cijelu stranu u sporazumu. * Svaki Kurejšija koji nakon sporazuma pristupi Muhammedu i muslimanima (tj. prebjegne iz Meke u Medinu), bez dozvole svog staratelja, treba biti vraćen u Meku i izručen Kurejšijama. Međutim, s druge strane, oni koji napuste Medinu i pređu u Meku nisu pod obavezom da budu vraćeni nazad u Medinu, što znači da u tom slučaju ne vrijedi reciprocitet. == Važnost sporazuma == Iako je sporazum u prvom trenutku bio na štetu muslimana, što su smatrali i neki od ashaba, sporazum je dugoročno donio muslimanima brojne koristi. Pri povratka sa Hudejbije u Medinu Muhammedu su objavljeni prvi ajeti [[Sura|sure]] [[El-Feth]] (''Pobjeda'') u kojem mu se nagovještava skora pobjeda ''Mi ćemo ti dati da pobijediš pobjedom jasnom''<ref name="el-feth">{{Cite web |url=http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/048.pdf |title=Tefsir sure El-Feth od Ibn-Kesira |work=ummet.at |access-date=29. 10. 2018 |archive-date=4. 12. 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211204112122/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/048.pdf |url-status=dead }}</ref> dok se u vezi sa snom, koji je i bio povod da Muhammed sa muslimanima krene ka Meki u istoj suri (27. ajet) kaže sljedeće: ''Allah će obistiniti san Poslanika Svoga da ćete doista u Mesdžid-Haram ući sigurni - ako Allah bude htio - neki obrijanih glava, a neki podrezanih kosa, bez straha. On je ono što vi niste znali znao i zato vam je, prije toga, nedavno pobjedu dao.''<ref name="el-feth"/> == Reference == {{Refspisak}} {{Ličnosti i imena u Kur'anu}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:628.]] [[Kategorija:Historija islama]] [[Kategorija:Historija muslimana]] 587djohq0xlchgnuuh3jt3w7ko32n42 Sukobi u Bugojnu 1993. 0 449533 3734214 3422652 2025-07-11T07:40:36Z 109.163.145.221 /* Napad */ 3734214 wikitext text/x-wiki {{Neutralnost}} {{Infokutija rat | sukob = Sukobi u Bugojnu 1993. | dio = [[Rat u Bosni i Hercegovini]] | slika = [[Datoteka:Bugojno-panorama-grada (1996).jpg|250px]] | opis_slike = Bugojno | datum = [[17. juli]] - [[28. juli]] [[1993]]. | mjesto = [[Bugojno|Općina Bugojno]] | casus = Ubistvo 3 pripadnika [[Ministarstvo unutrašnjih poslova Bosne i Hercegovine|MUP-a]] u [[Vrbanja (Bugojno)|Gornjoj Vrbanji]]. | rezultat = Pobjeda ARBiH. | posjed = Sve teritorije pod kontrolom HVO-a zauzela ARBiH. | strana1 = [[Datoteka:Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg|25px]] [[Republika Bosna i Hercegovina]] *[[Datoteka:Logo of the Army of the Republic of Bosnia and Herzegovina.svg|20px]] [[ARBiH]] | strana2 = [[Datoteka:Flag of the Croatian Republic of Herzeg-Bosnia.svg|25px]] [[Hrvatska zajednica Herceg-Bosna]] *[[Datoteka:Logo of Croatian Defence Council.svg|20px]] [[Hrvatsko vijeće odbrane|HVO]] ---- [[Datoteka:Flag of the Republika Srpska.svg|25px]] [[Republika Srpska]] *[[Datoteka:Emblem of the Army of Republika Srpska.svg|20px]] [[Vojska Republike Srpske|VRS]] | strana3 = | komandant1 = | komandant2 = | komandant3 = | snage1 = [[307. brigada|307. motorizovana brigada]]<br>Općinski štab odbrane | snage2 = [[104. brigada HVO "Eugen Kvaternik"|104. brigada "Eugen Kvaternik"]] ---- [[19. srbobranska pješadijska brigada VRS|19. srbobranska pješadijska brigada]]<br>[[7. kupreška motorizovana brigada VRS|7. kupreška motorizovana brigada]] | snage3 = | žrtve1 = 92 poginula, 211 ranjenih | žrtve2 = 107 poginulih, 130 ranjenih<ref name=bo.in>{{cite web|url=http://bosnae.info/index.php/napad-hrvatskog-vijeca-odbranehrvatske-vojske-na-bugojno-1993-godine-pocetak-hrvatske-agresije|title=Napad Hrvatskog vijeća odbrane/Hrvatske vojske na Bugojno 1993. godine – početak otvorene hrvatske agresije|publisher=bosnae.info|date=21. 11. 2016|access-date=4. 11. 2018}}</ref> | žrtve3 = | karta_država = | karta_lat = | karta_long = | napomena = }} '''Sukobi u Bugojnu 1993.''' su bili oružani sukobi na teritoriji općine [[Bugojno]] za vrijeme [[Rat u Bosni i Hercegovini|rata u Bosni i Hercegovini]]. Sukobi su isprva bili između [[Vojska Republike Srpske|Vojske Republike Srpske]] (VRS), na jednoj strani i [[Hrvatsko vijeće odbrane|Hrvatskog vijeća odbrane]] (HVO) i [[Armija Republike Bosne i Hercegovine|Armije Republike Bosne i Hercegovine]] (ARBiH) na drugoj strani. Političkim razilaženjem između [[Hrvatska zajednica Herceg-Bosna|Hrvatske zajednice Herceg-Bosna]] i upravnih organa [[Republika Bosna i Hercegovina|Republike Bosne i Hercegovine]], dolazi do [[Bošnjačko-hrvatski sukob|sukoba između HVO-a i ARBiH]], za čiji se početak u Bugojnu može smatrati 17. juli 1993, a okončan je povlačenjem HVO-a sa većeg dijela općine Bugojno 28. jula preko teritorije pod kontrolom [[Vojska Republike Srpske|VRS]]. == Uvod == [[Datoteka:Map 8 - Bosnia - Kupres, April 1992.jpg|mini|lijevo|Mapa pada Kupresa u ruke JNA i srpskih paravojski.]] Na [[Opći izbori u SR Bosni i Hercegovini 1990.|prvim slobodnim izborima]] u [[Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina|SR Bosni i Hercegovini]], održanim 18. novembra 1990, najveći broj mandata u Skupštini općine u Bugojnu osvojila je [[Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine]], osvojivši 21 od 60 mandata. [[Stranka demokratske akcije]] osvojila je 20 mandata, [[Srpska demokratska stranka]] 9, a ostale stranke 10.<ref>{{cite book|last=Arnautović|first=Suad|title=Izbori u Bosni i Hercegovini '90.: Analiza izbornog procesa|publisher=Promocult|date=1996|pages=118}}</ref> Po [[Popis stanovništva u Bosni i Hercegovini 1991.|Popisu]] održanom u martu 1991. u općini je živjelo 46.889 stanovnika, od čega su relativnu većinu činili [[Bošnjaci]], sa 19.697 (42,01%). [[Hrvati|Hrvata]] je bilo 16.031 (34,19%), a [[Srbi|Srba]] 8.673 (18,50%).<ref>{{Cite web|url=http://fzs.ba/wp-content/uploads/2016/06/nacionalni-sastav-stanovnistva-po-naseljenim-mjestima-bilten-234.pdf|title=Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991.|work=fzs.ba |access-date=1. 11. 2018}}</ref> Tokom [[Rat u Hrvatskoj|rata u Hrvatskoj]] u kom su učestvovali i dobrovoljci iz Bosne i Hercegovine, dolazi do utjecaja na političku opredjeljenost i stvaranje paramilitarnih nacionalnih organizacija. Po uzoru na stvaranje srpskih općina u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, na inicijativu [[SDS]] 8. februara 1992. formira se Srpska opština Bugojno sa sjedištem u Čipuljiću. Naoružavanje dijela srpskog stanovništva Bugojna, potpomognuto je podjelom naoružanja bivše [[JNA]], kao i oduzimanjem vojne opreme iz skladišta Općinskog štaba Teritorijalne odbrane Bugojna. Snage srpskih vojnih i paravojnih formacija, koje se vremenom priključuju u strukturu VRS se procjenjuju na oko 800 naoružanih boraca. Na inicijativu [[HDZ BiH]] i političkih struktura 8. aprila formira se ''Općinski stožer HVO Bugojno'', nabavljajući oružje za oko 700 osoba. Pod organizacijskom upravom [[SDA]] je otpor organizovala kroz [[Patriotska liga|Patriotsku ligu]]. U martu 1992. nabavljeno je naoružanja za 500 osoba. === Sukobi === U susjednom [[Kupres]]u tokom 3. aprila dolazi do [[Bitka za Kupres 1992.|sukoba]] između HVO-a i [[Jugoslavenska narodna armija|JNA]] i drugih srpskih paravojski. Kupres zauzima JNA 7. aprila, a oko 150 Bošnjaka i Hrvata bježi u Bugojno. Tokom aprila VRS uspostavlja punktove na [[Komar (planina)|Komaru]] i blokira put [[Donji Vakuf]]-Bugojno. Nakon rušenja mosta na rijeci [[Vrbas]] 30. aprila, bošnjačko stanovništvo bježi iz grada. Tokom 1992. 3.000 će otići u inostranstvo, a 9.000 će ostati u Bugojnu. VRS od 23. maja svakodnevno djeluje artiljerijom iz uporišta u Kupresu i Donjem Vakufu po linijama odbrane HVO-a i ARBiH, ali i po gradu i prigradskim naseljima što dovodi do civilnih žrtava i velike materijalne štete. VRS je djelovala i avijacijom po privrednim objektima. 4. jula VRS iz kupreškog pravca izvodi diverzantsku akciju na položaje HVO-a u rejonu sela [[Jazvenik (Bugojno)|Jazvenik]] pri čemu gine 5 boraca HVO-a, a 2 civila su zarobljena. Ovaj napad je odbijen, a pripadnici VRS su natjerani na povlačenje. 14. augusta oklopno-pješadijski napad u rejonu Kunine kose primorava HVO na djelimično povlačenje. Narednog dana, u cilju ovladavanja putem [[Kupres]]-[[Prusac]]-[[Donji Vakuf]]), VRS izvodi snažan napad u rejonu [[Ajvatovica]]-[[Mala Šuljaga]]. Napad je uz pomoć izviđačkog voda TO Novi Travnik odbijen nakon 27 sati. Napadi se nastavljaju 16. augusta, kada se borci HVO-a povlače sa Đoline kose. Jedinice [[Armija Republike Bosne i Hercegovine|ARBiH]] uspijevaju stabilizovati linije odbrane na tom lokalitetu. Najžešći se napad dogodio 17. augusta kada je 2. bataljon [[19. srbobranska pješadijska brigada VRS|19. srbobranske pješadijske brigade VRS]] pokušao ovladati Pruscem, uz pomoć artiljerije i minobacača. Borci VRS su uspjeli izbiti u rejon Starog grada i prisiliti branioce na povlačenje. U ispomoć su poslati 3. bataljon, dijelovi 1. bataljona i izviđačko-diverzantske jedinice iz Bugojna, dvije jedinice iz [[Gornji Vakuf|Gornjeg Vakufa]] i jedinica iz Novog Travnika. Napad je odbijen zajedničkim djelovanjem Prusačkog bataljona i pridošlih jedinica. U jedinicama VRS bilo je 9 poginulih i 37 ranjenih od kojih su 2 naknadno podlegla ranama, a jedan je tenk [[T-55]] uništen. Jedinice ARBiH su imale jednog poginulog i jednog zarobljenog, koji će kasnije biti razmijenjen mrtav. To je bio posljednji značajniji napad VRS tokom 1992. na ovom dijelu ratišta, izuzev svakodnevnih artiljerijskih djelovanja. Već sredinom 1992. došlo je i do prvih sukoba ARBiH i HVO-a. Prvi sukob se desio 19. juna 1992. godine u [[Novi Travnik|Novom Travniku]]. Jedinice ARBiH pod zapovjedništvom Refika Lende u Novom Travniku su napale pogone tvornice namjenske industrije "Bratstvo", sa ciljem zauzimanja strateških dijelova pogona proizvodnje naoružanja.<ref name="KorČer">[http://www.icty.org/x/cases/kordic_cerkez/tjug/bcs/010226.pdf Presuda Kordić & Čerkez (IT-95-14/2) [[Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju|Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju]]]</ref> Novi napad HVO-a na Novi Travnik 19. oktobra 1992. imao je za cilj zauzimanje tvornice "Bratstvo", te je doveo je do podjele grada na dva dijela. U tom sukobu uništen je veći broj zgrada u vlasništvu Bošnjaka.<ref name="KorČer" /> Tokom septembra HVO u [[Prozor]]u hapsi i zatvara Bošnjake u logor u Srednjoškolskom centru. U noći 21/22. oktobra HVO zauzima vitalne objekte. 24. oktobra ovladavaju gradom što dovodi do egzodusa Bošnjaka. Oko 2.000 dolazi u Bugojno. Do prvog sukoba u Gornjem Vakufu došlo je 19/20. juna kada HVO zarobljava pripadnike TO. Dolazi do hapšenja i mučenja Bošnjaka iz većinski hrvatskih sela u logorima u Srednjoškolskom centru i u osnovnoj školi u [[Trnovača|Trnovači]]. HVO i [[Hrvatska vojska]] napadaju 11. januara 1993. na naselja [[Duša (Gornji Vakuf)|Duša]], [[Uzričje]], [[Bistrica (Gornji Vakuf)|Bistrica]], [[Hrasnica (Gornji Vakuf)|Hrasnica]] i na sam grad. Do prekida sukoba dolazi 24. januara nakon neuspjeha HVO i HV u ostvarenju ciljeva. Posljedica napada bilo je veliko stradanje Bošnjaka Bistrice i Hrasnice. Početkom 1993. bugojanska općina je sa sjevera, sjeverozapada i jugozapada bila u okruženju VRS, dok su putne komunikacije prema Novom Travniku i Gornjem Vakufu bile pod kontrolom HVO-a. Ukupna linija odbrane bila je 35&nbsp;[[Kilometar|km]], od čega je ARBiH pokrivala 20&nbsp;km, a HVO 15&nbsp;km. Na donjevakufskom pravcu, od [[Sabljari|Sabljara]] preko Vrbasa i Prusca do Male Šuljage odbranu su izvodile jedinice ARBiH. HVO je pokrivao područje na kupreškom pravcu od Male Šuljage do [[Humac (Bugojno)|Humca]]. ARBiH je primjenjivala linijsku odbranu, dok je HVO odbranu organizovao kroz sistem otpornih tačaka. Na prostoru Bugojna i slobodne teritorije Donjeg Vakufa (naselja Prusac i [[Guvna]]) ARBiH je bila organizovana u [[307. brigada|307. motorizovanu brigadu]] sa oko 2.800 vojnih obveznika i Općinski štab odbrane sa oko 900 obveznika. HVO je bio organizovan u [[104. brigada HVO "Eugen Kvaternik"|104. brigadu "Eugen Kvaternik"]] sa oko 2.400 boraca i 1.300 u domobranskom sastavu. Bila je to jedna od najbolje naoružanih brigada HVO-a. Kada je HVO doveo gradsko jezgro Gornjeg Vakufa u okruženje, pokušao je zauzimanjem Bistrice ovladati putem Gornji Vakuf-Novi Travnik, a zauzimanjem [[Duratbegov Dolac|Duratbegovog Dolca]] otvoriti put ka Bugojnom. Oko 300 boraca iz Bugojna poslato je u Bistricu, a oko 70 u Duratbegov Dolac. Oba napada su odbijena. VRS se početkom 1993. ograničila na provokacije po linijama odbrane i artiljerske napade. Pokušan je pješadijski napad 28. februara u rejonu Crvenih glibova. Sredinom juna 1993. snage HVO-a iz Travnika i Novog Travnika napuštaju položaje i prelaze na teritoriju VRS. HVO Novog Travnika tokom povlačenja iseljava Hrvate iz jugozapadnog dijela općine. Snage ARBiH uspijevaju 24. juna, nakon nekoliko dana žestokih borbi, ovladati rejonom Kamenjaš-Mravinjac, čime su stvoreni uslovi za dalja djejstva ka Komaru i Donjem Vakufu. Prilikom ovih borbi poginula su dva borca 307. brigade. Do jula 1993. HVO je izazvao 22 incidenta, prilikom čega je ubio 11, ranio 3, a uhapsio 80 pripadnika ARBiH i MUP-a. Na 2 incidenta masovnog hapšenja odgovorili su pripadnici ARBiH, prilikom čega nije bilo poginulih. HVO 7. jula formira jedinicu za specijalne namjene, Antiterorističku grupu. Kulminacija sukoba dogodila se 17. jula u [[Vrbanja (Bugojno)|Gornjoj Vrbanji]]. Tog dana je ATG uspostavila punkt na putu Bugojno-Gornji Vakuf. Kao odgovor, mještani Vrbanje su postavili svoj punkt, kroz koji u poslijepodnevnim satima nasilno pokušava proći motorno vozilo HVO-a, pri čemu je došlo do pucnjave. Jedan pripadnik HVO-a je poginuo, jedan je ranjen, a treći zarobljen. Došlo je do napada HVO-a iz nekoliko pravaca, prilikom čega je likvidiran zarobljeni pripadnik HVO-a. U cilju smirivanja situacije, formirane su zajedničke patrole. Tokom patroliranja, borci HVO-a ubili su 3 pripadnika MUP-a.<ref name=bo.in /> ==Napad== 10.juli 1993. Na punktu u selu Vrbanja pripadnici Armije BiH zaustavljaju vozilo u kojem su bili vojnici HVOa i bez obrazloženja otvaraju vatru. U toj pucnjaci ubijena su 3 pripadnika HVOa. Među počiniuteljima su bili mudžahedini; jedan od njih je nakon ubojstva kleknuo u lokvu krvi i klanjajući zahvalivao Allahu.<ref>{{Citation|title=Pokolj u Vrbanji|url=https://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Pokolj_u_Vrbanji&oldid=7145068|date=2025-03-13|accessdate=2025-07-11|language=hr}}</ref> ===17. juli=== Pješadijski napad HVO-a, praćen jakim artiljerijskim djejstvima, započinje u noćnim satima 17. jula. ===18. juli=== HVO djejstvuje iz Humca po [[Gračanica (Bugojno)|Gračanici]], koju su prethodno napustili Hrvati i borci HVO-a. Prvi dan borbi HVO je zaposjeo borbene položaje po gradu u objektima koje je odranije kontrolisao, a oko većinski hrvatskih naselja već pripremljene rovove ka jedinicama ARBiH. Najznačajnija djejstva su ispoljili ka rejonima Gaj i [[Kula (Bugojno)|Kula]], ali i u gradskom jezgru snajperskim djelovanjem sa hotela "Kalin", pri čemu je poginuo jedan dječak, a ranjen jedan borac. Oko 20.00 sati Komanda 307. brigada poziva Zapovjedništvo 104. brigade HVO-a pokušavajući dogovoriti pregovore, što HVO odbija. U 22.00 sata kreće opći napad HVO-a. Izostala je i reakcija Komande [[Treći korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine|3. korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine]]. ===19. juli=== U jutarnjim satima počinje granatiranje grada i položaja ARBiH. U područjima sa hrvatskom većinom, HVO zarobljava civile, pljačka imovinu i pali kuće. ARBiH zauzima veći dio grada, preuzimajući kontrolu nad većinom uporišta HVO-a: Muzička škola, objekti bivše Ljubljanske banke, Robna kuća "INPO", Dom kulture i GP Gorica. Pored oslobođenja dijelova grada, borci ARBiH i MUP-a zauzeli su i gotovo cjelokupni sjeveroistočni dio općine. Bilo je poginulih i zarobljenih na obje strane, uključujući civile. Prilikom cjelodnevnog granatiranja HVO-a razoreno je više objekata, a neki su i zapaljeni. ===20. juli=== 2. motorizovani bataljon 307. brigade i dio snaga PDO-1 oslobođaju selo Gaj, u kojem su bile stacionirane jake snage HVO-a. Blokiran je dio snaga 1. bojne HVO-a. Oslobođen je centar Bugojna, padom objekata MUP-a i PTT-a. HVO je ponovo granatirao većinski bošnjačka naselja. Zapaljivom municijom zapaljena je zgrada pošte, a gađane su i Ratna bolnica i Dom zdravlja. Iz pravca Gornjeg Vakufa HVO je izvršio napad na Gračanicu, [[Dražev Dolac]], [[Zanesovići|Zanesoviće]] i [[Odžak (Bugojno)|Odžak]]. Aktivne su bile i snage VRS, djelujući artiljerijom po gradu i prvim linijama odbrane. ARBiH i MUP su do 20. jula imali 23 poginula i 40 ranjenih. Tokom 20. jula poginulo je 29 boraca ARBiH. ===21. juli=== HVO nastavlja sa artiljerijskim djelovanjem po gradu. Najaktivniji je višecjevni bacač raketa. Zapaljena je nekadašnja zgrada hotela "Jadran", granatirana je Nova bolnica koja je bila u izgradnji, a sa Gorice je tenkom razrušen Samostan časnih sestara. Na područje Gornjeg Vakufa pristižu nove snage HV sa 4 tenka T-55 i jednim [[Leopard 1|Leopardom]]. Jedinice ARBiH ovladavaju kasarnama dijelova Prve, Druge i Treće bojne HVO-a u gradu. ===22. juli=== Komandant OpŠO šalje zahtjev Komandi korpusa za pomoć nivoa ojačanog bataljona. Upućuje i zahtjev za municiju predjedništvu Travnika i travničkoj [[312. brigada|312. motorizovanoj brigadi]]. Nastavljaju se borbe u gradu. HVO je neuspješno pokušao diverzantskom akcijom zauzeti Gračanicu, pri čemu je izgubio 6 boraca. Nakon toga su po Gračanici djelovali protivavionskim topom. VRS je nastavila sa granatiranjima iz kupreškog pravca. ===23. juli=== Dijelovi jedinica PDO-1 i 2 i 4. (Prusačkog) bataljona pojačali su snage na koti Kik, iznad sela [[Vesela (Bugojno)|Vesela]], čime su spriječili pad Crničkih podova u ruke HVO-a. 2. bojna HVO-a i dalje je u blokadi. Okruženi dio 1. bojne se predao. U gradu je HVO kontrolisao još samo hotel "Kalin", gdje je bila smještena Vojna policija HVO-a. ARBiH je ovladala i objektima preduzeća "Špedicija", čime je 95% grada ozauszeto. HVO je nastavio sa žestokim granatiranjem. Oštećena je Sultan-Ahmedova džamija u Bugojnom. Grad i linije odbrane granatirala je i VRS. ===24. juli=== HVO nastavlja sa granatiranjem. Pojačani su napadi u Gornjem Vakufu, dolaskom novih snaga HVO-a i HV. Zauzeti su [[Goruša (Bugojno)|Goruša]] i hotel "Kalin", pri čemu je zarobljeno 100 boraca i 150 civila. ===25. juli=== U 8.30 sati HVO je u [[Bristovi]]ma izvršio napad na 3. motorizovani bataljon, u cilju izbacivanja jedinica ARBiH sa desne strane Vrbasa i onemogućavanja uspostavljanja komunikacije Bugojno-Novi Travnik. U 9.00 sati HVO je iz pravca Crničkih i Garačićkih podova izvršio napad na naselja [[Crniče]], [[Garačići|Garačiće]], [[Bevrnjići|Bevrnjiće]] i [[Alibegovići|Alibegoviće]] sa ciljem stvaranja uvjeta za napad na grad. Iz pravca [[Vučipolje (Bugojno)|Vučipolja]], HVO je izvršio napad na 1. bataljon. Nakon uspješne odbrane, jedinice ARBiH su u kontraudaru zauzele Pejakove kuće. Oko 21.00 predalo se 108 boraca 2. bojne. Tokom noći, primjećen je pokret civila iz Čaušlija ka Bristovima i [[Kandija|Kandiji]], većinski hrvatskim selima. ===26. juli=== Borci HVO-a zapalili položaje i digli zemunice u zrak, napuštajući liniju odbrane ka VRS. Pod pritiskom jedinica ARBiH, napuštaju naselja [[Udurlije]], [[Lug (Bugojno)|Lug]], Bristovi i Čaušlije i bježe ka Kandiji. U strahu od odmazde civilno stanovništvo se povuklo, bez obzira na proglase ARBiH prema kojim se svim stanovnicima garantira lična i imovinska sigurnost. ===27. juli=== ARBiH zauzela Kulu Ćelepirovu, Lokvu i Bristove, čime je pod svoju kontrolu stavila put ka Novom Travniku. Protivoklopna četa je prebačena iz Kule u [[Kordići|Gornje Kordiće]] preko Odžaka, sa zadatkom da spriječi spajanje povlačećih snaga HVO-a sa Vrpećkih podova sa onim u Humcu i rejonu [[Okolište (Bugojno)|Okolišća]]. Trebala je i osigurati putnu komunikaciju Gračanica-[[Planinica (Bugojno)|Planinica]]. HVO je u 14.30 sa Gorice pokušao pješadijski napad na gradsko naselje Sultanovići. Napad je osujećen. Na prostoru koji je i dalje bio pod kontrolom HVO-a, nalazilo se oko 1.000 boraca i veliki broj civila. Preko UNPROFOR-a ponuđena je predaja, što je HVO odbio. VRS je granatirala centar grada. ===28. juli=== VRS i HVO artiljerijom djeluju po gradu. Borci HVO-a se, sa većinom civilnog stanovništva, povlače iz Kandije, Gorice i Crniča ka Crničkim podovima. Došlo je do razmjene 45 bošnjačkih civila zatočenih u "Akvarijumu" za 18 ranjenika HVO-a iz Ratne bolnice. U dogovoru s VRS, oko 3.000 civila se preko Dubočke rijeke i [[Mračaj (Bugojno)|Mračaja]] povlači ka Kupresu, a borci ka [[Raduša (planina)|Raduši]]. 3. bataljon je poslat sa zadatkom da sa dijelom snaga [[317. slavna brdska brigada|317. brdske brigade]] Gornji Vakuf i PDO-1, zaustavi prodor HV iz pravca Raduškog kamena u rejonu Lihe-Oglavak. Tokom cijelog dana traje izvlačenje preostalih boraca i civila iz sela pod kontrolom HVO-a, pri čemu borci spaljuju objekte, poput hotela "Akvarijum" i vile Gorica. Stotine projektila sa Crničkih podova pada na grad. I VRS je iz kupreškog pravca ispalila desetak projektila ka gradu. ==Posljedice== Snage HVO i HV koje su pokušale iz pravca Gornjeg Vakufa izvršiti prodor ka Bugojnu zaustavljene su na Raduškom kamenu. Jedinice ARBiH i OpŠO su tokom 12 dana borbi imale 92 poginula i 211 ranjenih boraca, što čini oko 30% ukupnih gubitaka bugojanskih jedinica tokom rata. Tokom borbe ARBiH je zarobila: 1 tenk T-55, 1 [[9K111 Fagot|Fagot]], 2 haubice H-105&nbsp;mm, 3 haubice H-122&nbsp;mm, 4 topa 76&nbsp;mm [[ZiS-3|ZiS]], 2 topa [[M-48B-1|B-1]] 76&nbsp;mm, 3 lahka raketna lansera 107&nbsp;mm, 2 LRL 128&nbsp;mm, 15 minobacača 120&nbsp;mm, 5 PAM-ova i drugo oružje, uz značajne količine municije. Značajna je saradnja HVO-a sa VRS tokom napada, koja je dogovorena prije sukoba. HVO je od maja imao pripremljen plan za povlačenje sa linija odbrane ka VRS, što je učinio već prvog dana borbi. Više puta je traženo artiljerijsko djelovanje po jedinicama ARBiH, a prvi slučaj se desio 19. jula. Kasnije će HVO i hrvatski civili, prema već ranijem dogovoru, preći preko teritorija pod kontrolom VRS. HVO je u pokušaju prikrivanja zločina spalio "Akvarijum", kao i [[Josip Broz Tito|Titovu]] vilu na Gorici gdje je bilo smješteno Zapovjedništvo 104. brigade. Nakon poraza HVO-a u Bugojnu, čitavu liniju odbrane na donjevakufskom i kupreškom pravcu branile su jedinice ARBiH. Nova linija odbrane prostirala se od Sabljara do Raduše. Dijelovi bugojanskih jedinica će ostatak bošnjačko-hrvatskog sukoba provesti uglavnom na položajima u Gornjem Vakufu. Odmah po okončanju borbi u Bugojnu, u Gornji Vakuf su poslati 3. motorizovani bataljon i dijelovi PDO-1, a Komanda brigade uspostavila je komandno mjesto u gornjevakufskom selu Dražev Dolac. U septembru je HVO prekinuo vodovod, onemogućivši pristup vodi zapadnom dijelu gornjevakufske općine i cjelokupnoj općini Bugojno. Od tog momenta neprestano su se u zoni odgovornosti 3. bataljona 317. brigade nalazile snage dva bataljona iz Bugojna. Ponekad su učestvovali i u odbrani zone odgovornosti 1. i 2. bataljona. Bugojanske jedinice su na ovom bojištu imale veliki broj poginulih i ranjenih, ali je pad Gornjeg Vakufa spriječen. U borbenim djejstvima tokom 1993. bugojanske su jedinice imale 173 poginula borca, od čega je u borbi sa VRS stradalo svega 13. 142 su poginula u borbama sa HVO, od čega 39 u Gornjem Vakufu. ==Zločini== Jedinice HVO-a su tokom bitke počinile veliki broj zločina. U Vrbanji je [[Masakr u Vrbanji|ubijeno]] 45 bošnjačkih civila. U logoru u hotelu Akvarijum došlo je do zlostavljanja, mučenja i silovanja. Sva bošnjačka imovina u Vrbanji, Crničama i [[Vrpeć]]u je opljačkana, a kuće zatim spaljene. U blizini Zapovjedništva 1. bojne ubijeno je 6 osoba, uključujući 2 civila. U Čaušlijama su ubijena 3 civila, čija su tijela pronađena u Vrbasu narednog mjeseca sa tragovima mučenja. [[Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju]] osudio je [[Enver Hadžihasanović|Envera Hadžihasanovića]], bivšeg komandanta 3. korpusa, na 3 godine i 6 mjeseci zatvora jer nije preduzeo nužne i razumne mjere da kazni podređene za kršenja zakona i običaja ratovanja protiv zarobljenika u Zenici i Bugojnu 1993. (ubistvo i okrutno postupanje).<ref>{{cite web|url=http://www.icty.org/x/cases/hadzihasanovic_kubura/cis/en/cis_hadzihasanovic_kubura_en.pdf|title=(IT-01-47) HADŽIHASANOVIĆ & KUBURA|publisher=Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju|access-date=3. 11. 2018}}</ref> [[Sud Bosne i Hercegovine|Sud BiH]] je 18. decembra 2013. osudio Senada Dautovića na 7, a Nisveta Gasala i Musajba Kukavicu na po 4 godine zatvora zbog istih zločina.<ref>{{cite web|url=http://www.sudbih.gov.ba/vijest/izreena-drugostepena-presuda-u-predmetu-nisvet-gasal-i-dr-19050|title=Izrečena drugostepena presuda u predmetu Nisvet Gasal i dr.|publisher=Sud Bosne i Hercegovine|date=19. 12. 2013|access-date=3. 11. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190225044841/http://www.sudbih.gov.ba/vijest/izreena-drugostepena-presuda-u-predmetu-nisvet-gasal-i-dr-19050|archive-date=25. 2. 2019|url-status=dead}}</ref> Enes Handžić osuđen je na 8 godina nakon priznanja krivice 25. maja 2011.<ref>{{cite web|url=https://trialinternational.org/latest-post/enes-handzic/|title=ENES HANDZIC|publisher=TRIAL International|date=28. 4. 2016|access-date=3. 11. 2018|archive-date=3. 4. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190403064745/https://trialinternational.org/latest-post/enes-handzic/|url-status=dead}}</ref> ==Reference== {{reference}} ==Literatura== *{{cite book|author=Grupa autora|title=Ratna 1993. godina - Džehenem u srednjoj Bosni|publisher=Udruženje za zaštitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu|location=[[Travnik]]|year=2011|isbn=}} *{{cite book|author=Hasib Mušinbegović|title=Boj odbrana Bugojna 1993.|publisher=Biljeg|location=[[Sarajevo]]|year=2011|isbn=978-9958-891-94-6}} *[https://de.scribd.com/doc/86449966/Hasib-Musinbegovic-Boj-odbrana-Bugojna Boj odbrana Bugojna 1993. na de.scribd.com] {{Rat u Bosni i Hercegovini}} [[Kategorija:Rat u Bosni i Hercegovini|Bugojno]] [[Kategorija:1993. u Bosni i Hercegovini|Bugojno]] [[Kategorija:Bugojno]] dnfiwfbqawejxo68khcwn7t9qsk2lu4 3734229 3734214 2025-07-11T08:57:17Z Panasko 146730 Poništena izmjena [[Special:Diff/3734214|3734214]] korisnika/-ce [[Special:Contributions/109.163.145.221|109.163.145.221]] ([[User talk:109.163.145.221|razgovor]]) izvor ne može biti članak na drugom jezičkom projektu 3734229 wikitext text/x-wiki {{Neutralnost}} {{Infokutija rat | sukob = Sukobi u Bugojnu 1993. | dio = [[Rat u Bosni i Hercegovini]] | slika = [[Datoteka:Bugojno-panorama-grada (1996).jpg|250px]] | opis_slike = Bugojno | datum = [[17. juli]] - [[28. juli]] [[1993]]. | mjesto = [[Bugojno|Općina Bugojno]] | casus = Ubistvo 3 pripadnika [[Ministarstvo unutrašnjih poslova Bosne i Hercegovine|MUP-a]] u [[Vrbanja (Bugojno)|Gornjoj Vrbanji]]. | rezultat = Pobjeda ARBiH. | posjed = Sve teritorije pod kontrolom HVO-a zauzela ARBiH. | strana1 = [[Datoteka:Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg|25px]] [[Republika Bosna i Hercegovina]] *[[Datoteka:Logo of the Army of the Republic of Bosnia and Herzegovina.svg|20px]] [[ARBiH]] | strana2 = [[Datoteka:Flag of the Croatian Republic of Herzeg-Bosnia.svg|25px]] [[Hrvatska zajednica Herceg-Bosna]] *[[Datoteka:Logo of Croatian Defence Council.svg|20px]] [[Hrvatsko vijeće odbrane|HVO]] ---- [[Datoteka:Flag of the Republika Srpska.svg|25px]] [[Republika Srpska]] *[[Datoteka:Emblem of the Army of Republika Srpska.svg|20px]] [[Vojska Republike Srpske|VRS]] | strana3 = | komandant1 = | komandant2 = | komandant3 = | snage1 = [[307. brigada|307. motorizovana brigada]]<br>Općinski štab odbrane | snage2 = [[104. brigada HVO "Eugen Kvaternik"|104. brigada "Eugen Kvaternik"]] ---- [[19. srbobranska pješadijska brigada VRS|19. srbobranska pješadijska brigada]]<br>[[7. kupreška motorizovana brigada VRS|7. kupreška motorizovana brigada]] | snage3 = | žrtve1 = 92 poginula, 211 ranjenih | žrtve2 = 107 poginulih, 130 ranjenih<ref name=bo.in>{{cite web|url=http://bosnae.info/index.php/napad-hrvatskog-vijeca-odbranehrvatske-vojske-na-bugojno-1993-godine-pocetak-hrvatske-agresije|title=Napad Hrvatskog vijeća odbrane/Hrvatske vojske na Bugojno 1993. godine – početak otvorene hrvatske agresije|publisher=bosnae.info|date=21. 11. 2016|access-date=4. 11. 2018}}</ref> | žrtve3 = | karta_država = | karta_lat = | karta_long = | napomena = }} '''Sukobi u Bugojnu 1993.''' su bili oružani sukobi na teritoriji općine [[Bugojno]] za vrijeme [[Rat u Bosni i Hercegovini|rata u Bosni i Hercegovini]]. Sukobi su isprva bili između [[Vojska Republike Srpske|Vojske Republike Srpske]] (VRS), na jednoj strani i [[Hrvatsko vijeće odbrane|Hrvatskog vijeća odbrane]] (HVO) i [[Armija Republike Bosne i Hercegovine|Armije Republike Bosne i Hercegovine]] (ARBiH) na drugoj strani. Političkim razilaženjem između [[Hrvatska zajednica Herceg-Bosna|Hrvatske zajednice Herceg-Bosna]] i upravnih organa [[Republika Bosna i Hercegovina|Republike Bosne i Hercegovine]], dolazi do [[Bošnjačko-hrvatski sukob|sukoba između HVO-a i ARBiH]], za čiji se početak u Bugojnu može smatrati 17. juli 1993, a okončan je povlačenjem HVO-a sa većeg dijela općine Bugojno 28. jula preko teritorije pod kontrolom [[Vojska Republike Srpske|VRS]]. == Uvod == [[Datoteka:Map 8 - Bosnia - Kupres, April 1992.jpg|mini|lijevo|Mapa pada Kupresa u ruke JNA i srpskih paravojski.]] Na [[Opći izbori u SR Bosni i Hercegovini 1990.|prvim slobodnim izborima]] u [[Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina|SR Bosni i Hercegovini]], održanim 18. novembra 1990, najveći broj mandata u Skupštini općine u Bugojnu osvojila je [[Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine]], osvojivši 21 od 60 mandata. [[Stranka demokratske akcije]] osvojila je 20 mandata, [[Srpska demokratska stranka]] 9, a ostale stranke 10.<ref>{{cite book|last=Arnautović|first=Suad|title=Izbori u Bosni i Hercegovini '90.: Analiza izbornog procesa|publisher=Promocult|date=1996|pages=118}}</ref> Po [[Popis stanovništva u Bosni i Hercegovini 1991.|Popisu]] održanom u martu 1991. u općini je živjelo 46.889 stanovnika, od čega su relativnu većinu činili [[Bošnjaci]], sa 19.697 (42,01%). [[Hrvati|Hrvata]] je bilo 16.031 (34,19%), a [[Srbi|Srba]] 8.673 (18,50%).<ref>{{Cite web|url=http://fzs.ba/wp-content/uploads/2016/06/nacionalni-sastav-stanovnistva-po-naseljenim-mjestima-bilten-234.pdf|title=Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991.|work=fzs.ba |access-date=1. 11. 2018}}</ref> Tokom [[Rat u Hrvatskoj|rata u Hrvatskoj]] u kom su učestvovali i dobrovoljci iz Bosne i Hercegovine, dolazi do utjecaja na političku opredjeljenost i stvaranje paramilitarnih nacionalnih organizacija. Po uzoru na stvaranje srpskih općina u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, na inicijativu [[SDS]] 8. februara 1992. formira se Srpska opština Bugojno sa sjedištem u Čipuljiću. Naoružavanje dijela srpskog stanovništva Bugojna, potpomognuto je podjelom naoružanja bivše [[JNA]], kao i oduzimanjem vojne opreme iz skladišta Općinskog štaba Teritorijalne odbrane Bugojna. Snage srpskih vojnih i paravojnih formacija, koje se vremenom priključuju u strukturu VRS se procjenjuju na oko 800 naoružanih boraca. Na inicijativu [[HDZ BiH]] i političkih struktura 8. aprila formira se ''Općinski stožer HVO Bugojno'', nabavljajući oružje za oko 700 osoba. Pod organizacijskom upravom [[SDA]] je otpor organizovala kroz [[Patriotska liga|Patriotsku ligu]]. U martu 1992. nabavljeno je naoružanja za 500 osoba. === Sukobi === U susjednom [[Kupres]]u tokom 3. aprila dolazi do [[Bitka za Kupres 1992.|sukoba]] između HVO-a i [[Jugoslavenska narodna armija|JNA]] i drugih srpskih paravojski. Kupres zauzima JNA 7. aprila, a oko 150 Bošnjaka i Hrvata bježi u Bugojno. Tokom aprila VRS uspostavlja punktove na [[Komar (planina)|Komaru]] i blokira put [[Donji Vakuf]]-Bugojno. Nakon rušenja mosta na rijeci [[Vrbas]] 30. aprila, bošnjačko stanovništvo bježi iz grada. Tokom 1992. 3.000 će otići u inostranstvo, a 9.000 će ostati u Bugojnu. VRS od 23. maja svakodnevno djeluje artiljerijom iz uporišta u Kupresu i Donjem Vakufu po linijama odbrane HVO-a i ARBiH, ali i po gradu i prigradskim naseljima što dovodi do civilnih žrtava i velike materijalne štete. VRS je djelovala i avijacijom po privrednim objektima. 4. jula VRS iz kupreškog pravca izvodi diverzantsku akciju na položaje HVO-a u rejonu sela [[Jazvenik (Bugojno)|Jazvenik]] pri čemu gine 5 boraca HVO-a, a 2 civila su zarobljena. Ovaj napad je odbijen, a pripadnici VRS su natjerani na povlačenje. 14. augusta oklopno-pješadijski napad u rejonu Kunine kose primorava HVO na djelimično povlačenje. Narednog dana, u cilju ovladavanja putem [[Kupres]]-[[Prusac]]-[[Donji Vakuf]]), VRS izvodi snažan napad u rejonu [[Ajvatovica]]-[[Mala Šuljaga]]. Napad je uz pomoć izviđačkog voda TO Novi Travnik odbijen nakon 27 sati. Napadi se nastavljaju 16. augusta, kada se borci HVO-a povlače sa Đoline kose. Jedinice [[Armija Republike Bosne i Hercegovine|ARBiH]] uspijevaju stabilizovati linije odbrane na tom lokalitetu. Najžešći se napad dogodio 17. augusta kada je 2. bataljon [[19. srbobranska pješadijska brigada VRS|19. srbobranske pješadijske brigade VRS]] pokušao ovladati Pruscem, uz pomoć artiljerije i minobacača. Borci VRS su uspjeli izbiti u rejon Starog grada i prisiliti branioce na povlačenje. U ispomoć su poslati 3. bataljon, dijelovi 1. bataljona i izviđačko-diverzantske jedinice iz Bugojna, dvije jedinice iz [[Gornji Vakuf|Gornjeg Vakufa]] i jedinica iz Novog Travnika. Napad je odbijen zajedničkim djelovanjem Prusačkog bataljona i pridošlih jedinica. U jedinicama VRS bilo je 9 poginulih i 37 ranjenih od kojih su 2 naknadno podlegla ranama, a jedan je tenk [[T-55]] uništen. Jedinice ARBiH su imale jednog poginulog i jednog zarobljenog, koji će kasnije biti razmijenjen mrtav. To je bio posljednji značajniji napad VRS tokom 1992. na ovom dijelu ratišta, izuzev svakodnevnih artiljerijskih djelovanja. Već sredinom 1992. došlo je i do prvih sukoba ARBiH i HVO-a. Prvi sukob se desio 19. juna 1992. godine u [[Novi Travnik|Novom Travniku]]. Jedinice ARBiH pod zapovjedništvom Refika Lende u Novom Travniku su napale pogone tvornice namjenske industrije "Bratstvo", sa ciljem zauzimanja strateških dijelova pogona proizvodnje naoružanja.<ref name="KorČer">[http://www.icty.org/x/cases/kordic_cerkez/tjug/bcs/010226.pdf Presuda Kordić & Čerkez (IT-95-14/2) [[Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju|Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju]]]</ref> Novi napad HVO-a na Novi Travnik 19. oktobra 1992. imao je za cilj zauzimanje tvornice "Bratstvo", te je doveo je do podjele grada na dva dijela. U tom sukobu uništen je veći broj zgrada u vlasništvu Bošnjaka.<ref name="KorČer" /> Tokom septembra HVO u [[Prozor]]u hapsi i zatvara Bošnjake u logor u Srednjoškolskom centru. U noći 21/22. oktobra HVO zauzima vitalne objekte. 24. oktobra ovladavaju gradom što dovodi do egzodusa Bošnjaka. Oko 2.000 dolazi u Bugojno. Do prvog sukoba u Gornjem Vakufu došlo je 19/20. juna kada HVO zarobljava pripadnike TO. Dolazi do hapšenja i mučenja Bošnjaka iz većinski hrvatskih sela u logorima u Srednjoškolskom centru i u osnovnoj školi u [[Trnovača|Trnovači]]. HVO i [[Hrvatska vojska]] napadaju 11. januara 1993. na naselja [[Duša (Gornji Vakuf)|Duša]], [[Uzričje]], [[Bistrica (Gornji Vakuf)|Bistrica]], [[Hrasnica (Gornji Vakuf)|Hrasnica]] i na sam grad. Do prekida sukoba dolazi 24. januara nakon neuspjeha HVO i HV u ostvarenju ciljeva. Posljedica napada bilo je veliko stradanje Bošnjaka Bistrice i Hrasnice. Početkom 1993. bugojanska općina je sa sjevera, sjeverozapada i jugozapada bila u okruženju VRS, dok su putne komunikacije prema Novom Travniku i Gornjem Vakufu bile pod kontrolom HVO-a. Ukupna linija odbrane bila je 35&nbsp;[[Kilometar|km]], od čega je ARBiH pokrivala 20&nbsp;km, a HVO 15&nbsp;km. Na donjevakufskom pravcu, od [[Sabljari|Sabljara]] preko Vrbasa i Prusca do Male Šuljage odbranu su izvodile jedinice ARBiH. HVO je pokrivao područje na kupreškom pravcu od Male Šuljage do [[Humac (Bugojno)|Humca]]. ARBiH je primjenjivala linijsku odbranu, dok je HVO odbranu organizovao kroz sistem otpornih tačaka. Na prostoru Bugojna i slobodne teritorije Donjeg Vakufa (naselja Prusac i [[Guvna]]) ARBiH je bila organizovana u [[307. brigada|307. motorizovanu brigadu]] sa oko 2.800 vojnih obveznika i Općinski štab odbrane sa oko 900 obveznika. HVO je bio organizovan u [[104. brigada HVO "Eugen Kvaternik"|104. brigadu "Eugen Kvaternik"]] sa oko 2.400 boraca i 1.300 u domobranskom sastavu. Bila je to jedna od najbolje naoružanih brigada HVO-a. Kada je HVO doveo gradsko jezgro Gornjeg Vakufa u okruženje, pokušao je zauzimanjem Bistrice ovladati putem Gornji Vakuf-Novi Travnik, a zauzimanjem [[Duratbegov Dolac|Duratbegovog Dolca]] otvoriti put ka Bugojnom. Oko 300 boraca iz Bugojna poslato je u Bistricu, a oko 70 u Duratbegov Dolac. Oba napada su odbijena. VRS se početkom 1993. ograničila na provokacije po linijama odbrane i artiljerske napade. Pokušan je pješadijski napad 28. februara u rejonu Crvenih glibova. Sredinom juna 1993. snage HVO-a iz Travnika i Novog Travnika napuštaju položaje i prelaze na teritoriju VRS. HVO Novog Travnika tokom povlačenja iseljava Hrvate iz jugozapadnog dijela općine. Snage ARBiH uspijevaju 24. juna, nakon nekoliko dana žestokih borbi, ovladati rejonom Kamenjaš-Mravinjac, čime su stvoreni uslovi za dalja djejstva ka Komaru i Donjem Vakufu. Prilikom ovih borbi poginula su dva borca 307. brigade. Do jula 1993. HVO je izazvao 22 incidenta, prilikom čega je ubio 11, ranio 3, a uhapsio 80 pripadnika ARBiH i MUP-a. Na 2 incidenta masovnog hapšenja odgovorili su pripadnici ARBiH, prilikom čega nije bilo poginulih. HVO 7. jula formira jedinicu za specijalne namjene, Antiterorističku grupu. Kulminacija sukoba dogodila se 17. jula u [[Vrbanja (Bugojno)|Gornjoj Vrbanji]]. Tog dana je ATG uspostavila punkt na putu Bugojno-Gornji Vakuf. Kao odgovor, mještani Vrbanje su postavili svoj punkt, kroz koji u poslijepodnevnim satima nasilno pokušava proći motorno vozilo HVO-a, pri čemu je došlo do pucnjave. Jedan pripadnik HVO-a je poginuo, jedan je ranjen, a treći zarobljen. Došlo je do napada HVO-a iz nekoliko pravaca, prilikom čega je likvidiran zarobljeni pripadnik HVO-a. U cilju smirivanja situacije, formirane su zajedničke patrole. Tokom patroliranja, borci HVO-a ubili su 3 pripadnika MUP-a.<ref name=bo.in /> ==Napad== ===17. juli=== Pješadijski napad HVO-a, praćen jakim artiljerijskim djejstvima, započinje u noćnim satima 17. jula. ===18. juli=== HVO djejstvuje iz Humca po [[Gračanica (Bugojno)|Gračanici]], koju su prethodno napustili Hrvati i borci HVO-a. Prvi dan borbi HVO je zaposjeo borbene položaje po gradu u objektima koje je odranije kontrolisao, a oko većinski hrvatskih naselja već pripremljene rovove ka jedinicama ARBiH. Najznačajnija djejstva su ispoljili ka rejonima Gaj i [[Kula (Bugojno)|Kula]], ali i u gradskom jezgru snajperskim djelovanjem sa hotela "Kalin", pri čemu je poginuo jedan dječak, a ranjen jedan borac. Oko 20.00 sati Komanda 307. brigada poziva Zapovjedništvo 104. brigade HVO-a pokušavajući dogovoriti pregovore, što HVO odbija. U 22.00 sata kreće opći napad HVO-a. Izostala je i reakcija Komande [[Treći korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine|3. korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine]]. ===19. juli=== U jutarnjim satima počinje granatiranje grada i položaja ARBiH. U područjima sa hrvatskom većinom, HVO zarobljava civile, pljačka imovinu i pali kuće. ARBiH zauzima veći dio grada, preuzimajući kontrolu nad većinom uporišta HVO-a: Muzička škola, objekti bivše Ljubljanske banke, Robna kuća "INPO", Dom kulture i GP Gorica. Pored oslobođenja dijelova grada, borci ARBiH i MUP-a zauzeli su i gotovo cjelokupni sjeveroistočni dio općine. Bilo je poginulih i zarobljenih na obje strane, uključujući civile. Prilikom cjelodnevnog granatiranja HVO-a razoreno je više objekata, a neki su i zapaljeni. ===20. juli=== 2. motorizovani bataljon 307. brigade i dio snaga PDO-1 oslobođaju selo Gaj, u kojem su bile stacionirane jake snage HVO-a. Blokiran je dio snaga 1. bojne HVO-a. Oslobođen je centar Bugojna, padom objekata MUP-a i PTT-a. HVO je ponovo granatirao većinski bošnjačka naselja. Zapaljivom municijom zapaljena je zgrada pošte, a gađane su i Ratna bolnica i Dom zdravlja. Iz pravca Gornjeg Vakufa HVO je izvršio napad na Gračanicu, [[Dražev Dolac]], [[Zanesovići|Zanesoviće]] i [[Odžak (Bugojno)|Odžak]]. Aktivne su bile i snage VRS, djelujući artiljerijom po gradu i prvim linijama odbrane. ARBiH i MUP su do 20. jula imali 23 poginula i 40 ranjenih. Tokom 20. jula poginulo je 29 boraca ARBiH. ===21. juli=== HVO nastavlja sa artiljerijskim djelovanjem po gradu. Najaktivniji je višecjevni bacač raketa. Zapaljena je nekadašnja zgrada hotela "Jadran", granatirana je Nova bolnica koja je bila u izgradnji, a sa Gorice je tenkom razrušen Samostan časnih sestara. Na područje Gornjeg Vakufa pristižu nove snage HV sa 4 tenka T-55 i jednim [[Leopard 1|Leopardom]]. Jedinice ARBiH ovladavaju kasarnama dijelova Prve, Druge i Treće bojne HVO-a u gradu. ===22. juli=== Komandant OpŠO šalje zahtjev Komandi korpusa za pomoć nivoa ojačanog bataljona. Upućuje i zahtjev za municiju predjedništvu Travnika i travničkoj [[312. brigada|312. motorizovanoj brigadi]]. Nastavljaju se borbe u gradu. HVO je neuspješno pokušao diverzantskom akcijom zauzeti Gračanicu, pri čemu je izgubio 6 boraca. Nakon toga su po Gračanici djelovali protivavionskim topom. VRS je nastavila sa granatiranjima iz kupreškog pravca. ===23. juli=== Dijelovi jedinica PDO-1 i 2 i 4. (Prusačkog) bataljona pojačali su snage na koti Kik, iznad sela [[Vesela (Bugojno)|Vesela]], čime su spriječili pad Crničkih podova u ruke HVO-a. 2. bojna HVO-a i dalje je u blokadi. Okruženi dio 1. bojne se predao. U gradu je HVO kontrolisao još samo hotel "Kalin", gdje je bila smještena Vojna policija HVO-a. ARBiH je ovladala i objektima preduzeća "Špedicija", čime je 95% grada ozauszeto. HVO je nastavio sa žestokim granatiranjem. Oštećena je Sultan-Ahmedova džamija u Bugojnom. Grad i linije odbrane granatirala je i VRS. ===24. juli=== HVO nastavlja sa granatiranjem. Pojačani su napadi u Gornjem Vakufu, dolaskom novih snaga HVO-a i HV. Zauzeti su [[Goruša (Bugojno)|Goruša]] i hotel "Kalin", pri čemu je zarobljeno 100 boraca i 150 civila. ===25. juli=== U 8.30 sati HVO je u [[Bristovi]]ma izvršio napad na 3. motorizovani bataljon, u cilju izbacivanja jedinica ARBiH sa desne strane Vrbasa i onemogućavanja uspostavljanja komunikacije Bugojno-Novi Travnik. U 9.00 sati HVO je iz pravca Crničkih i Garačićkih podova izvršio napad na naselja [[Crniče]], [[Garačići|Garačiće]], [[Bevrnjići|Bevrnjiće]] i [[Alibegovići|Alibegoviće]] sa ciljem stvaranja uvjeta za napad na grad. Iz pravca [[Vučipolje (Bugojno)|Vučipolja]], HVO je izvršio napad na 1. bataljon. Nakon uspješne odbrane, jedinice ARBiH su u kontraudaru zauzele Pejakove kuće. Oko 21.00 predalo se 108 boraca 2. bojne. Tokom noći, primjećen je pokret civila iz Čaušlija ka Bristovima i [[Kandija|Kandiji]], većinski hrvatskim selima. ===26. juli=== Borci HVO-a zapalili položaje i digli zemunice u zrak, napuštajući liniju odbrane ka VRS. Pod pritiskom jedinica ARBiH, napuštaju naselja [[Udurlije]], [[Lug (Bugojno)|Lug]], Bristovi i Čaušlije i bježe ka Kandiji. U strahu od odmazde civilno stanovništvo se povuklo, bez obzira na proglase ARBiH prema kojim se svim stanovnicima garantira lična i imovinska sigurnost. ===27. juli=== ARBiH zauzela Kulu Ćelepirovu, Lokvu i Bristove, čime je pod svoju kontrolu stavila put ka Novom Travniku. Protivoklopna četa je prebačena iz Kule u [[Kordići|Gornje Kordiće]] preko Odžaka, sa zadatkom da spriječi spajanje povlačećih snaga HVO-a sa Vrpećkih podova sa onim u Humcu i rejonu [[Okolište (Bugojno)|Okolišća]]. Trebala je i osigurati putnu komunikaciju Gračanica-[[Planinica (Bugojno)|Planinica]]. HVO je u 14.30 sa Gorice pokušao pješadijski napad na gradsko naselje Sultanovići. Napad je osujećen. Na prostoru koji je i dalje bio pod kontrolom HVO-a, nalazilo se oko 1.000 boraca i veliki broj civila. Preko UNPROFOR-a ponuđena je predaja, što je HVO odbio. VRS je granatirala centar grada. ===28. juli=== VRS i HVO artiljerijom djeluju po gradu. Borci HVO-a se, sa većinom civilnog stanovništva, povlače iz Kandije, Gorice i Crniča ka Crničkim podovima. Došlo je do razmjene 45 bošnjačkih civila zatočenih u "Akvarijumu" za 18 ranjenika HVO-a iz Ratne bolnice. U dogovoru s VRS, oko 3.000 civila se preko Dubočke rijeke i [[Mračaj (Bugojno)|Mračaja]] povlači ka Kupresu, a borci ka [[Raduša (planina)|Raduši]]. 3. bataljon je poslat sa zadatkom da sa dijelom snaga [[317. slavna brdska brigada|317. brdske brigade]] Gornji Vakuf i PDO-1, zaustavi prodor HV iz pravca Raduškog kamena u rejonu Lihe-Oglavak. Tokom cijelog dana traje izvlačenje preostalih boraca i civila iz sela pod kontrolom HVO-a, pri čemu borci spaljuju objekte, poput hotela "Akvarijum" i vile Gorica. Stotine projektila sa Crničkih podova pada na grad. I VRS je iz kupreškog pravca ispalila desetak projektila ka gradu. ==Posljedice== Snage HVO i HV koje su pokušale iz pravca Gornjeg Vakufa izvršiti prodor ka Bugojnu zaustavljene su na Raduškom kamenu. Jedinice ARBiH i OpŠO su tokom 12 dana borbi imale 92 poginula i 211 ranjenih boraca, što čini oko 30% ukupnih gubitaka bugojanskih jedinica tokom rata. Tokom borbe ARBiH je zarobila: 1 tenk T-55, 1 [[9K111 Fagot|Fagot]], 2 haubice H-105&nbsp;mm, 3 haubice H-122&nbsp;mm, 4 topa 76&nbsp;mm [[ZiS-3|ZiS]], 2 topa [[M-48B-1|B-1]] 76&nbsp;mm, 3 lahka raketna lansera 107&nbsp;mm, 2 LRL 128&nbsp;mm, 15 minobacača 120&nbsp;mm, 5 PAM-ova i drugo oružje, uz značajne količine municije. Značajna je saradnja HVO-a sa VRS tokom napada, koja je dogovorena prije sukoba. HVO je od maja imao pripremljen plan za povlačenje sa linija odbrane ka VRS, što je učinio već prvog dana borbi. Više puta je traženo artiljerijsko djelovanje po jedinicama ARBiH, a prvi slučaj se desio 19. jula. Kasnije će HVO i hrvatski civili, prema već ranijem dogovoru, preći preko teritorija pod kontrolom VRS. HVO je u pokušaju prikrivanja zločina spalio "Akvarijum", kao i [[Josip Broz Tito|Titovu]] vilu na Gorici gdje je bilo smješteno Zapovjedništvo 104. brigade. Nakon poraza HVO-a u Bugojnu, čitavu liniju odbrane na donjevakufskom i kupreškom pravcu branile su jedinice ARBiH. Nova linija odbrane prostirala se od Sabljara do Raduše. Dijelovi bugojanskih jedinica će ostatak bošnjačko-hrvatskog sukoba provesti uglavnom na položajima u Gornjem Vakufu. Odmah po okončanju borbi u Bugojnu, u Gornji Vakuf su poslati 3. motorizovani bataljon i dijelovi PDO-1, a Komanda brigade uspostavila je komandno mjesto u gornjevakufskom selu Dražev Dolac. U septembru je HVO prekinuo vodovod, onemogućivši pristup vodi zapadnom dijelu gornjevakufske općine i cjelokupnoj općini Bugojno. Od tog momenta neprestano su se u zoni odgovornosti 3. bataljona 317. brigade nalazile snage dva bataljona iz Bugojna. Ponekad su učestvovali i u odbrani zone odgovornosti 1. i 2. bataljona. Bugojanske jedinice su na ovom bojištu imale veliki broj poginulih i ranjenih, ali je pad Gornjeg Vakufa spriječen. U borbenim djejstvima tokom 1993. bugojanske su jedinice imale 173 poginula borca, od čega je u borbi sa VRS stradalo svega 13. 142 su poginula u borbama sa HVO, od čega 39 u Gornjem Vakufu. ==Zločini== Jedinice HVO-a su tokom bitke počinile veliki broj zločina. U Vrbanji je [[Masakr u Vrbanji|ubijeno]] 45 bošnjačkih civila. U logoru u hotelu Akvarijum došlo je do zlostavljanja, mučenja i silovanja. Sva bošnjačka imovina u Vrbanji, Crničama i [[Vrpeć]]u je opljačkana, a kuće zatim spaljene. U blizini Zapovjedništva 1. bojne ubijeno je 6 osoba, uključujući 2 civila. U Čaušlijama su ubijena 3 civila, čija su tijela pronađena u Vrbasu narednog mjeseca sa tragovima mučenja. [[Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju]] osudio je [[Enver Hadžihasanović|Envera Hadžihasanovića]], bivšeg komandanta 3. korpusa, na 3 godine i 6 mjeseci zatvora jer nije preduzeo nužne i razumne mjere da kazni podređene za kršenja zakona i običaja ratovanja protiv zarobljenika u Zenici i Bugojnu 1993. (ubistvo i okrutno postupanje).<ref>{{cite web|url=http://www.icty.org/x/cases/hadzihasanovic_kubura/cis/en/cis_hadzihasanovic_kubura_en.pdf|title=(IT-01-47) HADŽIHASANOVIĆ & KUBURA|publisher=Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju|access-date=3. 11. 2018}}</ref> [[Sud Bosne i Hercegovine|Sud BiH]] je 18. decembra 2013. osudio Senada Dautovića na 7, a Nisveta Gasala i Musajba Kukavicu na po 4 godine zatvora zbog istih zločina.<ref>{{cite web|url=http://www.sudbih.gov.ba/vijest/izreena-drugostepena-presuda-u-predmetu-nisvet-gasal-i-dr-19050|title=Izrečena drugostepena presuda u predmetu Nisvet Gasal i dr.|publisher=Sud Bosne i Hercegovine|date=19. 12. 2013|access-date=3. 11. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190225044841/http://www.sudbih.gov.ba/vijest/izreena-drugostepena-presuda-u-predmetu-nisvet-gasal-i-dr-19050|archive-date=25. 2. 2019|url-status=dead}}</ref> Enes Handžić osuđen je na 8 godina nakon priznanja krivice 25. maja 2011.<ref>{{cite web|url=https://trialinternational.org/latest-post/enes-handzic/|title=ENES HANDZIC|publisher=TRIAL International|date=28. 4. 2016|access-date=3. 11. 2018|archive-date=3. 4. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190403064745/https://trialinternational.org/latest-post/enes-handzic/|url-status=dead}}</ref> ==Reference== {{reference}} ==Literatura== *{{cite book|author=Grupa autora|title=Ratna 1993. godina - Džehenem u srednjoj Bosni|publisher=Udruženje za zaštitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu|location=[[Travnik]]|year=2011|isbn=}} *{{cite book|author=Hasib Mušinbegović|title=Boj odbrana Bugojna 1993.|publisher=Biljeg|location=[[Sarajevo]]|year=2011|isbn=978-9958-891-94-6}} *[https://de.scribd.com/doc/86449966/Hasib-Musinbegovic-Boj-odbrana-Bugojna Boj odbrana Bugojna 1993. na de.scribd.com] {{Rat u Bosni i Hercegovini}} [[Kategorija:Rat u Bosni i Hercegovini|Bugojno]] [[Kategorija:1993. u Bosni i Hercegovini|Bugojno]] [[Kategorija:Bugojno]] cyhj9nm5i7ainy1i1pv6d0oc1zglqi5 Modul:Portal/images/k 828 451084 3734142 3012950 2025-07-10T19:51:27Z FireDragonValo 139149 "Switched" colors of the Canadian flag to the Pantone version as recommended by the government of Canada. 3734142 Scribunto text/plain --[==[ This is the "K" list of portal image names. It contains a list of portal images for use with [[Module:Portal]] -- for portal names that start with the letter "K". For aliases to existing portal names, and for portal names that -- start with other letters, please use the appropriate page from the following list: -- [[Module:Portal/images/a]] - for portal names beginning with "A". -- [[Module:Portal/images/b]] - for portal names beginning with "B". -- [[Module:Portal/images/c]] - for portal names beginning with "C". -- [[Module:Portal/images/d]] - for portal names beginning with "D". -- [[Module:Portal/images/e]] - for portal names beginning with "E". -- [[Module:Portal/images/f]] - for portal names beginning with "F". -- [[Module:Portal/images/g]] - for portal names beginning with "G". -- [[Module:Portal/images/h]] - for portal names beginning with "H". -- [[Module:Portal/images/i]] - for portal names beginning with "I". -- [[Module:Portal/images/j]] - for portal names beginning with "J". -- [[Module:Portal/images/l]] - for portal names beginning with "L". -- [[Module:Portal/images/m]] - for portal names beginning with "M". -- [[Module:Portal/images/n]] - for portal names beginning with "N". -- [[Module:Portal/images/o]] - for portal names beginning with "O". -- [[Module:Portal/images/p]] - for portal names beginning with "P". -- [[Module:Portal/images/q]] - for portal names beginning with "Q". -- [[Module:Portal/images/r]] - for portal names beginning with "R". -- [[Module:Portal/images/s]] - for portal names beginning with "S". -- [[Module:Portal/images/t]] - for portal names beginning with "T". -- [[Module:Portal/images/u]] - for portal names beginning with "U". -- [[Module:Portal/images/v]] - for portal names beginning with "V". -- [[Module:Portal/images/w]] - for portal names beginning with "W". -- [[Module:Portal/images/x]] - for portal names beginning with "X". -- [[Module:Portal/images/y]] - for portal names beginning with "Y". -- [[Module:Portal/images/z]] - for portal names beginning with "Z". -- [[Module:Portal/images/other]] - for portal names beginning with any other letters. This includes numbers, -- letters with diacritics, and letters in non-Latin alphabets. -- [[Module:Portal/images/aliases]] - for adding aliases for existing portal names. Use this page for variations -- in spelling and diacritics, etc., no matter what letter the portal begins with. -- When adding entries, please use alphabetical order. The format of the images table entries is as follows: -- ["portal name"] = "image.svg", -- The portal name should be the name of your portal, in lower case. For example, the portal name for -- "Portal:United Kingdom" would be "united kingdom". The image name should be capitalised normally, and the "File:" -- namespace prefix should be omitted. ]==] return { ["kanada"] = "Flag of Canada (Pantone).svg|border|link=|alt=zastava", ["kina"] = "Flag of China.svg|border|link=|alt=zastava", ["kolumbija"] = "Flag of Colombia.svg|border|link=|alt=zastava", ["kosovo"] = "Flag of Kosovo.svg|border|link=|alt=zastava" } eylm8tyb75399tesanlq1fcn5qvq627 FK Panevėžys 0 451480 3734322 3667766 2025-07-11T11:53:10Z Makenzis 98619 /* Trenutni sastav */ 3734322 wikitext text/x-wiki {{Infokutija nogometni klub | Boja1 = #FFFFFF | Boja2 = #FF0000 | Ime kluba = '''FK Panevėžys''' | Puno ime = Futbolo klubas Panevėžys | Grb = | Nadimak = ''Raudoni-mėlyni (Crveni-žuto)'' | Osnovan = [[2015.]] (zvanično) | Raspušten = | Lokacija = [[Panevėžys]]<br>[[Litvanija]] | Boje = {{colorbox|blue}} {{colorbox|red}} | Federacija = [[Nogometni savez Litvanije|LFF]] | Konfederacija = | Liga = [[Prva nogometna liga Litvanije|A liga]] | Stadion = [[Aukštaitija Stadion]] | Kapacitet = 4.000 | Vlasnik kluba = | Predsjednik kluba = {{flagicon|LTU}} Dainius Gleveckas | Menadžer = | Uspjesi = | Nacionalni kupovi = | Evropski kupovi = | Adresa = | Plasman u prethodnoj sezoni = 8. mjesto (A lyga) | Prethodna sezona = [[A lyga 2024.|2024.]] | Webstranica = [http://fk-panevezys.lt/ panevėžys] | Trenutna sezona = | uzorak_lr1 = _whiteline | uzorak_t1 = _whitecollar | uzorak_dr1 = _whiteline | uzorak_š1 = | uzorak_č1 = | lijeva ruka1 = FF0000 | tijelo1 = FF0000 | desna ruka1 = FF0000 | šorc1 = FF0000 | čarape1 = FF0000 | uzorak_lr2 = _whiteline | uzorak_t2 = _whitecollar | uzorak_dr2 = _whiteline | uzorak_š2 = | uzorak_č2 = | lijeva ruka2 = 0000FF | tijelo2 = 0000ff | desna ruka2 = 0000FF | šorc2 = 0000ff | čarape2 = 0000ff | }} '''FK Panevėžys''' je profesionalni nogometni klub iz [[Panevėžys]], [[Litvanija]]. Takmiči se u [[Prva nogometna liga Litvanije|Prvoj nogometnoj ligi Litvanije]]. Klub je osnovan 2015. godine (zvanično). Tradicionalne boje su crvena i žuto. Domaće utakmice igra na [[Aukštaitija Stadion]]u. ==Uspjesi== *'''[[Prva nogometna liga Litvanije|A liga]]''' **'''[[Datoteka:Cup Winner.png]] (1)''': 2023 *'''[[Pirma liga]] (D2)''' : 1. mjesto: 2018 *'''[[Kup Litvanije u nogometu|Nacionalni kup]]''' **'''[[Datoteka:Cup Winner.png]] (1)''': 2020 *'''[[Superkup Litvanije u nogometu|Superkup]]:''' **'''[[Datoteka:Cup Winner.png]] (2)''': 2021, 2024 == Sezona (2015. – ...) == {|class="wikitable" ! Sezona ! Div. ! Liga ! Mjesto ! web |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2019.|2019.]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2022.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2024.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Boje kluba == * Crvena/plava. {| class="wikitable" style="font-size: 90%; text-align: center; border=1 cellspacing=0" |- | style="background:red;color:white" width="150" height="50" |'''Panevėžys''' | style="background:blue;color:white" width="150" height="50" |'''Panevėžys''' |} == Trenutni sastav == ''Posljednja izmjena: 18. 5. 2024'' [https://alyga.lt/komanda/panevezys alyga.lt FK Panevėžys] {{Nogometna ekipa početak}} {{Nogometna ekipa igrač|br= 1|nac=LIT|ime=[[Vytautas Černiauskas]]|poz=GK}} {{Nogometna ekipa igrač|br=|nac=LIT|ime=|poz=GK}} {{Nogometna ekipa igrač|br=|nac=LIT|ime=|poz=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Nogometna ekipa igrač|br= 2|nac=LIT|ime=Linas Klimavičius|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br= 4|nac=LIT|ime=|poz=DF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=|nac=LIT|ime=|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=16|nac=LIT|ime=|poz=DF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Nogometna ekipa igrač|br= 7|nac=LIT|ime=Ernestas Veliulis|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br= 9|nac=LIT|ime=|poz=MF}} {{Nogometna ekipa sredina}} {{Nogometna ekipa igrač|br=|nac=LIT|ime=|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=|nac=LIT|ime=|poz=MF}} {{Nogometna ekipa igrač|br=|nac=LIT|ime=|poz=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Nogometna ekipa igrač|br=11|nac=LIT|ime=Ariagner Smith|poz=FW}} {{Nogometna ekipa igrač|br=|nac=LIT|ime=|poz=FW}} {{Nogometna ekipa kraj}} ==Poznati igrači== * {{flagicon|LIT}} Paulius Janušauskas ([[2018.]]–[[2021.]]) ==Menadžeri== * {{flagicon|LIT}} Virginijus Liubšys ([[2015.]]–[[2017.]]) * {{flagicon|LIT}} Mantas Savėnas ([[2017.]]) * {{flagicon|LIT}} Albertas Klimavičius ([[2017.]])<ref>{{Cite web |url=http://fk-panevezys.lt/2018/01/08/fk-panevezys-padekojo-a-klimaviciui-uz-darba/ |title=Arhivirana kopija |access-date=29. 1. 2019 |archive-date=4. 4. 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404133712/http://fk-panevezys.lt/2018/01/08/fk-panevezys-padekojo-a-klimaviciui-uz-darba/ |url-status=dead }}</ref> * {{flagicon|MOL}} [[Alexandru Curteian]] ([[2018.]]–[[2020]].)<ref>https://www.futbolas.lt/naujiena/402580/a-klimaviciu-panevezyje-keicia-specialistas-is-moldovos</ref> * {{flagicon|LIT}} Valdas Urbonas ([[2021.]]–[[2022.]]) * {{Flagicon|ITA}} [[Gino Lettieri]] ([[2022.]]–[[2024.]])<ref>https://alyga.lt/naujiena/panevezys-pristate-naujaji-stratega/7858</ref> == Reference == {{reference}} == Vanjski linkovi == * [http://fk-panevezys.lt/ Službena stranica] {{A lyga}} [[Kategorija:Nogometni klubovi u Litvaniji|Panevėžys]] hchsx4ix6ev8ndop4uu8klw973wftzk Arefat 0 453643 3734162 3543142 2025-07-11T06:29:40Z Panasko 146730 [[Kategorija:Planine u Saudijskoj Arabiji]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734162 wikitext text/x-wiki {{Geokutija|Planina <!-- *** Gornji dio *** --> | ime = Arefat | izvorno_ime = | drugo_ime = | kategorija = Planina <!-- *** Ime **** --> | etimologija = <!-- *** Slika *** --> | slika = Pilgrims cover Arafat's roads, plains and mountain - Flickr - Al Jazeera English.jpg | opis_slike = Hadžije na brdu Arefat <!-- *** Države, regije i.t.d *** --> | država = Saudijska Arabija | zastava_države = da | pokrajina = | regija = | distrikt = | općina = <!-- *** Planinski sistem *** --> | planinski_sistem = <!-- *** Položaj i visina *** --> | položaj = | nadmorska_visina = 454| visina_bilješka = | istaknutost = | istaknutost_bilješka = | širina_stepeni = 21| širina_minuta = 21| širina_sekundi = 38| širina_SJ =N | dužina_stepeni = 39| dužina_minuta = 59| dužina_sekundi = 56| dužina_IZ =E <!-- *** Svojstvo *** --> | geologija = | orogeneza = | period = | biom = | biljka = | životinja = <!-- *** Pristup (kad se može penjati na planinu) *** --> | javnost = | pristup = | uspon = | uspon_datum = <!-- *** Slobodni polji *** --> | azno = | prazno_vrsta = <!-- *** Karta *** --> | karta = Saudi_Arabia_relief_location_map.jpg | karta_lokacija = Saudijska Arabija | karta_lokacija_x = | karta_lokacija_y = <!-- *** Bilješka *** --> | bilješka = }} '''Arefat''' je [[brdo]] [[granit]]ne strukture na udaljenosti od oko 20&nbsp;km istočno od [[Mekka|Mekke]]. Nalazi se unutar ravnice Arefat iznad koje se izdiže na visinu od oko 70 metara. Prema [[islam]]skoj tradiciji, brdo je mjesto gdje je posljednji poslanik [[Muhammed]] tokom [[Oproštajni hadž|Oproštajnog hadža]] vjernicima održao oproštajni govor. Također muslimani vjeruju da je brdo Arefat mjesto gdje su se prvi ljudi na Zemlji, [[Adem]] i [[Hava]], ponovo sreli nakon izlaska iz [[džennet]]a<ref name="IZ"/> te otuda i naziv za Arefat ''Brdo milosti'' što podsjeća na [[Allah]]ovu neograničenu milost ukazanu ljudskom rodu. == Arefat u obredu hadža == Hadž kao jedan od pet [[Islamski šarti|stubova islama]] predstavlja važan događaj u životu svakog muslimana. Najvažniji obred tokom hadža, ujedno i farz, je posjeta brdu Arefat jer je to jedini obred hadža koji se ne može nadoknaditi niti čime iskupiti zbog čega i postoji hadis ''Hadždž je Arefat''. Ta posjeta Arefatu (9. [[zul-hidždže]]a, dan prije [[kurban-bajram]]a) poznata i kao ''stajanje na Arefatu'' asocira na [[Sudnji dan]], kada će svaki musliman stati pred Boga i odgovarati za svoja djela.<ref name="IZ"/> [[Hadžija|Hadžije]] na Arefatu provode dio 9. zul-hidždžea (najmanje od podne namaza do akšama odnosno zalaska sunca). Nakon što napuste Arefat i noć provedu u blizini [[Muzdelifa|Muzdelife]], hadžije preko doline [[Mina|Mine]] nastavljaju prema Mekki. == Arefat u hadisu == U jednom od hadisa prenosi se: "Nema dana u kojem Allah oslobodi više robova od Vatre, kao što je Dan Arefata. Allah se toga dana približi, a zatim se njima hvali melekima i kaže: '''Šta žele ovi ljudi?'"''<ref name="IZ">{{cite web |title=Tajne Arefata temeljnog dijela hadždža |url=http://www.islamskazajednica.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=2595:tajne-arefata-temeljnog-dijela-hadfdfa&catid=85&Itemid=222 |website=www.islamskazajednica.ba |access-date=20. 5. 2019}}</ref> Kako je posjeta brdu Arefat jedan od farzova hadža postoji i hadis u kojem se kaže: "Hadždž je Arefat"<ref name="IZ"/> simbolizirajući važnost obreda posjete Arefatu tokom obavljanja hadža. S obzirom da je Arefat ''brdo milosti'' za dovu učinjenu na ovom mjestu u jednom od hadisa prenose se riječi: "Najbolja dova je dova na dan Arefata, a najbolje što sam rekao i što su govorili poslanici prije mene je: 'La ilahe illellahu vahdehu la šerike lehu lehu-l-mulku ve lehu-l-hamdu ve huve ‘ala kulli šej'in kadir.'"''<ref name="IZ"/> == Također pogledajte == * [[Hadž]] == Reference == {{reference}} {{Hadž}} {{Muhammed}} [[Kategorija:Hadž]] [[Kategorija:Planine u Saudijskoj Arabiji]] 3wflakfc1nfbydyk0b8ot57k4po3l5m Šablon:Muhammed 10 454227 3734048 3632228 2025-07-10T12:12:33Z Panasko 146730 3734048 wikitext text/x-wiki {{Navkutija | ime = Muhammed | stanje = {{{stanje<includeonly>|{{{1|collapsed}}}</includeonly>}}} | naslov = [[Muhammed]] | tijeloklasa = hlist |grupa1 = Srodnici |podaci1 = {{navkutija|okvir=podgrupa |grupa1= Roditelji |podaci1= * [[Abdullah ibn Abdul-Muttalib]] * [[Amina bint Vehb]] |grupa2= Dojilje |podaci2= * [[Suvejba]] * [[Halima Es-Sa'dijja]] |grupa3= Braća i sestre po mlijeku |podaci3= * [[Hamza ibn Abdul-Muttalib]] * [[Ebu Salem Abdullah]] * [[Ebu Sufjan ibn el-Haris]] }} |grupa2 = [[Muhammedove supruge|Supruge]] |podaci2 = * [[Hatidža bint Huvejlid]] * [[Sevda bint Zama]] * [[Aiša bint Ebu-Bekr]] * [[Hafsa bint Omer]] * [[Zejneb bint Huzejme]] * [[Hind bint Ebi-Umeje]] * [[Zejneb bint Džahš]] * [[Džuvejrija bint Haris]] * [[Remla bint Ebu-Sufjan]] * [[Rejhana bint Amr]] * [[Safija bint Hujej]] * [[Mejmuna bint Haris]] * [[Marija Kibtija]] |grupa3 = Djeca |podaci3 = {{navkutija|okvir=podgrupa |grupa1= Djeca |podaci1= * [[Kasim ibn Muhammed|Kasim]] * [[Abdullah ibn Muhammed|Abdullah]] * [[Ibrahim ibn Muhammed|Ibrahim]] * [[Zejneb bint Muhammed|Zejneb]] * [[Rukajja bint Muhammed|Rukajja]] * [[Um Kulsum bint Muhammed|Um Kulsum]] * [[Fatima bint Muhammed|Fatima]] |grupa2= Unuci |podaci2= * [[Hasan ibn Ali]] * [[Husejn ibn Ali]] * [[Muhsin ibn Ali]] * [[Zejneb bint Ali]] * [[Um Kulsum bint Ali]] }} |grupa4 = [[Mudžiza|Mudžize]] |podaci4 = * [[Kur'an]] * [[Cijepanje Mjeseca]] * [[Isra i Mi'radž]] |grupa5 = [[Događaji iz života Muhammeda|Događaji]] |podaci5 = * [[Hidžra]] * [[Spisak vojnih ekspedicija Muhammeda|Vojne ekspedicije]] * [[Oproštajni hadž]] * [[Islamska država Medine|Period iz Medine]] * [[Godina žalosti]] * [[Muhammedov odlazak u Taif]] |grupa6 = Važnije osobe |podaci6 = * [[Abas ibn Abdul-Muttalib|Abas]] {{small|(amidža)}} * [[Abdulmuttalib]] {{small|(djed)}} * [[Ali ibn Ebu-Talib|Alija]] {{small|(rođak i zet)}} * [[Ebu-Bekr]] * [[Bilal ibn Rebbah|Bilal]] * [[Hasan ibn Tabit]] * [[Ebu Leheb]] {{small|(amidža)}} * [[Ebu-Sufjan]] * [[Ebu-Talib]] {{small|(amidža)}} * [[Džafer ibn Ebu Talib|Džafer]] {{small|(rođak)}} * [[Džibril]] {{small|(melek)}} * [[Hamza ibn Abdul-Muttalib|Hamza]] {{small|(amidža)}} * [[Omer ibnul-Hattab|Omer]] * [[Osman ibn Affan|Osman]] {{small|(zet)}} * [[Enes ibn Malik|Enes]] * [[Um Ajman]] * [[Varaka ibn Nevfel]] * [[Zejd ibn Haris]] |grupa7 = Ostalo |podaci7 = * [[Hadis]] * [[Mevlud]] * [[Muhammedova imena i titule|Imena]] * [[Muhammedova pisma vladarima|Pozivi vladarima]] * [[Muhammedovo porodično stablo|Porodično stablo]] * [[Naat]] * [[Salallahu alejhi ve sellem|Salavat]] * [[Ta'la al Badru 'Alayna]] |grupa8 = Knjige |podaci8 = {{navkutija|okvir=podgrupa |grupa1= Hadisi |podaci1= * [[Buharijin "Sahih"]] * [[Muslimov "Sahih"]] * [[Tirmizijin "Sunen"]] * [[Ibn-Madžin "Sunen"]] * [[Ebu Davudov "Sunen"]] * [[Nesaijev "Sunen"]] |grupa2= Sire |podaci2= * [[Sira od Ibn Hišama]] * [[Mevahib-i Ledunnije]] |grupa3= Ostalo |podaci3= * [[Salallahu alejhi ve sellem|Salavat]] * [[Delailul-hajrat]] }} |grupa9 = Mjesta |podaci9 = {{navkutija|okvir=podgrupa |grupa1= Gradovi |podaci1= * [[Meka]] * [[Medina]] * [[Hajber]] * [[Jerusalem]] * [[Etiopsko Carstvo|Abesinija]] * [[Bitka kod Mu'te|Mu'ta]] * [[Ta'if]] * [[Tebuk]] |grupa2= Simbolična mjesta |podaci2= * [[Arefat]] * [[Džabal el Nur]] * [[El-Beki]] * [[Zelena kupola]] * [[Mina (Saudijska Arabija)|Mina]] * [[Muzdelifa]] * [[Pećina Hira|Hira]] * [[Pećina Sevr|Sevr]] * [[Brdo Uhud|Uhud]] |grupa3= Džamije |podaci3= * [[Džamija Kuba|Kuba]] * [[El-Kibletejn]] * [[Mesdžidul-aksa]] * [[Mesdžidul-haram]] * [[Poslanikova džamija]] }} }}<noinclude> [[Category:Šabloni o Muhammedu]] [[Category:Islamski šabloni]] </noinclude> 79vo7ht8nnr5ixwbeoewv8oyonvn8pm Šablon:Hadis 10 462951 3734050 3177777 2025-07-10T12:17:00Z Panasko 146730 [[Korisnik:KWiki|KWiki]] pogledaj jesam li ove nazive dobro standardizovao, da ih ne premještamo kada se naprave članci 3734050 wikitext text/x-wiki {{Navkutija | ime = Hadis | naslov = [[Hadis]] | slika = | podaciklasa = hlist | grupa1 = ''[[Kutubus-sitte]]'' | podaci1 = * [[Buharijin "Sahih"|Buharijin Sahih]] * [[Muslimov "Sahih"]] * [[Nesaijev "Sunen"]] * [[Ebu Davudov "Sunen"]] * [[Tirmizijin "Sunen"]] * [[Ibn-Madžin "Sunen"]] | grupa2 = Ostale zbirke | podaci2 = * [[Ibn-Munabihove "Sahife"]] * [[El-Muvetta]] * [[Abdurezakov "Musanef"]] * [[Ibn-Hanbelov "Musned"]] * [[Ed-Darimijev "Sunen"]] * [[Edebul-mufred]] * [[Tehzibul-esar]] * [[Ibn-Huzejmin "Sahih"]] * [[Ibn-Hibanov "Sahih"]] * [[Taberanijeva zbirka hadisa]] * [[El-Hakimov "Mustedrek"]] * [[Mesabihul-sunet]] * [[Miškatul-mesabih]] * [[Rijadus-salihin]] * [[Medžme'ul-zeva'id]] * [[Bulugul-meram]] * [[Kenzul-umal]] }}<noinclude> [[Kategorija:Hadis]] [[Kategorija:Sunitski islam]] </noinclude> 7wz6aj2w4hw5alsopg82uosf5p0bbin Sunen Nesaija 0 462955 3734155 3177764 2025-07-10T23:38:20Z Xqbot 17178 Robot: Popravlja dvostruka preusmjerenja na [[Nesaijev "Sunen"]] 3734155 wikitext text/x-wiki #PREUSMJERI [[Nesaijev "Sunen"]] ru0g916yafrh13a6giideoqgfi4s6k1 Sunen (Ibn-Madže) 0 462959 3734158 3177772 2025-07-10T23:38:35Z Xqbot 17178 Robot: Popravlja dvostruka preusmjerenja na [[Ibn-Madžin "Sunen"]] 3734158 wikitext text/x-wiki #PREUSMJERI [[Ibn-Madžin "Sunen"]] o50sdxqj1u26vis9r0jpcmusgpkr47s Omer ibn Abdulaziz 0 481649 3734035 3679527 2025-07-10T12:09:05Z Panasko 146730 3734035 wikitext text/x-wiki {{Standardi}} {{Infokutija osoba | počasni_prefiks = | ime = Omer ibn Abdulaziz | počasni_sufiks = | slika = عمر بن عبد العزيز.png | veličina_slike = | opis = | izvorno_ime = عمر بن عبد العزيز | izvorni_jezik = ar | izgovor = | ime_pri_rođenju = | datum_rođenja = 61.g.H. (682) | mjesto_rođenja = [[Medina]], [[Emevijski halifat]] | datum_smrti = redžeb 101.g.H. (720) | mjesto_smrti = Dejr Sim'an, [[Halep]], [[Emevijski halifat]] | uzrok_smrti = ubistvo | mjesto_počivanja = | spomenici = | nacionalnost = | druga_imena = | etnicitet = [[Arapi|Arap]] | državljanstvo = | zanimanje = | godine_aktivnosti = 99–101.g.H | era = | poslodavac = | organizacija = | agent = <!-- Mora biti podržano pouzdanim izvorom --> | poznat_po = | značajni_radovi = | stil = | rodni_grad = | plaća = | bogatstvo = <!-- Mora biti podržano pouzdanim izvorom --> | visina = | težina = | titula = Halifa | vrijeme_držanja_titule = 99.g.H. - 101.g.H. | prethodnik = Sulejman ibn Abdulmelik | nasljednik = Jezid ibn Abdulmelik | pokret = | opozicija = | odbori = | religija = [[Islam]] | sudski_status = | supružnik = | djeca = | roditelji = Abdulaziz ibn Mervan<br>Lejla bint 'Asim | rodbina = | pozivni_znak = | nagrade = | web-sajt = <!-- {{URL|primjer.com}} --> | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | modul6 = | potpis = | veličina_potpisa = | alt_potpisa = | fusnote = | alt = }} '''Omer ibn Abdulaziz''' ([[Arapski jezik|arapski]]: '''عمر بن عبد العزيز''') sin je Mervanov, a on sin El-Hakemov, a on sin Ebu-l'Asov, a on sin Umejjin, a on sin Abduššemsov, a on sin Abdu Menafov, [[imam]] i hafiz, halifa [[Emevijski halifat|emevijskog halifata]], iz Medine, a zatim iz Egipta. Opisan je kao skromni pravedni halifa, "Umejjević razbijene glave", jedan od prvaka idžtihada i pravednih halifa, lijepog ponašanja i izgleda, učenjak praktičar, elokventan i rječit.<ref name=":0">{{Cite book|last=Muhammed ibn Ahmed ez-Zehebi|first=|title=Sijeru a'lami-n-nubela (Životi plemenitih ličnosti)|publisher=Al Resala Publishers|year=2014|isbn=9933446657|location=Beirut|pages=5/114, 5/120, 4/47, 5/122, 5/438}}</ref> == Porijeklo == Omerov otac Abdulaziz, sin Mervanov, bio je jedan od najpobožnijih Umejjevića, hrabar i plemenit, namjesnik u Egiptu više od 20 godina. Oženio je Lejlu Ummu 'Asim, kćerku 'Asimovu, a on je sin [[Omer ibnul-Hattab|Omera ibnul-Hattaba]]. Još kao mladić je bio poznat po lijepom ponašanju, posvećen stjecanju znanja, sa posebnom brigom prema hadisu. Čak i nakon preuzimanja položaja namjesnika Egipta nastavio je izučavanje hadisa tražeći od Kesira ibn Murrea iz [[Damask|Šama]] da mu pošalje sve što ima od [[hadis]]a osim onih koje prenosi Ebu Hurejre, jer ih već ima.<ref name=":0" /> Njegova majka Ummu 'Asim svoje porijeklo vodi od Omera ibn el-Hattaba, djeda, koji je jednom usnio san i kada se probudio protumačio ga je na sljedeći način: "''Rodit će se jedan od mojih potomaka sa znakom na licu koji će zemlju ispuniti pravdom, umjesto nasilja i tiranije!''" <ref name=":0" /> Abdullah sin Omerov je nakon toga govorio: "''Članovi El-Hattabove porodice su pomislili da je moj sin Bilal onaj koga je najavio Omer, radijjalahu anhu, jer je na licu imao mladež, sve dok se nije rodio Omer ibn Abdulaziz.''"<ref name=":0" /> Preovladavajuće mišljenje je da je Omer rođen 61. godine po [[Hidžra|Hidžri]]. U prilog ovom stavu ide podatak da je umro u četrdesetoj godini života, tj. 101. godine po Hidžri.<ref>{{Cite book|last=Ismail ibn Omer ibn Kesir|first=|title=El-Bidaje ve-n-nihaje (Početak i kraj)|publisher=Dar al-Ishaat|year=2014|isbn=9694284937|location=Karachi|pages=12/680}}</ref> Ez-Zehebi navodi da je Omer rođen u Medini za vrijeme Jezidove vladavine.<ref name=":2">{{Cite book|last=Ez-Zehebi|first=|title=Tezkiretu-l-huffaz (Memorijal hadiskih stručnjaka)|publisher=DKI|isbn=2745122177|location=Beirut|pages=1/118-120}}</ref> Njegov otac Abdulaziz imao je desetoro djece: Omer, Ebu Bekr, Muhammed i 'Asim su sinovi koje mu je rodila Lejla, i još šestoro djece iz drugog braka: El-Asbag, Sehl, Suhejl, Ummu-l-Hakem, Zajjan i Ummu-l-Benin.<ref>{{Cite book|last=Ibn Kutejbe|first=|title=Kitab El-Me'arif (Knjiga znanja)|publisher=Dar Sader|year=1850|isbn=9953138508|pages=362}}</ref> Omer je imao 14 sinova: Abdulmelik, Abdulaziz, Abdullah, Ibrahim, Ishak, Ja'kub, Bekr, El-Velid, Musa, 'Asim, Jezid, Zajjan i Abdullah, i tri kćerke: Emina, Ummu 'Ammar i Ummu Abdullah.<ref name=":1">{{Cite book|last=Ali Muhammed es-Sallabi|title=Omer ibn Abdulaziz|publisher=Hedef|year=2021|isbn=978-9926-8371-9-8|location=Zenica|pages=14, 15, 22-29, 41, 54-55, 69, 224, 363}}</ref> Nakon što mu je umro otac, o Omeru se brinuo Abdulmelik ibn Mervan, halifa, koji ga je oženio sa svojom kćerkom Fatimom, čiji su djed, otac, brat i muž bili halife. Ona je rodila Omeru Ishaka, Ja'kuba i Musaa. Druga njegova žena zvala se Lumejs, kćerka Alije ibnu-l-Harisa i ona mu je rodila Abdullaha, Bekra i Ummu 'Ammar. Oženio je i Ummu Osman, kćerku Šu'ajba ibn Zajjan koja mu je rodila Ibrahima. Što se tiče ostale djece: Abdulmelik, El-Velid, 'Asim, Jezid, Abdullah, Abdulaziz, Zajjan, Emina i Ummu Abdullah - njih je rodila Ummu Veled.<ref name=":1" /> == Okruženje i odrastanje == Omer ibn Abdulaziz odrastao je u [[Medina|Medini]]. Kao dječak se družio sa Abdullahom ibn Omerom ibn el-Hattabom. Kada je Omerov otac postao namjesnik Egipta, poslao je pismo svojoj ženi Ummu 'Asim da dođe u [[Egipat]] kod njega zajedno sa sinom Omerom. U tom trenutku se ona obratila svome amidži Abdullahu ibn Omeru, i upoznala ga sa pismom koje je dobila od muža, na šta je on kazao: "''O, moja bratanice, on je tvoj muž, pa idi kod njega''". A kada je krenula, ponovo joj kaza: "''Ostavi kod nas ovog dječaka, jer on je od svih vas nama najsličniji''". Kada je Abdulaziz saznao o svemu ovome, obradovao se i napisao je pismo svome bratu Abdulmeliku o svemu što se desilo u vezi Omera, nakon čega je ovaj naredio da se svakog mjeseca šalje hiljadu dinara za Omerove troškove života i izdržavanje. Kasnije se Omer pridružio svome ocu nakon što je odrastao. Od Mejmuna ibn Mihrana se prenosi da je rekao: "Omer ibn Abdulaziz je proučio: ''Zaokuplja vas nastojanje da što imućniji budete'' ([[Kur'an]], Et-Tekasur, 1), pa je zaplakao. Zatim je proučio: ''Sve dok grobove ne posjetite'' (Kur'an, Et-Tekasur, 2.), i rekao: '''Zaista su grobovi samo mjesta koja se, kada umremo, posjećuju i svako onaj ko ih posjeti mora ih napustiti i ići dalje u Džennet ili u Džehennem''' ".<ref name=":1" /> Omer ibn Abdulaziz je slušao i prenio hadise od Abdullaha ibn Džafera ibn Ebi Taliba, Es-Saiba ibn Jezida i Sehla ibn Sa'da. Jedne prilike je predvodio namaz u džematu u kojem se nalazio Enes ibn Malik, pa je Enes rekao: "''Nisam vidio nikoga da obavlja namaz sličnije Poslaniku, sallallahu alejhi ve sellem, od ovog momka.''"<ref name=":0" /> Abdulaziz, Omerov otac, je odabrao Saliha ibn Kejsana da bude učitelj i odgajatelj njegovom sinu. Pored njega učitelji su mu bili Ubejdullah ibn Abdullah ibn 'Utbe ibn Mes'ud, muftija Medine i jedan od 7 fakiha Medine, Se'id ibnu-l-Musejjeb, Salim ibn Abdullah ibn Omer ibnu-l Hattab. Sveukupno odgoj i obrazovanje Omer je stekao učeći od mnogih učenjaka, ukupno 33: osam [[Ashabi|ashaba]] i 25 [[Tabiini|tabi'ina]].<ref name=":1" /> Na sljedeći način Ez-Zehebi opisuje Omera ibn Abdulaziza: "''Bio je imam, fakih, mudžtehid, poznavalac sunneta, ugledan, hafiz, pokorni Allahov rob, samilostiv i sažaljiv, lijepog ponašanja, pravedan poput svog pradjeda Omera, radijallahu anhu, skroman poput Hasana el-Basrija i učenjak poput Ez-Zuhrija''".<ref name=":2" /> U knjigama sva četiri [[mezheb]]a mogu se pronaći stavovi i riječi Omera ibn Abdulaziza kojima se dokazuje neki od mezhebskih stavova. == Vladavina El-Velida ibn Abdulmelika == Omer ibn Abdulaziz je bio jedan od učenjaka veoma bliskih [[Emevijski halifat|emevijskim]] halifama i zahvaljujući tome imao je veliki uticaj na njih svojim savjetima i mišljenjem. Abdulmelik ga je izrazito poštovao i divio se njegovoj inteligenciji i prosvijećenosti još dok je bio mladić, ali ipak nije aktivno učestvovao u poslovima države za vrijeme njegovog halifata zbog svojih mladih godina i okupiranosti obrazovanjem. Omer je kasnije postao upraviteljem Kanasira, u oblasti [[Halep]]a. Prema [[Islamski kalendar|hidžretskom kalendaru]], u mjesecu rebiu-l-evvelu, 87. godine, halifa El-Velid ibn Abdulmelik je imenovao Omera ibn Abdulaziza namjesnikom [[Medina|Medine]] dodavši 91. godine i [[Ta'if|Taif]] pod njegovu upravu, čime Omer postaje namjesnik čitavog [[Hidžaz]]a. Prije preuzimanja položaja, Omer je postavio halifi tri uslova: # Da obnaša svoju funkciju krajnje pravedno prema svima i da silom ne uzima od ljudi ono što su dužni dati u državnu kasu, makar to značilo smanjenje prihoda koji su stizali iz Medine # Da mu se prve godine namjesništva dozvoli obavljanje [[hadž]]a, jer Omer do tada nije obavio hadž # Da mu dozvoli dijeljenje darova i novca stanovnicima Medine Halifa je prihvatio sva tri uslova i ubrzo je Omer postao namjesnik Medine što je izazvalo veliku radost i zadovoljstvo naroda.<ref name=":1" /><ref name=":3">{{Cite book|last=Ibnu-l-Dževzi|title=Siretu Umer ibn Abdilaziz (Biografija Omera ibn Abdulaziza)|publisher=Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah|year=1984|location=Beirut|pages=41, 42, 113}}</ref> === Medžlisu-šura: Vijeće desetorice fakiha Medine === U početku svog namjesništva Omer formira Vijeće desetorice fakiha grada Medine, što će se ispostaviti jednim od najupečatljivijih poteza koje je uradio. Članovi Vijeća bili su: * 'Urve ibn ez-Zubejr * 'Ubejdullah ibn Abdullah ibn 'Utbe * Ebu Bekr ibn Abdurrahman ibnu-l-Haris ibn Hišam * Ebu Bekr ibn Sulejman ibn ebi Hejsem * Sulejman ibn Jesar * El-Kasim ibn Muhammed * Salim ibn Abdillah ibn Omer * Abdullah ibn Abdillah ibn Omer * Abdullah ibn 'Amir ibn Rebi'i * Haridže ibn Zejd ibn Sabit Nakon što ih je Omer okupio oko sebe i obavijestio ih o svojoj odluci, obratio im se sljedećim riječima: "''Pozvao sam vas zbog nečega za što ćete imati nagradu kod Allaha, dželle šanuhu, i čime ćete pomoći pravdu. Neću izdati niti jedno naređenje prije nego čujem vaše mišljenje o tome ili mišljenje onih koji su u datom momentu prisutni. Ako vidite nekoga da čini nasilje i nepravdu ili saznate da je neko od mojih uposlenika učinio nepravdu, zabranjujem vam da to od mene sakrijete.''"<ref name=":1" /><ref name=":4">{{Cite book|last=Muhammed ibn Sa'd|title=Et-Tabekat (Slojevi)|publisher=|year=|isbn=|pages=5/257, 5/340, 5/342-343, 5/383}}</ref> U traganju za drugim mišljenjem, Omer ibn Abdulaziz se nije ograničavao samo na članove Vijeća, a često se savjetovao sa medinskim učenjacima poput Se'ida ibnu-l-Musejjeba i Ez-Zuhrija. Za vrijeme svog upravljanja Medinom, a po naredbi halife El-Velida ibn Abdulmelika, Omer je proširio i ukrasio [[Poslanikova džamija|džamiju Allahovog poslanika]], tako da su njene dimenzije nakon proširenja bile 200 aršina dužine i 200 aršina širine. Iako Omer općenito nije volio ukrašavanje džamija, učinio je to u skladu sa naredbama i instrukcijama halife.<ref name=":1" /><ref>{{Cite book|last=El-Kurtubi|title=Tefsir el-Kurtubi (Interpretacija Kurtubijeva)|url=https://archive.org/details/alqurtubyinterpr0000unse|publisher=Dar Al-Kotob Al-Ilmiyah|year=2009|isbn=9782745129949|location=Beirut|pages=12/267}}</ref> Godine 92. po [[Hidžra|Hidžri]], halifa je ovlastio Hadždžadža ibn Jusufa da bude glavni zapovjednik i vođa [[hadž]]a. Kada je Omer čuo za to, napisao je pismo halifi moleći ga da ovaj ne svraća u Medinu tom prilikom, što je halifa i naredio. Pored toga, Omer je pisao halifi o nepravdi koju je Hadždžadž činio nad stanovnicima Iraka. Hadždžadž, želeći se osvetiti Omeru zbog ovoga, piše halifi pismo: "''Veliki broj otpadnika i bjegunaca iz Iraka našao je sigurno utočište u Meki i Medini. To je vrlo opasno i dokaz slabe vladavine tamošnjeg namjesnika''", istovremeno tražeći od halife da imenuje Osmana ibn Hajjana i Halida el-Kasrija upraviteljima Meke i Medine. Halifa se priklonio mišljenju Hadždžadža i upotpunio ono iz njegovog pisma, a na taj način smijenjujući Omera sa njegove pozicije. Omer je Medinu napustio u društvu sluge Muzahima i u konačnici se smjestio u [[Damask]]u, odakle je vršio savjetovanje halife. Jedna od njegovih važnijih intervencija bio je uticaj na halifinu naredbu da se ne smije izvršiti smrtna kazna bez prethodnog obaviještavanja halife i potvrde krivice osuđenog čime je ukinuo brojne nepravde i ishitrena suđenja. Kasnije je ova naredba povučena zbog protivljenja Hadždžadža ibn Jusufa.<ref name=":1" /> == Vladavina Sulejmana ibn Abdulmelika == Neposredno nakon preuzimanja hilafeta, Sulejman je pozvao Omera i učinio ga savjetnikom: "''O, Ebu Hafs, mi smo ovo naslijedili, a za upravljanje treba mnogo znanja. Stoga, sve što vidiš da je općekorisno i dobro, naredi to!''"<ref>{{Cite book|last=El-Fesevi|title=El-Ma'rifetu ve-t-tarih (Znanje i historija)|year=1998|isbn=2745100343|pages=1/598}}</ref> Za vrijeme Sulejmana smijenjeni su namjesnici Halid el-Kasri i Osman ibn Hajjan, kao i Hadžadž ibn Jusuf. Halifa Sulejman je napravio i svojesvrsni presedan kada je za svog nasljednika odredio upravo Omera ibn Abdulaziza, a sve to zbog savjeta poznatog učenjaka, [[Tabiini|tabiina]] i jednog od svojih savjetnika Redža' ibn Hajvea el-Kindija. U toku svoje bolesti napisao je sljedeće: "''S imenom Allaha Milostivog, Samilosnog. Ovo je dokument od Allahovog roba Sulejmana, vođe pravovjernih, Omeru ibn Abdulazizu. Imenujem ga halifom nakon moje smrti, a nakon njega Jezida ibn Abdulmelika. Poslušajte i pokorite se. Allaha se bojte i ne razjedinjujte se pa da vas se domognu neprijatelji.''" Zapečatio je ono što je napisao, naredio Ka'bu ibn Hamidu, zapovjedniku policije, da okupi halifinu rodbinu te zadužio el-Kindija da zatraži od okupljenih da se zakunu na lojalnost i daju prisegu onome koga je imenovao za halifu. Svi su prisutni dali zakletvu ne znajući šta piše u dokumentu. Nedugo nakon toga, tek nakon halifine smrti, okupljeni su svi u džamiji zvanoj Dabik da potvrde prisegu, a zatim im je pročitan sadržaj dokumenta.<ref name=":4" /> == Preuzimanje pozicije halife i vladavina == U svom prvom obraćanju muslimanima neposredno nakon preuzimanja hilafeta Omer ibn Abdulaziz je rekao: "''O, ljudi, iskušan sam ovim, a nisam to tražio, nisam pitan za mišljenje, niti je ovo rezultat šure muslimana. Oslobađam vas zakletve i prisege meni, pa izaberite sebi ko će nad vama upravljati.''" U tom momentu svi prisutni povikaše glasno: "''Izabrali smo te, vođo pravovjernih! Zadovoljni smo s tobom. Budi naš halifa, časno i blagoslovljeno.''" Tako je Omer preuzeo hilafet i istog časa prisutnima predstavio svoj program i način vođenja politike upravljanja ummetom: [[Datoteka:Umayyad750ADloc-ar.png|mini|429x429piksel|Granice islamske države za vrijeme vladavine Omera ibn Abdulaziza]] "''Nakon Muhammeda, sallallahu alejhi ve selem, nema više poslanika, niti nakon Kur'ana Časnog druge objave. Ono što je Allah, dželle šanuhu, propisao tako je do Sudnjeg dana. Ja nisam sudija nego izvršilac, niti sam novotar nego onaj koji slijedi. Nikome se ne treba pokoravati u neposluhu Allahu, dželle šanuhu. Nisam najbolji među vama, nego jedan od vas. Jedina razlika između mene i vas je u tome što je Allah, dželle šanuhu, moj teret i odgovornost učinio većim i težim od vašeg. Ko želi da se nađe uz mene u ovome neka mi donese pet stvari, u protivnom neka ne prilazi: da prenese molbu, i potrebu onog koji ne može sam to učiniti; da nam pomogne u činjenju dobra svojim zalaganjem i trudom; da nam ukaže na nešto korisno; i da nipošto ne prilazi da ogovara bilo koga i ne ometa nas u poslovima koji ga se ne tiču. Bojte se Allaha. Strah od Allaha, dželle šanuhu, je prije svakog našeg posla. Trudite se da bi postigli Ahiret, jer onaj ko radi za Ahiret, Allah, dželle šanuhu, mu je dovoljan na dunjaluku. Budite ispravni u svojoj tajnosti, Allah će vam popraviti stanje u javnosti. Mnogo se prisjećajte smrti i što bolje se za nju pripremajte. Smrt je zaista ta koja poništava sve užitke i strasti... Ovaj umet slijedi svoga Gospodara, Njegovog Poslanika, sallallahu alejhi ve selem, i Njegovu Časnu Knjigu i tu nema razilaženja. Razišli smo se i udaljili jedni od drugih u dunjalučkim stvarima i dirhemu. Tako mi Allaha, nikome ko ne zaslužuje neću dati ili udijeliti, niti ću uskratiti pravo onome kojem pripada. O, ljudi, onaj ko bude pokoran Allahu, dželle šanuhu, i ja sam njemu pokoran i slušam ga. Onaj ko je neposlušan Allahu, dželle šanuhu, neka ne računa na moju pomoć i podršku. Mene slušajte i pokoravajte se mi sve dok sam Allahu, dželle šanuhu, pokoran, a ako vidite da sam zgriješio, ne slijedite me. Ako me prihvate gradovi i naselja oko nas kao što ste me vi prihvatili, bit ću vaš halifa, a ako odbiju neću vas za to okriviti.''"<ref name=":4" /> U takvom okruženju i atmosferi je počeo Omerov hilafet, u petak, 10. safera, 99. godine poslije [[Hidžra|Hidžre]].<ref name=":1" /> Omer ibn Abdulaziz poslao je brojne učenjake širom zemlje da ljude poučavaju vjerskim propisima. On je lično izabrao veliki broj njih, a ez-Zehebi navodi da je poslao Jezida ibn Ebu Malika ed-Dimeškija da poučava Benu Nemir; Nafi'a, Ibn Omerovog slugu, u Egipat.<ref name=":0" /> Iznova je oživio princip šure (međusobno dogovaranje i razmjena mišljenja), izvršio reformu u vidu zaštite pripadnika drugih religija, ukinuo nepravedne takse, izvršio inventuru vlastitih posjeda i imovine, a naredio da se proda sve što nije neophodno. Tako je postupio sa svom imovinom u halifatu, i vratio sve ono nepravedno uzeto prethodnim vlasnicima. Ovo je posebno uticalo na imovinu vladajuće porodice Emevija, koji su mu zamjerali zbog ovakvih postupaka. Smijenio je Halida ibn Rejjana, zapovjednika straže, a umjesto njega je imenovao Amr ibn Muhadžira el-Ensariju. Zbog nepravde je smijenio Usame ibn Zejd et-Tenudžija, nadzornika poreza u Egiptu, Jezida ibn ebi Muslima, upravitelja Afrike, koji je pretjerivao u kažnjavanju ljudi bez obzira na težinu prekršaja.<ref name=":1" /> Kao primjeri nekih od promjena koje je uveo Omer su sljedeće izjave: * "''Svako onaj ko nam ukaže na neku nepravdu ili dobro kojim će pomoći vjeru, pripada mu između 100 i 300 dinara, ovisno o važnosti onog na što nam je ukazao. Allah se smilovao onome ko bude uzrok da se uspostavi pravda, izbriše nepravda ili postigne dobro.''" (odluka Omera ibn Abdulaziza koja je pročitana svim hadžijama)<ref name=":5">{{Cite book|last=Abdussettar eš-Šejh|title=Umer ibn Abdulaziz|location=Beirut|pages=77, 79, 227}}</ref> * "''Prelistaj papire i potraži ima li ko da mu treba vratiti njegovo pravo bez obzira da li je musliman ili ne. Ako oni kojima je nepravda učinjena budu već mrtvi, potraži njihove nasljednike.''" (Omerovo pismo Ebu Bekru ibn Hazmu, namjesniku Medine)<ref name=":4" /> * Ebu Jusuf prenosi od Ubejdullaha ibn Omera: "''Omer ibn Abdulaziz je zabranio da se životinje tuku bičem i štapom sa željeznim završetkom na vrhu, i zabranio je upotrebu teških željeznih žvala u radu sa konjima i magarcima.''"<ref>{{Cite book|last=Ibn ebi Šejbe|url=https://www.australianislamiclibrary.org/mussanad-abi-shaybah.html/|title=El-Musannef|pages=12/332|access-date=5. 9. 2021|archive-date=23. 4. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190423081253/https://www.australianislamiclibrary.org/mussanad-abi-shaybah.html/|url-status=bot: unknown}}</ref> * "''Dobro ispitaj stanje onih koji su dužni plaćati džizju. Ako među njima nađeš siromašne koji nemaju čime obrađivati zemlju, pomozi ih onim što će im koristiti u poslu. Oni nisu tu samo godinu ili dvije.''" (Omerova naredba upravitelju Kufe o stanju pripadnika druge vjere)<ref>{{Cite book|last=Madžida Fejsal|title='Umer ibn Abdulaziz ve sijasetuhu fi reddi-l-mezalim|year=1987|location=Meka|pages=241}}</ref> * "''Odmah ukini naplaćivanje svih taksi. To nije ništa drugo do zakidanje: ... i ljudima prava njihova ne umanjujte i zlo na Zemlji, nered praveći, ne činite. (Kur'an, Eš-Šu'ara, 183) Onaj ko ti zekat donese uzmi od njega, a ko izostane neka mu Allah sudi.''" (Omerovo pismo 'Adijju ibn Erta')<ref name=":4" /> * "''Do temelja poruši kuću zvanu taksa, zatim njen prah i pepeo odnesi do mora i prospi ga u vodu.''" (Omerovo pismo Abdullahu ibn 'Avfu, upravitelju Palestine)<ref name=":3" /> * "''... Ja nikoga ne želim opteretiti mimo njegovih mogućnosti i zato sam prepustio ljudima da trguju kako žele'. 'Šta misliš da narediš da se procijeni roba i definišu stalne cijene' upitah ga. 'Nije moje da to uradim, svako svojoj robi određuje cijenu i odgovoran je pred Allahom za to.''' " (razgovor Omera sa ocem Abdurrahmana ibn Ševbana)<ref name=":1" /> * "''Onoga koga pronađemo da konzumira alkohol, kaznit ćemo novčano i tjelesno i učiniti ga primjerom drugima.''"<ref>{{Cite book|last=Ibn Abdulhakem|title=Siretu Umer ibn Abdilaziz (Biografija Omera ibn Abdulaziza)|pages=103}}</ref> * "''Ne rušite crkve, niti sinagoge, niti hramove vatropoklonika sa kojima ste potpisali dogovor i primirje.''"<ref name=":6">{{Cite book|last=Muhammed ibn Džerir Et-Taberi|title=Tarihu-t-Taberi|publisher=Ankara Okulu Yayinlari|isbn=6059281877|pages=7/475, 477}}</ref> [[Datoteka:Gold_dinar_of_Umar_II.jpg|mini|390x390piksel|Zlatni dinar u vrijeme halifata Omera ibn Abdulaziza, iskovan u Damasku 719/720. godine]] Novac koji je kovao u njegovo vrijeme nosio je na sebi natpis: "''Allah je naredio poštenje i pravednost''."<ref name=":1" /> === Opsada Konstantinopolja === Među prvim potezima koje je Omer ibn Abdulaziz, kao halifa, poduzeo bila je naredba o prestanku vojnih dejstava islamske vojske u udaljenim krajevima i periferijama islamske države. U ovom kontekstu, halifa Omer je naredio obustavu dvogodišnje opsade [[Konstantinopolj]]a. Opsadu je predvodio vojskovođa Mesleme ibn Abdulmelik kojeg je imenovao halifa Sulejman. === Pokušaj povlačenja muslimanske vojske iz Španije === Svome namjesniku u Španiji, po imenu Es-Semh ibn Malik el-Havlani, halifa Omer je poručio da se povuče iz Španije. Međutim, es-Semh je smatrao da se ne treba u potpunosti povući i ostaviti Španiju. Napisao je halifi sljedeće: "''Veliki broj muslimana se naselio u svim krajevima Španije, stoga ne traži od mene da se povučem.''" Es-Semh je učinio Španiju zasebnom upravom jedinicom odvojivši se administrativno od Sjeverne Afrike.<ref>{{Cite book|last=Mu'nis|first=Husejn|title=Fedžru-l-Endelus (Svanuće Endelusa)|pages=136-137}}</ref> === Učenjaci kao namjesnici i upravitelji === Omer ibn Abdulaziz se nije ograničio samo na to da mu učenjaci budu prvi savjetnici i saradnici, a dokaz tome su sljedeći ljudi koji su postavljeni na veoma odgovorna mjesta: * Abdulhamid ibn Abdurrahman ibn Zejd ibn el-Hattab - namjesnik Kufe * Ebu Bekr ibn Omer ibn Hazm - namjesnik Medine * Isma'il ibn ebi-l-Muhadžir - upravitelj nad Afrikom * 'Adijj ibn 'Adijj el-Kindi - upravitelj Gornje [[Mezopotamija|Mezopotamije]], [[Armenija|Armenije]] i [[Azerbejdžan]]a * 'Ubade ibn Nusejj - namjesnik [[Jordan]]a * 'Urve ibn 'Atijje es-Sa'di - namjesnik [[Jemen]]a * Salim ibn Vabisa el-'Abdi - namjesnik Rakke * Mejmun ibn Mihran - nadzornik poreza u Gornjoj Mezopotamiji * Salih ibn Džubejr es-Sudai - glavni pisar za porez i vojsku * Vehb ibn Munebbih i Ebu Zinad - nadzornici nad Bejtu-l-malom u Jemenu * Omer ibn Mejmun - nadzornik pošte === Sakupljanje hadisa === Potvrđeno je da su [[ashabi]] dozvoljavali sakupljanje i zapisivanje [[hadis]]a i sami to radili. Prvo službeno sakupljanje i njegovo zapisivanje pod pokroviteljstvom i nadzorom islamske države bilo je od strane Abdulaziza ibn Mervana, oca halife Omera. Pristup Omera ibn Abdulaziza dao je prve ozbiljne rezultate. On je primjetio da mnogi [[tabiini]] zapisuju hadise, a bojeći se gubitka i nestanka onog što su oni postigli, kako pouzdani i sigurni čuvari hadisa nisu uvijek bili dostupni, kao i pojave lažnih hadisa među novim pravcima i političkim grupama unutar muslimanskog društva, Omer izdaje direktnu naredbu određenim učenjacima da sakupe i zapišu sve što pronađu od hadisa [[Muhammed|Allahovog poslanika]]. Na ovo ukazuje Ez-Zuhri: "''Da nam nisu počeli pristizati hadisi sa istoka koje nismo poznavali, ne bih zapisao niti jedan hadis niti bi dozvolio da se zapisuje.''" <ref name=":5" /> Koraci koje je poduzeo halifa Omer u vezi navedenog su<ref name=":1" />: # Pismo namjesniku Medine, najučenijem [[Kadija|kadiji]] svog vremena, Ebu Bekru ibn Hazmu. [[Buharija|Buhari]] bilježi: "''Omer ibn Abdulaziz napisao je Ebu Bekru ibn Hazmu: 'Pogledaj, pa što nađeš tamo kod tebe, u tvom gradu, od sunneta - to popiši jer se bojim da ne pomru učeni ljudi. Ne prihvataj ništa drugo osim Vjerovjesnikovog, sallallahu alejhi ve sellem, hadisa. Neka učeni ljudi šire nauku ne bi li naučili one koji ne znaju. Nauka neće propasti sve dok ne postane tajnom.''' " <ref>{{Cite book|last=Ibn Hadžer el Askalani|title=Fethu-l-Bari|publisher=POLEN YAYINLARI|year=2008|isbn=9759066351|pages=1/194-195}}</ref> # Pismo Ibn Šihabu Ez-Zuhriju. Ibn Abdulberr prenosi od Ibn Šihaba da je rekao: "''Omer ibn Abdulaziz naredio nam je da popišemo hadise i popisivali smo ih u sveske.''" Poslao je halifa Omer u svako mjesto u kojem ima upravitelj ili državni službenik po jedan svezak za zapisivanje hadisa.<ref>{{Cite book|last=Ibn Abdilberr|title=Džami' bejani-l-ilm|isbn=9933230395|pages=1/91,92}}</ref> # Omerov poziv svim stanovnicima Medine da sakupljaju i pišu hadise Allahovog poslanika: "''Pogledajte, pa što nađete od hadisa Vjerovjesnika, sallallahu alejhi ve sellem, popišite, jer se bojim da ne pomru učeni ljudi.''" <ref>{{Cite book|last=El-Darimi|title=Sunen Ed-Darimi|publisher=Resalah Publishing|year=2017|isbn=9789933231910|location=Damask/Beirut|pages=1/137}}</ref> # Omerova naredba svim učenjacima u cijeloj islamskoj državi da popišu sve što imaju od hadisa i što su čuli od ashaba.<ref name=":5" /> == Smrt == === Posljednji govor === " Svoj posljednji govor halifa Omer je održao u Hanasiri, Sirija, u kojem je kazao: '''O, ljudi, niste uzalud stvoreni i nećete biti sami sebi prepušteni bez odgovaranja i polaganja računa. Doći će dan u kojem će vam Allah presuditi. Onaj ko izađe iz Allahove milosti koja obuhvata sve - propao je a izgubio je onaj kome bude zabranjen Džennet, prostran kao nebesa i Zemlja. Znajte da će sutra siguran biti samo onaj ko je stalno oprezan i Allaha se boji, onaj ko proda prolazno za vječno, ono što malo dadne za puno i zamijeni strah za sigurnost.'' ''Zar ne vidite da ste potomci onih koji su već pomrli, naslijedit će vas oni poslije vas koji dođu i sve tako dok se ne vratite Najboljem Nasljedniku? Svakog dana ispraćate umrle čiji je život okončao. U zemlju ga spuštate, ostavljate bez jastuka i postelje. Napustio je voljene svoje a djela su se prekinula, nastanio se u prašini iščekujući obračun, jedini zalog su mu djela koja je činio, a malo je radio i mnogo odgađao. Bojte se Allaha prije nego smrt nastupi.'' ''Tako mi Allaha, dok vam ove riječi govorim ne znam da od mene ima iko grješniji. Tražim oprost od Allaha i Njemu se kajem. Svakome od vas koliko god mogu pomoći ću i njegovu potrebu ispuniti kao da mi je rod rođeni, sve dok ne budemo jadnaki u življenju. Tako mi Allaha, da sam želio drugačiji život i bogatstvo, svojim jezikom bih to vješto i znalački postigao, ali od Allaha Knjiga koja govori dođe i sunnet pravedni, koji na pokornost Njemu pozivaju, a od grijeha i neposluha odvraćaju''.' Zatim je rukama za kraj svog ogrtača uzeo i zaplakao glasno tako da su svi oko njega plakali. Sišao je sa minbera i nakon toga se više nije obratio ljudima sve dok nije umro. Allah mu se smilovao. " <ref name=":6" /> Navodi se da je uzrok njegove bolesti i smrti potureni otrov. Razlog zbog kojeg je otrovan krije se u ogromnom nezadovoljstvu članova emevijske porodice njegovom politikom vladanja i rukovođenja državom. Svoju rodbinu je tretirao kao i bilo koje druge osobe kada je u pitanju državna politika i ispravljanje nepravdi čime je uzrokovao prekidanje luksuznog i raskošnog života koji su do tada vodili.<ref name=":1" /> Umro je u petak, u posljednoj trećini mjeseca redžeba, 101. godine prema [[Islamski kalendar|hidžretskom kalendaru]], nakon bolesti koja je trajala 20 dana u Dejr Sim'anu (Šimunov samostan) nedaleko od Halepa u Siriji. Na mjestu halife je proveo dvije godine i pet mjeseci, a u trenutku svoje smrti imao je 39 godina i pet mjeseci. === Riječi bizantskog cara povodom smrti Omera ibn Abdulaziza === Omer je poslao svoju delegaciju [[Bizantijsko Carstvo|bizantskom]] caru Leonu III Izaurijskom, sa kojim je razmjenjivao pisma koje su uključivale rasprave o vjeri <ref>{{Cite book|last=Palombo|first=Cecilia|url=https://groups.google.com/group/nascas/attach/2a9cde4120b52b/mill-2015-0110.pdf?part=0.1|title=Millennium: The “correspondence” of Leo III and ‘Umar II|year=2015|pages=12/1}}</ref>, da s njim pregovaraju i pozovu ga u islam. Drugi dan posjete dobili su poziv od cara, kojeg su zatekli kako je ustao sa svog prijestolja bez krune na glavi. Nakon što im je saopštio vijest o smrti halife, ljudi iz delegacije su zaplakali, pa ih upita: "''Plačete li za njim ili za svojom vjerom?''" Odgovoriše: "''Plačemo nad sobom, našom vjerom i za njim.''", "''Nemojte plakati za njim, a nad sobom plačite koliko želite. Ono čemu je on otišao je bolje od onog na čemu je bio. On se Boga bojao na ovom svijetu, pa ga je Bog sačuvao straha od onog svijeta. Upoznat sam sa njegovim dobročinstvom vrijednostima i istinoljubivošću. Da je iko poslije Isusa mogao mrtve oživjeti, bio bi to on. Vijesti o njemu, privatne i javne, redovno su mi stizale i bile su jednake. Čak je u osami bio više posvećen pokornosti svome Gospodaru. Ne iznenađuje me monah koji se svijeta odrekao u svojoj bogomolji, ali me iznenađuje čovjek koji je posjedovao čitav svijet pa ga se, poput monaha, odrekao i posvetio pokornosti Bogu. Zaista, dobri ljudi ne borave dugo među lošim.''" <ref>{{Cite book|last=Masudi|title=The Meadows Of Gold|year=1989|url=https://archive.org/details/meadowsofgold0000masu|publisher=Routledge|isbn=0710302460|location=1989|pages=3/195}}</ref> == Reference == {{Refspisak|2}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Rođeni 682.]] [[Kategorija:Umrli 720.]] [[Kategorija:Halife]] 8l3abrxmcimkkyfg6jvysay397wwcx9 Šablon:Glikoliza 10 488094 3734094 3395892 2025-07-10T14:58:33Z Palapa 383 3734094 wikitext text/x-wiki <noinclude> {{prijevod}} </noinclude> {{#ifeq:{{{Navkutija|}}}|no|| {{Navkutija top | name = Glikoliza | title = [[Glikoliza]] [[metabolic pathway]] | state = {{{state|autocollapse}}} }} }}<div style="background: transparent; padding: 2px 0 0 0; display: flex; flex-flow: row wrap;{{{style|}}}"> {{Biochem reaction subunit|compound=Glukoza|image=D-glucose_wpmp.svg|imagesize=70px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Hexokinase|imagesize=45px|for_subst=ATP|for_prod=ADP}} {{Biochem reaction subunit|compound=Glucose 6-phosphate|image=alpha-D-glucose-6-phosphate_wpmp.svg|imagesize=70px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Glucose-6-phosphate<br>isomerase|link=Glucose-6-phosphate isomerase|imagesize=45px|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=Fructose 6-phosphate|image=Beta-D-Fructose-6-phosphat2.svg|130px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Phosphofructokinase-1|imagesize=45px|for_subst=ATP|for_prod=ADP}} {{Biochem reaction subunit|compound=Fructose 1,6-bisphosphate|image=Beta-D-Fructose-1,6-bisphosphat2.svg|130px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Fructose-bisphosphate<br>aldolase|link=Fructose-bisphosphate aldolase|imagesize=45px|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=Dihydroxyacetone phosphate|image=glycerone-phosphate_wpmp.svg|imagesize=70px}} {{Biochem reaction subunit|title=+|other_content=+}} {{Biochem reaction subunit|compound=Glyceraldehyde 3-phosphate|image=D-glyceraldehyde-3-phosphate.svg|imagesize=70px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Triosephosphate<br>isomerase|link=Triosephosphate isomerase|imagesize=45px|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=Glyceraldehyde 3-phosphate|image=D-glyceraldehyde-3-phosphate.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Glyceraldehyde-3-phosphate<br>dehydrogenase|link=Glyceraldehyde-3-phosphate dehydrogenase|imagesize=45px|for_subst=NAD<sup>+</sup>+ P<sub>i</sub>|for_prod=NADH + H<sup>+</sup>|rev_prod=NAD<sup>+</sup>+ P<sub>i</sub>|rev_subst=NADH + H<sup>+</sup>|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=1,3-Bisphosphoglycerate|image=1,3-bisphospho-D-glycerate.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Phosphoglycerate kinase|imagesize=45px|for_subst=ADP|for_prod=ATP|rev_prod=ADP|rev_subst=ATP|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=3-Phosphoglycerate|link=3-Phosphoglyceric acid|image=3-phospho-D-glycerate.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Phosphoglycerate mutase|imagesize=45px|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=2-Phosphoglycerate|link=2-Phosphoglyceric acid|image=2-phospho-D-glycerate_wpmp.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Phosphopyruvate hydratase|title=[[Phosphopyruvate hydratase|Phosphopyruvate<br>hydratase]] ([[enolase]])|imagesize=45px|rev_subst=H<sub>2</sub>O|for_prod=H<sub>2</sub>O|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=Phosphoenolpyruvate|image=phosphoenolpyruvate_wpmp.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Pyruvate kinase|imagesize=45px|for_subst=ADP|for_prod=ATP}} {{Biochem reaction subunit|compound=Pyruvate|link=Pyruvic acid|image=Pyruvat.svg|imagesize=70px|n=2}} </div> {{#ifeq:{{{Navkutija|}}}|no||{{Navkutija dno}}}}<noinclude> {{dokumentacija}} [[Category:Carb metabolic pathway templates]] </noinclude> a136ywq1hls7qhtnvw4h1srxolbw14t 3734095 3734094 2025-07-10T14:58:57Z Palapa 383 Palapa premjestio je stranicu [[Korisnik:Palapa/Šablon:Glikoliza]] na [[Šablon:Glikoliza]] bez ostavljanja preusmjerenja 3734094 wikitext text/x-wiki <noinclude> {{prijevod}} </noinclude> {{#ifeq:{{{Navkutija|}}}|no|| {{Navkutija top | name = Glikoliza | title = [[Glikoliza]] [[metabolic pathway]] | state = {{{state|autocollapse}}} }} }}<div style="background: transparent; padding: 2px 0 0 0; display: flex; flex-flow: row wrap;{{{style|}}}"> {{Biochem reaction subunit|compound=Glukoza|image=D-glucose_wpmp.svg|imagesize=70px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Hexokinase|imagesize=45px|for_subst=ATP|for_prod=ADP}} {{Biochem reaction subunit|compound=Glucose 6-phosphate|image=alpha-D-glucose-6-phosphate_wpmp.svg|imagesize=70px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Glucose-6-phosphate<br>isomerase|link=Glucose-6-phosphate isomerase|imagesize=45px|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=Fructose 6-phosphate|image=Beta-D-Fructose-6-phosphat2.svg|130px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Phosphofructokinase-1|imagesize=45px|for_subst=ATP|for_prod=ADP}} {{Biochem reaction subunit|compound=Fructose 1,6-bisphosphate|image=Beta-D-Fructose-1,6-bisphosphat2.svg|130px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Fructose-bisphosphate<br>aldolase|link=Fructose-bisphosphate aldolase|imagesize=45px|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=Dihydroxyacetone phosphate|image=glycerone-phosphate_wpmp.svg|imagesize=70px}} {{Biochem reaction subunit|title=+|other_content=+}} {{Biochem reaction subunit|compound=Glyceraldehyde 3-phosphate|image=D-glyceraldehyde-3-phosphate.svg|imagesize=70px}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Triosephosphate<br>isomerase|link=Triosephosphate isomerase|imagesize=45px|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=Glyceraldehyde 3-phosphate|image=D-glyceraldehyde-3-phosphate.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Glyceraldehyde-3-phosphate<br>dehydrogenase|link=Glyceraldehyde-3-phosphate dehydrogenase|imagesize=45px|for_subst=NAD<sup>+</sup>+ P<sub>i</sub>|for_prod=NADH + H<sup>+</sup>|rev_prod=NAD<sup>+</sup>+ P<sub>i</sub>|rev_subst=NADH + H<sup>+</sup>|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=1,3-Bisphosphoglycerate|image=1,3-bisphospho-D-glycerate.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Phosphoglycerate kinase|imagesize=45px|for_subst=ADP|for_prod=ATP|rev_prod=ADP|rev_subst=ATP|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=3-Phosphoglycerate|link=3-Phosphoglyceric acid|image=3-phospho-D-glycerate.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Phosphoglycerate mutase|imagesize=45px|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=2-Phosphoglycerate|link=2-Phosphoglyceric acid|image=2-phospho-D-glycerate_wpmp.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Phosphopyruvate hydratase|title=[[Phosphopyruvate hydratase|Phosphopyruvate<br>hydratase]] ([[enolase]])|imagesize=45px|rev_subst=H<sub>2</sub>O|for_prod=H<sub>2</sub>O|direction=reversible}} {{Biochem reaction subunit|compound=Phosphoenolpyruvate|image=phosphoenolpyruvate_wpmp.svg|imagesize=70px|n=2}} {{Biochem reaction subunit|enzyme=Pyruvate kinase|imagesize=45px|for_subst=ADP|for_prod=ATP}} {{Biochem reaction subunit|compound=Pyruvate|link=Pyruvic acid|image=Pyruvat.svg|imagesize=70px|n=2}} </div> {{#ifeq:{{{Navkutija|}}}|no||{{Navkutija dno}}}}<noinclude> {{dokumentacija}} [[Category:Carb metabolic pathway templates]] </noinclude> a136ywq1hls7qhtnvw4h1srxolbw14t Korisnik:Palapa/Šablon:Vrste tijela u Sunčevom sistemu 2 495124 3734096 3471692 2025-07-10T15:06:54Z Palapa 383 3734096 wikitext text/x-wiki {{Navkutija sa kolonama | ime = Vrste tijela u Sunčevom sistemu | stanje = {{{state|{{{1<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}}}}} | naslov = [[Vrste tijela u Sunčevom sistemu]] | bazastil = text-align:center; | tijeloklasa = hlist | fullwidth = true | kolonaširina = 50% | iznad = [[Datoteka:Solar System true color banner version.jpg|650px]] * '''[[Sunce]]''' * [[Merkur (planeta)|Merkur]] * [[Venera]] * [[Zemlja (planeta)|Zemlja]] * [[Mars]] * ''[[Ceres (patuljasta planeta)|Ceres]]'' * [[Jupiter]] * [[Saturn]] * [[Uran]] * [[Neptun]] * ''{{Dp|Orcus}}'' * ''[[Pluton]]'' * ''[[Haumea]]'' * ''{{Dp|Quaoar}}'' * ''[[Makemake]]'' * ''{{Dp|Gonggong}}'' * ''[[Eris (patuljasta planeta)|Eris]]'' * ''{{Dp|Sedna}}'' | kolona1 = {{Navkutija |dijete | grupastil = text-align:center; | grupa1 = [[Planeta|Planete]] i<br/>[[patuljasta planeta|patuljci]] | podaci1 = * [[Terrestrial planet|Terrestrial]]s ** [[Mercury (planet)|Mercury]] ** [[Venera]] ** [[Zemlja (planeta)|Zemlja]] ** [[Mars]] * [[Giant planet|Giant]]s ** [[Gas giant|Gas]] *** [[Jupiter]] *** [[Saturn]] ** [[Ice giant|Ice]] *** [[Uran]] *** [[Neptun]] * [[Patuljasta planeta|Patuljak]] ** [[Cerera (patuljasta planeta)|Ceres]] ** {{Dp|Orcus}} ** [[Pluto]] ** [[Haumea]] ** {{Dp|Quaoar}} ** [[Makemake]] ** {{Dp|Gonggong}} ** [[Eris (patuljasta planeta)|Eris]] ** {{Dp|Sedna}} | grupa3 = [[Natural satellite|Moon]]s | podaci3 = * Zemlja ** [[Mjesec]] ** [[Claimed Mjeseci Earth|other near-Earth objects]] * [[Mjeseci Marsa|Mars]] ** [[Phobos (mjesec)|Fobos]] ** [[Deimos (mjesec)|Deimos]] * [[Mjeseci Jupitera|Jupiter]] ** [[Ganymede (mjesec)|Ganymede]] ** [[Callisto (mjesec)|Callisto]] ** [[Io (mjesec)|Io]] ** [[Europa (mjesec)|Europa]] ** [[Mjeseci Jupitera#Spisak|svih 80]] * [[Mjeseci Saturn|Saturn]] ** [[Titan (mjesec)|Titan]] ** [[Rhea (mjesec)|Rhea]] ** [[Iapetus (mjesec)|Iapetus]] ** [[Dione (mjesec)|Dione]] ** [[Tethys (mjesec)|Tethys]] ** [[Enceladus]] ** [[Mimas (mjesec)|Mimas]] ** [[Hyperion (mjesec)|Hyperion]] ** [[Phoebe (mjesec)|Phoebe]] ** [[Mjeseci Saturn#List|all 83]] * [[Mjeseci Urana|Uran]] ** [[Titania (mjesec)|Titania]] ** [[Oberon (mjesec)|Oberon]] ** [[Umbriel (mjesec)|Umbriel]] ** [[Ariel (mjesec)|Ariel]] ** [[Miranda (mjesec)|Miranda]] ** [[Mjeseci Uranus#List|all 27]] * [[Mjeseci Neptune|Neptune]] ** [[Triton (mjesec)|Triton]] ** [[Proteus (mjesec)|Proteus]] ** [[Nereid (mjesec)|Nereid]] ** [[Mjeseci Neptune#List|all 14]] * {{Dp|Orcus}} ** [[Vanth (mjesec)|Vanth]] * [[Mjeseci Pluto|Pluto]] ** [[Charon (mjesec)|Charon]] ** [[Nix (mjesec)|Nix]] ** [[Hydra (mjesec)|Hydra]] ** [[Kerberos (mjesec)|Kerberos]] ** [[Styx (mjesec)|Styx]] * [[Mjeseci Haumea|Haumea]] ** [[Hiʻiaka (mjesec)|Hiʻiaka]] ** [[Namaka (mjesec)|Namaka]] * {{Dp|Quaoar}} ** [[Weywot]] * [[Makemake]] ** [[S/2015 (136472) 1]] * {{Dp|Gonggong}} ** [[Xiangliu (mjesec)|Xiangliu]] * [[Eris (patuljasta planeta)|Eris]] ** [[Dysnomia (mjesec)|Dysnomia]] | grupa6 = [[Ring system|Prsten]]ovi | podaci6 = * [[Prstenovi Jupiter|Jovian]] * [[Prstenovi Saturna|Saturnian]]&nbsp;{{smaller|([[Prstenovi Rhea|Rhean]])}} * [[Prstenovi Chariklo|Charikloan]] * [[2060 Chiron#Rings|Chironean]] * [[Prstenovi Uranus|Uranian]] * [[Prstenovi Neptune|Neptunian]] * [[Haumea#Ring|Haumean]] | grupa7 = [[Mala tijela Sunčevog sistema|Small <br/>Solar <br/>System <br/>bodies]] | podaci7 = * [[Kometa]] * [[Damocloid]]s * [[Meteoroid]]s * [[Minor planet]]s ** [[Meanings of minor-planet names|names and meanings]] ** [[Minor-planet moon|moons]] * [[Planetesimal]] * Planetary orbit-crossing minor planets ** [[List of Mercury-crossing minor planets|Mercury]] ** [[List of Venus-crossing minor planets|Venus]] ** [[List of Earth-crossing minor planets|Earth]] ** [[List of Mars-crossing minor planets|Mars]] ** [[List of Jupiter-crossing minor planets|Jupiter]] ** [[List of Saturn-crossing minor planets|Saturn]] ** [[List of Uranus-crossing minor planets|Uranus]] ** [[List of Neptune-crossing minor planets|Neptune]] * [[Trojan (celestial body)|Trojans]] ** [[2013 ND15|Venus]] ** [[Earth trojan|Earth]] ** [[Mars trojan|Mars]] ** [[Jupiter trojan|Jupiter]] *** [[List of Jupiter trojans (Trojan camp)|Trojan camp]] *** [[List of Jupiter trojans (Greek camp)|Greek camp]] ** [[Co-orbital_configuration#Trojan_moons|Saturn Moons]] ** [[Uranus trojan|Uranus]] ** [[Neptune trojan|Neptune]] * [[Near-Earth object]]s * [[Asteroid belt]] * [[Asteroid]]s ** [[Ceres (patuljasta planeta)|Ceres]] ** [[4 Vesta|Vesta]] ** [[2 Pallas|Pallas]] ** [[10 Hygiea|Hygiea]] ** [[Active asteroid|active]] ** [[List of minor planets: 1–1000|first 1000]] ** [[Asteroid family|families]] ** [[Potentially hazardous asteroid|PHA]] ** [[List of exceptional asteroids|exceptional]] * [[Kirkwood gap]] * [[Cis-Neptunian object]]s ** [[Centaur (small Solar System body)|Centaur]]s ** [[Neptune trojan]]s * [[Trans-Neptunian object]]s ** [[Kuiper belt]] *** [[Classical Kuiper belt object|Cubewanos]] *** [[Plutino]]s ** [[Detached object]]s ** [[Sednoid]]s ** [[Scattered disc]] ** [[Oort cloud]] * [[Hills cloud]] }} | kolona2 = {{Navkutija |dijete | grupastil = text-align: center; | grupa4 = [[List of hypothetical Solar System objects|Hypothetical </br>objects]] | podaci4 = * [[Five-planet Nice model|Fifth giant]] * [[Nemesis (hypothetical star)|Nemesis]] * [[Phaeton (hypothetical planet)|Phaeton]] * [[Planet Nine]] * [[Planet V]] * [[Planets beyond Neptune#Planet X|Planet X]] * [[Subsatellite]]s * [[Theia (planet)|Theia]] * [[Tyche (hypothetical planet)|Tyche]] * [[Vulcan (hypothetical planet)|Vulcan]] * [[Vulcanoid]]s | grupa5 = [[Space exploration|Exploration]] <br/> ([[Outline of space exploration|outline]]) | podaci5 = * [[Otkriće i istraživanje Sunčevog sistema|Discovery]] ** [[astronomija]] ** [[Historical models of the Solar System|historical models]] ** [[Timeline of discovery of Solar System planets and their moons|timeline]] * [[Space probe]]s ** [[Timeline of Solar System exploration|timeline]] ** [[List of Solar System probes|list]] * [[Human spaceflight]] ** [[space station]]s ** [[List of crewed spacecraft|list]] ** [[Human spaceflight programs|programs]] * [[Exploration of Mercury|Mercury]] * [[Observations and explorations of Venus|Venus]] * [[Exploration of the Moon|Moon]] ** [[Lunar resources|mining]] * [[Exploration of Mars|Mars]] * [[Ceres (patuljasta planeta)#Exploration|Ceres]] * [[Asteroid#Exploration|Asteroids]] ** [[Asteroid mining|mining]] * [[List of missions to comets|Comets]] * [[Exploration of Jupiter|Jupiter]] * [[Exploration of Saturn|Saturn]] * [[Exploration of Uranus|Uranus]] * [[Exploration of Neptune|Neptune]] * [[Exploration of Pluto|Pluto]] * [[Deep space exploration|Deep space]] * [[Space colonization|Colonization]] | grupa8 = [[Formation and evolution of the Solar System|Formation <br/>and <br/>evolution]] | podaci8 = * [[Accretion (astrophysics)|Accretion]] * [[Accretion disk]] ** [[Accretion disk#Excretion disk|Excretion disk]] * [[Circumplanetary disk]] * [[Circumstellar disc]] * [[Circumstellar envelope]] * [[Coatlicue (star)|Coatlicue]] * [[Cosmic dust]] * [[Debris disk]] * [[Detached object]] * [[Exoplanetary Circumstellar Environments and Disk Explorer|EXCEDE]] * [[Exozodiacal dust]] * [[Extraterrestrial materials]] ** [[Extraterrestrial sample curation|Sample curation]] ** [[Sample-return mission]] * [[Frost line (astrophysics)|Frost/Ice/Snow line]] * [[Giant-impact hypothesis|Giant-impact hypothesis]] * [[Gravitational collapse]] * [[Hills cloud]] * [[Hill sphere]] * [[Interplanetary dust cloud]] * [[Interplanetary medium|Interplanetary medium/space]] * [[Interstellar cloud]] * [[Interstellar medium]] * [[Outer space#Interstellar space|Interstellar space]] * [[Kuiper belt]] * [[Kuiper cliff]] * [[Molecular cloud]] * [[Nebular hypothesis]] * [[Oort cloud]] * [[Outer space]] * [[Planet]] ** [[Disrupted planet|Disrupted]] ** [[Planetary migration|Migration]] ** [[Planetary system|System]] ** [[Planetesimal]] ** [[Nebular hypothesis#Formation of planets|Formation]] *** [[Stellar collision#Formation of planets|Merging stars]] ** [[Protoplanetary disk]] * [[Ring system]] * [[Roche limit]] ** [[Roche_limit#Roche_limit,_Hill_sphere_and_radius_of_the_planet|vs. Hill sphere]] * [[Rubble pile]] * [[Scattered disc]] * [[Star formation]] | grupa9 = Spiskovi | podaci9 = * [[Lists of comets|Komete]] * [[List of possible dwarf planets|Possible dwarf planets]] * [[List of gravitationally rounded objects of the Solar System|Gravitationally rounded objects]] * [[List of minor planets|Minor planets]] * [[List of natural satellites|Natural satellites]] * [[Solar System model|Solar System models]] * [[List of Solar System objects|Solar System objects]] ** [[List of Solar System objects by size|by size]] ** [[Timeline of discovery of Solar System planets and their moons|by discovery date]] * [[List of interstellar and circumstellar molecules|Interstellar and circumstellar molecules]] }} | ispostil = padding:0.4em;line-height:1.25em; | ispod = * [[Outline of the Solar System]] * {{portal-inline|Sunčev sistem}} * {{portal-inline|Astronomija}} * {{portal-inline|Earth sciences}} {{Earth's location in the Universe|Solar System}} }}<includeonly>{{main other|[[Category:Solar System]]}}</includeonly><noinclude> {{dokumentacija}} </noinclude> jf9rujy14mxdswtzg65ukhwc19rwkb9 3734097 3734096 2025-07-10T15:11:46Z Palapa 383 3734097 wikitext text/x-wiki {{Navkutija sa kolonama | ime = Vrste tijela u Sunčevom sistemu | stanje = {{{state|{{{1<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}}}}} | naslov = [[Vrste tijela u Sunčevom sistemu]] | bazastil = text-align:center; | tijeloklasa = hlist | fullwidth = true | kolonaširina = 50% | iznad = [[Datoteka:Solar System true color banner version.jpg|650px]] * '''[[Sunce]]''' * [[Merkur (planeta)|Merkur]] * [[Venera]] * [[Zemlja (planeta)|Zemlja]] * [[Mars]] * ''[[Ceres (patuljasta planeta)|Ceres]]'' * [[Jupiter]] * [[Saturn]] * [[Uran]] * [[Neptun]] * ''{{Dp|Orcus}}'' * ''[[Pluton]]'' * ''[[Haumea]]'' * ''{{Dp|Quaoar}}'' * ''[[Makemake]]'' * ''{{Dp|Gonggong}}'' * ''[[Eris (patuljasta planeta)|Eris]]'' * ''{{Dp|Sedna}}'' | kolona1 = {{Navkutija |dijete | grupastil = text-align:center; | grupa1 = [[Planeta|Planete]] i<br/>[[patuljasta planeta|patuljci]] | podaci1 = * [[Terrestrial planet|Terrestrial]]s ** [[Mercury (planet)|Mercury]] ** [[Venera]] ** [[Zemlja (planeta)|Zemlja]] ** [[Mars]] * [[Giant planet|Giant]]s ** [[Gas giant|Gas]] *** [[Jupiter]] *** [[Saturn]] ** [[Ice giant|Ice]] *** [[Uran]] *** [[Neptun]] * [[Patuljasta planeta|Patuljak]] ** [[Cerera (patuljasta planeta)|Ceres]] ** {{Dp|Orcus}} ** [[Pluto]] ** [[Haumea]] ** {{Dp|Quaoar}} ** [[Makemake]] ** {{Dp|Gonggong}} ** [[Eris (patuljasta planeta)|Eris]] ** {{Dp|Sedna}} | grupa3 = [[Prirodni satelit|Mjeec]]a | podaci3 = * Zemlja ** [[Mjesec]] ** [[Claimed Mjeseci Earth|drugi objekti blizu Zemlje]] * [[Mjeseci Marsa|Mars]] ** [[Phobos (mjesec)|Fobos]] ** [[Deimos (mjesec)|Deimos]] * [[Mjeseci Jupitera|Jupiter]] ** [[Ganymede (mjesec)|Ganymede]] ** [[Callisto (mjesec)|Callisto]] ** [[Io (mjesec)|Io]] ** [[Europa (mjesec)|Europa]] ** [[Mjeseci Jupitera#Spisak|svih 80]] * [[Mjeseci Saturn|Saturn]] ** [[Titan (mjesec)|Titan]] ** [[Rhea (mjesec)|Rhea]] ** [[Iapetus (mjesec)|Iapetus]] ** [[Dione (mjesec)|Dione]] ** [[Tethys (mjesec)|Tethys]] ** [[Enceladus]] ** [[Mimas (mjesec)|Mimas]] ** [[Hyperion (mjesec)|Hyperion]] ** [[Phoebe (mjesec)|Phoebe]] ** [[Mjeseci Saturn#List|all 83]] * [[Mjeseci Urana|Uran]] ** [[Titania (mjesec)|Titania]] ** [[Oberon (mjesec)|Oberon]] ** [[Umbriel (mjesec)|Umbriel]] ** [[Ariel (mjesec)|Ariel]] ** [[Miranda (mjesec)|Miranda]] ** [[Mjeseci Uranus#List|all 27]] * [[Mjeseci Neptune|Neptune]] ** [[Triton (mjesec)|Triton]] ** [[Proteus (mjesec)|Proteus]] ** [[Nereid (mjesec)|Nereid]] ** [[Mjeseci Neptune#List|all 14]] * {{Dp|Orcus}} ** [[Vanth (mjesec)|Vanth]] * [[Mjeseci Pluto|Pluto]] ** [[Charon (mjesec)|Charon]] ** [[Nix (mjesec)|Nix]] ** [[Hydra (mjesec)|Hydra]] ** [[Kerberos (mjesec)|Kerberos]] ** [[Styx (mjesec)|Styx]] * [[Mjeseci Haumea|Haumea]] ** [[Hiʻiaka (mjesec)|Hiʻiaka]] ** [[Namaka (mjesec)|Namaka]] * {{Dp|Quaoar}} ** [[Weywot]] * [[Makemake]] ** [[S/2015 (136472) 1]] * {{Dp|Gonggong}} ** [[Xiangliu (mjesec)|Xiangliu]] * [[Eris (patuljasta planeta)|Eris]] ** [[Dysnomia (mjesec)|Dysnomia]] | grupa6 = [[Ring system|Prsten]]ovi | podaci6 = * [[Prstenovi Jupiter|Jovian]] * [[Prstenovi Saturna|Saturnian]]&nbsp;{{smaller|([[Prstenovi Rhea|Rhean]])}} * [[Prstenovi Chariklo|Charikloan]] * [[2060 Chiron#Rings|Chironean]] * [[Prstenovi Uranus|Uranian]] * [[Prstenovi Neptune|Neptunian]] * [[Haumea#Ring|Haumean]] | grupa7 = [[Mala tijela Sunčevog sistema|Small <br/>Solar <br/>System <br/>bodies]] | podaci7 = * [[Kometa]] * [[Damocloid]]s * [[Meteoroid]]s * [[Minor planet]]s ** [[Meanings of minor-planet names|names and meanings]] ** [[Minor-planet moon|moons]] * [[Planetesimal]] * Planetary orbit-crossing minor planets ** [[Spisak Mercury-crossing minor planets|Mercury]] ** [[Spisak Venus-crossing minor planets|Venus]] ** [[Spisak Earth-crossing minor planets|Earth]] ** [[Spisak Mars-crossing minor planets|Mars]] ** [[Spisak Jupiter-crossing minor planets|Jupiter]] ** [[Spisak Saturn-crossing minor planets|Saturn]] ** [[Spisak Uranus-crossing minor planets|Uranus]] ** [[Spisak Neptune-crossing minor planets|Neptune]] * [[Trojan (celestial body)|Trojans]] ** [[2013 ND15|Venus]] ** [[Earth trojan|Earth]] ** [[Mars trojan|Mars]] ** [[Jupiter trojan|Jupiter]] *** [[Spisak Jupiter trojans (Trojan camp)|Trojan camp]] *** [[Spisak Jupiter trojans (Greek camp)|Greek camp]] ** [[Co-orbital_configuration#Trojan_moons|Saturn Moons]] ** [[Uranus trojan|Uranus]] ** [[Neptune trojan|Neptune]] * [[Near-Earth object]]s * [[Asteroid belt]] * [[Asteroid]]s ** [[Ceres (patuljasta planeta)|Ceres]] ** [[4 Vesta|Vesta]] ** [[2 Pallas|Pallas]] ** [[10 Hygiea|Hygiea]] ** [[Active asteroid|active]] ** [[Spisak minor planets: 1–1000|first 1000]] ** [[Asteroid family|families]] ** [[Potentially hazardous asteroid|PHA]] ** [[Spisak exceptional asteroids|exceptional]] * [[Kirkwood gap]] * [[Cis-Neptunian object]]s ** [[Centaur (small Solar System body)|Centaur]]s ** [[Neptune trojan]]s * [[Trans-Neptunian object]]s ** [[Kuiper belt]] *** [[Classical Kuiper belt object|Cubewanos]] *** [[Plutino]]s ** [[Detached object]]s ** [[Sednoid]]s ** [[Scattered disc]] ** [[Oort cloud]] * [[Hills cloud]] }} | kolona2 = {{Navkutija |dijete | grupastil = text-align: center; | grupa4 = [[Spisak hipotetskih objekata Sunčevog sistema|Hypothetical </br>objects]] | podaci4 = * [[Five-planet Nice model|Fifth giant]] * [[Nemesis (hypothetical star)|Nemesis]] * [[Phaeton (hypothetical planet)|Phaeton]] * [[Planet Nine]] * [[Planet V]] * [[Planets beyond Neptune#Planet X|Planet X]] * [[Subsatellite]]s * [[Theia (planet)|Theia]] * [[Tyche (hypothetical planet)|Tyche]] * [[Vulcan (hypothetical planet)|Vulcan]] * [[Vulcanoid]]s | grupa5 = [[Istraživanje svemira|Istraživanje]] <br/> ([[Outline of space exploration|outline]]) | podaci5 = * [[Otkriće i istraživanje Sunčevog sistema|Discovery]] ** [[astronomija]] ** [[Historical models of the Solar System|historical models]] ** [[Timeline of discovery of Solar System planets and their moons|timeline]] * [[Space probe]]s ** [[Timeline of Solar System exploration|timeline]] ** [[Spisak Solar System probes|list]] * [[Human spaceflight]] ** [[space station]]s ** [[Spisak crewed spacecraft|list]] ** [[Human spaceflight programs|programs]] * [[Istraživanje Mercury|Mercury]] * [[Observations and explorations of Venus|Venus]] * [[Istraživanje the Moon|Moon]] ** [[Lunar resources|mining]] * [[Istraživanje Mars|Mars]] * [[Ceres (patuljasta planeta)#Exploration|Ceres]] * [[Asteroid#Exploration|Asteroids]] ** [[Asteroid mining|mining]] * [[Spisak missions to comets|Comets]] * [[Istraživanje Jupiter|Jupiter]] * [[Istraživanje Saturn|Saturn]] * [[Istraživanje Uranus|Uranus]] * [[Istraživanje Neptune|Neptune]] * [[Istraživanje Pluto|Pluto]] * [[Deep space exploration|Deep space]] * [[Space colonization|Colonization]] | grupa8 = [[Formation and evolution of the Solar System|Formation <br/>and <br/>evolution]] | podaci8 = * [[Accretion (astrophysics)|Accretion]] * [[Accretion disk]] ** [[Accretion disk#Excretion disk|Excretion disk]] * [[Circumplanetary disk]] * [[Circumstellar disc]] * [[Circumstellar envelope]] * [[Coatlicue (star)|Coatlicue]] * [[Cosmic dust]] * [[Debris disk]] * [[Detached object]] * [[Exoplanetary Circumstellar Environments and Disk Explorer|EXCEDE]] * [[Exozodiacal dust]] * [[Extraterrestrial materials]] ** [[Extraterrestrial sample curation|Sample curation]] ** [[Sample-return mission]] * [[Frost line (astrophysics)|Frost/Ice/Snow line]] * [[Giant-impact hypothesis|Giant-impact hypothesis]] * [[Gravitational collapse]] * [[Hills cloud]] * [[Hill sphere]] * [[Interplanetary dust cloud]] * [[Interplanetary medium|Interplanetary medium/space]] * [[Interstellar cloud]] * [[Interstellar medium]] * [[Outer space#Interstellar space|Interstellar space]] * [[Kuiperov pojas]] * [[Kuiper cliff]] * [[Molecular cloud]] * [[Nebular hypothesis]] * [[Oort cloud]] * [[Outer space]] * [[Planet]] ** [[Disrupted planet|Disrupted]] ** [[Planetary migration|Migration]] ** [[Planetary system|System]] ** [[Planetesimal]] ** [[Nebular hypothesis#Formation of planets|Formation]] *** [[Stellar collision#Formation of planets|Merging stars]] ** [[Protoplanetary disk]] * [[Ring system]] * [[Roche limit]] ** [[Roche_limit#Roche_limit,_Hill_sphere_and_radius_of_the_planet|vs. Hill sphere]] * [[Rubble pile]] * [[Scattered disc]] * [[Star formation]] | grupa9 = Spiskovi | podaci9 = * [[Lists of comets|Komete]] * [[Spisak possible dwarf planets|Possible dwarf planets]] * [[Spisak gravitationally rounded objects of the Solar System|Gravitationally rounded objects]] * [[Spisak minor planets|Minor planets]] * [[Spisak natural satellites|Natural satellites]] * [[Solar System model|Solar System models]] * [[Spisak Solar System objects|Solar System objects]] ** [[Spisak Solar System objects by size|by size]] ** [[Timeline of discovery of Solar System planets and their moons|by discovery date]] * [[Spisak interstellar and circumstellar molecules|Interstellar and circumstellar molecules]] }} | ispostil = padding:0.4em;line-height:1.25em; | ispod = * [[Outline of the Solar System]] * {{portal-inline|Sunčev sistem}} * {{portal-inline|Astronomija}} * {{portal-inline|Earth sciences}} {{Earth's location in the Universe|Solar System}} }}<includeonly>{{main other|[[Category:Solar System]]}}</includeonly><noinclude> {{dokumentacija}} </noinclude> 46yk2gvbju1w55z6ffocwcnkh1xr0r4 3734109 3734097 2025-07-10T16:11:57Z Palapa 383 3734109 wikitext text/x-wiki {{Navkutija sa kolonama | ime = Vrste tijela u Sunčevom sistemu | stanje = {{{state|{{{1<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}}}}} | naslov = [[Vrste tijela u Sunčevom sistemu]] | bazastil = text-align:center; | tijeloklasa = hlist | fullwidth = true | kolonaširina = 50% | iznad = [[Datoteka:Solar System true color banner version.jpg|650px]] * '''[[Sunce]]''' * [[Merkur (planeta)|Merkur]] * [[Venera]] * [[Zemlja (planeta)|Zemlja]] * [[Mars]] * ''[[Ceres (patuljasta planeta)|Ceres]]'' * [[Jupiter]] * [[Saturn]] * [[Uran]] * [[Neptun]] * ''{{Dp|Orcus}}'' * ''[[Pluton]]'' * ''[[Haumea]]'' * ''{{Dp|Quaoar}}'' * ''[[Makemake]]'' * ''{{Dp|Gonggong}}'' * ''[[Eris (patuljasta planeta)|Eris]]'' * ''{{Dp|Sedna}}'' | kolona1 = {{Navkutija |dijete | grupastil = text-align:center; | grupa1 = [[Planeta|Planete]] i<br/>[[patuljasta planeta|patuljci]] | podaci1 = * [[Terrestrial planet|Terrestrial]]s ** [[Merkur (planeta)|Merkur]] ** [[Venera]] ** [[Zemlja (planeta)|Zemlja]] ** [[Mars]] * [[Giant planet|Giant]]s ** [[Gas giant|Gas]] *** [[Jupiter]] *** [[Saturn]] ** [[Ice giant|Ice]] *** [[Uran]] *** [[Neptun]] * [[Patuljasta planeta|Patuljak]] ** [[Cerera (patuljasta planeta)|Ceres]] ** {{Dp|Orcus}} ** [[Pluto]] ** [[Haumea]] ** {{Dp|Quaoar}} ** [[Makemake]] ** {{Dp|Gonggong}} ** [[Eris (patuljasta planeta)|Eris]] ** {{Dp|Sedna}} | grupa3 = [[Prirodni satelit|Mjeec]]a | podaci3 = * Zemlja ** [[Mjesec]] ** [[Claimed Mjeseci Earth|drugi objekti blizu Zemlje]] * [[Mjeseci Marsa|Mars]] ** [[Phobos (mjesec)|Fobos]] ** [[Deimos (mjesec)|Deimos]] * [[Mjeseci Jupitera|Jupiter]] ** [[Ganymede (mjesec)|Ganymede]] ** [[Callisto (mjesec)|Callisto]] ** [[Io (mjesec)|Io]] ** [[Europa (mjesec)|Europa]] ** [[Mjeseci Jupitera#Spisak|svih 80]] * [[Mjeseci Saturn|Saturn]] ** [[Titan (mjesec)|Titan]] ** [[Rhea (mjesec)|Rhea]] ** [[Iapetus (mjesec)|Iapetus]] ** [[Dione (mjesec)|Dione]] ** [[Tethys (mjesec)|Tethys]] ** [[Enceladus]] ** [[Mimas (mjesec)|Mimas]] ** [[Hyperion (mjesec)|Hyperion]] ** [[Phoebe (mjesec)|Phoebe]] ** [[Mjeseci Saturn#List|all 83]] * [[Mjeseci Urana|Uran]] ** [[Titania (mjesec)|Titania]] ** [[Oberon (mjesec)|Oberon]] ** [[Umbriel (mjesec)|Umbriel]] ** [[Ariel (mjesec)|Ariel]] ** [[Miranda (mjesec)|Miranda]] ** [[Mjeseci Uranus#List|all 27]] * [[Mjeseci Neptune|Neptune]] ** [[Triton (mjesec)|Triton]] ** [[Proteus (mjesec)|Proteus]] ** [[Nereid (mjesec)|Nereid]] ** [[Mjeseci Neptune#List|all 14]] * {{Dp|Orcus}} ** [[Vanth (mjesec)|Vanth]] * [[Mjeseci Pluto|Pluto]] ** [[Charon (mjesec)|Charon]] ** [[Nix (mjesec)|Nix]] ** [[Hydra (mjesec)|Hydra]] ** [[Kerberos (mjesec)|Kerberos]] ** [[Styx (mjesec)|Styx]] * [[Mjeseci Haumea|Haumea]] ** [[Hiʻiaka (mjesec)|Hiʻiaka]] ** [[Namaka (mjesec)|Namaka]] * {{Dp|Quaoar}} ** [[Weywot]] * [[Makemake]] ** [[S/2015 (136472) 1]] * {{Dp|Gonggong}} ** [[Xiangliu (mjesec)|Xiangliu]] * [[Eris (patuljasta planeta)|Eris]] ** [[Dysnomia (mjesec)|Dysnomia]] | grupa6 = [[Ring system|Prsten]]ovi | podaci6 = * [[Prstenovi Jupiter|Jovian]] * [[Prstenovi Saturna|Saturnian]]&nbsp;{{smaller|([[Prstenovi Rhea|Rhean]])}} * [[Prstenovi Chariklo|Charikloan]] * [[2060 Chiron#Rings|Chironean]] * [[Prstenovi Uranus|Uranian]] * [[Prstenovi Neptune|Neptunian]] * [[Haumea#Ring|Haumean]] | grupa7 = [[Mala tijela Sunčevog sistema|Small <br/>Solar <br/>System <br/>bodies]] | podaci7 = * [[Kometa]] * [[Damocloid]]s * [[Meteoroid]]s * [[Minor planet]]s ** [[Meanings of minor-planet names|names and meanings]] ** [[Minor-planet moon|moons]] * [[Planetesimal]] * Planetary orbit-crossing minor planets ** [[Spisak Mercury-crossing minor planets|Mercury]] ** [[Spisak Venus-crossing minor planets|Venus]] ** [[Spisak Earth-crossing minor planets|Earth]] ** [[Spisak Mars-crossing minor planets|Mars]] ** [[Spisak Jupiter-crossing minor planets|Jupiter]] ** [[Spisak Saturn-crossing minor planets|Saturn]] ** [[Spisak Uranus-crossing minor planets|Uranus]] ** [[Spisak Neptune-crossing minor planets|Neptune]] * [[Trojan (celestial body)|Trojans]] ** [[2013 ND15|Venus]] ** [[Earth trojan|Earth]] ** [[Mars trojan|Mars]] ** [[Jupiter trojan|Jupiter]] *** [[Spisak Jupiter trojans (Trojan camp)|Trojan camp]] *** [[Spisak Jupiter trojans (Greek camp)|Greek camp]] ** [[Co-orbital_configuration#Trojan_moons|Saturn Moons]] ** [[Uranus trojan|Uranus]] ** [[Neptune trojan|Neptune]] * [[Near-Earth object]]s * [[Asteroid belt]] * [[Asteroid]]s ** [[Ceres (patuljasta planeta)|Ceres]] ** [[4 Vesta|Vesta]] ** [[2 Pallas|Pallas]] ** [[10 Hygiea|Hygiea]] ** [[Active asteroid|active]] ** [[Spisak minor planets: 1–1000|first 1000]] ** [[Asteroid family|families]] ** [[Potentially hazardous asteroid|PHA]] ** [[Spisak exceptional asteroids|exceptional]] * [[Kirkwood gap]] * [[Cis-Neptunian object]]s ** [[Centaur (small Solar System body)|Centaur]]s ** [[Neptune trojan]]s * [[Trans-Neptunian object]]s ** [[Kuiper belt]] *** [[Classical Kuiper belt object|Cubewanos]] *** [[Plutino]]s ** [[Detached object]]s ** [[Sednoid]]s ** [[Scattered disc]] ** [[Oort cloud]] * [[Hills cloud]] }} | kolona2 = {{Navkutija |dijete | grupastil = text-align: center; | grupa4 = [[Spisak hipotetskih objekata Sunčevog sistema|Hypothetical </br>objects]] | podaci4 = * [[Five-planet Nice model|Fifth giant]] * [[Nemesis (hypothetical star)|Nemesis]] * [[Phaeton (hypothetical planet)|Phaeton]] * [[Planet Nine]] * [[Planet V]] * [[Planets beyond Neptune#Planet X|Planet X]] * [[Subsatellite]]s * [[Theia (planet)|Theia]] * [[Tyche (hypothetical planet)|Tyche]] * [[Vulcan (hypothetical planet)|Vulcan]] * [[Vulcanoid]]s | grupa5 = [[Istraživanje svemira|Istraživanje]] <br/> ([[Outline of space exploration|outline]]) | podaci5 = * [[Otkriće i istraživanje Sunčevog sistema|Discovery]] ** [[astronomija]] ** [[Historical models of the Solar System|historical models]] ** [[Timeline of discovery of Solar System planets and their moons|timeline]] * [[Space probe]]s ** [[Timeline of Solar System exploration|timeline]] ** [[Spisak Solar System probes|list]] * [[Human spaceflight]] ** [[space station]]s ** [[Spisak crewed spacecraft|list]] ** [[Human spaceflight programs|programs]] * [[Istraživanje Mercury|Mercury]] * [[Observations and explorations of Venus|Venus]] * [[Istraživanje the Moon|Moon]] ** [[Lunar resources|mining]] * [[Istraživanje Mars|Mars]] * [[Ceres (patuljasta planeta)#Exploration|Ceres]] * [[Asteroid#Exploration|Asteroids]] ** [[Asteroid mining|mining]] * [[Spisak missions to comets|Comets]] * [[Istraživanje Jupiter|Jupiter]] * [[Istraživanje Saturn|Saturn]] * [[Istraživanje Uranus|Uranus]] * [[Istraživanje Neptune|Neptune]] * [[Istraživanje Pluto|Pluto]] * [[Deep space exploration|Deep space]] * [[Space colonization|Colonization]] | grupa8 = [[Formation and evolution of the Solar System|Formation <br/>and <br/>evolution]] | podaci8 = * [[Accretion (astrophysics)|Accretion]] * [[Accretion disk]] ** [[Accretion disk#Excretion disk|Excretion disk]] * [[Circumplanetary disk]] * [[Circumstellar disc]] * [[Circumstellar envelope]] * [[Coatlicue (star)|Coatlicue]] * [[Cosmic dust]] * [[Debris disk]] * [[Detached object]] * [[Exoplanetary Circumstellar Environments and Disk Explorer|EXCEDE]] * [[Exozodiacal dust]] * [[Extraterrestrial materials]] ** [[Extraterrestrial sample curation|Sample curation]] ** [[Sample-return mission]] * [[Frost line (astrophysics)|Frost/Ice/Snow line]] * [[Giant-impact hypothesis|Giant-impact hypothesis]] * [[Gravitational collapse]] * [[Hills cloud]] * [[Hill sphere]] * [[Interplanetary dust cloud]] * [[Interplanetary medium|Interplanetary medium/space]] * [[Interstellar cloud]] * [[Interstellar medium]] * [[Outer space#Interstellar space|Interstellar space]] * [[Kuiperov pojas]] * [[Kuiper cliff]] * [[Molecular cloud]] * [[Nebular hypothesis]] * [[Oort cloud]] * [[Outer space]] * [[Planet]] ** [[Disrupted planet|Disrupted]] ** [[Planetary migration|Migration]] ** [[Planetary system|System]] ** [[Planetesimal]] ** [[Nebular hypothesis#Formation of planets|Formation]] *** [[Stellar collision#Formation of planets|Merging stars]] ** [[Protoplanetary disk]] * [[Ring system]] * [[Roche limit]] ** [[Roche_limit#Roche_limit,_Hill_sphere_and_radius_of_the_planet|vs. Hill sphere]] * [[Rubble pile]] * [[Scattered disc]] * [[Star formation]] | grupa9 = Spiskovi | podaci9 = * [[Lists of comets|Komete]] * [[Spisak possible dwarf planets|Possible dwarf planets]] * [[Spisak gravitationally rounded objects of the Solar System|Gravitationally rounded objects]] * [[Spisak minor planets|Minor planets]] * [[Spisak natural satellites|Natural satellites]] * [[Solar System model|Solar System models]] * [[Spisak Solar System objects|Solar System objects]] ** [[Spisak Solar System objects by size|by size]] ** [[Timeline of discovery of Solar System planets and their moons|by discovery date]] * [[Spisak interstellar and circumstellar molecules|Interstellar and circumstellar molecules]] }} | ispostil = padding:0.4em;line-height:1.25em; | ispod = * [[Outline of the Solar System]] * {{portal-inline|Sunčev sistem}} * {{portal-inline|Astronomija}} * {{portal-inline|Earth sciences}} {{Earth's location in the Universe|Solar System}} }}<includeonly>{{main other|[[Category:Solar System]]}}</includeonly><noinclude> {{dokumentacija}} </noinclude> mod9mll8sd9xft8jwfyw29hvdcx1snr Šablon:Teme kvantne mehanike 10 495289 3734099 3472697 2025-07-10T15:46:52Z Palapa 383 Palapa premjestio je stranicu [[Korisnik:Palapa/Šablon:Quantum mechanics topics]] na [[Korisnik:Palapa/Šablon:Teme kvantne mehanike]] bez ostavljanja preusmjerenja 3472697 wikitext text/x-wiki {{Navkutija |name = Teme iz kvantne mehanike |naslov = [[Kvantna mehanika]] |tijeloklasa = hlist |stanje = {{{state<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}} |grupa1 = Pozadina | podaci1 = * [[Uvod u kvantnu mehaniku|Uvod]] * [[Historija kvantne mehanike|HiIstorija]] ** [[Vremenska linija kvantne mehanike|Vremenska linija]] * [[Klasična mehanika]] * [[Stara kvantna teorija]] * [[Glosar elementarne kvantne mehanike|Pojmovnik]] |grupa2 = Osnove | podaci2 = * [[Born rule]] * [[Bra–ket notacija]] * [[Komplementarnost (fizika)| Komplementarnost]] * [[Matrica gustine]] * [[Nivo energije]] ** [[Osnovno stanje]] ** [[Uzbuđeno stanje]] ** [[Degenerisani nivoi energije|Degenerisani nivoi]] ** [[Energija nulte tačke]] * [[Kvantna zapetljanost|Zamršenost]] * [[Hamiltonian (kvantna mehanika)|Hamiltonian]] * [[Smetnje talasa|Interferencija]] * [[Kvantna dekoherencija|Dekoherencija]] * [[Mjerenje u kvantnoj mehanici|Mjerenje]] * [[Kvantna nelokalnost|Nelokalnost]] * [[Kvantno stanje]] * [[Kvantna superpozicija|Superpozicija]] * [[Kvantno tuneliranje|Tuneliranje]] * [[Teorija raspršenja]] * [[Simetrija u kvantnoj mehanici]] * [[Princip nesigurnosti|Neizvjesnost]] * [[Vasna funkcija]] ** [[Wave function collapse|Collapse]] ** [[Dvojnost val–čestica]] |grupa3 = Formulacije | podaci3 = * [[Matematička formulacija kvantne mehanike|Formulacije]] * [[Heisenberg slika|Heisenberg]] * [[Slika interakcije|Interakcija]] * [[Matrix mehanika]] * [[Schrödinger slika|Schrödinger]] * [[formulacija integralnog puta]] * [[Formulacija faznog prostora|Fazni prostor]] |grupa4 = Jednačine | podaci4 = * [[Dirakova jednadžba|Dirakova]] * [[Klein–Gordon jednadžba|Klein–Gordon]] * [[Paulijeva jednadžba|Pauli]] * [[Rydbergova formula|Rydberg]] * [[Schrödingerova jednadžba|Schrödingerova]] |grupa5 = Tumačenja | podaci5 = * [[Tumačenja kvantne mehanike|Tumačenja]] * [[Kvantni bajesovski|bajesovski]] * [[Dosljedne historije]] * [[Kopenhagen tumačenje|Kopenhagen]] * [[de Broglie–Bohm teorija|de Broglie–Bohm]] * [[Interpretacija ansambla|Ansemble]] * [[Teorija skrivenih varijabli|Skrivena varijabla]] ** [[Lokalna teorija skrivenih varijabli|Lokalna]] * [[Mnogo svjetova interpretacija|Mnogo svjetova]] * [[Teorija objektivnog kolapsa|Kolaps cilja]] * [[Kvantna logika]] * [[Relaciona kvantna mehanika|Relaciona]] * [[Transakciono tumačenje|Transakciono]] * [[Von Neumann-Wigner interpretacija|Von Neumann-Wigner]] |grupa6 = Eksperimenti | podaci6 = * [[Bell test|Bellova nejednakost]] * [[Davisson–Germer eksperiment|Davisson–Germer]] * [[Kvantna gumica s odgođenim izborom]] * [[Eksperiment s dvostrukim prorezom|Dvostruki prorez]] * [[Franck–Hertz eksperiment|Franck–Hertz]] * [[Mach–Zehnder interferometar]] * [[Elitzur–Vaidman tester bombi|Elitzur–Vaidman]] * [[Popperov eksperiment|Popper]] * [[Kvantna gumica eksperimenta|Kvantna gumica]] * [[Stern–Gerlach eksperiment|Stern–Gerlach]] * [[Wheelerov eksperiment sa odloženim izborom|Wheelerov odloženi izbor]] |grupa7 = [[Kvantna nanonauka|Nauka]] | podaci7 = * [[Kvantna biologija]] * [[Kvantna hemija]] * [[Kvantni haos]] * [[Kvantna kosmologija]] * [[Kvantni diferencijalni račun]] * [[Kvantna dinamika]] * [[Kvantna geometrija]] * [[Problem mjerenja|Problem kvantnog mjerenja]] * [[Kvantni stohastički račun]] * [[Kvantno prostor-vrijeme]] | grupa8 = [[Kvantna tehnologija|Tehnologija]] | podaci8 = * [[Kvantni algoritam]] * [[Kvantno pojačalo]] * [[Kvantna sabirnica]] * [[Kvantni ćelijski automat|Kvantni ćelijski automat]] ** [[Kvantni konačni automat|Kvantni konačni automati]] * [[Kvantni kanal]] * [[Kvantno kolo]] * [[Teorija kvantne složenosti]] * [[Kvantno računanje]] ** [[Vremenska linija kvantnog računarstva i komunikacije|Vremenska linija]] * [[Kvantna kriptografija]] * [[Kvantna elektronika]] * [[Kvantna korekcija greške]] * [[Kvantna slika]] * [[Kvantna obrada slike]] * [[Kvantne informacije]] * [[Distribucija kvantne ključeve]] * [[Kvantna logika]] * [[Kvantna logička kapija]]s * [[Kvantna mašina]] * [[Kvantno mašinsko učenje]] * [[Kvantni metamaterijal]] * [[Kvantna metrologija]] * [[Kvantna mreža]] * [[Kvantna neuronska mreža]] * [[Kvantna optika]] * [[Kvantno programiranje]] * [[Kvantni senzor|Kvantni senzor]] * [[Kvantni simulator]] * [[Kvantna teleportacija]] |grupa9 = Ekstenzije | podaci9 = * [[Casimirov efekat]] * [[Kvantna statistička mehanika]] * [[Kvantna teorija polja]] ** [[Istorija kvantne teorije polja|Istorija]] * [[Kvantna gravitacija]] * [[Relativistička kvantna mehanika]] | grupa10 = Povezano | podaci10 = * [[Schrödingerova mačka]] ** [[Schrödingerova mačka u popularnoj kulturi|u popularnoj kulturi]] * [[EPR paradoks]] * [[Kvantni misticizam]] | ispod = * {{icon|category}} [[:Category:Kvantna mehanika|Kategorija]] * {{icon|portal}} [[Portal:Fizika|Portal za fiziku]] * {{Icon|Commons}} [[Commons:Category:Kvantna mehanika|Commons]] }}<noinclude> {{Dokumentacija}} </noinclude> jvo2jcv6aofpbopw42wlv6yjnrlg4o2 3734100 3734099 2025-07-10T15:49:45Z Palapa 383 3734100 wikitext text/x-wiki {{Navkutija |name = Teme iz kvantne mehanike |naslov = [[Kvantna mehanika]] |tijeloklasa = hlist |stanje = {{{state<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}} |grupa1 = Pozadina | podaci1 = * [[Uvod u kvantnu mehaniku|Uvod]] * [[Historija kvantne mehanike|HiIstorija]] ** [[Vremenska linija kvantne mehanike|Vremenska linija]] * [[Klasična mehanika]] * [[Stara kvantna teorija]] * [[Glosar elementarne kvantne mehanike|Pojmovnik]] |grupa2 = Osnove | podaci2 = * [[Bornovo pravilo]] * [[Bra–ket notacija]] * [[Komplementarnost (fizika)| Komplementarnost]] * [[Matrica gustine]] * [[Nivo energije]] ** [[Osnovno stanje]] ** [[Uzbuđeno stanje]] ** [[Degenerisani nivoi energije|Degenerisani nivoi]] ** [[Energija nulte tačke]] * [[Kvantna zapetljanost|Zamršenost]] * [[Hamiltonian (kvantna mehanika)|Hamiltonian]] * [[Smetnje talasa|Interferencija]] * [[Kvantna dekoherencija|Dekoherencija]] * [[Mjerenje u kvantnoj mehanici|Mjerenje]] * [[Kvantna nelokalnost|Nelokalnost]] * [[Kvantno stanje]] * [[Kvantna superpozicija|Superpozicija]] * [[Kvantno tuneliranje|Tuneliranje]] * [[Teorija raspršenja]] * [[Simetrija u kvantnoj mehanici]] * [[Princip nesigurnosti|Neizvjesnost]] * [[Vasna funkcija]] ** [[Kolaps talasne funkcije|Kolaps]] ** [[Dualnost talas–čestica]] |grupa3 = Formulacije | podaci3 = * [[Matematička formulacija kvantne mehanike|Formulacije]] * [[Heisenbergova slika|Heisenberg]] * [[Slika interakcije|Interakcija]] * [[Matrix mehanika]] * [[Schrödinger slika|Schrödinger]] * [[formulacija integralnog puta]] * [[Formulacija faznog prostora|Fazni prostor]] |grupa4 = Jednačine | podaci4 = * [[Dirakova jednačina|Dirakova]] * [[Klein–Gordon jednačina|Klein–Gordon]] * [[Paulijeva jednačina|Pauli]] * [[Rydbergova formula|Rydberg]] * [[Schrödingerova jednačina|Schrödingerova]] |grupa5 = Tumačenja | podaci5 = * [[Tumačenja kvantne mehanike|Tumačenja]] * [[Kvantni bajesovski|bajesovski]] * [[Dosljedne historije]] * [[Kopenhagen tumačenje|Kopenhagen]] * [[de Broglie–Bohm teorija|de Broglie–Bohm]] * [[Interpretacija ansambla|Ansemble]] * [[Teorija skrivenih varijabli|Skrivena varijabla]] ** [[Lokalna teorija skrivenih varijabli|Lokalna]] * [[interpretacija Mnogo svjetova |Mnogo svjetova]] * [[Teorija objektivnog kolapsa|Kolaps cilja]] * [[Kvantna logika]] * [[Relaciona kvantna mehanika|Relaciona]] * [[Transakciono tumačenje|Transakciono]] * [[Von Neumann-Wigner interpretacija|Von Neumann-Wigner]] |grupa6 = Eksperimenti | podaci6 = * [[Bell test|Bellova nejednakost]] * [[Davisson–Germer eksperiment|Davisson–Germer]] * [[Kvantna gumica s odgođenim izborom]] * [[Eksperiment s dvostrukim prorezom|Dvostruki prorez]] * [[Franck–Hertz eksperiment|Franck–Hertz]] * [[Mach–Zehnder interferometar]] * [[Elitzur–Vaidman tester bombi|Elitzur–Vaidman]] * [[Popperov eksperiment|Popper]] * [[Kvantna gumica eksperimenta|Kvantna gumica]] * [[Stern–Gerlach eksperiment|Stern–Gerlach]] * [[Wheelerov eksperiment sa odloženim izborom|Wheelerov odloženi izbor]] |grupa7 = [[Kvantna nanonauka|Nauka]] | podaci7 = * [[Kvantna biologija]] * [[Kvantna hemija]] * [[Kvantni haos]] * [[Kvantna kosmologija]] * [[Kvantni diferencijalni račun]] * [[Kvantna dinamika]] * [[Kvantna geometrija]] * [[Problem mjerenja|Problem kvantnog mjerenja]] * [[Kvantni stohastički račun]] * [[Kvantno prostor-vrijeme]] | grupa8 = [[Kvantna tehnologija|Tehnologija]] | podaci8 = * [[Kvantni algoritam]] * [[Kvantno pojačalo]] * [[Kvantna sabirnica]] * [[Kvantni ćelijski automat|Kvantni ćelijski automat]] ** [[Kvantni konačni automat|Kvantni konačni automati]] * [[Kvantni kanal]] * [[Kvantno kolo]] * [[Teorija kvantne složenosti]] * [[Kvantno računanje]] ** [[Vremenska linija kvantnog računarstva i komunikacije|Vremenska linija]] * [[Kvantna kriptografija]] * [[Kvantna elektronika]] * [[Kvantna korekcija greške]] * [[Kvantna slika]] * [[Kvantna obrada slike]] * [[Kvantne informacije]] * [[Distribucija kvantne ključeve]] * [[Kvantna logika]] * [[Kvantna logička kapija]]s * [[Kvantna mašina]] * [[Kvantno mašinsko učenje]] * [[Kvantni metamaterijal]] * [[Kvantna metrologija]] * [[Kvantna mreža]] * [[Kvantna neuronska mreža]] * [[Kvantna optika]] * [[Kvantno programiranje]] * [[Kvantni senzor|Kvantni senzor]] * [[Kvantni simulator]] * [[Kvantna teleportacija]] |grupa9 = Ekstenzije | podaci9 = * [[Casimirov efekat]] * [[Kvantna statistička mehanika]] * [[Kvantna teorija polja]] ** [[Istorija kvantne teorije polja|Istorija]] * [[Kvantna gravitacija]] * [[Relativistička kvantna mehanika]] | grupa10 = Povezano | podaci10 = * [[Schrödingerova mačka]] ** [[Schrödingerova mačka u popularnoj kulturi|u popularnoj kulturi]] * [[EPR paradoks]] * [[Kvantni misticizam]] | ispod = * {{icon|category}} [[:Kategorija:Kvantna mehanika|Kategorija]] * {{icon|portal}} [[Portal:Fizika|Portal za fiziku]] * {{Icon|Commons}} [[Commons:Category:Kvantna mehanika|Commons]] }}<noinclude> {{Dokumentacija}} </noinclude> 2ak5e2u1nqir9h0xxr96naybol4ki2o 3734101 3734100 2025-07-10T15:50:26Z Palapa 383 Palapa premjestio je stranicu [[Korisnik:Palapa/Šablon:Teme kvantne mehanike]] na [[Šablon:Teme kvantne mehanike]] bez ostavljanja preusmjerenja 3734100 wikitext text/x-wiki {{Navkutija |name = Teme iz kvantne mehanike |naslov = [[Kvantna mehanika]] |tijeloklasa = hlist |stanje = {{{state<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}} |grupa1 = Pozadina | podaci1 = * [[Uvod u kvantnu mehaniku|Uvod]] * [[Historija kvantne mehanike|HiIstorija]] ** [[Vremenska linija kvantne mehanike|Vremenska linija]] * [[Klasična mehanika]] * [[Stara kvantna teorija]] * [[Glosar elementarne kvantne mehanike|Pojmovnik]] |grupa2 = Osnove | podaci2 = * [[Bornovo pravilo]] * [[Bra–ket notacija]] * [[Komplementarnost (fizika)| Komplementarnost]] * [[Matrica gustine]] * [[Nivo energije]] ** [[Osnovno stanje]] ** [[Uzbuđeno stanje]] ** [[Degenerisani nivoi energije|Degenerisani nivoi]] ** [[Energija nulte tačke]] * [[Kvantna zapetljanost|Zamršenost]] * [[Hamiltonian (kvantna mehanika)|Hamiltonian]] * [[Smetnje talasa|Interferencija]] * [[Kvantna dekoherencija|Dekoherencija]] * [[Mjerenje u kvantnoj mehanici|Mjerenje]] * [[Kvantna nelokalnost|Nelokalnost]] * [[Kvantno stanje]] * [[Kvantna superpozicija|Superpozicija]] * [[Kvantno tuneliranje|Tuneliranje]] * [[Teorija raspršenja]] * [[Simetrija u kvantnoj mehanici]] * [[Princip nesigurnosti|Neizvjesnost]] * [[Vasna funkcija]] ** [[Kolaps talasne funkcije|Kolaps]] ** [[Dualnost talas–čestica]] |grupa3 = Formulacije | podaci3 = * [[Matematička formulacija kvantne mehanike|Formulacije]] * [[Heisenbergova slika|Heisenberg]] * [[Slika interakcije|Interakcija]] * [[Matrix mehanika]] * [[Schrödinger slika|Schrödinger]] * [[formulacija integralnog puta]] * [[Formulacija faznog prostora|Fazni prostor]] |grupa4 = Jednačine | podaci4 = * [[Dirakova jednačina|Dirakova]] * [[Klein–Gordon jednačina|Klein–Gordon]] * [[Paulijeva jednačina|Pauli]] * [[Rydbergova formula|Rydberg]] * [[Schrödingerova jednačina|Schrödingerova]] |grupa5 = Tumačenja | podaci5 = * [[Tumačenja kvantne mehanike|Tumačenja]] * [[Kvantni bajesovski|bajesovski]] * [[Dosljedne historije]] * [[Kopenhagen tumačenje|Kopenhagen]] * [[de Broglie–Bohm teorija|de Broglie–Bohm]] * [[Interpretacija ansambla|Ansemble]] * [[Teorija skrivenih varijabli|Skrivena varijabla]] ** [[Lokalna teorija skrivenih varijabli|Lokalna]] * [[interpretacija Mnogo svjetova |Mnogo svjetova]] * [[Teorija objektivnog kolapsa|Kolaps cilja]] * [[Kvantna logika]] * [[Relaciona kvantna mehanika|Relaciona]] * [[Transakciono tumačenje|Transakciono]] * [[Von Neumann-Wigner interpretacija|Von Neumann-Wigner]] |grupa6 = Eksperimenti | podaci6 = * [[Bell test|Bellova nejednakost]] * [[Davisson–Germer eksperiment|Davisson–Germer]] * [[Kvantna gumica s odgođenim izborom]] * [[Eksperiment s dvostrukim prorezom|Dvostruki prorez]] * [[Franck–Hertz eksperiment|Franck–Hertz]] * [[Mach–Zehnder interferometar]] * [[Elitzur–Vaidman tester bombi|Elitzur–Vaidman]] * [[Popperov eksperiment|Popper]] * [[Kvantna gumica eksperimenta|Kvantna gumica]] * [[Stern–Gerlach eksperiment|Stern–Gerlach]] * [[Wheelerov eksperiment sa odloženim izborom|Wheelerov odloženi izbor]] |grupa7 = [[Kvantna nanonauka|Nauka]] | podaci7 = * [[Kvantna biologija]] * [[Kvantna hemija]] * [[Kvantni haos]] * [[Kvantna kosmologija]] * [[Kvantni diferencijalni račun]] * [[Kvantna dinamika]] * [[Kvantna geometrija]] * [[Problem mjerenja|Problem kvantnog mjerenja]] * [[Kvantni stohastički račun]] * [[Kvantno prostor-vrijeme]] | grupa8 = [[Kvantna tehnologija|Tehnologija]] | podaci8 = * [[Kvantni algoritam]] * [[Kvantno pojačalo]] * [[Kvantna sabirnica]] * [[Kvantni ćelijski automat|Kvantni ćelijski automat]] ** [[Kvantni konačni automat|Kvantni konačni automati]] * [[Kvantni kanal]] * [[Kvantno kolo]] * [[Teorija kvantne složenosti]] * [[Kvantno računanje]] ** [[Vremenska linija kvantnog računarstva i komunikacije|Vremenska linija]] * [[Kvantna kriptografija]] * [[Kvantna elektronika]] * [[Kvantna korekcija greške]] * [[Kvantna slika]] * [[Kvantna obrada slike]] * [[Kvantne informacije]] * [[Distribucija kvantne ključeve]] * [[Kvantna logika]] * [[Kvantna logička kapija]]s * [[Kvantna mašina]] * [[Kvantno mašinsko učenje]] * [[Kvantni metamaterijal]] * [[Kvantna metrologija]] * [[Kvantna mreža]] * [[Kvantna neuronska mreža]] * [[Kvantna optika]] * [[Kvantno programiranje]] * [[Kvantni senzor|Kvantni senzor]] * [[Kvantni simulator]] * [[Kvantna teleportacija]] |grupa9 = Ekstenzije | podaci9 = * [[Casimirov efekat]] * [[Kvantna statistička mehanika]] * [[Kvantna teorija polja]] ** [[Istorija kvantne teorije polja|Istorija]] * [[Kvantna gravitacija]] * [[Relativistička kvantna mehanika]] | grupa10 = Povezano | podaci10 = * [[Schrödingerova mačka]] ** [[Schrödingerova mačka u popularnoj kulturi|u popularnoj kulturi]] * [[EPR paradoks]] * [[Kvantni misticizam]] | ispod = * {{icon|category}} [[:Kategorija:Kvantna mehanika|Kategorija]] * {{icon|portal}} [[Portal:Fizika|Portal za fiziku]] * {{Icon|Commons}} [[Commons:Category:Kvantna mehanika|Commons]] }}<noinclude> {{Dokumentacija}} </noinclude> 2ak5e2u1nqir9h0xxr96naybol4ki2o 3734103 3734101 2025-07-10T15:52:40Z Palapa 383 3734103 wikitext text/x-wiki {{Navkutija |ime = Teme iz kvantne mehanike |naslov = [[Kvantna mehanika]] |tijeloklasa = hlist |stanje = {{{state<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}} |grupa1 = Pozadina | podaci1 = * [[Uvod u kvantnu mehaniku|Uvod]] * [[Historija kvantne mehanike|HiIstorija]] ** [[Vremenska linija kvantne mehanike|Vremenska linija]] * [[Klasična mehanika]] * [[Stara kvantna teorija]] * [[Glosar elementarne kvantne mehanike|Pojmovnik]] |grupa2 = Osnove | podaci2 = * [[Bornovo pravilo]] * [[Bra–ket notacija]] * [[Komplementarnost (fizika)| Komplementarnost]] * [[Matrica gustine]] * [[Nivo energije]] ** [[Osnovno stanje]] ** [[Uzbuđeno stanje]] ** [[Degenerisani nivoi energije|Degenerisani nivoi]] ** [[Energija nulte tačke]] * [[Kvantna zapetljanost|Zamršenost]] * [[Hamiltonian (kvantna mehanika)|Hamiltonian]] * [[Smetnje talasa|Interferencija]] * [[Kvantna dekoherencija|Dekoherencija]] * [[Mjerenje u kvantnoj mehanici|Mjerenje]] * [[Kvantna nelokalnost|Nelokalnost]] * [[Kvantno stanje]] * [[Kvantna superpozicija|Superpozicija]] * [[Kvantno tuneliranje|Tuneliranje]] * [[Teorija raspršenja]] * [[Simetrija u kvantnoj mehanici]] * [[Princip nesigurnosti|Neizvjesnost]] * [[Vasna funkcija]] ** [[Kolaps talasne funkcije|Kolaps]] ** [[Dualnost talas–čestica]] |grupa3 = Formulacije | podaci3 = * [[Matematička formulacija kvantne mehanike|Formulacije]] * [[Heisenbergova slika|Heisenberg]] * [[Slika interakcije|Interakcija]] * [[Matrix mehanika]] * [[Schrödinger slika|Schrödinger]] * [[formulacija integralnog puta]] * [[Formulacija faznog prostora|Fazni prostor]] |grupa4 = Jednačine | podaci4 = * [[Dirakova jednačina|Dirakova]] * [[Klein–Gordon jednačina|Klein–Gordon]] * [[Paulijeva jednačina|Pauli]] * [[Rydbergova formula|Rydberg]] * [[Schrödingerova jednačina|Schrödingerova]] |grupa5 = Tumačenja | podaci5 = * [[Tumačenja kvantne mehanike|Tumačenja]] * [[Kvantni bajesovski|bajesovski]] * [[Dosljedne historije]] * [[Kopenhagen tumačenje|Kopenhagen]] * [[de Broglie–Bohm teorija|de Broglie–Bohm]] * [[Interpretacija ansambla|Ansemble]] * [[Teorija skrivenih varijabli|Skrivena varijabla]] ** [[Lokalna teorija skrivenih varijabli|Lokalna]] * [[interpretacija Mnogo svjetova |Mnogo svjetova]] * [[Teorija objektivnog kolapsa|Kolaps cilja]] * [[Kvantna logika]] * [[Relaciona kvantna mehanika|Relaciona]] * [[Transakciono tumačenje|Transakciono]] * [[Von Neumann-Wigner interpretacija|Von Neumann-Wigner]] |grupa6 = Eksperimenti | podaci6 = * [[Bell test|Bellova nejednakost]] * [[Davisson–Germer eksperiment|Davisson–Germer]] * [[Kvantna gumica s odgođenim izborom]] * [[Eksperiment s dvostrukim prorezom|Dvostruki prorez]] * [[Franck–Hertz eksperiment|Franck–Hertz]] * [[Mach–Zehnder interferometar]] * [[Elitzur–Vaidman tester bombi|Elitzur–Vaidman]] * [[Popperov eksperiment|Popper]] * [[Kvantna gumica eksperimenta|Kvantna gumica]] * [[Stern–Gerlach eksperiment|Stern–Gerlach]] * [[Wheelerov eksperiment sa odloženim izborom|Wheelerov odloženi izbor]] |grupa7 = [[Kvantna nanonauka|Nauka]] | podaci7 = * [[Kvantna biologija]] * [[Kvantna hemija]] * [[Kvantni haos]] * [[Kvantna kosmologija]] * [[Kvantni diferencijalni račun]] * [[Kvantna dinamika]] * [[Kvantna geometrija]] * [[Problem mjerenja|Problem kvantnog mjerenja]] * [[Kvantni stohastički račun]] * [[Kvantno prostor-vrijeme]] | grupa8 = [[Kvantna tehnologija|Tehnologija]] | podaci8 = * [[Kvantni algoritam]] * [[Kvantno pojačalo]] * [[Kvantna sabirnica]] * [[Kvantni ćelijski automat|Kvantni ćelijski automat]] ** [[Kvantni konačni automat|Kvantni konačni automati]] * [[Kvantni kanal]] * [[Kvantno kolo]] * [[Teorija kvantne složenosti]] * [[Kvantno računanje]] ** [[Vremenska linija kvantnog računarstva i komunikacije|Vremenska linija]] * [[Kvantna kriptografija]] * [[Kvantna elektronika]] * [[Kvantna korekcija greške]] * [[Kvantna slika]] * [[Kvantna obrada slike]] * [[Kvantne informacije]] * [[Distribucija kvantne ključeve]] * [[Kvantna logika]] * [[Kvantna logička kapija]]s * [[Kvantna mašina]] * [[Kvantno mašinsko učenje]] * [[Kvantni metamaterijal]] * [[Kvantna metrologija]] * [[Kvantna mreža]] * [[Kvantna neuronska mreža]] * [[Kvantna optika]] * [[Kvantno programiranje]] * [[Kvantni senzor|Kvantni senzor]] * [[Kvantni simulator]] * [[Kvantna teleportacija]] |grupa9 = Ekstenzije | podaci9 = * [[Casimirov efekat]] * [[Kvantna statistička mehanika]] * [[Kvantna teorija polja]] ** [[Istorija kvantne teorije polja|Istorija]] * [[Kvantna gravitacija]] * [[Relativistička kvantna mehanika]] | grupa10 = Povezano | podaci10 = * [[Schrödingerova mačka]] ** [[Schrödingerova mačka u popularnoj kulturi|u popularnoj kulturi]] * [[EPR paradoks]] * [[Kvantni misticizam]] | ispod = * {{icon|category}} [[:Kategorija:Kvantna mehanika|Kategorija]] * {{icon|portal}} [[Portal:Fizika|Portal za fiziku]] * {{Icon|Commons}} [[Commons:Category:Kvantna mehanika|Commons]] }}<noinclude> {{Dokumentacija}} </noinclude> 94kimpzogjcksjpdvrdpl8xhpfkh7vp 3734104 3734103 2025-07-10T15:53:03Z Palapa 383 3734104 wikitext text/x-wiki {{Navkutija |ime = Teme kvantne mehanike |naslov = [[Kvantna mehanika]] |tijeloklasa = hlist |stanje = {{{state<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}} |grupa1 = Pozadina | podaci1 = * [[Uvod u kvantnu mehaniku|Uvod]] * [[Historija kvantne mehanike|HiIstorija]] ** [[Vremenska linija kvantne mehanike|Vremenska linija]] * [[Klasična mehanika]] * [[Stara kvantna teorija]] * [[Glosar elementarne kvantne mehanike|Pojmovnik]] |grupa2 = Osnove | podaci2 = * [[Bornovo pravilo]] * [[Bra–ket notacija]] * [[Komplementarnost (fizika)| Komplementarnost]] * [[Matrica gustine]] * [[Nivo energije]] ** [[Osnovno stanje]] ** [[Uzbuđeno stanje]] ** [[Degenerisani nivoi energije|Degenerisani nivoi]] ** [[Energija nulte tačke]] * [[Kvantna zapetljanost|Zamršenost]] * [[Hamiltonian (kvantna mehanika)|Hamiltonian]] * [[Smetnje talasa|Interferencija]] * [[Kvantna dekoherencija|Dekoherencija]] * [[Mjerenje u kvantnoj mehanici|Mjerenje]] * [[Kvantna nelokalnost|Nelokalnost]] * [[Kvantno stanje]] * [[Kvantna superpozicija|Superpozicija]] * [[Kvantno tuneliranje|Tuneliranje]] * [[Teorija raspršenja]] * [[Simetrija u kvantnoj mehanici]] * [[Princip nesigurnosti|Neizvjesnost]] * [[Vasna funkcija]] ** [[Kolaps talasne funkcije|Kolaps]] ** [[Dualnost talas–čestica]] |grupa3 = Formulacije | podaci3 = * [[Matematička formulacija kvantne mehanike|Formulacije]] * [[Heisenbergova slika|Heisenberg]] * [[Slika interakcije|Interakcija]] * [[Matrix mehanika]] * [[Schrödinger slika|Schrödinger]] * [[formulacija integralnog puta]] * [[Formulacija faznog prostora|Fazni prostor]] |grupa4 = Jednačine | podaci4 = * [[Dirakova jednačina|Dirakova]] * [[Klein–Gordon jednačina|Klein–Gordon]] * [[Paulijeva jednačina|Pauli]] * [[Rydbergova formula|Rydberg]] * [[Schrödingerova jednačina|Schrödingerova]] |grupa5 = Tumačenja | podaci5 = * [[Tumačenja kvantne mehanike|Tumačenja]] * [[Kvantni bajesovski|bajesovski]] * [[Dosljedne historije]] * [[Kopenhagen tumačenje|Kopenhagen]] * [[de Broglie–Bohm teorija|de Broglie–Bohm]] * [[Interpretacija ansambla|Ansemble]] * [[Teorija skrivenih varijabli|Skrivena varijabla]] ** [[Lokalna teorija skrivenih varijabli|Lokalna]] * [[interpretacija Mnogo svjetova |Mnogo svjetova]] * [[Teorija objektivnog kolapsa|Kolaps cilja]] * [[Kvantna logika]] * [[Relaciona kvantna mehanika|Relaciona]] * [[Transakciono tumačenje|Transakciono]] * [[Von Neumann-Wigner interpretacija|Von Neumann-Wigner]] |grupa6 = Eksperimenti | podaci6 = * [[Bell test|Bellova nejednakost]] * [[Davisson–Germer eksperiment|Davisson–Germer]] * [[Kvantna gumica s odgođenim izborom]] * [[Eksperiment s dvostrukim prorezom|Dvostruki prorez]] * [[Franck–Hertz eksperiment|Franck–Hertz]] * [[Mach–Zehnder interferometar]] * [[Elitzur–Vaidman tester bombi|Elitzur–Vaidman]] * [[Popperov eksperiment|Popper]] * [[Kvantna gumica eksperimenta|Kvantna gumica]] * [[Stern–Gerlach eksperiment|Stern–Gerlach]] * [[Wheelerov eksperiment sa odloženim izborom|Wheelerov odloženi izbor]] |grupa7 = [[Kvantna nanonauka|Nauka]] | podaci7 = * [[Kvantna biologija]] * [[Kvantna hemija]] * [[Kvantni haos]] * [[Kvantna kosmologija]] * [[Kvantni diferencijalni račun]] * [[Kvantna dinamika]] * [[Kvantna geometrija]] * [[Problem mjerenja|Problem kvantnog mjerenja]] * [[Kvantni stohastički račun]] * [[Kvantno prostor-vrijeme]] | grupa8 = [[Kvantna tehnologija|Tehnologija]] | podaci8 = * [[Kvantni algoritam]] * [[Kvantno pojačalo]] * [[Kvantna sabirnica]] * [[Kvantni ćelijski automat|Kvantni ćelijski automat]] ** [[Kvantni konačni automat|Kvantni konačni automati]] * [[Kvantni kanal]] * [[Kvantno kolo]] * [[Teorija kvantne složenosti]] * [[Kvantno računanje]] ** [[Vremenska linija kvantnog računarstva i komunikacije|Vremenska linija]] * [[Kvantna kriptografija]] * [[Kvantna elektronika]] * [[Kvantna korekcija greške]] * [[Kvantna slika]] * [[Kvantna obrada slike]] * [[Kvantne informacije]] * [[Distribucija kvantne ključeve]] * [[Kvantna logika]] * [[Kvantna logička kapija]]s * [[Kvantna mašina]] * [[Kvantno mašinsko učenje]] * [[Kvantni metamaterijal]] * [[Kvantna metrologija]] * [[Kvantna mreža]] * [[Kvantna neuronska mreža]] * [[Kvantna optika]] * [[Kvantno programiranje]] * [[Kvantni senzor|Kvantni senzor]] * [[Kvantni simulator]] * [[Kvantna teleportacija]] |grupa9 = Ekstenzije | podaci9 = * [[Casimirov efekat]] * [[Kvantna statistička mehanika]] * [[Kvantna teorija polja]] ** [[Istorija kvantne teorije polja|Istorija]] * [[Kvantna gravitacija]] * [[Relativistička kvantna mehanika]] | grupa10 = Povezano | podaci10 = * [[Schrödingerova mačka]] ** [[Schrödingerova mačka u popularnoj kulturi|u popularnoj kulturi]] * [[EPR paradoks]] * [[Kvantni misticizam]] | ispod = * {{icon|category}} [[:Kategorija:Kvantna mehanika|Kategorija]] * {{icon|portal}} [[Portal:Fizika|Portal za fiziku]] * {{Icon|Commons}} [[Commons:Category:Kvantna mehanika|Commons]] }}<noinclude> {{Dokumentacija}} </noinclude> 894239eitvof3o3gasoc7znxl9hu9ry Korisnik:Palapa/Šablon:Fuzijska energija 2 495311 3734108 3472857 2025-07-10T16:09:42Z Palapa 383 3734108 wikitext text/x-wiki {{Navbox |name = Fuzijska energija |state = {{{state|autocollapse}}} |title = [[Fuzijska energija]], processes and devices |listclass = hlist |group1 = Glavne teme |list1 = {{Navbox|child |group1 = [[Nuclear fusion]] |list1 = * [[Burning plasma]] * [[Timeline of nuclear fusion|Timeline]] * [[List of fusion experiments|List of experiments]] * [[List of fusion power technologies|List of technologies]] * [[Commercial fusion|Commercial]] * [[Aneutronic fusion|Aneutronic]] }} * [[Nuclear power]] * [[Nuclear reactor]] * [[Atomic nucleus]] * [[Fusion energy gain factor]] * [[Lawson criterion]] * [[Magnetohydrodynamics]] * [[Neutron]] * [[Plasma (physics)|Plasma]] |group2 = Processes,<br/>methods |list2 = {{Navbox|child |group1 = [[Nuclear fusion#Confinement|Confinement]]<br/>type |list1 = {{Navbox|child |groupstyle=font-weight:normal; |group1 = [[Stellar nucleosynthesis|Gravitational]] |list1 = * [[Alpha process]] * [[Triple-alpha process]] * [[CNO cycle]] * [[Helium flash]] * [[Nova]] ** [[Nova remnant|remnants]] * [[Proton–proton chain]] * [[Carbon-burning process|Carbon-burning]] * [[Lithium burning]] * [[Neon-burning process|Neon-burning]] * [[Oxygen-burning process|Oxygen-burning]] * [[Silicon-burning process|Silicon-burning]] * [[R-process]] * [[S-process]] |group2 = [[Magnetic confinement fusion|Magnetic]] |list2 = * [[Field-reversed configuration]] * [[Levitated dipole]] * [[Magnetic mirror]] ** [[Bumpy torus]] * [[Pinch (plasma physics)|Pinch]] ** [[Dense plasma focus]] ** [[Reversed field pinch|Reversed field]] ** [[Theta pinch|Theta]] ** [[Z-pinch|Zeta]] * [[Stellarator]] * [[Tokamak]] ** [[Spherical tokamak|Spherical]] ** [[Spheromak]] *** [[Dynomak]] * [[Toroidal solenoid]] |group3 = [[Magneto-inertial fusion|Magneto-inertial]] |list3 = * [[Magnetized liner inertial fusion|Magnetized liner]] * [[Magnetized target fusion|Magnetized target]] |group4 = [[Inertial confinement fusion|Inertial]] |list4 = * [[Bubble fusion|Bubble (acoustic)]] * [[Inertial confinement fusion|Laser-driven]] * [[Heavy ion fusion|Ion-driven]] |group5 = [[Inertial electrostatic confinement|Electrostatic]] |list5 = * [[Fusor]] * [[Polywell]] }} |group5 = Other forms |list5 = * [[Colliding beam fusion|Colliding beam]] ** [[Migma]] * [[Lattice confinement fusion|Metal lattice]] * [[Muon-catalyzed fusion|Muon-catalyzed]] * [[Pyroelectric fusion|Pyroelectric]] }}<!-- close Process, methods --> |group3 = [[List of fusion experiments|Devices,<br/>experiments]] |list3 = {{navbox|subgroup |group1 = [[Magnetic confinement fusion|Magnetic<br/>confinement]] |list1 = {{Navbox|child |group1 = [[Tokamak]] |list1 = {{Navbox|child |group1 = International |groupwidth=5.5em|groupstyle=font-weight:normal; |list1 = * [[ITER]] * [[DEMOnstration Power Plant|DEMO]] * [[PROTO (fusion reactor)|PROTO]] |group2 = Americas |list2 = * {{flagdeco|CAN}} [[Plasma Physics Laboratory (Saskatchewan)|STOR-M]] * {{flagdeco|USA}} [[Alcator C-Mod]] * [[ARC fusion reactor|ARC]] ** [[SPARC (tokamak)|SPARC]] * [[DIII-D (tokamak)|DIII-D]] * [[Enormous Toroidal Plasma Device|Electric Tokamak]] * [[Lithium Tokamak Experiment|LTX]] * [[National Spherical Torus Experiment|NSTX]] ** [[Princeton Large Torus|PLT]] ** [[Tokamak Fusion Test Reactor|TFTR]] * [[Pegasus Toroidal Experiment|Pegasus]] * [[Riggatron]] * [[Sustained Spheromak Physics Experiment|SSPX]] <!--* [[Princeton Beta Experiment-Modified|PBX-M]]--> <!--* [[Texas Experimental Tokamak|TEXT]]--> * {{flagdeco|BRA}} [[ETE (tokamak)|ETE]] * [[Tokamak Chauffage Alfvén Brésilien (TCABR)|TCABR]] * {{flagdeco|MEX}} {{ill|Novillo (tokamak)|es|Tokamak Novillo|lt=Novillo}} |group3 = Asia,<br/>Oceania |list3 = <!--* {{flagdeco|AUS}} LT-1, TORTUS --> * {{flagdeco|CHN}}<!-- CT-6, HL-1M, (HL-2A), HT-6B, HT-6M, J-TEXT --> [[China Fusion Engineering Test Reactor|CFETR]] * [[Experimental Advanced Superconducting Tokamak|EAST]] ** [[HT-7]] * [[HH70]] * [[HL-2A]] * [[HL-2M]] * [[SUNIST]] * {{flagdeco|IND}} [[ADITYA (tokamak)|ADITYA]] * [[SST-1 (tokamak)|SST-1]] <!--* {{flagdeco|IRN}} [[IR-T1]]--> * {{flagdeco|JPN}} [[JT-60]] * {{Interlanguage link|Q-shu University Experiment with Steady State Spherical Tokamak|lt=QUEST|ja|QUEST}} <!--* {{flagdeco|KAZ}} [[Kazakhstan Tokamak for Material testing|KTM]]--> * {{flagdeco|PAK}} [[GLAST (tokamak)|GLAST]] * {{flagdeco|SKO}} [[KSTAR]]<!--[[K-DEMO]]--> * {{flagdeco|THA}} [[Thailand Tokamak-1|TT-1]] |group4 = Europe |list4 = * {{flagdeco|EU}} [[Joint European Torus|JET]] * {{flagdeco|CZE}} [[COMPASS tokamak|COMPASS]] * {{ill|GOLEM tokamak|cs|Tokamak TM-1 MH|lt=GOLEM}} * {{flagdeco|FRA}} [[Tokamak de Fontenay aux Roses|TFR]] * [[WEST (formerly Tore Supra)|WEST]] * {{flagdeco|GER}} [[ASDEX Upgrade]] * [[TEXTOR]] * {{flagdeco|ITA}} [[Divertor Tokamak Test|DTT]] * [[Frascati Tokamak Upgrade|FTU]] * [[IGNITOR]] <!--* {{flagdeco|NLD}} [[Rijnhuizen Tokamak Project|RTP]]--> * {{flagdeco|PRT}} [[ISTTOK]] * {{flagdeco|RUS}} [[T-15 (reactor)|T-15]]<!-- T-3, T-4, T-10 --> <!--* {{flagdeco|SPA}} [[TJ-I]]--> * {{flagdeco|SWI}} [[Tokamak à configuration variable|TCV]] * {{flagdeco|UKB}} [[Mega Ampere Spherical Tokamak|MAST-U]] * [[Small Tight Aspect Ratio Tokamak|START]] * [[Spherical Tokamak for Energy Production|STEP]] }} |group2 = [[Stellarator]] |list2 = {{Navbox|child |group1 = Americas |groupwidth=5.5em|groupstyle=font-weight:normal; |list1 = * {{flagdeco|USA}}<!-- ATF, QPS --> [[Columbia Non-neutral Torus|CNT]] * [[Compact Toroidal Hybrid|CTH]] * [[Hybrid Illinois Device for Research and Applications|HIDRA]] * [[Helically Symmetric Experiment|HSX]] * [[Model C stellarator|Model C]] * [[National Compact Stellarator Experiment|NCSX]] * {{flagdeco|CRI}} [[SCR-1]] |group2 = Asia,<br/>Oceania |list2 = * {{flagdeco|AUS}} [[H-1NF]] <!--* {{flagdeco|CHN}} [[Lingyun (stellarator)|Lingyun]]--> * {{flagdeco|JPN}} [[Heliotron J]]<!-- [[Compact Helical System|CHS]]--> * [[Large Helical Device|LHD]] <!-- * [[TU-Heliac]]--> |group3 = Europe |list3 = * {{flagdeco|GER}}<!-- TJ-K --> [[WEGA (stellarator)|WEGA]] * [[Wendelstein 7-AS]] * [[Wendelstein 7-X]] <!--* {{flagdeco|RUS}} [[L-2M]]--> * {{flagdeco|SPA}} [[TJ-II]]<!-- UST-1, UST-2, TJ-IU --> * {{flagdeco|UKR}} [[Uragan-2M]] ** {{Interlanguage link|Uragan-3M|uk|3=Ураган-3М}} }} |group3 = [[Pinch (plasma physics)|Pinch]] |list3 = {{Navbox|child |group1 = |list1 = * {{flagdeco|USA}} [[Perhapsatron]] * {{flagdeco|UKB}} [[Sceptre (fusion reactor)|Sceptre]] * [[ZETA (fusion reactor)|ZETA]] |group2 = [[Reversed field pinch|RFP]] |list2 = * {{flagdeco|ITA}} [[Reversed-Field eXperiment|RFX]] <!--* {{flagdeco|JPN}} [[TPE-RX]]--> <!--* {{flagdeco|SWE}} [[EXTRAP T2R]]--> * {{flagdeco|USA}} [[Madison Symmetric Torus|MST]] }} |group4 = [[Magnetic mirror|Mirror]] |list4 = * {{flagdeco|RUS}} [[Gas Dynamic Trap|GDT]] * {{flagdeco|USA}} [[Astron (fusion reactor)|Astron]] * [[Lockheed Martin Compact Fusion Reactor|Lockheed Martin CFR]]<!-- mirror + cusp --> * [[Mirror Fusion Test Facility|MFTF]] ** [[Tandem Mirror Experiment|TMX]] |group5 = Other |list5 = * {{flagdeco|USA}} [[Levitated Dipole Experiment|LDX]] <!--* [[Maryland Centrifugal Experiment|MCX]]--> * [[Princeton field-reversed configuration|PFRC]] * {{flagdeco|UKB}} [[Trisops]] }} |group2 = [[Magneto-inertial fusion|Magneto-inertial]] |list2 = * {{flagdeco|CAN}} [[General Fusion|SPECTOR]]<!-- Spherical Compact Toroid --> * {{flagdeco|USA}} [[Linus (fusion experiment)|Linus]] * [[Magnetized target fusion#Devices|FRX-L – FRCHX]] * [[Helion Energy|Fusion Engine]] |group3 = [[Inertial confinement fusion|Inertial<br/>confinement]] |list3 = {{Navbox|child |group1 = Laser |list1 = {{Navbox|child |group1 = Americas |groupwidth=5.5em|groupstyle=font-weight:normal; |list1 = * {{flagdeco|USA}} [[Argus laser|Argus]] * [[Cyclops laser|Cyclops]] * [[Janus laser|Janus]] * [[Laser Inertial Fusion Energy|LIFE]] * [[Long path laser|Long path]] * [[National Ignition Facility|NIF]] * [[Nike laser|Nike]] * [[Nova (laser)|Nova]] * [[Laboratory for Laser Energetics|OMEGA]] * [[Shiva laser|Shiva]] |group2 = Asia |list2 = <!-- * {{flagdeco|CHN}} [[Shenguang-I|SG-I]] * [[Shenguang-II|SG-II]] * [[Shenguang-III|SG-III]] * [[Shenguang-IV|SG-IV]] --> * {{flagdeco|JPN}} [[GEKKO XII]] |group3 = Europe |list3 = * {{flagdeco|EU}} [[HiPER]] * {{flagdeco|CZE}} [[Asterix IV laser|Asterix IV (PALS)]] * {{flagdeco|FRA}} [[Laser Mégajoule|LMJ]] * [[LULI2000]] * {{flagdeco|RUS}} [[ISKRA lasers|ISKRA]] * {{flagdeco|UKB}} [[Vulcan laser|Vulcan]] }} |group2 = Non-laser |list2 = <!-- * {{flagdeco|CHN}} [[Primary Test Stand|PTS]] * [[Qiangguang-1]] --> * {{flagdeco|USA}} [[Project PACER|PACER]] * [[Z Pulsed Power Facility|Z machine]] }}<!-- close Devices, experiments --> |below = * [[International Fusion Materials Irradiation Facility]] * [[ITER Neutral Beam Test Facility]] }} }}<noinclude> {{Navbox documentation}} [[Category:Nuclear technology templates]] [[Category:Energy navigational boxes]] </noinclude> 7e68ozwbqq42bufva923o2drouuajk4 Amasijski mir 0 499086 3734058 3692325 2025-07-10T12:46:24Z Panasko 146730 3734058 wikitext text/x-wiki {{Infokutija sporazum | ime = Amasijski mir | slika = {{multiple image | align = right | direction = horizontal | footer = Amasijski mir sklopili su [[Safavidsko Carstvo|Safavidsko]] i [[Osmansko Carstvo]]. | footer_align = left | image1 = Flag of Shah Tahmasp I.svg | width1 = 100 | caption1 = | image2 = Flag of Ottoman Empire (1517-1793).svg | width2 = 100 | caption2 = }} | veličina_slike = | opis_slike = | vrsta = Mirovni sporazum | kontekst = | datum_izrade = | datum_potpis = {{Početni datum|1555|5|29}} | mjesto_potpis = [[Amasya]], [[Osmansko Carstvo]] | datum_pečaćenja = | datum_aktivacije = | uslov_aktivacije = | amandman = | datum_isteka = <!-- {{End date|YYYY|MM|DD}} --> | privremena_primjena = | medijatori = <!-- format this as a bullet list --> | pregovarači = <!-- format this as a bullet list --> | prvobitni_potpisnici = <!-- format this as a bullet list --> | potpisnici = * [[Safavidsko Carstvo]] * [[Osmansko Carstvo]] | strane = | ratifikatori = <!-- format this as a bullet list --> | depozitar = <!-- format this as a bullet list --> | depozitari = <!-- format this as a bullet list --> | navodi = <!-- format as XX [[Article on Treaty Series|TS]] YYY --> | jezik = | jezici = | wikizvor = | wikizvor1 = | wikizvor2 = | wikizvor3 = | wikizvor4 = | wikizvor5 = | fusnote = }} [[Datoteka:OttomanEmpire1566.png|mini|Osvajanja u [[Osmansko-safavidski rat (1532-1555)|Osmansko-safavidskom ratu 1532–1555.]] dala su Osmanskom Carstvu izlaz na [[Perzijski zaliv]] i ustanovila stabilnu istočnu granicu Carstva.]] '''Amasijski mir''' ([[Perzijski jezik|perzijski]]: <span lang="fa" dir="rtl">پیمان آماسیه</span> ("Peymān-e Amasiyeh"); [[Turski jezik|turski]]: <span lang="tr" dir="ltr">Amasya Antlaşması</span>) bio je sporazum potpisan 29. maja 1555. između šaha [[Tahmasp I.|Tahmaspa]] iz [[Safavidsko Carstvo|Safavidskog Carstva]] u [[Iran]]u u [[Amasya|Amasyi]], nakon [[Osmanlsko-safavidski rat (1532-1555)|Osmansko-safavidskog rata]] 1532-1555. == Pregled == Sporazum je definisao granicu između Irana i [[Osmansko Carstvo|Osmanskog Carstva]], a nakon njega uslijedilo je dvadeset godina mira. Ovim sporazumom, [[Armenija]] i [[Gruzija]] su ravnopravno podijeljene između njih, pri čemu su Zapadna Armenija, zapadni [[Kurdistanska pokrajina|Kurdistan]] i zapadna [[Gruzija]] došli pod vlast osmanlijskog sultana, dok su Istočna Armenija, istočni Kurdistan i istočna Gruzija ostali u iranskim rukama.<ref name="Historical Dictionary of Georgia">{{cite book|last1=Mikaberidze|first1=Alexander|title=Historical Dictionary of Georgia|date=2015|publisher=Rowman & Littlefield|isbn=978-1442241466|edition=2|page=xxxi}}</ref> Osmansko Carstvo je dobilo veći dio [[Irak]]a, uključujući [[Bagdad]], koji im je omogućio pristup [[Perzijski zaliv|Perzijskom zalivu]], dok su Perzijanci zadržali nekadašnji glavni grad [[Tabriz]] i sve svoje sjeverozapadne teritorije na [[Kavkaz (regija)|Kavkazu]] kakve su bile prije ratova, kao što su [[Dagestan]] i sve ono što je danas [[Azerbejdžan]].<ref>''The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566'', V.J. Parry, '''A History of the Ottoman Empire to 1730''', ed. M.A. Cook (Cambridge University Press, 1976), 94.</ref><ref>[[Alexander Mikaberidze|Mikaberidze, Alexander]] [https://books.google.com/books?id=WjQfo3a1eVMC&dq=peace+of+amasya+caucasus&pg=PA698 ''Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, Volume 1.''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230528122254/https://books.google.com/books?id=WjQfo3a1eVMC&dq=peace+of+amasya+caucasus&pg=PA698|date=28. 5. 2023}} ABC-CLIO, 31. 7. 2011 {{ISBN|1598843362}} str. 698</ref><ref>''A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East'', Vol. II, ed. Spencer C. Tucker, (ABC-CLIO, 2010). 516.</ref> Tako uspostavljena granica išla je preko planina koje su dijelile istočnu i zapadnu Gruziju (pod domaćim vazalnim knezovima), preko Armenije i preko zapadnih padina Zagrosa do Perzijskog zaliva. Nekoliko tampon zona je također uspostavljeno širom [[Istočna Anadolija|istočne Anadolije]], kao što su [[Erzurum (pokrajina)|Erzurum]], [[Shahrizor]] i [[Van]].<ref>{{cite book|last1=Ateş|first1=Sabri|title=Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843–1914|date=2013|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1107245082|location=Cambridge|page=20}}</ref> [[Kars (pokrajina)|Kars]] je proglašen neutralnim, a njegova postojeća tvrđava je uništena.<ref name="Historical Dictionary of Georgia"/><ref>[[Alexander Mikaberidze|Mikaberidze, Alexander]] [https://books.google.com/books?id=WjQfo3a1eVMC&dq=peace+of+amasya+caucasus&pg=PA698 ''Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, Volume 1.''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230528122254/https://books.google.com/books?id=WjQfo3a1eVMC&dq=peace+of+amasya+caucasus&pg=PA698|date=28. 5. 2023}} ABC-CLIO, 31 jul. 2011 {{ISBN|1598843362}} str. 698</ref> Osmanlije su, garantovale pristup perzijskim hodočasnicima u muslimanske svete gradove [[Meka|Meku]] i [[Medina|Medinu]], kao i na [[Šiizam|šiitska]] sveta mjesta hodočašća u [[Irak]]u.<ref>Shaw, Stanford J. (1976), ''History of the Ottoman Empire and modern Turkey'', Volume 1, str. 109. [[Cambridge University Press]], {{ISBN|0-521-29163-1}}</ref> Odlučujuće odvajanje Kavkaza i ustupanje [[Mezopotamija|Mezopotamije]] Osmanlijama dogodilo se prema sljedećem velikom mirovnom sporazumu poznatom kao [[Zuhabski mir|Zuhabskom miru]] 1639.<ref name="slovari33200">[http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00075/33200.htm Феодальный строй] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090426043920/http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00075/33200.htm|date=26. 4. 2009}}, Great Soviet Encyclopedia {{in lang|ru}}</ref> Drugi uslov sporazuma je bio da su Safavidi morali prekinuti ritualno proklinjanje prva tri [[Pravedne halife|Pravedna halifa]],<ref>{{cite book|author1=Andrew J Newman|title=Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire|date=11. 4. 2012|publisher=I.B.Tauris|isbn=9780857716613|page=46}}</ref> [[Aiša bint Ebu-Bekr|Aiše]] i drugih ashaba (Muhamedovih drugova) - koje su [[Sunitski islam|suniti]] veoma cijenili. Ovo stanje je bio uobičajen zahtjev osmansko-safavidskih sporazuma,<ref>{{cite book|author1=Suraiya Faroqhi|title=The Ottoman Empire and the World Around It|date=3. 3. 2006|publisher=I.B.Tauris|isbn=9781845111229|edition=illustrated, reprint|pages=36, 185}}</ref> i u ovom slučaju se smatralo ponižavajućim za Tahmaspa.<ref>{{cite book|title=The Sunna and Shi'a in History: Division and Ecumenism in the Muslim Middle East|date=8. 11. 2011|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=9780230370739|editor1-last=Bengio|editor1-first=Ofra|page=60|editor2-last=Litvak|editor2-first=Meir}}</ref> == Također pogledajte == * [[Spisak sporazuma Osmanskog Carstva]] * [[Spisak sporazuma Turske]] == Reference == {{Refspisak}} == Dodatna literatura == * {{cite journal|last1=Atçıl|first1=Zahit|date=2019|title=Warfare as a Tool of Diplomacy: Background of the First Ottoman-Safavid Treaty in 1555|journal=Turkish Historical Review|volume=10|issue=1|pages=3–24|doi=10.1163/18775462-01001006|s2cid=198615063}} * {{cite encyclopedia|title=AMASYA, PEACE OF|last=Köhbach|first=M.|authorlink=|url=https://iranicaonline.org/articles/amasya-peace|editor-last=|editor-first=|editor-link=|encyclopedia=Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 9|page=928|location=|publisher=|year=1989|isbn=}} * {{cite encyclopedia|title=BOUNDARIES i. With the Ottoman Empire|last=McLachlan|first=Keith|authorlink=|url=https://www.iranicaonline.org/articles/boundaries-i|editor-last=|editor-first=|editor-link=|encyclopedia=Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 4|pages=401–403|location=|publisher=|year=2000|isbn=}} {{Normativna kontrola}} {{Sporazumi Osmanskog Carstva}} [[Kategorija:Historijski dokumenti]] [[Kategorija:Sporazumi potpisani 1555.]] [[Kategorija:Amasya]] [[Kategorija:Sporazumi Safavidskog Carstva]] 6fvatmap88kr5a2qu6kvc2snawxlghu Spisak epizoda "Vize za budućnost" 0 499839 3734304 3733940 2025-07-11T09:59:30Z 2A02:27B0:5307:E020:C038:AA5C:AC27:DC96 /* 1. sezona (2002/2003) */ 3734304 wikitext text/x-wiki '''''[[Viza za budućnost]]''''' je [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovačka]] [[sitcom|TV-serija]] producentske kuće [[Mebius film]]. Prikazivanje je započelo 22. septembra 2002. godine na [[FTV|Federalnoj televiziji]]. Ova serija je tokom prikazivanja zabilježila veliku gledanost na FTV-u.<ref>[http://www.rtvfbih.ba/loc/template.wbsp?wbf_id=169 Izvještaj o radu RTVF BiH u 2007. godini i proširena Informacija o stanju u RTVFBiH]</ref> Posljednja epizoda je prikazana 17. aprila 2008. godine. [[Datoteka:VIZA.png|mini]] Serija broji ukupno 206 epizoda, kroz 6 sezona. Serija se od prve do pete sezone emitovala nedjeljom navečer, sa reprizama subotom popodne, dok se u šestoj sezoni serija emitovala četvrtkom navečer, sa reprizama nedjeljom ujutro. == Opći pregled == {| class="wikitable" |- ! colspan="2" rowspan="2" |Sezona ! rowspan="2" |Epizoda ! colspan="2" |Originalno emitiranje |- ! Premijera sezone ! Kraj sezone |- |scope="row" style="background:red;" | |align="center"| '''1''' |align="center"| 44 |align="center"| 22. septembar 2002. |align="center"| 20. juli 2003. |- |scope="row" style="background:orange;" | |align="center"| '''2''' |align="center"| 37 |align="center"| 21. septembar 2003. |align="center"| 30. maj 2004. |- |scope="row" style="background:yellow;" | |align="center"| '''3''' |align="center"| 19 |align="center"| 19. septembar 2004. |align="center"| 30. januar 2005. |- |scope="row" style="background:green;" | |align="center"| '''4''' |align="center"| 42 |align="center"| 11. septembar 2005. |align="center"| 2. juli 2006. |- |scope="row" style="background:blue;" | |align="center"| '''5''' |align="center"| 34 |align="center"| 17. septembar 2006. |align="center"| 20. maj 2007. |- |scope="row" style="background:purple;" | |align="center"| '''6''' |align="center"| 30 |align="center"| 20. septembar 2007. |align="center"| 17. april 2008. |- |} === 1. sezona (2002/2003) === {| class="wikitable plainrowheaders" style="width: 100%; margin-right: 0;" |- ! style="background: #004391; color: #FFFFFF;" | # u<br>seriji ! style="background: #004391; color: #FFFFFF;" | # u<br>sezoni ! style="background: #004391; color: #FFFFFF;" | Scenarij ! style="background: #004391; color: #FFFFFF;" | Režiser ! style="background: #004391; color: #FFFFFF;" | Premijerno prikazivanje ! style="background: #004391; color: #FFFFFF;" | Sadržaj |- |align="center"| 1 |align="center"| 1 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|9|22}}{{efn|1. i 2. epizoda su premijerno emitovane istog dana.<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=961413 Arhiv Slobodne Dalmacije ]</ref> |name=a}} |Milan i Danica Golijanin se vraćaju iz inostranstva. Namjeravaju vratiti svoj predratni stan u kojem, trenutno, živi Suad Husika sa porodicom. Na pješačkom prelazu Milan skoro pregazi svog bivšeg komšiju Miru. Nakon međusobnog prepoznavanja i pozdravljanja odlaze na piće. Miro obećava Golijanima pomoć ako budu imali problema oko “vraćanja stana”. Istovremeno, u stanu Husika, komšinica Sena gata u fildžan Suadovoj punici, Muberi i predskazuje joj probleme. Danica i Milan dolaze pred vrata stana... |- |align="center"| 2 |align="center"| 2 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|9|22}}{{Efn|name=a}} |Ukućani uplašeno čekaju da prestane zvonjava na vratima... Kako nisu mogli ući u svoj stan, Milan i Danica odlaze kod Mire. Njegova supruga Sena ih nerado ugošćava. Kao pravi komšija, Miro pristaje da Golijanini žive kod njih dok ne vrate svoj stan. Suad Husika saznaje da su se stari stanari vratili u grad. Kada se ponovo oglašava zvono na vratima Mubera se naoružava metlom i otvara ih... |- |align="center"| 3 |align="center"| 3 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|9|29}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=962277 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |Nestala lubenica stiže u stan porodice Husika. Komšinica Sena nalazi se u vrlo delikatnoj situaciji kako objasniti Muberi da je u stan primila Milana i Danicu. Suad definitivno odbija da ga punica ikad više ošiša. Porodica Golijanin nalazi “vezu” u općini za povrat stana. U frizerskom salonu se neočekivano susreću Milan, Danica i Suad.... |- |align="center"| 4 |align="center"| 4 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|10|6}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=963169 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |Suad u frizerskom salonu prvi put sreće Milana i Danicu. Lokalni tajkun Soko je u potrazi za jeftinim povratničkim stanovima. Nesuglasice u porodici Husika kulminiraju zbog Belminog upisa na falkutet. Danica i Milan ispred zgrade "uživaju" u pogledu na svoj stan... |- |align="center"| 5 |align="center"| 5 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|10|13}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=964003 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |Internet Sena prenosi Riletu da su se Milan i Danica vratili i da je sudbina porodice Husika neizvjesna. Milan i Danica odlaze u općinu gdje uspostavljaju "specijalne" odnose sa službenicom za povrat stana Rankom. Husike dolaze u istu kancelariju ali njihov razgovor završava sa sukobom... |- |align="center"| 6 |align="center"| 6 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|10|20}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=964851 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |Poslije prijetnje policija dolazi sa nalogom za pretres stana. Traži se bomba. Policajac Saša unosi nemir u porodicu Husika. Danica postaje sve bliže svom domaćinu Miri. |- |align="center"| 7 |align="center"| 7 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|10|27}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=965709 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |Mubera ne dozvoljava Belmi da se sastaje sa policajcem Sašom. Rile saznaje informacije od Internet Sene o Muberinom udvaraču Prohaski. Iz istog izvora Milan pokušava doći do broja Riletovog mobitela... |- |align="center"| 8 |align="center"| 8 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|11|3}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=966463 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20021110144538/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/06subota.htm PREGLED PROGRAMA ZA SUBOTU, 09.11.2002. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 8. epizoda, repriza]</ref> |Mubera i Prohaska u općini pokušavaju poznatim metodama animirati službenicu Ranku kako bi Husike ostale u stanu. Milan i Danica i dalje u potrazi za Riletom od kojeg Milan očekuje pomoć za povrat stana. Belma moli dajđu da preko Milana «pogura» upis na fakultet. |- |align="center"| 9 |align="center"| 9 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|11|10}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=967321 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |- |align="center"| 10 |align="center"| 10 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|11|17}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=968165 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |- |align="center"| 11 |align="center"| 11 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|11|24}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=968981 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |- |align="center"| 12 |align="center"| 12 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|12|1}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=970543 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |- |align="center"| 13 |align="center"| 13 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|12|8}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=970653 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |- |align="center"| 14 |align="center"| 14 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|12|15}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=971495 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |- |align="center"| 15 |align="center"| 15 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|12|22}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=972349 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |- |align="center"| 16 |align="center"| 16 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|12|29}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=972935 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |- |colspan=2 align="center"| '''''Novogodišnji specijal 2002''''' |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2002|12|31}}<ref>[https://arhiv.slobodnadalmacija.hr/pvpages/pvpages/viewPage/?pv_page_id=973149 Arhiv Slobodne Dalmacije]</ref> |- |align="center"| 17 |align="center"| 17 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|1|12}}<ref>[https://web.archive.org/web/20030114063058/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/07nedjelja.htm PREGLED PROGRAMA ZA NEDJELJU, 12.01.2003. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 17. epizoda]</ref> |- |align="center"| 18 |align="center"| 18 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|1|19}} |- |align="center"| 19 |align="center"| 19 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|1|26}} |- |align="center"| 20 |align="center"| 20 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|2|2}} |- |align="center"| 21 |align="center"| 21 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|2|9}} |- |align="center"| 22 |align="center"| 22 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|2|16}} |- |align="center"| 23 |align="center"| 23 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|2|23}}<ref>[https://web.archive.org/web/20030301221354/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/06subota.htm PREGLED PROGRAMA ZA SUBOTU, 01.03.2003. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 23. epizoda, repriza]</ref> |- |align="center"| 24 |align="center"| 24 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|3|2}}<ref>[https://web.archive.org/web/20030301220743/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/07nedjelja.htm PREGLED PROGRAMA ZA NEDJELJU, 02.03.2003. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 24. epizoda]</ref> |- |align="center"| 25 |align="center"| 25 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|3|9}} |- |align="center"| 26 |align="center"| 26 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|3|16}} |- |align="center"| 27 |align="center"| 27 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|3|23}}<ref>[https://web.archive.org/web/20030325171139/http://www.rtvbih.ba/Program/Serije/viza%20za%20buducnost.html VIZA ZA BUDUCNOST domaca igrana serija, 27. epizoda Emitiranje: FTV1, nedjelja, 23.03.2003. u 20.00]</ref> |- |align="center"| 28 |align="center"| 28 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|3|30}} |- |align="center"| 29 |align="center"| 29 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]]<br>Vojislav Milašević |align="center"| {{početni datum|2003|4|6}} |- |align="center"| 30 |align="center"| 30 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]]<br>Vojislav Milašević |align="center"| {{početni datum|2003|4|13}} |- |align="center"| 31 |align="center"| 31 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]] |align="center"| {{početni datum|2003|4|20}} |- |align="center"| 32 |align="center"| 32 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]]<br>Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|4|27}} |- |align="center"| 33 |align="center"| 33 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]]<br>Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|5|4}}<ref>[https://web.archive.org/web/20030507092013/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/06subota.htm PREGLED PROGRAMA ZA SUBOTU, 10.05.2003. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 33. epizoda, repriza]</ref> |- |align="center"| 34 |align="center"| 34 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]]<br>Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|5|11}}<ref>[https://web.archive.org/web/20030507091851/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/07nedjelja.htm PREGLED PROGRAMA ZA NEDJELJU, 11.05.2003. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 34. epizoda]</ref> |- |align="center"| 35 |align="center"| 35 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Sulejman Kupusović]]<br>Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|5|18}} |- |align="center"| 36 |align="center"| 36 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|5|25}} |- |align="center"| 37 |align="center"| 37 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|6|1}} |- |align="center"| 38 |align="center"| 38 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević |align="center"| {{početni datum|2003|6|8}} |- |align="center"| 39 |align="center"| 39 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević |align="center"| {{početni datum|2003|6|15}} |- |align="center"| 40 |align="center"| 40 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|6|22}} |- |align="center"| 41 |align="center"| 41 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|6|29}} |- |align="center"| 42 |align="center"| 42 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|7|6}} |- |align="center"| 43 |align="center"| 43 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|7|13}}<ref>[https://web.archive.org/web/20030710041240/http://www.rtvbih.ba/Program/Serije/viza%20za%20buducnost.html VIZA ZA BUDUCNOST domaca igrana serija, 43. epizoda Emitiranje; FTV, nedjelja, 13.07.2003. u 20.00]</ref> |- |align="center"| 44 |align="center"| 44 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|7|20}} |} === 2. sezona (2003/2004) === {| class="wikitable plainrowheaders" style="width: 100%; margin-right: 0;" |- ! style="background: #961C1B; color: #FFFFFF;" | # u<br>seriji ! style="background: #961C1B; color: #FFFFFF;" | # u<br>sezoni ! style="background: #961C1B; color: #FFFFFF;" | Scenarij ! style="background: #961C1B; color: #FFFFFF;" | Režiser ! style="background: #961C1B; color: #FFFFFF;" | Premijerno prikazivanje |- |align="center"| 45 |align="center"| 1 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|9|21}} |- |align="center"| 46 |align="center"| 2 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|9|28}} |- |align="center"| 47 |align="center"| 3 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|10|5}} |- |align="center"| 48 |align="center"| 4 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|10|12}} |- |align="center"| 49 |align="center"| 5 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|10|19}} |- |align="center"| 50 |align="center"| 6 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|10|26}}<ref>[https://web.archive.org/web/20031021234159/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/07nedjelja.htm PREGLED PROGRAMA ZA NEDJELJU, 26.10.2003. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 50. epizoda]</ref> |- |align="center"| 51 |align="center"| 7 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|11|2}} |- |align="center"| 52 |align="center"| 8 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|11|9}}<ref>[https://web.archive.org/web/20031104224208/http://www.rtvbih.ba/Program/Serije/viza%20za%20buducnost.html VIZA ZA BUDUCNOST domaca igrana serija, 52. epizoda Emitiranje: FTV, nedjelja, 09.11.2003. 20.00]</ref> |- |align="center"| 53 |align="center"| 9 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Vojislav Milašević<br>Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|11|16}} |- |align="center"| 54 |align="center"| 10 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|11|23}} |- |align="center"| 55 |align="center"| 11 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|11|30}}<ref>[https://web.archive.org/web/20031208061122/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/06subota.htm PREGLED PROGRAMA ZA SUBOTU, 06.12.2003. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 55. epizoda (repriza)]</ref> |- |align="center"| 56 |align="center"| 12 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|12|7}}<ref>[https://web.archive.org/web/20031208061621/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/07nedjelja.htm PREGLED PROGRAMA ZA NEDJELJU, 07.12.2003. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 56. epizoda]</ref> |- |align="center"| 57 |align="center"| 13 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|12|14}} |- |align="center"| 58 |align="center"| 14 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|12|21}} |- |align="center"| 59 |align="center"| 15 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|12|28}} |- |colspan=2 align="center"| '''''Novogodišnji specijal 2003''''' |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2003|12|31}} |- |align="center"| 60 |align="center"| 16 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|1|4}}<ref>[https://web.archive.org/web/20031231224716/http://www.rtvbih.ba/Program/Serije/viza%20za%20buducnost.html VIZA ZA BUDUCNOST domaca igrana serija, 60. epizoda Emitiranje: FTV, nedjelja, 04.01.2004. u 20.00]</ref> |- |align="center"| 61 |align="center"| 17 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|1|11}} |- |align="center"| 62 |align="center"| 18 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|1|18}} |- |align="center"| 63 |align="center"| 19 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|1|25}} |- |align="center"| 64 |align="center"| 20 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|2|1}} |- |align="center"| 65 |align="center"| 21 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|2|8}} |- |align="center"| 66 |align="center"| 22 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|2|15}} |- |align="center"| 67 |align="center"| 23 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|2|22}} |- |align="center"| 68 |align="center"| 24 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|2|29}} |- |align="center"| 69 |align="center"| 25 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|3|7}} |- |align="center"| 70 |align="center"| 26 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|3|14}}<ref>[https://web.archive.org/web/20040319145834/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/06subota.htm PREGLED PROGRAMA ZA SUBOTU, 20.03.2004. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 70. epizoda (repriza)]</ref> |- |align="center"| 71 |align="center"| 27 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|3|21}} |- |align="center"| 72 |align="center"| 28 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|3|28}} |- |align="center"| 73 |align="center"| 29 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|4|4}} |- |align="center"| 74 |align="center"| 30 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|4|11}} |- |align="center"| 75 |align="center"| 31 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|4|18}} |- |align="center"| 76 |align="center"| 32 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|4|25}} |- |align="center"| 77 |align="center"| 33 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|5|2}} |- |align="center"| 78 |align="center"| 34 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|5|9}}<ref>[https://web.archive.org/web/20040516081230/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/06subota.htm PREGLED PROGRAMA ZA SUBOTU, 15.05.2004. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 78. epizoda (repriza)]</ref> |- |align="center"| 79 |align="center"| 35 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|5|16}}<ref>[https://web.archive.org/web/20040516081627/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/07nedjelja.htm PREGLED PROGRAMA ZA NEDJELJU, 16.05.2004. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 79. epizoda]</ref> |- |align="center"| 80 |align="center"| 36 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|5|23}} |- |align="center"| 81 |align="center"| 37 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|5|30}}<ref>[https://web.archive.org/web/20040607084244/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/06subota.htm PREGLED PROGRAMA ZA SUBOTU, 05.06.2004. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 81. epizoda (repriza)]</ref> |} === 3. sezona (2004/2005) === {| class="wikitable plainrowheaders" style="width: 100%; margin-right: 0;" |- ! style="background: #005F6B; color: #FFFFFF;" | # u<br>seriji ! style="background: #005F6B; color: #FFFFFF;" | # u<br>sezoni ! style="background: #005F6B; color: #FFFFFF;" | Scenarij ! style="background: #005F6B; color: #FFFFFF;" | Režiser ! style="background: #005F6B; color: #FFFFFF;" | Premijerno prikazivanje |- |align="center"| 82 |align="center"| 1 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|9|19}} |- |align="center"| 83 |align="center"| 2 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|9|26}} |- |align="center"| 84 |align="center"| 3 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|10|3}} |- |align="center"| 85 |align="center"| 4 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| 10. oktobar 2004. |- |align="center"| 86 |align="center"| 5 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|10|17}}<ref>[https://web.archive.org/web/20041018215338/http://www.rtvbih.ba/Program/tv/07nedjelja.htm PREGLED PROGRAMA ZA NEDJELJU, 17.10.2004. VIZA ZA BUDUCNOST, domaca igrana serija, 86. epizoda]</ref> |- |align="center"| 87 |align="center"| 6 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|10|24}}<ref>[https://web.archive.org/web/20041027021516/http://www.rtvbih.ba/Program/Serije/viza%20za%20buducnost.html VIZA ZA BUDUCNOST domaca igrana serija, 87. epizoda Emitiranje: FTV, nedjelja, 24.10.2004. u 20.05]</ref> |- |align="center"| 88 |align="center"| 7 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|10|31}} |- |align="center"| 89 |align="center"| 8 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|11|7}} |- |align="center"| 90 |align="center"| 9 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|11|14}} |- |align="center"| 91 |align="center"| 10 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|11|21}} |- |align="center"| 92 |align="center"| 11 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|11|28}} |- |align="center"| 93 |align="center"| 12 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|12|5}} |- |align="center"| 94 |align="center"| 13 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|12|12}} |- |align="center"| 95 |align="center"| 14 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|12|19}} |- |align="center"| 96 |align="center"| 15 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2004|12|26}} |- |colspan=2 align="center"| '''''Novogodišnji specijal 2004''''' |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]] |align="center"| {{početni datum|2004|12|31}} |- |align="center"| 97 |align="center"| 16 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2005|1|9}} |- |align="center"| 98 |align="center"| 17 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2005|1|16}} |- |align="center"| 99 |align="center"| 18 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2005|1|23}} |- |align="center"| 100 |align="center"| 19 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Nedžad Begović |align="center"| {{početni datum|2005|1|30}} |} === 4. sezona (2005/2006) === {| class="wikitable plainrowheaders" style="width: 100%; margin-right: 0;" |- ! style="background: #F66F37; color: #FFFFFF;" | # u<br>seriji ! style="background: #F66F37; color: #FFFFFF;" | # u<br>sezoni ! style="background: #F66F37; color: #FFFFFF;" | Scenarij ! style="background: #F66F37; color: #FFFFFF;" | Režiser ! style="background: #F66F37; color: #FFFFFF;" | Premijerno prikazivanje |- |align="center"| 101 |align="center"| 1 |align="center"| Almir Imširević |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|9|11}}<ref>[https://web.archive.org/web/20060212055638/http://www.rtvfbih.ba/loc/page.wbsp?p=emisija_1 Od 11. septembra 2005. godine počelo je emitiranje nove sezone od 100 epizoda igrane serije Viza za budućnost. Popularni junaci humorističke serije koja je postigla najveći uspjeh u zemljama regiona dobili su i "pojačanje" koje čine glumci Tanja Bošković, Borislav Stjepanović, Ksenija Jovanović, Snežana Marković i Mario Drmać.]</ref> |- |align="center"| 102 |align="center"| 2 |align="center"| Almir Imširević |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|9|18}} |- |align="center"| 103 |align="center"| 3 |align="center"| Almir Imširević |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|9|25}} |- |align="center"| 104 |align="center"| 4 |align="center"| Almir Imširević |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|10|2}} |- |align="center"| 105 |align="center"| 5 |align="center"| Almir Imširević |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|10|9}} |- |align="center"| 106 |align="center"| 6 |align="center"| Almir Imširević |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|10|16}} |- |align="center"| 107 |align="center"| 7 |align="center"| Almir Imširević<br>Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|10|23}} |- |align="center"| 108 |align="center"| 8 |align="center"| Almir Imširević<br>Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|10|30}} |- |align="center"| 109 |align="center"| 9 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|11|6}} |- |align="center"| 110 |align="center"| 10 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|11|13}} |- |align="center"| 111 |align="center"| 11 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|11|20}} |- |align="center"| 112 |align="center"| 12 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|11|27}} |- |align="center"| 113 |align="center"| 13 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|12|4}} |- |align="center"| 114 |align="center"| 14 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|12|11}} |- |align="center"| 115 |align="center"| 15 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|12|18}} |- |align="center"| 116 |align="center"| 16 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2005|12|25}} |- |align="center"| 117 |align="center"| 17 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|1|8}} |- |align="center"| 118 |align="center"| 18 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|1|15}} |- |align="center"| 119 |align="center"| 19 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|1|22}} |- |align="center"| 120 |align="center"| 20 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|1|29}} |- |align="center"| 121 |align="center"| 21 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|2|5}} |- |align="center"| 122 |align="center"| 22 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|2|12}} |- |align="center"| 123 |align="center"| 23 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|2|19}} |- |align="center"| 124 |align="center"| 24 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|2|26}} |- |align="center"| 125 |align="center"| 25 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|3|5}} |- |align="center"| 126 |align="center"| 26 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|3|12}} |- |align="center"| 127 |align="center"| 27 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|3|19}} |- |align="center"| 128 |align="center"| 28 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|3|26}} |- |align="center"| 129 |align="center"| 29 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|4|2}} |- |align="center"| 130 |align="center"| 30 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|4|9}} |- |align="center"| 131 |align="center"| 31 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|4|16}} |- |align="center"| 132 |align="center"| 32 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|4|23}} |- |align="center"| 133 |align="center"| 33 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|4|30}} |- |align="center"| 134 |align="center"| 34 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|5|7}} |- |align="center"| 135 |align="center"| 35 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|5|14}} |- |align="center"| 136 |align="center"| 36 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| [[Admir Glamočak]]<br>Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|5|21}} |- |align="center"| 137 |align="center"| 37 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|5|28}} |- |align="center"| 138 |align="center"| 38 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|6|4}} |- |align="center"| 139 |align="center"| 39 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|6|11}} |- |align="center"| 140 |align="center"| 40 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|6|18}} |- |align="center"| 141 |align="center"| 41 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|6|25}} |- |align="center"| 142 |align="center"| 42 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|7|2}}<ref>[https://web.archive.org/web/20060707175028/http://www.rtvfbih.ba:80/loc/pp.wbsp?datum=2.7.2006&FTV=true Pregled programa FTV/RTVFBiH za 2.7.2006. Viza za budućnost, domaća serija, 142. epizoda]</ref> |} === 5. sezona (2006/2007) === {| class="wikitable plainrowheaders" style="width: 100%; margin-right: 0;" |- ! style="background: #723A9A; color: #FFFFFF;" | # u<br>seriji ! style="background: #723A9A; color: #FFFFFF;" | # u<br>sezoni ! style="background: #723A9A; color: #FFFFFF;" | Scenarij ! style="background: #723A9A; color: #FFFFFF;" | Režiser ! style="background: #723A9A; color: #FFFFFF;" | Premijerno prikazivanje |- |align="center"| 143 |align="center"| 1 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|9|17}} |- |align="center"| 144 |align="center"| 2 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|9|24}} |- |align="center"| 145 |align="center"| 3 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|10|1}} |- |align="center"| 146 |align="center"| 4 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|10|8}} |- |align="center"| 147 |align="center"| 5 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|10|15}} |- |align="center"| 148 |align="center"| 6 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|10|22}} |- |align="center"| 149 |align="center"| 7 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|10|29}} |- |align="center"| 150 |align="center"| 8 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|11|5}} |- |align="center"| 151 |align="center"| 9 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|11|12}} |- |align="center"| 152 |align="center"| 10 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|11|19}} |- |align="center"| 153 |align="center"| 11 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|11|26}}<ref>[https://web.archive.org/web/20061125184449/http://www.rtvfbih.ba/loc/default.wbsp Gledajte na FTV-u Viza za budućnost, domaća igrana serija, 153. epizoda 26.11.2006 u 20:05 h]</ref> |- |align="center"| 154 |align="center"| 12 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|12|3}} |- |align="center"| 155 |align="center"| 13 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|12|10}} |- |align="center"| 156 |align="center"| 14 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|12|17}} |- |align="center"| 157 |align="center"| 15 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|12|24}} |- |colspan=2 align="center"| '''''Mikrofon je vaš: Novogodišnji specijal''''' |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2006|12|30}}<br>{{početni datum|2006|12|31}} |- |align="center"| 158 |align="center"| 16 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|1|7}}<ref>[https://web.archive.org/web/20070106203359/http://www.rtvfbih.ba/loc/ Gledajte na FTV-u Viza za budućnost, domaća igrana serija, 158. epizoda 07.01.2007 u 20:05 h]</ref> |- |align="center"| 159 |align="center"| 17 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|1|14}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-1-14&kanal=ftv FTV • nedjelja, 14. januar 2007. • Viza za budućnost, ep. 159]</ref> |- |align="center"| 160 |align="center"| 18 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|1|21}}<ref>[https://web.archive.org/web/20070121111321/http://www.rtvfbih.ba/loc/ Gledajte na FTV-u Viza za budućnost, domaća igrana serija, 160. epizoda 21.01.2007 u 20:05 h]</ref> |- |align="center"| 161 |align="center"| 19 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|1|28}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-1-28&kanal=ftv FTV • nedjelja, 28. januar 2007. • Viza za budućnost, ep. 161]</ref> |- |align="center"| 162 |align="center"| 20 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|2|4}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-2-4&kanal=ftv FTV • nedjelja, 4. februar 2007. • Viza za budućnost, ep. 162]</ref> |- |align="center"| 163 |align="center"| 21 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|2|11}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-2-11&kanal=ftv FTV • nedjelja, 11. februar 2007. • Viza za budućnost, ep. 163]</ref> |- |align="center"| 164 |align="center"| 22 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|2|18}}<ref>[https://web.archive.org/web/20070217180948/http://www.rtvfbih.ba/loc/ Gledajte na FTV-u Viza za budućnost, domaća igrana serija, 164. epizoda 18.02.2007 u 20:05 h]</ref> |- |align="center"| 165 |align="center"| 23 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|2|25}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-2-25&kanal=ftv FTV • nedjelja, 25. februar 2007. • Viza za budućnost, ep. 165]</ref> |- |align="center"| 166 |align="center"| 24 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|3|4}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-3-4&kanal=ftv FTV • nedjelja, 4. mart 2007. • Viza za budućnost, ep. 166]</ref> |- |align="center"| 167 |align="center"| 25 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|3|11}}<ref>[https://web.archive.org/web/20070310232522/http://www.rtvfbih.ba/loc/ Gledajte na FTV-u Viza za budućnost, domaća igrana serija, 167. epizoda 11.03.2007 u 20:05 h]</ref> |- |align="center"| 168 |align="center"| 26 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|3|18}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-3-18&kanal=ftv FTV • nedjelja, 18. mart 2007. • Viza za budućnost, ep. 168]</ref> |- |align="center"| 169 |align="center"| 27 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|3|25}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-3-25&kanal=ftv FTV • nedjelja, 25. mart 2007. • Viza za budućnost, ep. 169]</ref> |- |align="center"| 170 |align="center"| 28 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|4|1}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-4-1&kanal=ftv FTV • nedjelja, 1. april 2007. • Viza za budućnost, ep. 170]</ref> |- |align="center"| 171 |align="center"| 29 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|4|8}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-4-8&kanal=ftv FTV • nedjelja, 8. april 2007. • Viza za budućnost, ep. 171]</ref> |- |align="center"| 172 |align="center"| 30 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|4|15}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-4-15&kanal=ftv FTV • nedjelja, 15. april 2007. • Viza za budućnost, ep. 172]</ref> |- |align="center"| 173 |align="center"| 31 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|4|29}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-4-29&kanal=ftv FTV • nedjelja, 29. april 2007. • Viza za budućnost, ep. 173]</ref> |- |align="center"| 174 |align="center"| 32 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|5|6}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-5-6&kanal=ftv FTV • nedjelja, 6. maj 2007. • Viza za budućnost, ep. 174]</ref> |- |align="center"| 175 |align="center"| 33 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|5|13}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-5-13&kanal=ftv FTV • nedjelja, 13. maj 2007. • Viza za budućnost, ep. 175]</ref> |- |align="center"| 176 |align="center"| 34 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|5|20}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-5-20&kanal=ftv FTV • nedjelja, 20. maj 2007. • Viza za budućnost, ep. 176]</ref> |} === 6. sezona (2007/2008) === {| class="wikitable plainrowheaders" style="width: 100%; margin-right: 0;" |- ! style="background: #D3AF37; color: #FFFFFF;" | # u<br>seriji ! style="background: #D3AF37; color: #FFFFFF;" | # u<br>sezoni ! style="background: #D3AF37; color: #FFFFFF;" | Scenarij ! style="background: #D3AF37; color: #FFFFFF;" | Režiser ! style="background: #D3AF37; color: #FFFFFF;" | Premijerno prikazivanje |- |align="center"| 177 |align="center"| 1 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|9|20}}<ref>[https://www.klix.ba/magazin/film-tv/nova-sezona-serije-viza-za-buducnost/070911112 Nova sezona serije "Viza za budućnost"]</ref><ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-9-20&kanal=ftv FTV • četvrtak, 20. septembar 2007. • Viza za budućnost, ep. 177]</ref> |- |align="center"| 178 |align="center"| 2 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|10|4}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-10-4&kanal=ftv FTV • četvrtak, 4. oktobar 2007. • Viza za budućnost, ep. 178]</ref> |- |align="center"| 179 |align="center"| 3 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|10|11}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-10-11&kanal=ftv FTV • četvrtak, 11. oktobar 2007. • Viza za budućnost, ep. 179]</ref> |- |align="center"| 180 |align="center"| 4 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|10|18}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-10-18&kanal=ftv FTV • četvrtak, 18. oktobar 2007. • Viza za budućnost, ep. 180]</ref> |- |align="center"| 181 |align="center"| 5 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|10|25}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-10-25&kanal=ftv FTV • četvrtak, 25. oktobar 2007. • Viza za budućnost, ep. 181]</ref> |- |align="center"| 182 |align="center"| 6 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|11|1}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-11-1&kanal=ftv FTV • četvrtak, 25. oktobar 2007. • Viza za budućnost, ep. 182]</ref> |- |align="center"| 183 |align="center"| 7 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|11|8}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-11-8&kanal=ftv FTV • četvrtak, 8. novembar 2007. • Viza za budućnost, ep. 183]</ref> |- |align="center"| 184 |align="center"| 8 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|11|15}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-11-15&kanal=ftv FTV • četvrtak, 15. novembar 2007. • Viza za budućnost, ep. 184]</ref> |- |align="center"| 185 |align="center"| 9 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|11|22}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-11-22&kanal=ftv FTV • četvrtak, 22. novembar 2007. • Viza za budućnost, ep. 185]</ref> |- |align="center"| 186 |align="center"| 10 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|11|29}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-11-29&kanal=ftv FTV • četvrtak, 29. novembar 2007. • Viza za budućnost, ep. 186]</ref> |- |align="center"| 187 |align="center"| 11 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|12|6}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-12-6&kanal=ftv FTV • četvrtak, 6. decembar 2007. • Viza za budućnost, ep. 187]</ref> |- |align="center"| 188 |align="center"| 12 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|12|13}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-12-13&kanal=ftv FTV • četvrtak, 13. decembar 2007. • Viza za budućnost, ep. 188]</ref> |- |align="center"| 189 |align="center"| 13 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|12|20}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-12-20&kanal=ftv FTV • četvrtak, 20. decembar 2007. • Viza za budućnost, ep. 189]</ref> |- |align="center"| 190 |align="center"| 14 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2007|12|27}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2007-12-27&kanal=ftv FTV • četvrtak, 27. decembar 2007. • Viza za budućnost, ep. 190]</ref> |- |align="center"| 191 |align="center"| 15 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|1|3}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-1-3&kanal=ftv FTV • četvrtak, 3. januar 2008. • Viza za budućnost, ep. 191]</ref> |- |align="center"| 192 |align="center"| 16 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|1|10}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-1-10&kanal=ftv FTV • četvrtak, 10. januar 2008. • Viza za budućnost, ep. 192]</ref> |- |align="center"| 193 |align="center"| 17 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|1|17}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-1-17&kanal=ftv FTV • četvrtak, 17. januar 2008. • Viza za budućnost, ep. 193]</ref> |- |align="center"| 194 |align="center"| 18 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|1|24}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-1-24&kanal=ftv FTV • četvrtak, 24. januar 2008. • Viza za budućnost, ep. 194]</ref> |- |align="center"| 195 |align="center"| 19 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|1|31}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-1-31&kanal=ftv FTV • četvrtak, 31. januar 2008. • Viza za budućnost, ep. 195]</ref> |- |align="center"| 196 |align="center"| 20 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|2|7}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-2-7&kanal=ftv FTV • četvrtak, 7. februar 2008. • Viza za budućnost, ep. 196]</ref> |- |align="center"| 197 |align="center"| 21 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|2|14}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-2-14&kanal=ftv FTV • četvrtak, 14. februar 2008. • Viza za budućnost, ep. 197]</ref> |- |align="center"| 198 |align="center"| 22 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|2|21}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-2-21&kanal=ftv FTV • četvrtak, 21. februar 2008. • Viza za budućnost, ep. 198]</ref> |- |align="center"| 199 |align="center"| 23 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|2|28}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-2-28&kanal=ftv FTV • četvrtak, 28. februar 2008. • Viza za budućnost, ep. 199]</ref> |- |align="center"| 200 |align="center"| 24 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|3|6}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-3-6&kanal=ftv FTV • četvrtak, 6. mart 2008. • Viza za budućnost, ep. 200]</ref> |- |align="center"| 201 |align="center"| 25 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|3|13}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-3-13&kanal=ftv FTV • četvrtak, 13. mart 2008. • Viza za budućnost, ep. 201]</ref> |- |align="center"| 202 |align="center"| 26 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|3|20}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-3-20&kanal=ftv FTV • četvrtak, 20. mart 2008. • Viza za budućnost, ep. 202]</ref> |- |align="center"| 203 |align="center"| 27 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|3|27}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-3-27&kanal=ftv FTV • četvrtak, 27. mart 2008. • Viza za budućnost, ep. 203]</ref> |- |align="center"| 204 |align="center"| 28 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|4|3}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-4-3&kanal=ftv FTV • četvrtak, 3. april 2008. • Viza za budućnost, ep. 204]</ref> |- |align="center"| 205 |align="center"| 29 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|4|10}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-4-10&kanal=ftv FTV • četvrtak, 10. april 2008. • Viza za budućnost, ep. 205]</ref> |- |align="center"| 206 |align="center"| 30 |align="center"| Hasan Džafić |align="center"| Faruk Sokolović |align="center"| {{početni datum|2008|4|17}}<ref>[https://tvprofil.com/ba/tvprogram/#!datum=2008-4-17&kanal=ftv FTV • četvrtak, 17. april 2008. • Viza za budućnost]</ref> |} ==Bilješke== {{notelist}} ==Reference== {{reflist}} [[Kategorija:Spiskovi epizoda bosanskohercegovačkih TV-serija|Viza za budućnost]] ruipsz5712rodctxhidkhj6es0ygk0g Napad na Fatiminu kuću 0 500442 3734061 3685018 2025-07-10T12:52:58Z Panasko 146730 3734061 wikitext text/x-wiki {{Infokutija događaj | naziv = Napad na Fatiminu Kuću | slika = Fatimah's House.jpg | tekst = Vrata Fatimine kuće | izvorni_naziv = حادثة كسر الضلع | vrijeme = 632. | lokacija = [[Medina]] | razlog = Alija suzdržava zakletvu odanosti [[Ebu-Bekr]]u | ishod = Smrt [[Fatima bint Muhammed|Fatime]] i [[Muhsin ibn Alija|Muhsina]], Alija polaže zakletvu odanosti }} {{Šiizam}} '''Napad na Fatiminu kuću''' odnosi se na kontroverzni napad na kuću Fatime, kćerke islamskog poslanika [[Muhammed]]a. Napad se navodno dogodio ubrzo nakon Muhamedove smrti 632. koji je započeo Muhammedov nasljednik, [[Ebu-Bekr]], i predvodio [[Omer ibnul-Hattab|Omer]]. Cilj napada bio je hapšenje Fatiminog muža Alije, koji je suzdržavao svoju zakletvu odanosti Ebu-Bekru. Njene povrede tokom racije mogle su uzrokovati pobačaj i njenu smrt. Gore navedene tvrdnje iznose [[Šiizam|šiti]], dok ih [[Sunitski islam|suniti]] odbacuju. Šitski historičari navode rane sunitske izvore koji potkrijepljuju te optužbe, tvrdeći da su osjetljive informacije o incidentu također bile cenzurisane od strane sunitskih učenjaka koji su bili oprezni o pravednom predstavljanju [[Ashabi|ashaba]]. Za sunite je neprihvatljivo da bi neki od ashaba učestvovali u nasilju nad Muhammedovom porodicom. Kao posljedica, sunitski islam se drži mišljenja da je Fatima umrla od žalosti nakon smrti Muhammeda i da je njeno djete umrlo od prirodnih okolnosti. Po njenoj volji, Ebu-Bekr je isključen iz privatne sahrane Fatime, i ukopana je tokom noći u tajnosti. Fatima se poredi sa Marijom, Isusovom majkom, posebno u šiitskom islamu. Što se tiče Fatime u islamu, ove optužbe su vrlo kontroverzne sa vjerovanjima koja su uglavnom podijeljena po sektaškim linijama između sunitskih i šitskih sljedbenika. == Historijska podloga == === Sakifa === Neposredno nakon smrti Muhammeda 632. godine, [[ensarije]] (muslimani iz Medine) su se okupile kod [[Sakifa|Sakife]] (dvorišta) Hazredžskog plemena. Smatra se da su se ensarije sastale kako bi odabrale novog vođu halifata između sebe. Za historičara [[Vilfred Madelung|Madelunga]], odsustvo [[muhadžir]]a (muslimana iz [[Meka|Meke]]) sugeriše da su se ensarije okupile kako bi preuzeli vlast nad Medinom, pod predpostavkom da će se muhadžiri uglavnom vratiti u Meku poslije Muhammedove smrti. Dvoje Muhammedovih ashaba, Ebu-Bekr i Omer, obaviješteni su o sastanku i otišli su tamo sa [[Ebu-Ubejde Amir ibnul-Džerrah|Ebu-Ubejdom]] kao jedini reprezentativci muhadžira. Nakon zakuhane diskusije u kojoj je vođa ensarija prisiljen u pokornost, prisutni su se složili oko Ebu-Bekra za novog vođu zajednice. === Opozicija Ebu-Bekru === {{Glavni|Spisak osoba koje se nisu zakleli na odanost Ebu-Bekru}} Sastanak na Sakifi izostavio je Muhammedovu porodicu koja se pripremala da ga ukopa, kao i većinu muhadžira. Neki od njih su se suprostavljali Ebu-Bekru, i sunitski historičar [[El-Baladuri]] izvještava da su se [[Benu Hašim]] (Muhammedov klan) i neki od njegovih ashaba okupili kod Fatimine kuće u znaku protesta. Među njima su bili Muhammedov daidža [[Abas ibn Abdul-Mutalib|Abas]] i ashab [[Zubejr ibn Avvam|Zubejr]]. Protestori, uključujući Fatimu, držali su da je njen muž Alija bio pravilni nasljednik Muhammeda, pozivajući se na Muhammedovu izjavu na [[Gadir-Hum]]u. Govori se da je Alija iznio svoj stav Ebu-Bekru ili svojim reprezentativcima. Također se govori da su Alija i Fatima posjetili ensarije u njihovim kućama i apelovali za podršku. === Prijetnje Aliji === Ubzro nakon sastanka na Sakifi, Ebu-Bekr je navodno zadužio svog saveznika, Omera, da obezbijedi Alijinu zakletvu odanosti. Kako prenosi sunitski [[al-Tabari|El-Tabari]], Omer je poveo naoružanu rulju prema Alijinoj rezidenciji i prijetio da će zapaliti kuću ako Alija i njegovi sljedbenici ne iskažu odanost Ebu-Bekru. El-Tabari onda kaže da je Omer vikao, "Tako mi Boga, ili ćeš izaći da položiš zakletvu [Ebu Bekru], ili ću ja zapaliti kuću." Slika je ubrzo postala nasilna, a Zubejr je razoružan i odnesen. Prema El-Tabariju, Zubejr je izašao iz kuće sa isukanim mačem ali se spotaknuo i tada je bio napadnut. Rulja se tada povukla bez Alijine položene zakletve nakon što ih je Fatima molila, kako prenosi sunitska ''El-Imama ve el-sijasa'' i šitski El-Jakubi, mada je Fatima odsutna u narativu El-Tabarija. Alternativno, El-Baladuri tvrdi da je Alija kapitulirao i položio zakletvu odmah nakon povlačenja Omera. U kontrastu, zbirke hadisa [[Buharijin "Sahih"|od Buharije]] i [[Muslimov "Sahih"|Muslima]] obe prenose da je Alija položio zakletvu tek nakon nekog vremena poslije Fatimine smrti. === Bojkot Alije === Madelung vjeruje da je Ebu-Bekr kasnije stavio bojkot na Aliju i Benu Hašim (pleme Alije) kako bi odustali od podržavanje njega. Kao posljedica, istaknuti ljudi su prestali razgovarati sa Alijom, kako tvrdi sunitski hadis pripisan [[Aiša bint Ebu-Bekr|Aiši]]. Autor [[Lesli Hejzlton|Hejzlton]] piše slično, navodeći da je Alija klanjao sam čak i u [[Džamija|džamiji]]. Pakistanski historičar [[Husein Muhammed Džafri|Husein Džafri]] dodaje da su se oni koji su u početku podržavali Aliju postepeno okretali i položili zakletvu Ebu-Bekru. Čini se da su na njegovoj strani ostali samo njegova žena Fatima i njihovo četvero male djece, piše Hejzlton, poklapajući se tvrdnjama ''Nehdžul belage'' (zbirka hutbi, pisama i izreka Alije). Alija je istovremeno odbijao zahtijeve da silom progoni halifat, uključujući ponudu [[Ebu-Sufjan]]a. Džafri i historičari Momen i Ejub sugerišu da je Alija odbio ove ponude strahujući od uništenja islama dok je još mlad. Momen dodaje da se svaka preostala podrška Alijinom halifatu istopila jer je odbio da unaprijedi svoje tvrdnje. === Omerova reputacija === Omer je biopoznat po svojoj oštrini i mizoginiji, posebno u šitskim narativima. Aiša "Omerovu žilavost" u sunitskoj tradiciji navodi kao razlog zbog kojeg je bio isključen iz navodnog pokušaja pomirenja između Alije i Ebu-Bekra. Postoji i tvrdnja da je Omer, prije prihvatanja islama, nasilno postupio protiv svoje sestre koja je prihvatila islam. Prema Madelungu, Omerova reputacija o "grubom tretiranju žena" je razlog zbog kojeg je Alijina kćerka, [[Um Kulsum bint Alija|Um Kulsum]], odbila njegovu ponudu za brak. == Smrt Fatime == Fatima je umrla 632, šest mjeseci poslije Muhammedove smrti. Imala je oko osamnaest ili dvadeset sedam godina u to vrijeme prema šitskim i sunitskim izvorima, respektivno. Sunitski stav je da je Fatima umrla od tuge nakon Muhamedove smrti. Šitski islam, međutim, smatra da su Fatimine povrede tokom Omerovog napada direktno uzrokovale njen pobačaj i smrt. Neki izvori navode da se Fatima nikada nije pomirila sa Ebu-Bekrom i Omerom, zasnovano na tradiciji o tome u sunitskoj zbirci hadisa od Buharije. Postoje i neki izvještaji da su Ebu-Bekr i Omer posjetili Fatimu na samrti da se izvine, što Madelung smatra samoinkriminirajućim. Kako je objavljeno u sunitskoj knjizi ''El-Imama ve el-sijasa'', Fatima ih je podsjetila na Muhammedove riječi: "Fatima je dio mene, a ko god naljuti nju, naljutio je i mene." Rekla im je da su je zaista naljutili i da će se uskoro žaliti Bogu i njegovom poslaniku Muhammedu. Postoje i sunitski izvještaji da se Fatima pomirila sa Ebu-Bekrom i Omerom, iako Madelung sugeriše da su oni izmišljeni da bi se riješili negativnih implikacijama Fatiminog bijesa. Slijedeći njenu volju, Alija je noću tajno sahranio Fatimu. Kako navodi El-Tabari, njena smrtna želja je bila da Ebu-Bekr ne prisustvuje sahrani, što je Alija i ispunio. Njeno tačno mjesto sahrane u Medini ostaje nepoznato. == Reakcija Alije == Sunitski izvori su gotovo jednoglasni oko toga da se Ali zakleo na vjernost Ebu-Bekru nakon Fatimine smrti. Nakon njene smrti i u nedostatku podrške naroda, Alija je rekao da se odrekao svojih pretenzija na halifat zarad jedinstva islama u mladosti, koji se suočavao s unutrašnjim i vanjskim prijetnjama. Džafri posebno napominje da je Alija odbio prijedloge za nasilni progon halifata. Pozivajući se na Ebu-Bekrov halifat, Madelung piše da je kasnije među Benu Hašimom počela da kruži pjesma koja se završavala sa riječima: "Sigurno smo prevareni na najmonstruozniji način." Alija je zabranio pjesniku da je recituje, govoreći da mu je dobrobit islama bila draža od bilo čega drugog. Za razliku od Muhamedovog života, vjeruje se da se Alija povukao od javnog života za vrijeme halifata Ebu-Bekra, Omera i Osmana. Opisuje se Alijin stava kao tiha osuda tokom prve tri halife. Iako je navodno savjetovao Ebu-Bekra i Omera o vladini i vjerskim pitanjima, obostrano nepovjerenje i neprijateljstvo Alije sa dvojicom je dobro dokumentirano, ali je u velikoj mjeri umanjeno ili zanemareno u sunitskim izvorima. Njihove razlike su utjelovljene tokom postupka izbornog vijeća 644. godine kada je Alija odbio da bude vezan prvenstvom prva dva halifa. Nasuprot tome, šiti imaju tendenciju da vide Alijinu zakletvu na vjernost Ebu-Bekru kao (prisilni) čin političke svrsishodnosti, čime odbacuju da se Alija ikada zakleo na odanost. Optužba da je Alija odvučen u džamiju i tamo se zakleo Ebu-Bekru pod prisilom i prijetnjom pogubljenja pojavljuje se i u sunitskoj knjizi ''El-Imama ve el-sijasa'', koji se ponekad pripisuje Ibn Kutejbahu, iako ga je vjerovatno napisao drugi sunitski autor iz doba [[Abasidski halifat|Abasida]]. Uobičajeni sunitski argument je da Alija nikada ne bi nastavio svoje odnose sa Omerom da je on uistinu organizovao raciju na njegovu kuću. Tipičan šitski odgovor je da se Alija odrekao svojih prava i pokazao suzdržanost zarad islama u mladosti. == Također pogledajte == * [[Ehli-Bejt]] * [[Ebu-Bekr]] * [[Ali ibn Ebu-Talib]] * [[Omer ibnul-Hattab]] == Reference == {{Refspisak}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Historija islama]] [[Kategorija:632.]] [[Kategorija:Medina]] 0ve30y07d7i3h2xfte5gej58d9mh56o Najbolje (Divlje jagode) 0 500568 3734118 3729462 2025-07-10T17:07:36Z Nerko65 55647 3734118 wikitext text/x-wiki {{Infokutija album | | Ime = Najbolje | Tip izdanja = Studijski album | Artist = Divljih jagoda | Cover = | Background = orange | Izdat = 1986. | Produciran = | Žanr = [[Hard rock|hard rok]], [[Rok-muzika|rok]], balada | Dužina = | Kuća = [[Diskoton]] | Producent(i) = Milan Stupar | Kritike = | Prošli album = | Ovaj album = '''''Najbolje'''''<br />(1986) | Sljedeći album = [[Sarajevo, ti i ja]]<br />(1993) }} '''''Najbolje''''' prvi je kompilacijski album [[Sarajevo|sarajevske]] [[Hard rock|hard rok]] grupe [[Divlje jagode]]. Objavila ga je izdavačka kuća [[Diskoton]] na kaseti 1986. Album sadrži deset pjesama, koje predstavljaju pregled nekih od značajnijih radova počevši od bržih rok pjesama pa sve do laganih balada snimljenih tokom do tada njihove devetogodišnje muzičke karijere. Ujedno, ove pjesme su redovni dio koncertnog repertoara Divljih jagoda. Muziku i aranžmane napisao je gitarist i vođa ovog hard rok sastava [[Zele Lipovača|Sead Lipovača]]. Kompilacijski album "Najbolje" objavljen je godinu nakon njihovog studijskog albuma "[[Vatra (Divlje jagode)|Vatra]]". Dizajn za omot uradio je [[Nedim Bačvić]], a producent je bio [[Milan Stupar]].<ref name="discogs">{{Cite web|url= https://www.discogs.com/master/428180-Divlje-Jagode-Najbolje|title= ''Divlje jagode - Najbolje''|work= discogs.com|access-date= 28. 8. 2023}}</ref> == Spisak pjesama == {{Spisak pjesama | naslov = | ukupno_trajanje = 39:39 | zasluge_pisanje = da | zasluge_tekst = da | zasluge_muzika = | dodatna_kolona = | naziv1 = Jedina moja | autor1 = [[Zele Lipovača|Sead Lipovača]], [[Toni Janković|Ante "Toni" Janković]] | trajanje1 = 5:15 | naziv2 = Krivo je more | autor2 = Sead Lipovača, Ante "Toni" Janković | trajanje2 = 4:17 | naziv3 = Autostop | autor3 = Sead Lipovača, [[Goran Petranović]] | trajanje3 = 3:42 | naziv4 = Kako si topla i mila | autor4 = Sead Lipovača, Goran Petranović | trajanje4 = 5:03 | naziv5 = Sve iz inata | autor5 = Sead Lipovača, [[Alen Islamović|Alija Islamović]] | trajanje5 = 2:55 | naziv6 = Motori | autor6 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje6 = 4:33 | naziv7 = Šejla | autor7 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje7 = 3:53 | naziv8 = Ne želiš kraj | autor8 = Sead Lipovača, Ante "Toni" Janković | trajanje8 = 3:16 | naziv9 = Ciganka | autor9 = Sead Lipovača, [[Slobodan Đurasović]] | trajanje9 = 2:56 | naziv10 = Hopa-cupa | autor10 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje10 = 3:49 }} <ref name="discogs"/> == Reference == {{Refspisak}} {{Divlje jagode}} [[Kategorija:Albumi Divljih jagoda]] [[Kategorija:Albumi iz 1986.]] [[Kategorija:Albumi u izdanju Diskotona]] isqoj7wkq3fgxj55wydz0fgai01cv8r Dubrovačka Republika (1991) 0 500617 3734159 3732023 2025-07-11T00:26:29Z نوفاك اتشمان 16322 [[Kategorija:Separatizam u Hrvatskoj]] dodata (uz pomoć [[Wikipedia:HotCat|HotCat]]a) 3734159 wikitext text/x-wiki {{Infokutija bivša država | zvanično_ime = Dubrovačka Republika | izvorno_ime = Дубровачка Република | status = Historijska pradržava proglašena u okupiranim dijelovima [[Hrvatska|Hrvatske]], koju je držala [[Jugoslavenska narodna armija|JNA]] | genitiv = | razdoblje = 1991-1992. | država_prije1 = SR Hrvatska | država_prije_zastava1 = Flag of Croatia (1947–1990).svg | država_poslije1 = Hrvatska | država_poslije_zastava1 = Flag of Croatia.svg | zastava = Dubrovnik Republic (1991-1992).svg | grb = Dubrovnik grb.svg | uzrečica = | himna = | karta = Dubrovnik Republic (1991).png | glavni_grad = [[Cavtat]] (''[[de facto]]'')<br>[[Dubrovnik]] (''[[de jure]]'') | glavni_grad_koordinate = {{coord|42|34|N|18|13|E|region:HR|display=inline}} | najveći_grad = | službeni_jezik = [[Srpski jezik|srpski]] | sistem_pisanja = {{Hlist|[[Latinica]]|[[Ćirilica]]}} | etničke_grupe = [[Srbi]] | religija = [[Srpska pravoslavna crkva]] | demonim = Dubrovčanin | državno_uređenje = [[Republika]] | vrsta_vlasti = [[Predsjednik]] | godina_prve_vlasti = 1991-1992. | vladar_prva_vlast = [[Aleksandar Aco Apolonio]] | tip_suvereniteta = [[Historija Dubrovnika|Historija]] | nota_suvereniteta = [[Rat u Hrvatskoj]] | nastanak = | događaj1 = Početak [[Opsada Dubrovnika|Opsade Dubrovnika]] | događaj_datum1 = 1. oktobar 1991. | događaj2 = Zauzimanje [[Cavtat]]a od strane [[Jugoslavenska narodna armija|JNA]] | događaj_datum2 = 15. oktobar 1991. | događaj3 = Proglašenje Dubrovačke Republike | događaj_datum3 = 24. novembar 1991. | događaj4 = Povlačenje JNA i ukidanje | događaj_datum4 = 4. maj 1992. | osnivanje = 24. novembar 1991. | ukidanje = 4. maj 1992. | nezavisnost = | nezavisnost_priznato = | zakonodavstvo = Privremena Skupština | površina = 979 | po_površini_na_svijetu = | procenat_vode = | stanovnika = 71.419 | stanovnika_godina = | po_broju_stanovnika_na_svijetu = | procjena = | procjena_godina = | gustoća = 72,95 | po_broju_gustoće_na_svijetu = | valuta = [[Jugoslavenski dinar]]<br>[[Dinar Republike Srpske Krajine]] | vremenska_zona = [[Koordinirano svjetsko vrijeme|UTC]] [[UTC+01:00|+1]] | ljetno_računanje_vremena = [[Koordinirano svjetsko vrijeme|UTC]] [[UTC+02:00|+2]] | format_datuma = D.M.GGGG. | vozacka_strana = desna | pozivni_broj = | internetski_nastavak = | danas_dio = {{ZID|Hrvatska}} | komentar = }} '''Dubrovačka Republika''' bila je međunarodno nepriznata srpska paradržava koja je postojala za vrijeme [[Opsada Dubrovnika|opsade Dubrovnika]] u [[Rat u Hrvatskoj|ratu za nezavisnost Hrvatske]], samoproglašena od strane [[Jugoslavenska narodna armija|Jugoslavenske narodne armije]] (JNA) 15. oktobra 1991. u okupiranim područjima [[Hrvatska|Hrvatske]], osvojenih od strane 2. korpusa JNA.<ref name="Thomas-54">Nigel Thomas, Krunoslav Mikulan, Darko Pavlović. ''The Yugoslav Wars (1): Slovenia & Croatia 1991-95'', Volume 1. p. 54.</ref> Njen privremeni predsjednik bio je [[Aleksandar Aco Apolonio]].<ref name="Thomas-54" /> Proglašena teritorija nije odgovarala granicama [[Dubrovačka Republika|Dubrovačke Republike]] iz 1808. godine, koja se protezala od [[Neum]]a do [[Prevlaka|Prevlake]] (na hrvatskoj pomorskoj granici s [[Crna Gora|Crnom Gorom]]),<ref>Anton Zabkar. ''The Drama in Former Yugoslavia: The Beginning of the End Or the End of the Beginning?'' DIANE Publishing, 1995 p. 75.</ref> i postojala je samo u okupiranim selima [[Cavtat]] i [[Konavle (Hrvatska)|Konavle]].<ref name="history">[http://dubrovniknet.hr/novost.php?id=49850#.WqwP_j976Uk Kako je prije 25 godina propao pokušaj uspostavljanja Dubrovačke Republike Aca Apolonija], dubrovniknet.hr</ref> [[Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju]] (MKSJ) je tokom suđenja [[Predsjednik Srbije|predsjedniku Srbije]] [[Slobodan Milošević|Slobodanu Miloševiću]] identifikovao Dubrovačku Republiku kao dio [[Republika Srpska Krajina|nekoliko teritorija u Hrvatskoj]] koje je Milošević želio da bude uključena u „[[Velika Srbija|Veliku Srbiju]]“.<ref>http://www.icty.org/x/cases/slobodan_milosevic/ind/en/040727.pdf (pages 2 to 3 of the original fax print)</ref> MSKJ je naveo da je kampanja JNA u [[Dubrovačko-neretvanska županija|dubrovačkoj županiji]] bila usmjerena na osiguravanje teritorije za ovaj politički subjekt.<ref>{{Cite web|url=http://www.icty.org/sid/7948|title=Full Contents of the Dubrovnik Indictment made Public. &#124; International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia}}</ref> == Historija == U januaru 1992., [[Srpski nacionalizam|srpski nacionalistički]] lider [[Vojislav Šešelj]] je izjavio da podržava državu koja je uključivala [[Srbija|Srbiju]], [[Crna Gora|Crnu Goru]], [[Sjeverna Makedonija|Makedoniju]], [[Bosna i Hercegovina|Bosnu i Hercegovinu]], [[Republika Srpska Krajina|Republiku Srpsku Krajinu]] i Dubrovačku Republiku unutar svojih granica.<ref>''Daily report: East Europe'', Issues 1-10. United States: Foreign Broadcast Information Service, 1992. p. 49.</ref> Šešelj i njegova [[Srpska radikalna stranka]] podržali su uspostavljanje Dubrovačke Republike.<ref name="icty.org">{{Cite web|url=http://www.icty.org/x/cases/slobodan_milosevic/trans/en/050920IT.htm|title=050920It}}</ref> [[Datoteka:Balkans_War_1991,_Serb_rockets_-_Flickr_-_Peter_Denton_丕特_._天登.jpg|lijevo|mini| Rakete JNA na položaju direktno preko puta Dubrovnika u decembru 1991.]] Iako je osnovana uz pomoć JNA, srpska vlada nije izdala nikakve izjave podrške ovoj vladi i nije uključila republiku u svoje političke diskusije.<ref name="icty.org"/> Međutim, srpsko rukovodstvo je željelo inkorporaciju Dubrovnika u velikosrpsku državu, kao što je pokazano u dnevniku [[Borisav Jović|Borisava Jovića]] i presretnutim komunikacijama unutar najužeg kruga predsjednika Srbije [[Slobodan Milošević|Slobodana Miloševića]], sa [[Jadransko more|jadranskom]] granicom pansrpske države sa Hrvatskom u luci [[Ploče]].<ref name="Glaurdić-229">Josip Glaurdić. ''The Hour of Europe: Western Powers and the Breakup of Yugoslavia''. Yale University Press, 2011 p. 229.</ref> Rukovodstvo [[Savezna Republika Jugoslavija|SR Jugoslavije]] tokom [[Opsada Dubrovnika|opsade Dubrovnika]] imalo je planove da [[Dubrovnik]] zajedno sa "primorskim krajevima [[Hrvatska|Hrvatske]] između grada [[Neum]]a u[[Bosna i Hercegovina|Bosni i Hercegovini]], na sjeverozapadu i crnogorske granice na jugoistoku" pripoji [[Republika Crna Gora (1992–2006)|Crnoj Gori]].<ref>[http://www.icty.org/x/cases/slobodan_milosevic/ind/en/mil-2ai020728e.htm Investigative Summary. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia]. Accessed 4 September 2009.</ref> Što se tiče Ploča, u novembru 1991. godine odlučeno je da grad postane teritorija Bosne i Hercegovine pod srpskom kontrolom (plan prije formiranja [[Republika Srpska (1992–1995)|Republike Srpske]] 1992. godine).<ref>Judith Armatta. ''Twilight of Impunity: The War Crimes Trial of Slobodan Milosevic''. p. 402.</ref> Zbog potrebe upotrebe teritorije u [[Bosna i Hercegovina|Bosni i Hercegovini]] za invaziju na Dubrovnika, u planove zauzimanja Dubrovnika uključen je i lider [[Srbi u Bosni i Hercegovini|Srba u BiH]] [[Radovan Karadžić]].<ref name="Glaurdić-229"/> Nekoliko dana prije formiranja Dubrovačke Republike, Karadžić je 7. oktobra 1991. godine u telefonskom razgovoru rekao '': „Dubrovnik treba sačuvati za Jugoslaviju.'' ''Neka bude republika...'' ''Trebalo bi tamo naći neke građane da to odluče kada budu oslobođeni”.''<ref name="Glaurdić-229" /> Kasnije te sedmice, u telefonskom razgovoru s [[Gojko Đogo|Gojkom Đogom]], Karadžić je rekao da Dubrovnik ''„mora biti stavljen pod vojnu komandu i to je to...'' ''Dubrovnik nikada nije bio hrvatski!"''. Đogo je uzvratio izjavom da je potrebno etnički očistiti teritoriju oko Dubrovnika, rekavši: ''„Zapalite sve i doviđenja!..'' ''Sjeverno od rijeke Dubrovnik pobijte sve!".''<ref name="Glaurdić-229" /> Tokom [[Opsada Dubrovnika|opsade Dubrovnika]], jugoslavenske paravojne snage i rezervisti JNA divljali su Dubrovnikom, gotovo niko nije pošteđen u nasilju; opljačkana su mala sela i imanja, zapaljene su kuće i farme, zapaljena su polja i voćnjaci, a stoka je pobijena.<ref name="Mojzes-154">Paul Mojzes. ''Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the Twentieth Century''. Lanham, Maryland, USA: Rowman & Littlefield Publishers, 2011. p. 154.</ref> Pretežno hrvatsko stanovništvo Dubrovnika je u cijelosti pobjeglo iz grada usred nasilja.<ref name="Mojzes-154" /> Iako je JNA u januaru 1992. pristala na prekid vatre, južna Dalmacija južno od [[Ston]]a i dalje je bila pod okupacijom grupe [[Trebinje]]-[[Bileća]] 2. korpusa JNA koja je granatirala Dubrovnik. Učešće JNA zvanično je okončano u maju 1992. godine, što je označilo službeni raspad republike, a korpus je 4. maja 1992. preimenovan u [[Hercegovački korpus Vojske Republike Srpske]].<ref name="Thomas-54"/> Uprkos povlačenju JNA, borbe između [[Vojska Republike Srpske|Vojske Republike Srpske]] i [[Oružane snage Republike Hrvatske|Hrvatske vojske]] nastavljene su do 23. oktobra 1992.<ref name="Thomas-54" /> == Također pogledajte == * [[Opsada Dubrovnika]] * [[Velika Srbija]] * [[Republika Srpska Krajina]] * [[Aco Apolonio|Aleksandar Aco Apolonio]] * [[Srbi u Hrvatskoj]] == Reference == {{Refspisak}} [[Kategorija:Rat u Hrvatskoj]] [[Kategorija:Historija Dubrovnika]] [[Kategorija:Države i teritorije osnovane 1991.]] [[Kategorija:Države i teritorije ukinute 1992.]] [[Kategorija:Bivše nepriznate države]] [[Kategorija:Bivše države na Balkanu]] [[Kategorija:Separatizam u Hrvatskoj]] 5um7vkotcz57u2ks13o402dif4edlop Sarajevo, ti i ja 0 502486 3734112 3733947 2025-07-10T16:23:21Z Nerko65 55647 3734112 wikitext text/x-wiki {{Infokutija album | | Ime = Sarajevo, ti i ja | Tip izdanja = Studijski album | Artist = Divljih jagoda | Cover = | Background = orange | Izdat = 1993. | Produciran = | Žanr = [[Hard rock|Hard rok]], [[Rok-muzika|rok]], balada | Dužina = | Kuća = CroatiaTon | Producent(i) = | Kritike = | Prošli album = [[Najbolje (Divlje jagode)|Najbolje]]<br />(1986) | Ovaj album = '''''Sarajevo, ti i ja'''''<br />(1993) | Sljedeći album = [[Antologija 1 (Divlje jagode)|Antologija 1]]<br />(1995) }} '''''Sarajevo, ti i ja''''' drugi je kompilacijski album [[Sarajevo|sarajevske]] [[Hard rock|hard rok]] grupe [[Divlje jagode]]. Objavila ga je na kaseti izdavačka kuća CroatiaTon 1993. Album sadrži 12 pjesama, koje predstavljaju pregled nekih od značajnijih radova počevši od bržih rok pjesama pa sve do laganih balada snimljenih tokom do tada njihove 12 godina duge muzičke karijere. Ujedno, ove pjesme su redovni dio koncertnog repertoara Divljih jagoda. Muziku i aranžmane napisao je gitarist i vođa ovog hard rok sastava [[Zele Lipovača|Sead "Zele" Lipovača]]. Kompilacijski album "Sarajevo, ti i ja" objavljen je iste godine kao i njihov studijski album "[[Zele - Magic Love (Divlje jagode)|Zele - Magic Love]]". <ref name="discogs">{{Cite web|url= https://www.discogs.com/release/6998462-Divlje-Jagode-Sarajevo-Ti-I-ja|title= ''Divlje jagode - Sarajevo, ti i ja''|work= discogs.com|access-date= 17. 12. 2023}}</ref> == Spisak pjesama == {{Spisak pjesama | naslov = | ukupno_trajanje = | zasluge_pisanje = da | zasluge_tekst = da | zasluge_muzika = | dodatna_kolona = | naziv1 = Sarajevo, ti i ja | autor1 = [[Zele Lipovača|Sead Lipovača]] | trajanje1 = | naziv2 = Let na drugi svijet | autor2 = Sead Lipovača | trajanje2 = | naziv3 = Autostop | autor3 = Sead Lipovača, | trajanje3 = | naziv4 = Krivo je more | autor4 = Sead Lipovača, [[Toni Janković|Ante "Toni" Janković]] | trajanje4 = | naziv5 = Jedina moja | autor5 = Sead Lipovača, Ante "Toni" Janković | trajanje5 = | naziv6 = Zauvijek tvoj | autor6 = Sead Lipovača | trajanje6 = | naziv7 = Divlje jagode | autor7 = Sead Lipovača | trajanje7 = | naziv8 = Motori | autor8 = Sead Lipovača, [[Alen Islamović|Alija Islamović]] | trajanje8 = | naziv9 = Šejla | autor9 = Sead Lipovača | trajanje9 = | naziv10 = Ne želiš kraj | autor10 = Sead Lipovača, Ante "Toni" Janković | trajanje10 = | naziv11 = Ciganka | autor11 = Sead Lipovača | trajanje11 = | naziv12 = Turski marš | autor12 = Sead Lipovača | trajanje12 = }} <ref name="discogs"/> == Reference == {{Refspisak}} {{Divlje jagode}} [[Kategorija:Albumi Divljih jagoda]] [[Kategorija:Albumi iz 1993.]] eye4u9nbpvou2k4sp84bhrh4qczjijh Šablon:Šiizam 10 503520 3734062 3625111 2025-07-10T12:54:56Z Panasko 146730 3734062 wikitext text/x-wiki {{Sidebar with collapsible lists | name = Šiitski islam| bodyclass = collapsible {{#if:{{{collapsed|}}}|collapsed}} | titlestyle = font-size:88%; line-height:188%; | title = {{resize|115%|{{nobold|Dio članaka o Šiizmu}}}}<br />{{resize|188%|[[Šiizam]]}} | contentclass = hlist | expanded = {{{expanded|{{{selected|{{{1|}}}}}}}}} | image = <!-- PLEASE DISCUSS FIRST FOR ANY CHANGE: Template_talk:Shia_Islam#Image_in_template --> [[File:Ghadir Logo Vector.svg|110px]] | list1name = Vjerovanja | list1title = Vjerovanja | list1 = * [[Tevhid|Monoteizam]] * [[Islamske svete knjige|Svete knjige]] * [[Poslanici u islamu|Poslanici]] * [[Nasljedstvo Muhammeda]] * [[Imamet (Šiizam)|Imamet]] * [[Islamska eshatologija|Sudnji dan]] | list2name = Sveti dani | list2title = Dani sjećanja | list2 = * [[Ašura]] * [[Mevlud]] * [[Ramazanski bajram]] * [[Kurban-bajram]] * [[Gadir-Hum]] | list3name = Historija | list3title = Historija | list3 = * [[Ajet o čistoti]] * [[Hadis sekalejn|Dvije stvari]] * [[Mubahela]] * [[Gadir-Hum|Hum]] * [[Napad na Fatiminu kuću|Fatimina kuća]] * [[Prva fitna]] * [[Druga fitna]] * [[Bitka na Kerbeli]] | list4name = Ogranci i sekte | list4title = Ogranci i sekte | list4 = * [[Dvanaestoimamizam]] ** [[Džaferije]] * [[Zejdije]] * [[Ismailije]] * [[Alaviti]] * [[Bektašijski tarikat]] * [[Izumrle šiitske sekte]] | list5name = El-Kisa | list5title = El-Kisa | list5 = * [[Muhammed]] * [[Ali ibn Ebu-Talib|Alija]] * [[Fatima bint Muhammed|Fatima]] * [[Hasan ibn Ali|Hasan]] * [[Husejn ibn Ali|Husejn]] | list6name = Svete žene | list6title = Svete žene | list6 = * [[Fatima bint Muhammed|Fatima]] * [[Hatidža bint Huvejlid]] * [[Hind bint Ebi-Umeje]] * [[Zejneb bint Ali]] * [[Umm Kulsum bint Ali]] * [[Ummul-Benin]] * [[Fatima bint Hasan]] * [[Rukajja bint Husejn]] * [[Rubab bint Imra al-Kais]] * [[Šehrbenu]] * [[Fatima bint Musa]] * [[Hakima Hatun]] * [[Nardžis]] * [[Fatima bint Esed]] * [[Ummu Ferve]] * [[Rukajja bint Ali]] * [[Sejida Nefisa]] | belowstyle = padding-top:0.1em;font-weight:bold;line-height:1.5em; }}<noinclude> [[Kategorija:Islamski šabloni]] </noinclude> q8vx9bqi380xlu0hesgmbax3zsu0yn8 Antologija 1 i 2 (Divlje jagode) 0 505664 3734136 3604797 2025-07-10T19:21:20Z Panasko 146730 Mogu li reference ovako? 3734136 wikitext text/x-wiki {{Infokutija album | | Ime = Antologija 1 i 2 | Tip izdanja = Studijski album | Artist = Divljih jagoda | Cover = | Background = orange | Izdat = 1995. | Produciran = | Žanr = [[Hard rock|Hard rok]], [[Rok-muzika|rok]], balada | Dužina = | Kuća = Nimfa Sound | Producent(i) = | Kritike = | Prošli album = [[Sarajevo, ti i ja]]<br />(1993) | Ovaj album = '''''Antologija 1 i 2'''''<br />(1995) | Sljedeći album = [[The Best Of (Divlje jagode)|The Best Of]]<br />(1997) }} '''''Antologija 1 i 2''''' treći je kompilacijski album [[Sarajevo|sarajevske]] [[Hard rock|hard-rok]] grupe [[Divlje jagode]]. Objavila ga je na [[Compact disc|CD]] i kasetama izdavačka kuća Nimfa Sound 1995. Album sadrži 25 pjesama, koje predstavljaju pregled najznačajnijih radova počevši od bržih rok pjesama pa sve do laganih balada snimljenih tokom do tada njihove 18 godina duge muzičke karijere. Ujedno, ove pjesme su redovni dio koncertnog repertoara Divljih jagoda. Muziku i aranžmane za većinu pjesama napisao je gitarist i vođa ovog hard-rok sastava [[Zele Lipovača|Sead Lipovača "Zele"]]. Kompilacijski album "Antologija 1 i 2" objavljen je godinu dana nakon njihovog studijskog albuma "[[Labude, kad rata ne bude]]".<ref name="discogs 1">{{Cite web|url= https://www.discogs.com/master/636709-Divlje-Jagode-Antologija-1|title= ''Divlje jagode - Antologija 1''|work= discogs.com|access-date= 1. 5. 2024}}</ref><ref name="discogs 2">{{Cite web|url= https://www.discogs.com/master/1306519-Divlje-Jagode-Antologija-2|title= ''Divlje jagode - Antologija 2''|work= discogs.com|access-date= 1. 5. 2024}}</ref> == Spisak pjesama == {{Spisak pjesama | naslov = Antologija 1<ref name="discogs 1"/> | ukupno_trajanje = | zasluge_pisanje = da | zasluge_tekst = da | zasluge_muzika = | dodatna_kolona = | naziv1 = Motori | autor1 = [[Zele Lipovača|Sead Lipovača]], [[Alen Islamović|Alija Islamović]] | trajanje1 = 4:33 | naziv2 = Ciganka | autor2 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje2 = 3:02 | naziv3 = Sve iz inata | autor3 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje3 = 2:55 | naziv4 = Šejla | autor4 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje4 = 3:56 | naziv5 = Sama si | autor5 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje5 = 4:26 | naziv6 = Autostop | autor6 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje6 = 3:42 | naziv7 = Divlje jagode | autor7 = Sead Lipovača | trajanje7 = 5:07 | naziv8 = Konji | autor8 = Sead Lipovača, [[Slobodan Đurasović]] | trajanje8 = 5:46 | naziv9 = Hungry For Your Love | autor9 = [[Žanil Tataj]], [[Gibonni|Zlatan Stipišić "Gibonni"]] | trajanje9 = 4:24 | naziv10 = Metalni radnici | autor10 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje10 = 5:10 | naziv11 = Let na drugi svijet | autor11 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje11 = 3:08 | naziv12 = Turski marš | autor12 = [[Wolfgang Amadeus Mozart]] | trajanje12 = 6:00 | naziv13 = Moj dilbere | autor13 = tradicionalna sevdalinka | trajanje13 = 3:43 }} {{Spisak pjesama | naslov = Antologija 2<ref name="discogs 2"/> | ukupno_trajanje = | zasluge_pisanje = da | zasluge_tekst = da | zasluge_muzika = | dodatna_kolona = | naziv1 = Zauvijek tvoj | autor1 = [[Zele Lipovača|Sead Lipovača]] | trajanje1 = 4:35 | naziv2 = Krivo je more | autor2 = Sead Lipovača, Anto Janković | trajanje2 = 4:17 | naziv3 = Sjećanja | autor3 = | trajanje3 = | naziv4 = Kako si topla i mila | autor4 = Sead Lipovača, [[Anto Janković]] | trajanje4 = 5:02 | naziv5 = Moja si | autor5 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje5 = 3:11 | naziv6 = Jedina moja | autor6 = Sead Lipovača, Anto Janković | trajanje6 = 4:22 | naziv7 = Sarajevo, ti i ja | autor7 = Sead Lipovača, [[Gojko Jelac]] | trajanje7 = 4:02 | naziv8 = Love Is In Your Hand | autor8 = Žanil Tataj | trajanje8 = 5:34 | naziv9 = Samo tren | autor9 = Sead Lipovača, Alija Islamović | trajanje9 = 4:27 | naziv10 = Ne želiš kraj | autor10 = Anto Janković | trajanje10 = 3:16 | naziv11 = Mojoj ljubavi | autor11 = Sead Lipovača, Anto Janković | trajanje11 = 3:10 | naziv12 = Maida | autor12 = Žanil Tataj, Zlatan Stipišić "Gibonni" | trajanje12 = 4:45 }} == Reference == {{Refspisak}} [[Kategorija:Albumi Divljih jagoda]] [[Kategorija:Albumi iz 1995.]] n5nhex569b7gtqeh8vj1xk13h8i7emk Dvanaestoimamizam 0 506733 3734060 3637173 2025-07-10T12:50:17Z Panasko 146730 3734060 wikitext text/x-wiki {{Šiizam}} '''Dvanaestoimamci''' ({{Jez-ar|ٱثْنَا عَشَرِيَّة}}; ''{{Transliteration|ar|DIN|ʾEsnā ʿAšarijja}}'' ) su najveća grana [[Šiizam|šiitskog islama]], koja čini oko 85% svih šiitskih muslimana. Izraz ''dvanaestoimamac'' odnosi se na pristalice vjerovanja u dvanaest božanski postavljenih vođa, poznatih kao [[dvanaest imama]], i njihovo vjerovanje da posljednji imam, el-Mehdi, živi u okultaciji i da će se ponovo pojaviti kao ''obećani [[Mehdi]]'' Dvanaestoimamci vjeruju da su dvanaest imama duhovni i politički [[Nasljedstvo Muhammeda|nasljednici]] [[Poslanici u islamu|islamskog poslanika]] [[Muhammed]]a. Prema njihovoh teologiji, imami su uzorne ljudske osobe koje ne samo da pravedno vladaju [[Ummet|muslimanskom zajednicom]] (''Ummetom''), već su i u stanju da očuvaju i tumače [[Šerijat|islamski zakon]] (''šerijat'') i esoterično značenje Kur'ana. Riječi i djela (''[[sunnet]]'') Muhammeda i imama su vodič i model za muslimansku zajednicu koji treba slijediti; kao rezultat toga, Muhammed i imami moraju biti oslobođeni grešaka i grijeha, doktrine poznate kao ''[[Isma]]'' ili nepogrešivost, i moraju biti izabrani božanskom odredbom, preko Muhammeda.<ref>{{Harvnb|Tabataba'i|1977}}</ref><ref name="momen127"/><ref>{{Harvnb|Weiss|2006}}</ref> Globalno, postoji oko 150 do 200 miliona dvanaestoimamaca:<ref>{{Cite web|url=https://www.worldatlas.com/articles/shia-islam-s-holiest-sites.html|title=Shia Islam's Holiest Sites|date=25. 4. 2017|website=Worldatlas.com|access-date=1. 3. 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/|title=World Population Clock: 7.9 Billion People (2022) – Worldometer|website=Worldometers.info|access-date=1. 3. 2022}}</ref> većina [[Iran]]a, [[Irak]]a, [[Bahrein]]a i [[Azerbejdžan]]a;<ref>{{Cite web|url=https://www.americansecurityproject.org/four-charts-that-explain-shia-islam/|title=Six Charts that Explain Shia Islam|last=John Bugnacki|date=2014|website=American Security Project|language=en|access-date=29. 10. 2020}}</ref> polovina muslimana u [[Liban]]u; značajna manjina u [[Indija|Indiji]], [[Pakistan]]u, [[Afganistan]]u, [[Saudijska Arabija|Saudijskoj Arabiji]], [[Bangladeš]]u, [[Kuvajt]]u, [[Oman]]u, [[Ujedinjeni Arapski Emirati|UAE]], [[Katar]]u, [[Nigerija|Nigeriji]], [[Čad]]u i [[Tanzanija|Tanzaniji]].<ref>{{Cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/lucknow/Shia-women-too-can-initiate-divorce/articleshow/334804.cms|title=Shia women too can initiate divorce|date=6. 11. 2006|website=[[The Times of India]]|access-date=21. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.dnaindia.com/india/report_talaq-rights-proposed-for-shia-women_1062327|title=Talaq rights proposed for Shia women|date=5. 11. 2006|publisher=Daily News and Analysis, www. dnaindia.com|access-date=21. 6. 2010}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tribuneindia.com/2009/20090725/edit.htm#4|title=Obama's Overtures|website=[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]|access-date=21. 7. 2010|archive-date=5. 3. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305183639/http://www.tribuneindia.com/2009/20090725/edit.htm#4|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.boloji.com/opinion/0360.htm|title=Imperialism and Divide & Rule Policy|publisher=[[Boloji]]|access-date=21. 7. 2010|archive-date=13. 12. 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101213142014/http://boloji.com/opinion/0360.htm|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.indianexpress.com/news/ahmadinejad-on-way-nsa-says-india-to-be-impacted-if-iran-wronged-by-others/299498/|title=Ahmadinejad on way, NSA says India to be impacted if Iran 'wronged by others'|date=21. 4. 2008|publisher=[[Indian Express]]|access-date=21. 7. 2010}}</ref> Iran je jedina zemlja u kojoj je dvanaestoimametski šiizam državna religija.<ref>{{Cite web|url=https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/iran/|title=Iran|website=United States Department of State|language=en-US|access-date=29. 9. 2021}}</ref> Dvanaestoimamci dijele mnoga načela s drugim šiitskim sektama, kao što je vjerovanje u imamet, ali drugi ogranci vjeruju u različit broj imama i, uglavnom, drugačiji put sukcesije u pogledu imameta. Oni se također razlikuju po ulozi i ukupnoj definiciji imama. Dvanaestoimamci se također razlikuju od [[Ismailije|Ismailija]] po vjerovanju u Muhammedovu titulu "Pečata poslanika", po odbacivanju mogućnosti ukidanja ''šerijatskih'' zakona i po razmatranju esoteričnih i egzoteričnih aspekata Kur'ana.<ref>{{Harvnb|Tabatabae'i|1975}}</ref> ==== Terminologija ==== Izraz dvanaestoimamci je zasnovan na vjerovanju da su dvanaest muških potomaka iz porodice Muhammeda, počevši od [[Alija ibn Ebu-Talib|Alije ibn Ebu-Taliba]] i završavajući sa [[Muhammed el-Mehdi|Muhammedom el-Mehdijem]], imami koji imaju vjerski i politički autoritet.<ref name="Campo 2009">{{Harvnb|Campo|2009}}</ref> == Historija == === Dvanaest imama među šiitima === ==== Pojava ==== 610. godine, kada je Muhammed primio objavu, Ali je imao 10 godina. U vrijeme Muhammeda, neki od Alijevih pristalica, posebno Mikdad ibn el-Esved, Selman Farisi, Ebu Zerr el-Gifari i Amar ibn Jasir, nazivani su šiitima Alije. Podjela islama na šiite i sunite seže do krize [[Nasljedstvo Muhammeda|nasljedstva Muhammeda]].<ref>{{Harvnb|Daftary|2013}}</ref> Alijini sljedbenici su se borili sa nekim od Kurejšija i nekim od ashaba kao što su [[Talha ibn Ubejdullah|Talha]] i [[Zubejr ibn Avvam|Zubejr]] . Kako je većina njegovih pristalica bila u [[Irak]]u, Alija je premjestio prijestolnicu države u [[Kufa|Kufu]] i tamo je počeo da se bori protiv [[Muavija ibn Ebu-Sufjan|Muavije]], koji je odbio da se zaklete na odanost Aliji.<ref name="Nasr 2007">{{Harvnb|Nasr|2007}}</ref> [[Husejn ibn Ali|Husejnova]] [[Bitka na Kerbeli|smrt]] je odigrala važnu ulogu u širenju šiizma u regijama Iraka, Jemena i Perzije. Krajem prvog stoljeća, uticajni lideri u vladi osnovali su grad Kom za naseljavanje šiita. ==== Formulacija ==== Muhammed El-Bakir je bio učitelj prava 20 godina i prenosioc hadisa. On je također uveo princip [[Taqiyya|tekijje]].<ref name="C20072"/> El-Bakir je prenio mnoge [[hadis]]e o [[Fikh|jurisprudenciji]] (fikhu) i drugim vjerskim naukama koji su zasnovali temelje za šiitska uputstva. Sa promjenom političkih situacija i pogodnim uvjetima za razvoj vjerskih aktivnosti i vremenom razrade vjerskih nauka, [[Džafer es-Sadik]] je imao važnu ulogu u formiranju šiitske pravne škole.<ref>{{Harvnb|Pakatchi|1988}}</ref> Džafer es-Sadik i El-Bakir su osnivači džaferijske pravne škole. El-Sadik je oko sebe stekao značajnu grupu učenjaka, koju su činili neki od najčuvenijih pravnika, tradicionalista i teologa tog vremena. Tokom njegovog vremena, šiiti su razvili svoj stav o teološkim i pravnim pitanjima.<ref name="C20072"/> I Muhammed El-Baqir i Džafer es-Sadik poboljšali su položaj šiita i razradili intelektualnu osnovu tumačenja i prakse šiitskog islama. Njihova učenja bila su osnova za razvoj šiitske duhovnosti i vjerskih rituala.<ref name="C20072"/> ==== Organiziranje ==== Početkom devetog vijeka ponovo su šiiti doživeli procvat i to zahvaljujući prevođenju naučnih i filozofskih knjiga sa drugih jezika na arapski, El-Ma'mun dajući slobodu širenju različitih vjerskih stavova i svom interesovanju za intelektualne debate. Pod vladavinom El-Ma'muna, šiiti su bili oslobođeni političkog pritiska i bili su na nekoj vrsti slobode. U desetom stoljeću, slabosti u abasidskoj vladi i dolasku bujidskih vladara uzrokovale su širenje, snagu i otvoreno širenje šiizma. Od jedanaestog do devetog stoljeća u islamskom svijetu pojavili su se mnogi šiitski kraljevi koji su propagirali šiizam.<ref name="Nasr 1989 284–285"/> ==== Isfahanska škola ==== Godine 1501. [[Ismail I]] je preuzeo vlast u [[Iran]]u i uspostavio dinastiju Safavida. Dok je većina većih gradova Irana bila sunitska, on je proglasio dvanaestoimamizam zvaničnom religijom carstva. Mnogi šiitski učenjaci su dovedeni da osnuju šiitske bogoslovije u Iranu. Jedan od njih je bio Karaki koji je izjavio da je, za interese ummeta, neophodno da šiitski učenjak bude legitiman vođa da bi izvršio zadatke imama koji je skriven. Pod Safavidima, vjerski autoriteti ([[šejhul-islam]]) su imenovani za sve veće gradove.<ref>{{Harvnb|Halm|1997}}</ref> Karaki je osnovao veliko sjemenište u [[Qazvin|Kazvinu]] i [[Isfahan]]u, pa je Iran ponovo postao centar imamske jurisprudencije.<ref>{{Harvnb|Vaezi|2004}}</ref> Učenjaci škole Isfahan integrirali su filozofsku, teološku i mističnu tradiciju šiizma u metafizičku sintezu poznatu kao Božanska mudrost ili teozofija (perz.:hikmet-i ilahi). Najznačajniji predstavnik Isfahanske škole bio je Mulla Sadra. Mulla Sadra je proizveo vlastitu sintezu muslimanske misli, uključujući teologiju, peripatetičku filozofiju, filozofski misticizam i sufijske studije, posebno sufizam Ib ==== Kontroverze Ahbarita-Usulita ==== Do kraja Safavidske ere (1736.), usulitska škola je bila napadnuta od strane Ahbaritskog (tradicionalističkog) trenda čiji je osnivač bio Mulla Muhammed Amin el-Astarabadi.<ref name="Martin2003">{{Harvnb|Martin|2003}}</ref> Astarabadi je napao ideju idžtihada i nazvao Usulite neprijateljima vjere. Prepoznao je hadis kao jedini izvor za islamski zakon i razumijevanje Kur'ana.<ref name="C20072">{{Harvnb|Cornell|2007}}</ref> Muhammed Bakir Behbahani, kao osnivač nove faze u šiitskoj jurisprudenciji, uzeo je novu praktičnu metodu.<ref name="Nasr 1989 284–285">{{Harvnb|Nasr|Dabashi|Nasr|1989}}</ref> Napao je ahbarite i njihov metod su napustili šiiti.<ref name="Nasr 1988 230">{{Harvnb|Nasr|Dabashi|Nasr|1988}}</ref> Dominacija usulita nad ahbaritima došla je u posljednjoj polovini 18. stoljeća kada je Behbahani doveo usulite do dominacije i "potpuno razbio ahbarite u Kerbeli i Nedžefu", tako da je "samo šačica šiitske uleme ostala ahbaritska do danas."<ref name="momen127">{{Harvnb|Momen|1985}}</ref> == Teološka doktrina == Teologija dvanaestoimamaca, koja se uglavnom sastoji od pet principa, formirala se tokom historije na osnovu [[Kur'an]]a, [[hadis]]a od Muhammeda i dvanaest imama (posebno Džafera es-Sadika), kao i odgovor intelektualnim pokretima u muslimanskom svijetu i glavnim događajima u historiji, kao što su [[Bitka na Kerbeli|bitka kod Kerbele]] i [[Okultacija|okultacija dvanaestog imama]], [[Muhammad al-Mahdi|Muhammeda el-Mehdija]].<ref name="Nasr 1988 230"/> === Jedinstvo Boga === [[Alija ibn Ebu-Talib]], prvi šiitski imam, je zaslužan za uspostavljanje islamske teologije i, među muslimanima, njegove propovijedi sadrže prve filozofske dokaze o Božjem jedinstvu ([[Tevhid]]).<ref>{{Harvnb|Nasr|2006}}</ref> Alija je citiran kako tvrdi da "jedinstvo Boga" znači da Bog nema sličnog; ne podliježe numeraciji; i nije djeljiv ni u stvarnosti ni u mašti.<ref name="Nasr 1988 230"/> Drugom prilikom, citiran je kako je rekao: {{Citat|Prvi korak religije je prihvatiti, razumijeti i prepoznati ga kao gospodara... Ispravan oblik vjerovanja u njegovo jedinstvo je spoznati da je on toliko apsolutno čist i iznad prirode da se ništa ne može dodati ili oduzeti od njegovog bića. To jest, treba shvatiti da ne postoji razlika između njegove osobe i njegovih atributa, i da se njegovi atributi ne trebaju razlikovati ili razlikovati od njegove ličnosti.}} Tradicionalni dvanaestoimamci striktno vjeruju da se Bog razlikuje od svoje kreacije i da su to dvoje odvojeni entiteti.<ref>Our way in intellectual debates, by Jafaar Seedaan, p. 26.</ref> Prema teologiji šiita, tevhid se sastoji od nekoliko aspekata, uključujući tevhid suštine, atributa, kreacije, gospodarstva i jedinstvo u obožavanju.<ref name="Sobhani 2001">{{Harvnb|Sobhani|2001}}</ref> ==== Tevhid suštine ==== Tevhid Božije suštine znači da je njegova suština jedna i da joj niko nije ravan.<ref name="Sobhani 2001"/> U vezi s tim, u suri [[El-Ihlas]] stoji: Reci: ”On, Allah, Jedan je. Allah je utočište svakome. nije rodio, nit’ je rođen. I niko mu ravan nije.”<ref>{{Harvnb|Faruki|1965}}</ref> ==== Tevhid atributa ==== Tevhid atributa znači da Božija svojstva nemaju drugu stvarnost osim Njegove suštine.<ref name="Campo 2009"/> Alija tvrdi da "Svaki atribut svjedoči o svom postojanju osim objekta kojem se pripisuje, a svaki takav predmet zauzvrat svjedoči o svom biću osim atributa."<ref name="Sobhani 2001"/> Tevhid atributa znači poricanje postojanja bilo koje vrste mnogostrukosti i kombinacije u samoj Suštini. Razlikovanje između suštine i atributa ili između atributa implicira ograničenje bića.<ref name="MM2">{{Harvnb|Motahari|1985}}</ref> Tradicionalni dvanaestoimamci veruju da su Božija imena stvoreno i da nisu Njegovi atributi. Ime je kombinacija stvorenih slova dok su atributi ono što se podrazumijeva pod tim imenom. U šiitskoj zbirci hadisa, El-Kafi, se navodi da ko god obožava Božija imena počinio je nevjerovanje u Boga, jer oni nisu On.<ref>Al-Kafi, by Al-Kullainy, the book of God's oneness, 'Who is worshipped' chapter, volume. 01 p. 87.</ref> ==== Tevhid stvaranja ==== Prema nekim dvanaestoimamcima, tevhid stvaranja znači da nema tvorca osim Boga,<ref name="Sobhani 2001"/> to jest da [[Uzročnost|uzroci i posljedice]] univerzuma nisu neovisni od Boga, baš kao što bića koja nisu neovisna u suštini. ==== Tevhid gospodarstva ==== Tevhid Gospodarstva znači upravljanje svijetom i da ljudska bića pripadaju samo Bogu. I konačno, jedinstvo u obožavanju, tj. samo Bog zaslužuje da se obožava.<ref name="Sobhani 2001"/> Jedinstvo u ibadetu znači odbacivanje svih vrsta krivotvorenog ibadeta, a kako Kur'an kaže, svaki čin pokoravanja naredbi je ibadet.<ref name="MM2">{{Harvnb|Motahari|1985}}</ref> === Sveta mjesta === {| class="wikitable sortable" style="text-align:left" |+Najsvetija mjesta<ref>{{Cite web|url=https://www.worldatlas.com/articles/shia-islam-s-holiest-sites.html|title=Shia Islam's Holiest Sites|date=25. 4. 2017}}</ref> !svetište !lokacija |- |[[Mesdžidul-haram|Mesdžidul-Haram]] |[[Meka]] |- |[[Poslanikova džamija]] |[[Medina]] |- |[[Mesdžidul-aksa]] |[[Jerusalem]] |- |Hram imama Alije |Nedžef |- |Hram imama Husejna |Kerbela |- |Džennetul-bekija |Medina |- |Džennetul-Mualla |Meka |- |Zejnebina džamija |[[Damask]] |- |El-Abbaseva džamija |Karbala |- |Rukajjina džamija |Damask |- |Mezar Babul-Segir |Damask |- |Hram imama Reze |[[Mašhad]] |- |El-Kazimova džamija |[[Bagdad]] |- |El-Askerijeva džamija |Samarra |- |Hram Fatime Masumeh |Kom |} ==== Poslanstvo ==== [[Džafer es-Sadik]] prenosi od svojih očeva da je Muhammed u jednoj od svojih hutbi izrazio da je „[Bog] poslao ljudima vjerovjesnike kako bi oni mogli biti Njegov konačni argument protiv Njegovih stvorenja i kako bi Njegovi poslanici njima mogli biti svjedoci protiv njih. Poslao je među njih poslanike koji su nosili dobre vijesti i upozorenja" <ref name="Nasr 1988 230"/> ==== Melek ==== Vjerovanje u postojanje meleka je jedan od [[Imanski šarti|imanskih šartova]]. Neviđena bića blistave i duhovne supstance, meleci djeluju kao posrednici između Boga i vidljivog svijeta. Iako superiorni u suštini, anđeli su inferiorni u odnosu na čovječanstvo. 34. [[ajet]] sure [[El-Bekare]] implicira superiornost čovječanstva.<ref name="Nasr 2008">{{Harvnb|Nasr|2008}}</ref> Bog je Muhammedu objavio Kur'an preko [[Džibril]]a koji je bio i njegov vodič na [[Isra i Mi'radž|Mi'radžu]]. Meleci bilježe djela ljudi.<ref name="Nasr 2008"/> Oni slijede Božje zapovijesti i ne prethode mu.<ref name="Nasr 2008"/> ==== Imamet i vilajet ==== [[Datoteka:Mirror_writing2.jpg|desno|mini|[[Osmansko Carstvo|Osmanska]] [[kaligrafija]] 18. vijeka. Ispisana je fraza 'Alija je Allahov namjesnik na Zemlji' u oba smjera.]] Šiiti vjeruju u trilateralnu strukturu vlasti; Božiji autoritet koji je apsolutan i univerzalan, autoritet Muhammeda koji je legitimiran Božijom milošću i autoritet imama koji su blagoslovljeni za vođstvo zajednice preko Muhammeda.<ref>{{Harvnb|Dabashi|1989}}</ref> Prema šiitima, imam je nastavak poslaničke misije.<ref name="Nasr 1988 230"/> Šiiti vjeruju u [[dvanaest imama]] koji su božanski nadahnuti potomci Muhammeda. Oni moraju ispunjavati ove atribute: ness (imenovanje od strane prethodnog imama), 'isma (nepogrešivost), ilm (božansko znanje), vilajet (duhovno vodstvo).<ref name="Campo 2009"/> Dvanaest imama su duhovni i politički nasljednici Muhammeda.<ref>Nasr (1979), p. 15.</ref><ref>Corbin (1993), pp. 45 – 51.</ref> Iako imami nisu primali objavu, imali su bliski odnos sa Bogom, kroz koji ih Bog navodi, a imami su zauzvrat vodi ljude. Imamet, ili vjerovanje u božanskog vodiča je temeljno vjerovanje u šiitskom islamu i zasnovano je na konceptu da Bog neće ostaviti čovječanstvo bez pristupa božanskom vodstvu. Prema dvanaestoimamcima, uvijek postoji imam vremena, koji je božanski postavljen autoritet za sva pitanja vjere i zakona u muslimanskoj zajednici. Alija je bio prvi imam ove loze, i po mišljenju dvanaestoimamaca, zakoniti nasljednik Muhammeda, praćen muškim potomcima Muhammeda preko njegove kćeri Fatime. Svaki imam je bio sin prethodnog imama, sa izuzetkom [[Husejn ibn Ali|Husejna ibn Alija]], koji je bio brat [[Hasan ibn Ali|Hasana ibn Alija]]. Dvanaesti i posljednji imam je [[Muhammad el-Mehdi]], za kojeg dvanaestoimamci vjeruju da je trenutno živ i da je u okultaciji. Šiitski imami se smatraju nepogrešivim. Važan aspekt šiitske teologije je da oni nisu ni poslanici niti vjerovjesnici, već umjesto toga izvršavaju Muhammedovu poruku.<ref>[[Sultanu'l-Wa'izin Shirazi|Shirazi, Sultanu'l-Wa'izin]]. Peshawar Nights. [http://www.al-islam.org/peshawar/4.2.html THE Sunni Ulema's Condemnation of Abu Hanifa]. Al-islam.org</ref><ref>Rizvi, Muhammad. [http://www.al-islam.org/wilayat/7.htm Shi'ism: Imamate and Wilayat.]</ref><ref>S. V. Mir Ali/Ayatollah Mahdi Puya [http://www.al-islam.org/quran/ Commentary of Quran Verse 2: 124.]</ref> ==== Nasljedstvo Muhammeda ==== {{Glavni|Nasljedstvo Muhammeda}}Šiiti vjeruju da je sa smrću Muhammeda njegov vjerski i politički autoritet naslijeđen imamima.<ref name="Martin2003"/> Šiiti smatraju nasljednika esoteričnim tumačem objave i Božanskog zakona.<ref>{{Harvnb|Nasr|2000}}</ref> Sa izuzetkom [[Zejdije|zejdija]],<ref name="Frncis1984">{{Cite book|last=Robinson|first=Francis|url=https://archive.org/details/atlasofislamicwo0000robi|title=Atlas of the Islamic World Since 1500|publisher=[[Facts on File]]|year=1984|isbn=0871966298|location=[[New York City|New York]]|page=[https://archive.org/details/atlasofislamicwo0000robi/page/47 47]|author-link=Francis Robinson|url-access=registration}}</ref> šiiti vjeruju u imamet, princip po kojem su vladari imami koji su božanski izabrani, nepogrešivi i bezgrešni i moraju doći od ''[[Ehli-Bejt|ehli-bejta]]'' bez obzira na mišljenje većine, šure ili izbora.<ref>{{Cite book|last=Sheriff|first=Ahmed H.|title=Leadership by Divine Appointment|year=1991|page=13}}</ref> Oni tvrde da je Muhammed prije svoje smrti dao mnoge naznake, posebno u događaju na [[Gadir-Hum]]u, da je [[Alija ibn Ebu-Talib|Aliju]], svog rođaka i zeta, smatrao svojim nasljednikom.<ref>{{Cite book|last=Rizvi|first=Kishwar|url=https://books.google.com/books?id=nyk_DwAAQBAJ&pg=PA101|title=Affect, Emotion, and Subjectivity in Early Modern Muslim Empires|publisher=BRILL|year=2017|isbn=978-90-04-35284-1|page=101}}</ref> Za dvanaestoimamce, vjeruje se da su Alija i njegovih jedanaest potomaka, [[dvanaest imama]], čak i prije njihovog rođenja, smatrani jedinim važećim islamskim vladarima koje je odredio Bog.<ref>{{Cite book|last=Malbouisson|first=Cofie D.|url=https://books.google.com/books?id=HHFHe7Rf0JsC&pg=PA17|title=Focus on Islamic Issues|publisher=Nova Publishers|year=2007|isbn=978-1-60021-204-8|page=17}}</ref><ref>{{Cite book|last=Stefon|first=Matt|url=https://books.google.com/books?id=zBaXys_EI40C&pg=PA57|title=Islamic Beliefs and Practices|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|year=2009|isbn=978-1-61530-017-4|page=57}}</ref> Šiiti muslimani vjeruju da su sve halife nakon Muhammedove smrti, osim Alije i Hasana, bili nelegitimni i da muslimani nisu imali obavezu da ih slijede.<ref>{{Cite book|last=Madelung|first=Wilferd|url=https://books.google.com/books?id=bf_XAAAAMAAJ|title=Religious Schools and Sects in Medieval Islam|publisher=Variorum Reprints|year=1985|isbn=978-0-86078-161-5|page=414|author-link=Wilferd Madelung}}</ref> Oni smatraju da je jedina uputa koja je ostala iza, kao što je navedeno u ''hadisu'' o [[Hadis-sekalejn|dvije teške stvari]], [[Kur'an]] i [[Ehli-Bejt|Muhammedova porodica]].<ref>{{Cite book|last=Galian|first=Laurence|title=The Sun at Midnight: The Revealed Mysteries of the Ahlul Bayt Sufis|url=https://archive.org/details/sunatmidnightrev0000gali|year=2003|page=[https://archive.org/details/sunatmidnightrev0000gali/page/230 230]|author-link=Laurence Galian}}</ref> Ehli-bejt se, zbog svoje nepogrešivosti, smatraju sposobnim da vode muslimansku zajednicu pravedno.<ref>{{Cite book|last=Mishal|first=Shaul|url=https://books.google.com/books?id=xhpvAwAAQBAJ&pg=PA37|title=Understanding Shiite Leadership: The Art of the Middle Ground in Iran and Lebanon|last2=Goldberg|first2=Ori|publisher=Cambridge University Press|year=2014|isbn=978-1-107-04638-2|page=37|author-link=Shaul Mishal}}</ref> ==== Okultacija ==== Prema dvanaestoimamcima, uslovi pod [[Abasidski halifat|Abasidima]] su doveli do toga da je [[Hasan el-Askeri]] morao sakriti rođenje svog sina, El-Mehdija.<ref>{{Harvnb|Jasim|1982}}</ref> === Šerijat === Šerijat ili božanski zakon islama je ritualni, pravni, etički i društveni aspekt islama koji je konkretno oličenje Božije volje. Ona upravlja životom muslimana od kolijevke do kabura kako bi vjernik zadobio sreću na ahiretu. Musliman bi trebao slijediti šerijat koji je u okviru formalnog zakona. Ovaj unutrašnji dio šerijata je tarikat. Šerijat se sastoji od ibadeta (obožavanja). Šerijat dijeli sva djela u pet kategorija: obavezna (vadžib), preporučena (mustehab), pokuđena (mekruh), zabranjena (haram) i djela prema kojima je Božanski zakon neutralan (mubah). Ocjena djela je na osnovu šerijata. Bog je konačni zakonodavac (Šerijat), a korijeni šerijata su u Kur'anu. Hadis i Sunnet su drugi izvori šerijata i dopuna Kur'ana. Šerijat ima nepromjenjive principe, ali je primjenjiv na nove situacije.<ref name="Nasr 2007"/> * [[Namaz]] (molitva) – što znači "veza", uspostaviti pet dnevnih namaza. * [[Post|Savm]] (post) – post tokom svetog mjeseca [[ramazan]]a. * [[Zekat]] (milostinja) – dobročinstvo. ''Zekat'' znači "pročistiti". * Humovi ("Petina" nečije ušteđevine) – porez. * [[Hadž]] (hodočašće) – obavljanje hodočašća u [[Meka|Meku]] . * [[Džihad]] (borba) – 'borba' da se ugodi Bogu. Veći, unutrašnji džihad je borba protiv zla u nečijoj duši u svakom aspektu života, nazvana ''džihad akbar'' . Manji, ili spoljašnji, džihad je borba protiv zla nečijeg okruženja u svakom aspektu života. Ovo se ne smije pogriješiti sa uobičajenom modernom zabludom da ovo znači "Sveti rat". Pisanje istine (''džihad bil kalem'' "borba pera") i govorenje istine pred tlačiteljima su također oblici džihada. * Tražiti da se čine dobra djela. * Odvraćati od onoga što je zlo. * Tevella – ljubav prema [[Ehli-Bejt]]u i njihovim sljedbenicima. * Teberra – disasocijacija od neprijatelja Ehli-Bejta.<ref>Momen, Moojan. ''An Introduction to Shi'i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism''. 1987. pp. 176 – 181. Yale University Press. {{ISBN|978-0-300-03531-5}}.</ref> ==== Hadž ==== {{Glavni|Hadž}}Hadž je vrhovno hodočašće muslimana u Meki. Ovaj obred uključuje obilaženje oko [[Kaba|Kabe]], određene pokrete, molitve i žrtvovanje životinje u Meki i susjednim svetim područjima prema sunnetu. Muslimani vjeruju da ako je hadž obavljen iskreno, njihovi grijesi će biti oprošteni. Obavlja se u mjesecu [[zul-hidždže]]ta i obavezan je za sve muslimane koji posjeduju fizičku i materijalnu sposobnost. Postoji i manji hadž koji se obavlja u preostalom dijelu godine.<ref name="Nasr 2007"/> ==== Kalendar ==== Dvanaestoimamci slave sljedeće godišnje praznike:<ref>{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/life-style/eid-al-adha-2019-when-date-holiday-uae-saudi-arabia-islam-festival-a9027196.html|title=EID AL-ADHA 2019: WHEN IS IT, HOW IS IT CELEBRATED AND HOW TO WISH SOMEONE A HAPPY EID|last=Barr|first=Sabrina|website=independent|archive-url=https://web.archive.org/web/20190811153557/https://www.independent.co.uk/life-style/eid-al-adha-2019-when-date-holiday-uae-saudi-arabia-islam-festival-a9027196.html|archive-date=11. 8. 2019|url-status=live|access-date=11. 8. 2019}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://muslim.sg/articles/the-significance-of-hari-raya-aidiladha?type=articles|title=The Significance of Hari Raya Aidiladha|work=muslim.sg|access-date=17. 10. 2019|archive-date=14. 6. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200614130509/https://muslim.sg/articles/the-significance-of-hari-raya-aidiladha?type=articles|url-status=dead}}</ref><ref name="Elias">{{Cite book|last=Elias|first=Jamal J.|url=https://books.google.com/books?id=oBNJxemMwQwC|title=Islam|publisher=Routledge|year=1999|isbn=978-0-415-21165-9|page=75|author-link=Jamal J. Elias|access-date=24. 10. 2012}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.missionislam.com/knowledge/eidaladha.htm|title=Eid al – Adha Festival of Sacrifice|last=Muslim Information Service of Australia|publisher=Missionislam.com|access-date=28. 12. 2011}}</ref> * [[Ramazanski bajram]], koji označava kraj [[post]]a tokom mjeseca [[ramazan]]a i pada na prvi dan [[ševval]]a . * [[Kurban-bajram]], koji označava kraj [[hadž]]a ili hodočašća u Meku, počinje 10. dana [[zul-hidždže]]ta . Dvanaestoimamci obilježavaju i druge praznike, kao što je dan ašure, četeresnica pogibje Husejna na [[Bitka na Kerbeli|Kerbeli]], rođenje Muhammeda, rođenje El-Mehdija, itd. == Također pogledajte == * [[Šiizam]] * [[Dvanaest imama]] * [[Muhammed]] * [[Nasljedstvo Muhammeda]] == Reference == {{Refspisak}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Dvanaestoimamizam]] [[Kategorija:Šiiti]] oj1j9gx5zp3f6bw6shp0tr5ngr4x51s Ammar ibn Jasir 0 507436 3734057 3637958 2025-07-10T12:39:36Z Panasko 146730 3734057 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | počasni_prefiks = [[Ashab]] | ime = Ammar ibn Jasir | slika = عمار بن ياسر.png | veličina_slike = | opis = Kaligrafija imena | izvorno_ime = عمار ابن ياسر | izvorni_jezik = ar | izgovor = | ime_pri_rođenju = | datum_rođenja = 567-570 | mjesto_rođenja = [[Meka]], [[Hidžaz]] | datum_smrti = 657 | mjesto_smrti = Siffin, [[Sirija]] | poznat_po = [[Muhammed]]ov [[ashab]] | religija = [[Islam]] | sudski_status = | supružnik = | djeca = | roditelji = Jasir ibn Amir i [[Sumejja]] }}'''Ammar ibn Jasir''' ({{Jez-ar|عمار ابن ياسر}}; umro u julu 657.) bio je [[Ashabi|Muhammedov ashab]] i komandant u ranim muslimanskim osvajanjima. Njegovi roditelji, [[Sumejja]] i Jasir ibn Amir, bili su prvi šehidi [[Ummet]]a. Ammar je prešao na [[islam]] na poziv [[Ebu-Bekr]]a i bio je među [[muhadžir]]ima. Nakon [[Hidžra|seobe u Medinu]] (hidžre), učestvovao je u izgradnji [[Poslanikova džamija|Poslanikove džamije]] i borio se u većini muslimanskih ekspedicija. Borio se pod halifom Ebu-Bekrom i u [[Muslimansko osvajanje Perzije|muslimanskom osvajanju Perzije]] pod [[Omer ibnul-Hattab|Omerom]]. Ammar je služio kao guverner [[Kufa|Kufe]] pod Omerom. Nakon Osmanovog ubistva, Ammar je postao vjerni pristalica halife [[Ali ibn Ebu-Talib|Alije]] i poginuo je boreći se na Alijinoj strani u [[Bitka na Siffinu|bici na Siffinu]]. == Prije islama == Ammar je pripadao plemenu iz [[Jemen]]a. Rođen je u [[Godina slona|godini slona]], koja je bila iste godine kada se rodio [[Muhammed]], i bio je jedan od posrednika u [[Muhammed]]ovom braku sa [[Hatidža bint Huvejlid|Hatidžom bint Huvejlid]]. Njegov otac, Jasir ibn Amir, bio je iz plemena Kahtan u Jemenu i migrirao je u Meku i tamo se nastanio nakon što je oženio Sumejju, robinju; Ammar i njegovi roditelji, Jasir i Sumejja, bili su robovi Ebu-Huzejfe, ali nakon njegove smrti, Ebu Džehl - koji je kasnije postao jedan od najbrutalnijih neprijatelja islama i zloglasni mučitelj Ammara i njegovih roditelja - preuzeo ih je kao svoje robove. Ammarovo povjerenje u Muhammeda i njegovo znanje o njemu, čak i prije njegovog poslanstva, ohrabrilo ga je da slijedi Muhammedovu objavu, što ga je učinilo jednim od prvih muslimana.<ref>'''Sayyid Saeed Akhtar Rizvi''': "''Ammar i njegovi roditelji bili su među prvim preobraćenicima na islam. Njegov otac Jasir bio je iz plemena Kahtan u Jemenu. On je, zajedno sa svoja dva brata, došao u Meku u potrazi za izgubljenim bratom. Njegova braća su se vratila u domovinu; ali Jasir je ostao u Meki gdje je sklopio savez s Ebu Hudhajfahom (iz plemena Bani Makhzum) i oženio se njegovom robinjom, Sumajju binti Hajjat. Jasir i Sumejja dobili su dva sina, Abdullaha i Ammara, koji su, prema običaju Arabije, smatrani robovima Ebu Huzejfe..</ref><ref>'''Kamran Shahid Ansari''': "''Ammar bin Jasir bio je jedan od prvih povratnika islamu i pripadao je plemenu Banu Mahzum. Rođen je u godini slona u Meki i bio je jedan od posrednika u braku Allahovog Poslanika (s.a.v.s.) sa Hatidžom bint Huvejlid. Njegov otac Jasir bio je iz Jemena i migrirao je u Meku gdje se nastanio oženivši robinju Sumeju. Ranije su bili robovi Ebu Huzaife, ali nakon njegove smrti, Ebu Džehl, jedan od najžešćih neprijatelja islama, uzeo ih je kao robove. Ammar, svjestan izvanrednih kvaliteta i besprijekornog karaktera Allahovog Poslanika, nije dugo čekao da se vrati islamu.'" Radiance Viewsweekly, [http://www.radianceweekly.com/315/9047/palestine-tunisia-egypt-the-rise-of-the-muslim-brotherhood/2012-07-15/role-models/story-detail/ammar-bin-yasir-may-allah-be-pleased-with-him.html Ammar Bin Yasir (May Allah be pleased with him)], by Kamran Shahid Ansari, retrieved on 15 Dec. 2014</ref><ref>"''Ammarovi roditelji Jasir i Sumeja također su primili islam istog dana zbog sna koji je Jasir sanjao prethodne noći. Sanjao je da ga Ammar i njegova supruga dozivaju iz vrta s druge strane doline podijeljene vatrom. Cijela porodica je prihvatila islam i privukla pažnju i mržnju jednog od kurejšijskih poglavara, Ebu Džehla.''" www.newmuslims.com, [http://www.newmuslims.com/lessons/266/ The Companions of Prophet Muhammad: Ammar ibn Yassir], Pristupljeno 27. januara 2017.</ref> == Nakon prelaska na islam == Ammar je rođen 567. kao sin Jasira ibn Amira i Sumejje, koji su bili brutalno mučeni i ubijeni. U ranoj mladosti, Ammar je prešao na islam na poziv Ebu-Bekra, postavši jedan od najranijih [[musliman]]a.<ref name="IbnIshaqGuillame19952">Muhammad ibn Ishaq.</ref><ref name="Ashraf">{{Cite book|last=Ashraf|first=Shahid|url=https://books.google.com/books?id=QWqctAEACAAJ|title=Encyclopaedia Of Holy Prophet And Companion (Set Of 15 Vols.)|date=2004|publisher=Anmol Publications Pvt. Limited|isbn=978-81-261-1940-0|language=en}}</ref> Postao je jedan od najistaknutijih Muhammedovih ashaba učestvujući u svim njegovim vojnim sukobima i bitkama.<ref name=":02">{{Cite book|last=Ash-Shannâwi|first=A.A.|url=https://books.google.com/books?id=zoN4bOdgJxkC&pg=PA123|title=وزراء حول الرسول|last2=Ahad|first2=A.|publisher=Darussalam|year=2004|isbn=978-9960-899-86-2|page=123|language=ar|quote='Ammar je učestvovao u svim bitkama koje su se dogodile za vrijeme Poslanikovog života. Čak i nakon Poslanikove smrti, Ammar je nastavio da se bori na Allahovom putu do samog kraja; uostalom, Poslanik je predvidio da će poginuti tokom bitke, od ruke prijestupničke frakcije. Al-Fia'atul-Baghiyyah, ili "prijestupnička frakcija", odnosi se na specifično značenje; kada se dvije muslimanske grupe bore jedna protiv druge, grupa koja je u krivu naziva se "prijestupničkom frakcijom". Kad god bi se uputio poziv za borbu protiv neprijatelja islama, Ammar bin Jasir nije oklijevao, već je požurio da se pridruži redovima muslimanske vojske - i tako je bilo za njega tokom bitaka otpadnika, koje su se dogodile za vrijeme kalifata Ebu Bekra. Ammar je otišao s vojskom [[Halid ibn Velid|Halida ibn Velida]]. Trebali su se boriti protiv vojske Musailame bin Habiba, koji je bio poznat po nadimku "Lažljivac". Musailamah je odstupio od vjere tvrdeći da je prorok, a njegov narod ga je slijedio, ne toliko zato što su mu vjerovali, već više iz osjećaja plemenskog ponosa. Tokom ranih faza bitke, muslimani su gubili, a kada je situacija izgledala sumorno, Ammar bin Jasir je stao na vrh kamena i povikao što je glasnije mogao: "O muslimani, bježite li iz Raja? Ja sam Ammar bin Jasir... okupite se oko mene". Zatim je pojurio sa svojim konjem u srce neprijateljske vojske, napredujući bez namjere da se povuče. Abdullah bin Omer je kasnije rekao: "Vidio sam Ammara bin Jasira na Dan el-Jemame (spomenute bitke) kako se neustrašivo i vješto bori. I vidio sam mu uho; bilo je odsječeno i proizvodilo je zvuk (možda zato što je visilo)". Nakon što su muslimani pobijedili otpadnike, Ammar se nije vratio kući na sigurno, već je marširao do prvih linija, ostajući pouzdan i hrabar borac.|access-date=17. 2. 2015}}</ref> Historijski gledano, Ammar ibn Jasir je bio prvi musliman koji je sagradio [[Džamija|džamiju]].<ref>Syed A. A. Razwy, ''A Restatement of the History of Islam & Muslims C.E. 570 to 661'', pages 91 & 552, [https://books.google.com/books?id=lNjXAAAAMAAJ&q=%22was+the+first+man+in+islam+to+build+a+mosque%22 Google Books], Retrieved on 27 Feb 2014</ref> Ammar je prešao na islam 614. ili 615. godine.<ref name="IbnIshaqGuillame19952">Muhammad ibn Ishaq.</ref> To se poklopilo sa periodom kada su [[Kurejš]]ije progonili muslimane niže klase.<ref>Ibn Ishaq/Guillaume p. 143.</ref> Ammarov otac, majka i brat također su postali muslimani, ali ne na pozivu Ebu-Bekra.<ref name="Ibn Saad/Bewley vol">Ibn Saad/Bewley vol.</ref> Kada su Kurejšije saznali za prelazak Jasirove porodice na islam, oni su bili među "žrtvama koje su mučene u [[Meka|Meki]] kako bi se odrekli islama".<ref name="Ibn Saad/Bewley vol"/> Pripadnici Ammarovog plemena su po vrućinama izvodili Ammara sa njegovim ocem i majkom i izlagali ih na suncu u okolini Meke i mučili ih u žaru otvorene vatre, a Muhammed je prolazio pored njih i govorio: "Strpljenje, o Jasirova porodice! Bit ćete stanovnici dženneta"<ref name="Ibn Ishaq/Guillaume p. 145">Ibn Ishaq/Guillaume p. 145.</ref> i "O vatro! Budi hladna i bezopasna za Ammara na isti način na koji si postala hladna i bezopasan za [[Ibrahim]]a." shodno tome, Ammar je do kraja života imao ožiljke na tijelu od mučenja.<ref name="Ibn Saad/Bewley vol"/><ref>Sadruddin Sharafuddin al-Amili, ''[http://www.al-islam.org/ammar-ibn-yasir-a-companion-of-the-prophet-sadruddin-sharafuddin-al-amili/chapter-7-such-world Ammar Ibn Yasir - A Companion of the Prophet('s) @ Al-islam.org]'', Chapter 7: Such is the World, Retrieved on September 21, 2015</ref> Ammar je mučen "sve dok nije znao šta govori", kao i njegov prijatelj Suhejb; u tom stanju se na kraju odrekao Muhammeda i dobro govorio o paganskim bogovima. Nakon toga je otišao kod Muhammeda i priznao svoje odricanje. Muhammed je upitao: "Kakvo je tvoje srce?" Kada je Ammar odgovorio da je još uvijek musliman u svom srcu, Muhammed je rekao da je sve u redu. Ajet iz Kur'ana, "n''ekoga natjeranog da to učini, čije srce ostaje mirno u svojoj vjeri''" 106. [[ajet]] [[Sura|sure]] [[En-Nahl]], odnosi se na Ammara.<ref name="Ibn Saad/Bewley vol"/><ref name="Views on Taqiyya">{{Cite journal|last=Kohlberg|first=Etan|date=July–September 1975|title=Some Imami-shi'i Views on Taqiyya.|journal=Journal of the American Oriental Society|volume=95|issue=3|pages=395–402|doi=10.2307/599351|jstor=599351}}</ref> Ammarovu majku je ubio Ebu Džehl zbog njenog odbijanja da napusti islam: smatra se prvim [[šehid]]om u islamu.<ref>Muhammad ibn Saad.</ref> Početni ajeti [[El-Ankebut|sure El-Ankebut]] otkriveni su kao odgovor na ovaj događaj. Da bi izbjegao mučenje tadašnjih Mekanaca, Ibn Saad<ref name="Ibn Saad/Bewley vol"/> i Ibn Ishak<ref>Ibn Ishaq/Guillaume p. 148.</ref> izvještavaju da je Ammar otišao u Abesiniju 616. godine. === Bitke pod Muhammedom === [[Datoteka:IMAG5432.jpg|desno|mini|268x268piksel|Ammar ibn Jasirov mač]] Ammar je bio jedan od rijetkih ratnika koji su učestvovali u prvoj velikoj bici u islamu, [[Bitka na Bedru|bici na Bedru]], uprkos izuzetno teškim uvjetima u to vrijeme;<ref>[[Martin Lings]], Muhammad: His Life Based on the Earliest Sources, pages 138–139</ref> predano je nastavio da učestvuje u svim teškim borbama sa muslimanima čak i nakon smrti Muhammeda.<ref name=":02"/> Historijski najvažniji događaj vezan za Ammara, za muslimane jeste: dok je Ammar učestvovao u izgradnji [[Poslanikova džamija|Poslanikove džamije]] u Medini, "[Muhammed] je došao kada su ga (Ammara) preopteretili sa ciglama, pa je Ammar rekao: 'Ubijaju me teretom koji ne mogu sami nositi.' Muhammedova žena [[Hind bint Ebi-Umeje|Ummu Seleme]] je rekla: Vidjela sam kako je Poslanik provukao svoju ruku kroz njegovu kosu – jer je Ammar bio čovjek s kovrdžavom kosom – i rekao: 'Naprotiv, sine Summejin! neće te ubiti oni, već banda opačenih ljudi .'...Sada je držao štap u ruci, a Poslanik je bio ljut i rekao: 'Koja je razlika između njih i Ammara? Ammar ih poziva u džennet dok oni njega pozivaju u džehennem'"<ref>[http://sunnah.com/bukhari/8/96 Sahih Bukhari 1]</ref><ref>{{Cite book|last=Khān|first=M.M.|url=https://books.google.com/books?id=8VnvFaMzAAsC&pg=PA181|title=Summarized Sahih Al Bukhari (Large)|publisher=Darussalam|year=1994|isbn=978-9960-732-20-6|page=181|language=id|access-date=14. 9. 2023}}</ref><ref name="Ishaq, 1955 p. 1153">Muhammad ibn Ishaq, ''Sirat Rasul Allah''.</ref> Ovi izvještaji, koje su i [[suniti]] i [[šiiti]] smatrali validnim, kasnije će biti važni tokom pitanja nasljedstva, a posebno u tumačenju Ammarove smrti u bici na Siffinu.<ref name="Islamtimes2014">[http://www.islamtimes.org/vdciwyaryt1awp2.ilct.html Ammar Ibn Yasser' shrine is violated], Islam Times, retrieved on 13 Apr 2014</ref><ref>{{Cite journal|last=Mohammadi|first=Adeel|date=2016|title=The Ambiguity of Maternal Filiation (nasab) in Early and Medieval Islam|url=https://projects.iq.harvard.edu/hdsjournal/ambiguity-maternal-filiation-nasab-early-and-medieval-islam|journal=The Graduate Journal of Harvard Divinity School|issue=11|pages=52–68}}</ref><ref>{{Cite book|url=|title=The Encyclopaedia of Islam|date=1960|publisher=Brill|others=H. A. R. Gibb, P. J. Bearman|isbn=90-04-08114-3|edition=2nd|volume=I|location=Leiden|pages=448–449|oclc=399624}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.al-islam.org/ammar-bin-yasir-kamal-al-sayyid/ammar-bin-yasir|title=Ammar bin Yasir|date=22. 1. 2013|website=www.al-islam.org|language=en|access-date=24. 9. 2021}}</ref> ==== Uloga nakon Muhammedove smrti ==== Pod [[Omer ibnul-Hattab|Omerom]], postao je guverner [[Kufa|Kufe]], međutim kasnije je smijenjen sa vlasti.<ref>[[Muhammad ibn Jarir al-Tabari|Al-Tabari]], ''[https://books.google.com/books?id=fRjsrA5tfLIC&dq=%22the+reason+for+%5Bthe+dismissal+of+%27ammar%5D%22&pg=PA47 The History of al-Tabari Vol. ]''</ref> Tokom izbora [[Osman ibn Affan|Osmana ibn Affana]] od strane šure i prije njegovog konačnog svrgavanja, Ammar je upozoravanjem predvidio nadolazeći sukob ako bilo ko osim Alije bude izabran i rekao: "Ako ne želite da izazovete spor među muslimanima, morate dati zakletvu odanosti Aliji".<ref>'''Ammar ibn Jasir''': "Ako ne želiš izazvati spor među muslimanima, moraš dati zakletvu vjernosti Aliju.".</ref> Ammarov odnos sa Osmanom se pogoršao; iako su detalji njihovog neprijateljstava diskutabilni.<ref>"'Ako ne želiš izazvati spor među muslimanima, moraš dati zakletvu vjernosti Aliji. Ammar ibn Jasir je pripadao Alijevom taboru, i kada je Osman izabran za kalifu, Ammar mu je ponudio svoju vjernost kao i ostali muslimani, ali nije bio zadovoljan Osmanovim kalifatom. Vremenom se Ammarovo protivljenje Osmanu povećavalo. www.alim.org, [http://www.alim.org/library/biography/khalifa/content/KUT/38/3 Khalifa Uthman bin Affan - 'Ammar bin Yasir] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190506224004/http://www.alim.org/library/biography/khalifa/content/KUT/38/3 |date=6. 5. 2019 }}, retrieved on 26 January 2017</ref><ref>[[IslamQA.info|Islam Q & A]], [https://islamqa.info/en/answers/220074/doubts-about-the-sahaabah-may-allah-be-pleased-with-them-and-a-response-to-those-doubts Doubts about the Sahaabah (may Allah be pleased with them) and a response to those doubts], retrieved on 24 December 2018</ref> === Bitka kod deve === {{Glavni|Bitka kod deve}}Prije događaja vezanih za bitku kod deve, postavljena je šura (vijeće koje bira halifu) u pokušaju da se odluči o nasljedniku nakon Osmanove smrti;<ref name="The Succession to Muhammad4">{{Cite book|last=Madelung|first=Wilferd|title=The Succession to Muhammad a Study of the Early Caliphate|publisher=Cambridge University Press|year=1997|location=Cambridge|pages=95–96, 142, 166–167, 215, 226, 229–230, and 234}}</ref> na ovom sastanku, prisutni se nisu složili oko toga da li je odmazda za Osmanovo ubistvo neophodna ili ne. Neki izvještaji navode da je Ammar rekao da ne bi trebali tražiti osvetu.<ref name="The Succession to Muhammad4"/> Također se navod da je Ammarovo ponašanje na ovom sastanku ukazivalo na njegovu želju da spriječi [[Talha ibn Ubejdullah|Talhu]] od osvajanja moći jer je Talha bio za traženje odmazde. Ammar to ne bi želio jer je "bio najaktivniji u podsticanju pobunjenika na akciju".<ref name="The Succession to Muhammad4"/> Kako se bitka razvijala, Ammar je nastavio da pokazuje svoju podršku Aliji na više načina. Ali ga je prvo poslao zajedno sa [[Hasan ibn Ali|Hasanom]] u Kufu kako bi pokušao okupiti Kufane da pomognu tokom predstojeće bitke.<ref name="The Succession to Muhammad4"/> Prema jednom izvještaju, Ammar je po dolasku ispitan zbog učešća u Osmanovom ubistvu; međutim, nastavio je da pokušava da uvjeri guvernera, Ebu Musu, da zauzme stav umjesto da ostane nepristrasan u sukobu.<ref name="History of al-Tabari2">{{Cite book|last=al-Tabari|title=The History of al-Tabari vol. 16|publisher=State University of New York|others=Trans. Adrian Brockett|year=1997|editor-last=Ehsan Yar-Shater|location=Albany|pages=23, 31, 32, 64–70, 68, 69, 88, 89, 94, 95, 128, 129, 130, 131, 156–158, 171, and 172}}</ref> Prema istom izvještaju, Musa je nagovarao Kufane da ostanu neutralni jer nije želio sudjelovati u međumuslimanskim borbama, a također je vjerovao da muslimanska zajednica još uvijek duguje svoju vjernost Osmanu jer nije imenovan novi nasljednik. Dodatni prijenos istog događaja ne spominje Ammarove akcije protiv Osmana i umjesto toga se fokusira na njegove namjere da potakne Ebu Musu na akciju.<ref name="History of al-Tabari2" /><ref>{{Cite journal|last=Tayob|first=Abdelkader I.|year=1999|title=Tabari on the Companions of the Prophet: Moral and Political Contours in Islamic Historical Writing|journal=Journal of the American Oriental Society|volume=119|issue=2|pages=206|doi=10.2307/606105|jstor=606105}}</ref> Tokom bitke, Ammar se borio na Alijinoj strani. Prema ovom izvještaju kaže se da [[Zubejr ibn Avvam|Zubejru]] saznanje da se Ammar bori zajedno sa Alijim, uzrokuje strah jer je podsjednut na događaj kada mu je Muhammad rekao, dok su bili u prisustvu Ammara, da će Ammara ubiti "zla grupa ljudi".<ref name="Ishaq, 1955 p. 1153"/> Na kraju bitke, gdje je Alijina strana odnijela pobjedu, Ali naređuje Ammaru i [[Muhammed ibn Ebu-Bekr|Muhammedu ibn Ebu-Bekru]] da uklone [[Aiša bint Ebu-Bekr|Aišu]] sa njene deve i odvedu je u u [[Basra|Basru]];<ref name="History of al-Tabari2" /> gdje se izvještaji sukobljavaju po pitanju da li su Ammar i Aiša bili u lošim odnosima. == Smrt == Ammar ibn Jasir je ubijen u bici na Siffinu kao dio [[Prva fitna|Prve Fitne]]. Ammar zauzima najistaknutiju poziciju među muslimanima.<ref name="Introduction">'''Prophet Muhammad''' (warning [[Khalid ibn al-Walid]]): "Ko god učini Ammara neprijateljem, Allah će i njega učiniti neprijateljem; ko god mrzi Ammara, Allah će ga mrziti; ko god proklinje Ammara, Allah će ga prokleti; ko god omalovažava Ammara, Allah će ga omalovažavati; a ko god ocrni Ammara, Allah će ga ocrniti." ‘Abdul-‘Aziz As-Shanawi, ''[https://books.google.com/books?id=zoN4bOdgJxkC&dq=%22and+whoever+disparages+Ammar%22&pg=PA122 The Ministers around the Prophet - Page 122],'' Dar-us-Salam (2004), Retrieved on 2 Mar 2014</ref><ref>'''Prophet Muhammad''': "‘Ammar je s istinom, a istina je s Ammarom. On se okreće kuda god se istina okrene"; "Ammār mi je blizu kao što je oko blizu nosa. Nažalost, pobunjenička grupa će ga ubiti.".</ref><ref>'''Imam Ali''' (duboko ožalošćen i otvoreno plačući saosjećajući zbog Ammarove smrti u bici kod Siffina): "Svaki musliman koji ne smatra događaj Ammarove smrti velikim i ne tretira ga kao bolnu tragediju, neće biti priznat kao odrastao i zreo. Neka Allah blagoslovi Ammara na dan kada je primio islam, na dan kada je ubijen i na dan kada će se ponovo uzdići sa zemlje! Vidio sam Ammara u takvom položaju da ako bi se se smatralo da je četri ashaba Časnog Poslanika (s.a.v.s.), on bi bio četvrti, a ako bi ih bilo pet, on bi bio peti, i nijedan od ashaba Časnog Poslanika (s.a.v.s.) nije sumnjao u to. Džennet je postao neophodan za Ammara i njegovo pravo na Džennet nije zavisilo samo od jednog ili dva slučaja. (Imam [tada] uze Ammarovu glavu, stavio je u svoje krilo i progovorio): O smrti koja ne ostavljaš "Oslobodi me, jer si uništio sve prijatelje! Vidim da si svjestan onih koje volim kao da im se približavaš s vodičem!", ''[https://web.archive.org/web/20090705074224/http://www.maaref-foundation.com/english/library/pro_ahl/imam02_hasan/the_life_of_imam_hasan/index.htm The life of Imam Al-Hasan al-Mujtaba by Baqir Shareef al-Qurashi and translated by Jasim al-Rasheed]'', [https://web.archive.org/web/20090706063222/http://www.maaref-foundation.com/english/library/pro_ahl/imam02_hasan/the_life_of_imam_hasan/14_1.htm Chapter XI - At Siffin], Retrieved on 31 May 2014</ref> Nakon Muhammedove smrti, Ammar je ostao vjeran [[Ali ibn Ebu-Talib|Aliji]] i [[Šiizam|šiitski muslimani]] ga nazivaju jednim od [[četiri ashaba]].<ref>[http://www.abna.ir/data.asp?lang=3&Id=399175 Photos: Blast at the Holy Shrine of Prophet Muhammad's Companions 'Ammar Yasir' Denied], AhlulBayt News Agency (ABNA), Retrieved on 23 Feb 2014</ref> Muslimani smatraju da je Ammarova konačna sudbina jedinstvena među sudbinama Muhammedovih ashaba, jer njegovu smrt u bici na Siffinu doživljavaju kao odlučujuću razliku između grupe pravednih i griješnih u Prvoj Fitni. Kada je Ammar umro, Muavija ga je nazvao "jedan od Alijine dvije desne ruke", dok je druga bika [[Malik el-Aštar]]. Muavija je rekao svojim sljedbenicima nakon što je ubio drugog odanog pratioca Alije, Malika, : „Ali b. Ebu-Talib je imao dvije desne ruke. Jedna od njih je posječena na Siffinu, to jeste Ammar b. Jasir, 'i druga danas', što znači El-Aštar."<ref name="The Succession to Muhammad4"/> Uprkos Muavijinim provokacijama, Alija, tadašnji halifa, je ipak visoko cijenio podršku Ammara i Malika. Alija je duboko tugovao Ammarovu smrt.<ref name="Razwy2014B">'''Sayed Ali Asgher Razwy''': "Kada je Ali čuo da je Ammar poginuo u akciji, prorecitovao je 156. ajet drugog poglavlja Kur'ana [[El-Ma'ide]] na sljedeći način: 'Mi smo za Boga i Njemu je naš povratak.' Ammarova smrt je bila strašan šok za Alija. Bili su prijatelji još od dana kada su Ammara i njegove roditelje mučile Kurejšije zbog prihvatanja islama, a njihov prijatelj Muhammed ih je tješio. Ali sam Muhammed se odavno rastao s njima. Sada je i Ammar napustio ovaj svijet, ostavljajući Alija samog. Alija je obuzela tuga i užasan osjećaj "usamljenosti". Ali i njegovi prijatelji su klanjali dženazu za Ammara ibn Jasira, Allahovog prijatelja, Muhammedovog ashaba i mučenika Siffina, i sahranili ga. Baš kao i njegova dva prijatelja, Muhammed i Ali, Ammar se također cijeli život borio protiv Kurejšija. Ranije su Kurejšije ubile njegove roditelje, a sada su ubile njega. Svaki od troje Jasira osvojio je krunu mučeništva. Alijeva tuga zbog Ammarove smrti bila je ista kao i [[Muavija ibn Ebu-Sufjan|Muavijino]] oduševljenje. Potonji je često govorio da je Ammar jedna od dvije Alijeve ruke (druga ruka je Malik ibn Ashter), i hvalio se da je on odsjekao tu ruku.</ref> Ammarov hram je prije uništenja bio često posjećivali i muslimani su mu odavali mu počast.<ref>'''The Washington Times''': "Kao važne ličnosti u islamskoj historiji, napad na svetišta ovih ličnosti vjerovatno će se smatrati uvredom za šiitske muslimane koji obično obavljaju hodočašća na memorijalnom mjestu. Dok sunitski muslimani pozitivno gledaju na ove dvije ličnosti, oni obično izbjegavaju posjećivanje svetišta bilo koje štovane ličnosti, vjerujući da je ta praksa "inovacija" i stoga grešna. Uprkos tome, više sunitskih grupa izrazilo je ljutnju zbog napada.", [http://www.washingtontimes.com/news/2014/mar/27/husain-attack-shiite-shrines-syria-may-result-dram/ The Washington Times - HUSAIN: Attack on Shiite shrines in Syria may result in a dramatic rise in tensions], Retrieved on 21 May 2014</ref> == Također pogledajte == * [[Ashabi]] * [[Sumejja]] * [[Prva fitna|Prva Fitna]] == Reference == {{Refspisak}} [[Kategorija:Ashabi]] [[Kategorija:Rođeni 570.]] [[Kategorija:Umrli 657.]] [[Kategorija:Biografije, Meka]] bgpuek9yrtg2w3tbt4cqtjj5lp1hqgq Šablon:Divlje jagode 10 522215 3734134 3733946 2025-07-10T19:16:09Z Nerko65 55647 3734134 wikitext text/x-wiki {{Navkutija muzičar | ime = Divlje jagode | naslov = [[Divlje jagode]] | tijeloklasa = hlist | pozadina = skupina | iznad = *'''[[Zele Lipovača|Sead Lipovača]]''' *'''[[Toni Janković]]''' *'''[[Livio Berak]]''' *'''[[Emil Kranjčić]]''' *'''[[Damjan Deurić]]''' *'''[[András Ispán]]''' *'''[[Nihad Jusufhodžić]]''' *[[Mustafa Ismailovski]]''' *'''[[Adonis Dokuzović]]''' *'''[[Alen Islamović|Alija Islamović]]''' *'''[[Nasko Budimlić]]''' *'''[[Samir Šestan]]''' *'''[[Zlatan Ćehić]]''' *[[Mladen Vojičić Tifa|Mladen Vojičić]] *'''[[Edin Šehović]]''' *'''[[Vladimir Podany]]''' *'''[[Điđi Jankelić|Dragan "Điđi" Jankelić]]''' *'''[[Gibonni|Zlatan Stipišić]]''' *'''[[Žanil Tataj]]''' *'''[[Sanin Karić]]''' *'''[[Dejan Orešković]]''' *'''[[Pero Galić]]''' *'''[[Tomas Balaž]]''' *'''[[Marko Osmanović]]''' *'''[[Adrian Borić]]''' *'''[[Damjan Mileković]]''' *'''[[Nikola Milat]]''' *'''[[Saša Cavrić]]''' *'''[[Mladen Krajnik]]''' *'''[[Velibor Čolović]]''' *'''[[Igor Matković]]''' | grupa1 = Studijski albumi | podaci1 = * ''[[Divlje jagode (album)|Divlje jagode]]'' * ''[[Stakleni hotel]]'' * ''[[Motori (Divlje jagode)|Motori]]'' * ''[[Čarobnjaci (Divlje jagode)|Čarobnjaci]]'' * ''[[Vatra (Divlje jagode)|Vatra]]'' * ''[[Wild Strawberries (Divlje jagode)|Wild Strawberries]]'' * ''[[Konji (Divlje jagode)|Konji]]'' * ''[[Labude, kad rata ne bude]]'' * ''[[Sto vjekova]]'' * ''[[Od neba do neba (Divlje jagode)|Od neba do neba]]'' * ''[[Biodinamička ljubav]]'' * ''[[Jukebox (Divlje jagode)|Jukebox]]'' | grupa2 = Albumi uživo | podaci2 = * ''[[Live in Beograd (Let na drugi svijet)]]'' | grupa3 = Kompilacijski albumi | podaci3 = * ''[[Najbolje (Divlje jagode)|Najbolje]]'' * ''[[Sarajevo, ti i ja]]'' * ''[[Antologija 1 i 2 (Divlje jagode)|Antologija 1 i 2]]'' * ''[[The Very Best Of: Let na drugi svijet]]'' * ''[[The Ultimate Collection (Divlje jagode)|The Ultimate Collection]]'' * ''[[The Love Collection: Najljepše ljubavne pjesme]]'' * ''[[Greatest Hits (Divlje jagode)|Greatest Hits]]'' | grupa4 = Boks-setovi | podaci4 = * ''[[Collection (Divlje jagode)]]'' * ''[[Original Album Collection Vol. 1 (Divlje jagode)]]'' * ''[[Original Album Collection Vol. 2 (Divlje jagode)]]'' | grupa5 = Videoalbumi | podaci5 = * ''[[Divlje jagode (video album)]]'' | grupa6 = Singl-ploče | podaci6 = * ''[[Jedina moja / Rock 'n' Roll]]'' * ''[[Moj dilbere / Prijatelj]]'' * ''[[Patkica / Kad bi Vi, gospođo]]'' * ''[[Nemam ništa protiv / Bit će bolje]]'' * ''[[Turski marš / Konji]]'' * ''[[Dobro došla, ljubavi / Marija]]'' * ''[[Piramida (Divlje jagode)|Piramida]]'' * ''[[Ne, nisam ja]]'' * ''[[Evo banke, cigane moj]]'' * ''[[Znamo da je kraj]]'' * ''[[Zauvijek tvoj]]'' * ''[[Zbog tebe, draga]]'' * ''[[Sama si]]'' * ''[[Zašto ranije nisi došla?]]'' * ''[[Plave noći bez tebe]]'' * ''[[Vanila i znoj]]'' * ''[[Kreni, kišo]]'' | grupa7 = Povezano | podaci7 = * [[Pop i rok-muzika u Jugoslaviji]] }}<noinclude> [[Kategorija:Navigacijski šabloni|{{PAGENAME}}]] [[Kategorija:Navigacijske kutije muzike|Divlje jagode]] </noinclude> tah1alehpbsivukt9lm46sh55l5xy17 Sida Marjanović 0 523403 3734314 3733844 2025-07-11T10:56:33Z Smoltoks 169909 Dodana dva izvora. 3734314 wikitext text/x-wiki '''Sida Marjanović''' (1921–1994) bila je [[Bosna i Hercegovina|bosanskohercegovačka]] i [[Jugoslavija (SFRJ)|jugoslovenska]] partizanka, historičarka, političarka, diplomatkinja i kulturna radnica. {{Infokutija osoba | ime = Sida Marjanović | slika = Slobodan Marjanović, Sida Marjanović, nepoznata drugarica i Smilja Šipka.jpg | opis = Slobodan Marjanović, Sida Marjanović, nepoznata drugarica i Smilja Šipka | datum_rođenja = 31. 8. 1921. | mjesto_rođenja = [[Bosanski Aleksandrovac]], [[Kraljevina Jugoslavija]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|1994|03|20|1921|08|31}} | mjesto_smrti = [[Beograd]], [[SR Jugoslavija]] | nacionalnost = [[Srbi|Srpkinja]] | zanimanje = partizanka, kulturna radnica, historičarka umjetnosti i diplomatkinja | značajna_djela = Omladinska pruga Šamac–Sarajevo (1947) Na Neretvi (1951) }} == Rani život i obrazovanje == Simonida Sida Marjanović je rođena 31. 8. 1921. u [[Bosanski Aleksandrovac|Bosanskom Aleksandrovcu]], u blizini [[Banja Luka|Banje Luke.]]<ref name=":0">{{Cite book|last=Bonfiglioli|first=Chiara|url=https://unigerc.unsa.ba/wp-content/uploads/2022/07/IZGUBLJENA%20REVOLUCIJA%20AF%C5%BD%20IZME%C4%90U%20MITA%20I%20ZABORAVA.pdf|title=IZGUBLJENA REVOLUCIJA: AFŽ IZMEĐU MITA I ZABORAVA|last2=Demiragić|first2=Ajla|last3=Dugandžić|first3=Andreja|last4=Jušić|first4=Adela|last5=Majstorović|first5=Danijela|last6=Mraović|first6=Boriša|last7=Okić|first7=Tijana|publisher=Udruženje za kulturu i umjetnost CRVENA|year=2016|isbn=9789926813109|location=Sarajevo}}</ref> Bila je učenica mostarske gimnazije i banjalučkog konzervatorija.<ref name=":0" /> Diplomirala je historiju umjetnosti Filozofskom fakultetu u [[Beograd]]u 1956,<ref name=":3" /> i na Institutu za društvene nauke u Beogradu. Doktorirala je historiju,<ref name=":1">{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000252274|title=Candidates for Election to the Executive Board, Curriculum Vitae: Dr. Sida Marjanovic (Yugoslavia)|date=1972|website=unesdoc.unesco.org|publisher=UNESCO|access-date=2025-07-08}}</ref> i stekla zvanje profesora univerziteta. == Učešće u Narodnooslobodilačkom pokretu == Bila je članica [[Savez komunističke omladine Jugoslavije|Saveza komunističke omladine]] i učesnica pokreta otpora. Od 1941. do 1945. borila se u [[Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije|Narodnooslobodilačkoj borbi Jugoslavije.]] Učestvovala je u borbama aprila 1943., kada su poginule saborkinje uključujući i [[Vahida Maglajlić|Vahidu Maglajlić.]]<ref name=":0" /> Radila je kao medicinska sestra, politička radnica i bila nadležna za radijski program i publikacije sve do konferencije u Bosanskom Petrovcu 1942.. Bila je aktivna i u partizanskom kulturno-propagandnom radu, kao glumica u kratkom dramskom komadu "Partizani idu."<ref>{{Cite web|url=https://www.biserje.ba/skender-kulenovic-kako-je-poginuo-hasan-kikic/|title=SKENDER KULENOVIĆ: Kako je poginuo Hasan Kikić|last=biser|date=2020-02-24|website=Biserje|language=bs-BA|access-date=2025-07-08}}</ref> Učestvovala je u osnivanju [[AFŽ|Antifašističkog fronta žena (AFŽ)]] na teritoriji [[Kozara|Kozare]].<ref name=":0" /> Nakon rata je imenovana za potpredsjednicu Glavnog odbora i sekretarku AFŽ-a u Banjoj Luci.<ref name=":0" /> Nakon što je djelatnost ženske organizacije preuzeo Savez ženskih društava Bosne i Hercegovine (SŽD) 1953. godine, bila je jedna od 32 članice Republičkog odbora SŽD-a BiH.<ref>{{Cite journal|last=Ličina Ramić|first=Aida|date=2023|title=Nova ženska organizacija - Savez ženskih društava Bosne i Hercegovine (1953-1961)|url=https://ba.boell.org/sites/default/files/2023-02/zamisljanje-zene_interactive.pdf|journal=ZAMIŠLJANJE ŽENE: O IDEOLOŠKIM I KULTURNIM KONCEPTIMA ŽENSKOG RODA U POVIJESTI BOSNE I HERCEGOVINE|doi=978-9958-577-29-1}}</ref> Izašla je iz NOB-a s činom majora. Za svoj doprinos nagrađena je priznanjima, među kojima su [[Partizanska spomenica 1941.|Partizanska spomenica]], [[Orden za hrabrost]], [[Orden bratstva i jedinstva]] II reda, Orden rada II reda, Orden rada sa crvenom zastavom, Orden zasluga za narod sa zlatnom zvijezdom te Orden Republike sa zlatnim vijencem.<ref name=":3">{{Cite web|url=https://www.arhivyu.rs/public/dok/izdanja/pdf/68/2146241752-aj_cas_2000_20_txt.pdf|title=Arhiv Jugoslavije|last=Popović|first=Jovan|date=2000|website=Arhivyu.rs|publisher=Arhiv Jugoslavije}}</ref> == Poslijeratni angažman == Od 1962–1965. Bila je članica Vlade Narodne Republike Bosne i Hercegovine i poslanica.<ref name=":1" /> === Medijski i kulturni rad === Sida Marjanović je bila prva direktorica Udruženja filmskih radnika Bosne i Hercegovine,<ref>{{Cite web|url=https://www.yumpu.com/en/document/read/36547002/bh-film-2012-2013-udrua-3-4-enje-filmskih-radnika-bosne-i-|title=BH FILM 2012/2013|date=2013|publisher=Udruženje filmskih radnika Bosne i Hercegovine}}</ref> osnovanog 1950, te prva direktorica preduzeća [[Bosna Film]].<ref>{{Cite web|url=https://www.filmofil.ba/clanci/mala-povijest-bh-kratkometraznog-filma-1947-1990-vol-5|title=Filmofil-filmski portal - Mala povijest bh. kratkometražnog filma (1947-1990), vol. 5|website=Filmofil-filmski portal|language=en|access-date=2025-07-11}}</ref> Scenaristica je nekoliko angažiranih dokumentaraca, te za kratki film ”Bitka na Neretvi,“ iz 1951. Godinu ranije objavila je knjigu “Na Neretvi” u žanru dokumentarne literature. Bila je jedna od autorica prvog dokumentarnog filma snimljenog u Bosni i Hercegovini nakon Drugog svjetskog rata, [[Omladinska pruga Šamac–Sarajevo|"Omladinska pruga Šamac – Sarajevo"]] (1947). Dokumentarni pristup ovog perioda je uglavnom odražavao fokus na prikaz industrijalizacije, kolektivnog rada i političkih promjena.<ref>{{Cite journal|last=Hadžismajlović|first=Vesik|date=1979|title=L'art cinématographique de Bosnie-Herzégovine|url=https://www.proquest.com/openview/f0d086917d042783406627400a9442d4/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1818041|journal=Europa; Paris Vol. 57, Iss. 606.}}</ref> Od 1952–1955. bila je glavna i odgovorna urednica dnevnog lista [[Oslobođenje|Oslobođenje.]]<ref name=":1" /> === Akademska i naučna karijera === Bila je docentica i predavala na [[Filozofski fakultet u Sarajevu|Filozofskom fakultetu u Sarajevu]] na odsjeku Historije umjetnosti između 1952. i 1955.<ref name=":1" /> Između 1969. i 1972. bila je predsjednica Savjeta za naučne djelatnosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine.<ref name=":1" /> Marjanović je bila direktorica [[Arhiv Jugoslavije|Arhiva Jugoslavije]],<ref name=":1" /> od 1977. do 198..<ref name=":3" />glavna i odgovorna urednica stručnog časopisa Bilten, koji je izlazio od 1980. do 1986.<ref>{{Cite web|url=https://stapozelis.com/izdanja/bilten|title=Bilten {{!}} Aрхив Југославије|last=docus.co.rs|website=stapozelis.com|language=rs|access-date=2025-07-08}}</ref> Potpisana je kao izdavač na više javnodostupnih publikacija arhiva.<ref>{{Cite book|last=Bojović|first=Božidar|url=https://www.arhivyu.rs/public/source/katalozi/aj_9_miz64_kat.pdf|title=Ustavni razvoj socijalističke Jugoslavije|publisher=Arhiv Jugoslavije|year=1981}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bojović|first=Božidar|url=https://www.arhivyu.rs/public/source/katalozi/aj_9_miz65_kat(1).pdf|title=Tito: Misao reč i delo|publisher=Arhiv Jugoslavije|year=1980}}</ref> === Diplomatija === Bila je predsjednica Jugoslovenske komisije za saradnju sa [[UNESCO]]-om. Od 1972–1976. bila je članica upravnog odbora [[SFRJ]] u UNESCO-u.<ref name=":23">{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000153716_eng/PDF/153716eng.pdf.multi|title=ELECTION OF MEMBERS OF THE EXECUTIVE BOARD|date=2007|website=unesdoc.unesco.org|publisher=UNESCO|access-date=2025-07-08}}</ref> Dobitnica je povelje [[Ujedinjene nacije|Ujedinjenih nacija]] za mir.<ref name=":3" /> Tokom mandata direktorice Arhiva Jugoslavije vršila je i dužnosti predsjednice Savjeta Evropskog centra za mir i razvoj, predsjednica Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija i potpredsjednice Savjeta ovog univerziteta, predsjednica Savjeta ECPD.<ref name=":3" /> == Filmografija == * [[Omladinska pruga Šamac–Sarajevo|Omladinska pruga Šamac – Sarajevo]] (1947), scenarij i režija: Sida Marjanović i [[Slobodan Jovičić]]<ref>{{Cite book|url=https://fcs.ba/wp-content/uploads/2021/02/KATALOG-FCS-web.pdf|title=Katalog bh. igranih filmova 1951-1992|publisher=Filmski centar Sarajevo|year=2021|location=Sarajevo}}</ref> * [[Na planini]] (1949), scenarij: Sida Marjanović, režija: [[Vjekoslav Dobrinčič]]<ref>{{Cite news|url=http://aplikacija.kons.gov.ba/kons/public/uploads/odluke_bos/Sarajevo%20zbirka%20filmskog%20materijala%20BOS.pdf|title=Odluka o proglašenju pokretnog dobra – zbirka filmskog materijala Javnog poduzeća Filmski centar u Sarajevu nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine|date=2021}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://infobiro.ba/article/1094760/prvi-uspjesi-naseg-filma-r-b|title=Prvi uspjesi našeg filma|date=1950|publisher=Sarajevski list}}</ref> * Bitka na Neretvi (1951), scenarij: Sida Marjanović, režija: [[Toma Janić]]<ref>{{Cite web|url=https://www.imdb.com/title/tt0876424/|title=Bitka na Neretvi (1951)- IMDB}}</ref> == Reference == <references> {{DEFAULTSORT:Marjanović, sida}} [[Kategorija:Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu]] [[Kategorija:Rođeni 1921.]] [[Kategorija:Umrli 1994.]] [[Kategorija:Nosioci Partizanske spomenice 1941.]] [[Kategorija:Nosioci Ordena bratstva i jedinstva]] [[Kategorija:Nosioci Ordena rada]] [[Kategorija:Nosioci Ordena za hrabrost]] [[Kategorija:Nosioci Ordena crvene zastave]] [[Kategorija:Nosioci Ordena zasluga za narod]] [[Kategorija:Nosioci Ordena Republike]] [[Kategorija:Bosanskohercegovački historičari]] [[Kategorija:Jugoslavenski historičari]] [[Kategorija:Jugoslavenski partizani]] [[Kategorija:Bosanskohercegovački partizani]] [[Kategorija:Biografije, Laktaši]] 1mh1p4wq4iel99z0viwdi1egd0ihw6x Abdullah ibn Abdul-Muttalib 0 523458 3734111 3733970 2025-07-10T16:20:44Z Panasko 146730 3734111 wikitext text/x-wiki {{Infokutija osoba | ime = Abdullah ibn Abdul-Muttalib | slika = | alt_slike = | opis = | ime_pri_rođenju = | datum_rođenja = 546. | mjesto_rođenja = [[Meka]], [[Hidžaz]], [[Arapsko poluostrvo|Arabija]] | datum_smrti = {{Datum smrti i godine|570|||546||}} | mjesto_smrti = [[Medina]], [[Hidžaz]], [[Arapsko poluostrvo|Arabija]] | nacionalnost = | druga_imena = | zanimanje = | godine_aktivnosti = | poznat_po = | značajna_djela = }} '''Abdullah ibn Abdul-Muttalib''' ({{Jez-ar|عبد الله بن عبد المطالب‎}}) bio je otac [[Poslanici u islamu|poslanika]] [[Muhammed]]a.<ref name=Hisham>Ibn Hisham note 97.</ref><ref name=Saad8>Muhammad ibn Saad, ''Tabaqat'' vol. 8. Translated by Bewley, A. (1995). ''The Women of Madina''. London: Ta-Ha Publishers.</ref> Bio je sin Abd al-Muttaliba ibn Hašima i Fatime bint Amr iz klana Makhzum.<ref>Muhammad ibn Sa'ad. ''Kitab al-Tabaqat al-Kabir''. Translated by Haq, S. M. (1967). ''Ibn Sa'd's Kitab al-Tabaqat al-Kabir Volume I Parts I & II'', pp. 99-100. Delhi: Kitab-Bhavan.</ref> Bio je oženjen [[Amina bint Vehb|Aminom bint Vehb]].<ref name="Al-A'zami 2003">{{cite book |last=Al-A'zami |first=Muhammad Mustafa |author-link=Muhammad Mustafa Al-A'zami |year=2003 |title=The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments |pages=22–24 |publisher=UK Islamic Academy |isbn=978-1-8725-3165-6}}</ref> Muhammed je bio njihovo jedino dijete. == Brak == Njegov otac mu je izabrao Aminu, kćerku Vehba ibn 'Abd Munāfa, koji je bio unuk Zuhraha ibn Kilaba, brata njegovog prapradjeda Kusaijja ibn Kilāba. Vehb je bio poglavica klana Banu Zuhra, kao i njen najstariji i najplemenitiji član, ali je umro ranije, a Amina je postala štićenica njegovog brata Vuhaiba, koji ga je naslijedio kao poglavara klana. Njegov otac je otišao s njim u kvart Banu Zuhra. Tamo je potražio Vuhajbovu rezidenciju i otišao da zatraži ruku Vehbove kćeri za svog sina. Abdullahov otac je dogovorio njegov brak s Aminom.<ref>Cook, Michael. ''Muhammad''. Oxford University Press: New York, 1983. {{ISBN|0-19-287605-8}}.</ref> Pričalo se da je svjetlost sijala iz njegovog čela i da je ta svjetlost bila obećanje Poslanika kao potomka. Mnoge žene su prilazile Abdullahu, za kojeg se kaže da je bio zgodan muškarac, kako bi stekle čast da rode njegovo potomstvo. Međutim, vjeruje se da je, kako je Bog odredio, svjetlost bila predodređena da se prenese na Aminu preko Abdullaha nakon što je konzumirao brak.<ref>Ibn Kathīr ''The Life of the Prophet Muḥammad : Volume 1''. Trans. Prof. Trevor Le Gassick. Garnet Publishing: Lebanon, 1998. {{ISBN|1-85964-142-3}}.</ref> Nakon što se oženio Aminom bint Vehb, [[Abdulah ibn Abdul-Mutalib|Abdullah Ibn Abdul-Muttalib]] je živio s njom tri dana; njihov običaj je bio da muškarac može živjeti tri noći samo sa svojom ženom u porodici njenog oca.<ref>Ibn sa'ds "kitab al tabaqat al kabir", vol- 1, pakistan historical society, page- 101-102.</ref> == Vjenčanje == Na vjenčanju, Abdul-Muttalib je za sebe odabrao Vuhaibovu kćerku Halu. Kada je Abdul-Muttalib zatražio da oženi njegovu kćerku, on je pristao. I tako su se istom prilikom Abdul-Muttalib i Abdullah vjenčali s Halom, odnosno Aminom. Kasnije je Hala rodila [[Hamza ibn Abdul-Muttalib|Hamzu]], koji je bio Muhamedov ujak i polubrat.<ref>Ibn Sa'd/Haq str. 102.</ref> == Smrt == Ubrzo nakon ženidbe, Abdullah je pozvan u Siriju (u onome što se naziva Aš-Šam ili Levant) na trgovačko putovanje karavanom. Kada je otišao, Amina je bila trudna. Proveo je nekoliko mjeseci u [[Gaza (grad)|Gazi]], a na povratku se zaustavio na duži odmor kod porodice svoje nane po ocu, Salme bint Amr, koja je pripadala klanu Najjar iz plemena Hazraj u Medini. Abdullah se pripremao da se pridruži karavanu za Mekku kada se razbolio. Karavan je nastavio bez njega u Meku s vijestima o njegovoj bolesti. Po dolasku karavana u Meku, Abdul-Muttalib je odmah poslao svog najstarijeg sina Al-Harisa u Medinu. Međutim, do trenutka kada je Al-Harith stigao, Abdullah je umro. Al-Harith se vratio u Meku da objavi Abdullahovu smrt svom ostarjelom ocu i njegovoj trudnoj supruzi Amini. Prema Ibn Sa'du, Abdullah je umro tri mjeseca nakon vjenčanja i imao je dvadeset pet godina kada je umro.<ref>Ibn Sa'd/Haq pp. 107-108,94,108.</ref><ref>{{cite book |last=Armstrong |first=Karen |title=Muhammad: A Biography of the Prophet |publisher=Harper San Francisco |year=1993 |isbn=978-0062508867 |location=[[San Francisco]], the [[United States|U.S.A.]]}}</ref> Sahranjen je u Dar-ul-Nabeghahu u Medini (danas Saudijska Arabija), a njegov mauzolej je srušen 20. ili 21. januara 1978. Navodno je ponovo sahranjen na groblju Al-Baqee', pored Muhamedovog sina Ibrahima. == Imanje == Abdullah je ostavio pet deva, stado ovaca i koza i abesinsku robinju dadilju po imenu Umm Ajman, koja je trebala da se brine o njegovom sinu Muhammedu.<ref>Ibn Sa'd/Haq p. 109.</ref> Ovo nasljeđe ne dokazuje da je Abdullah bio bogat, ali istovremeno ne dokazuje ni da je bio siromašan. ​​Umjesto toga, pokazuje da je Muhammed bio njegov nasljednik. Nadalje, Abdullah je još uvijek bio mladić sposoban za rad i sticanje bogatstva. Njegov otac je još uvijek bio živ i ništa od njegovog bogatstva još nije bilo preneseno na njegove sinove.<ref>Muhammad: His Life Based on the Earliest Sources, Martin Lings, George Allen & Unwin, 1983, p24</ref> ==Sudbina u zagrobnom životu == Islamski učenjaci su dugo bili podijeljeni oko vjerskih uvjerenja Muhammedovih roditelja i njihove sudbine u zagrobnom životu.<ref name="Brown">{{Cite book |first=Jonathan A.C. |last=Brown |author-link=Jonathan A.C. Brown |year=2015 |title=Misquoting Muhammad: The Challenge and Choices of Interpreting the Prophet's Legacy |url=https://archive.org/details/misquotingmuhamm0000brow |url-access=registration |publisher=Oneworld Publications |pages=[https://archive.org/details/misquotingmuhamm0000brow/page/188 188]-189}}</ref> Jedan hadis od Ebu Davuda i Ibn Madže navodi da je Allah (Bog) odbio oprostiti Amini zbog njenog kufra (nevjerovanja). Prema drugom sahih (autentičnom) hadisu, Muhammed je pojasnio da je njegov otac bio u Vatri.<ref>{{cite web |url=https://sunnah.com/muslim:203 |title=Sahih Muslim 203 - The Book of Faith |access-date=24 June 2024 }}</ref> Drugi hadis u Musnad al-Bazzaru navodi da su Muhammedovi roditelji vraćeni u život i prihvatili islam, a zatim se vratili u Barzah.<ref name="Qadri_Suffah">{{citation |url=https://archive.org/details/ProphetsParent/page/n3 |title=The Parents of the Prophet Muhammad were Muslims |pages=11–28 |publisher=Suffah Foundation |author=Mufti Muhammad Khan Qadri}}</ref>{{Rp|11}} Neki ašarijski i šafijski učenjaci tvrdili su da nijedan od njih neće biti kažnjen u zagrobnom životu, jer su bili Ahl al-fatrah, ili "Ljudi intervala" između proročkih poruka [[Isa|Ise]] (Isusa) i [[Muhammed]]a.<ref name="Katz">{{cite book |title=The Birth of The Prophet Muhammad: Devotional Piety in Sunni Islam |url=https://archive.org/details/birthprophetmuha00katz|url-access=limited |last=Holmes Katz |first=Marion |page=[https://archive.org/details/birthprophetmuha00katz/page/n134 126]-128 |publisher=[[Routledge]] |year=2007 |isbn=978-1-1359-8394-9}}</ref> Koncept Ehl al-fatre nije univerzalno prihvaćen među islamskim učenjacima, a postoji i debata o obimu spasenja dostupnog aktivnim praktičarima širka (politeizma),<ref>{{cite book |last=Rida |first=Rashid |title=Tafsir al-Manar |chapter=2:62 |pages=278–281 |url=http://shamela.ws/browse.php/book-12304#page-279 |access-date=2018-11-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181105004004/http://shamela.ws/browse.php/book-12304#page-279 |archive-date=2018-11-05 |url-status=dead}}</ref> iako se većina učenjaka slaže s tim i zanemaruje<ref name="Brown" /> hadise (predanja)<ref>{{Cite book |url=https://sunnah.com/muslim:203 |title=Sahih Muslim 203/ In-book - Book 1, Hadith 406/ Book 1, Hadith 398}}</ref><ref>{{Cite book |url=https://sunnah.com/abudawud:4718 |title=Sunan Abi Dawud 4718/ In book: Book 42, Hadith 123/ English translation Book 41, Hadith 4700}}</ref> koji navode da su Muhamedovi roditelji osuđeni na pakao. Dok djelo koje se pripisuje [[Ebu-Hanifa|Ebu-Hanifi]], ranom sunitskom učenjaku, navodi da su i Amina i Abdullah umrli po svojoj urođenoj prirodi (Mata 'ala al-fitrah),<ref>{{citation |url=http://www.masud.co.uk/ISLAM/misc/parents.htm |title=Refuting the Claim that Imam Abu Hanifa was of the opinion that the Prophet's Parents were Kafirs |author=Dr. `Inayatullah Iblagh al-Afghanistani |publisher=Masud}}</ref> neki kasniji autori mevludskih tekstova povezuju predaju u kojoj su Amina i Abdullah privremeno oživljeni i prihvatili islam. Učenjaci poput [[Ibn-Tejmije]] izjavili su da je to laž, iako je [[El-Kurtubi]] izjavio da se koncept ne protivi islamskoj teologiji.<ref name=" Katz" /> Prema Aliju el-Kariju, preferirano mišljenje je da su oba Muhammedova roditelja bili muslimani.<ref name="Qadri_Suffah" />{{Rp|28}}  Prema el-Sujutiju, Ismailu Hakkiju i drugim islamskim učenjacima, sve predaje koje ukazuju na to da Muhammedovim roditeljima nije oprošteno kasnije su ukinute kada su oživjeli i prihvatili islam.<ref name="Qadri_Suffah" />{{Rp|24}}  [[Šiizam|Šiitski muslimani]] vjeruju da su svi Muhamedovi preci, uključujući i Aminu, bili monoteisti koji su prakticirali šerijat [[Abraham|Abrahama]] i stoga su imali pravo na [[Džennet]]. Šiitska tradicija kaže da je Allah zabranio da paklena vatra dotakne bilo kojeg Muhamedovog roditelja.<ref name="Rubin">{{cite journal |journal=Israel Oriental Studies |year=1975 |volume=5 |last=Rubin |first=Uri |title=Pre-Existence and Light—Aspects of the Concept of Nur Muhammad |pages=75–88}}</ref> == Reference == {{Refspisak}} {{Muhammed}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Rođeni 546.]] [[Kategorija:Umrli 570.]] [[Kategorija:Biografije, Meka]] [[Kategorija:Ehli-bejt]] 7ukn2yqn842hcrpjjuj2wp6wop40s46 Ibn-Madžin Sunen 0 523472 3734037 2025-07-10T12:11:59Z Panasko 146730 Panasko premjestio je stranicu [[Ibn-Madžin Sunen]] na [[Ibn-Madžin "Sunen"]]: Standardizacija 3734037 wikitext text/x-wiki #PREUSMJERI [[Ibn-Madžin "Sunen"]] o50sdxqj1u26vis9r0jpcmusgpkr47s Tirmizijin Sunen 0 523474 3734041 2025-07-10T12:12:08Z Panasko 146730 Panasko premjestio je stranicu [[Tirmizijin Sunen]] na [[Tirmizijin "Sunen"]]: Standardizacija 3734041 wikitext text/x-wiki #PREUSMJERI [[Tirmizijin "Sunen"]] a4cnt2y7m3zmjpcmbwz4pebrzoiv9i9 Nesaijev Sunen 0 523476 3734045 2025-07-10T12:12:16Z Panasko 146730 Panasko premjestio je stranicu [[Nesaijev Sunen]] na [[Nesaijev "Sunen"]]: Standardizacija 3734045 wikitext text/x-wiki #PREUSMJERI [[Nesaijev "Sunen"]] ru0g916yafrh13a6giideoqgfi4s6k1 Pretkolumbovsko doba 0 523478 3734068 2025-07-10T13:10:12Z Palapa 383 Napravljeno prevođenjem stranice "[[:en:Special:Redirect/revision/1297709841|Pre-Columbian era]]" 3734068 wikitext text/x-wiki U [[Historija Amerika|historiji Amerika]], '''predkolumbovsko doba''', poznato i kao '''predkontaktno doba''', ili kao '''predkabralsko doba,''' posebno u [[Brazil|Brazilu]], obuhvata period od početnog [[Naseljavanje Amerika|naseljavanja Amerika]] u [[Gornji paleolit|gornjem paleolitu]] do početka [[Kolonizacija Amerike|evropske kolonizacije]], koja je započela putovanjem [[Kristofor Kolumbo|Kristofora Kolumba]] 1492. godine. Ova era obuhvata historiju [[Domorodački narodi Amerike|autohtonih kultura]] prije značajnog evropskog uticaja, koji se u nekim slučajevima nije dogodio sve do decenija ili čak vijekova nakon Kolumbovog dolaska. aaa aaa Tokom predkolumbovskog doba, mnoge [[Civilizacija|civilizacije]] su razvile trajna naselja, gradove, poljoprivredne prakse, građansku i monumentalnu arhitekturu, velike [[Zemljani radovi (arheologija)|zemljane radove]] i [[Složeno društvo|složene društvene]] hijerarhije. Neke od ovih civilizacija su propale do vremena osnivanja prvih stalnih evropskih kolonija, otprilike od kraja 16. do početka 17. vijeka,<ref>{{Cite news|url=https://www.tripline.net/trip/Early_European_Settlements_in_North_America-066434737501100388EFEC49781BFFB4|title=Early European Settlements in North America|work=Tripline|access-date=6 May 2017}}</ref> i poznate su prvenstveno kroz [[Arheologija Amerika|arheološka istraživanja Amerike]] i usmene historije. Druge civilizacije, istovremene s kolonijalnim periodom, dokumentovane su u evropskim zapisima tog vremena. Na primjer, [[Maje|majanska civilizacija]] je održavala pisane zapise koje su često uništavali kršćanski Evropljani poput Diega de Lande, koji su ih smatrali [[Paganizam|paganima,]] ali su nastojali sačuvati izvornu historiju. Uprkos uništenju, sačuvano je nekoliko originalnih dokumenata, a drugi su transkribovani ili prevedeni na španski jezik, pružajući modernim historičarima vrijedne uvide u drevne kulture i znanja. aaa aaa [[Datoteka:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|mini| Shematski prikaz protoka majčinih (mtDNK) gena u i iz Beringije, od prije 25.000 godina do danas]] [[Datoteka:Peopling_of_America_through_Beringia.png|mini| Približna lokacija [[Naseljavanje Amerika|koridora bez leda]] i specifičnih [[Paleo-Indijanci|paleoindijanskih]] nalazišta, prema [[Clovisova teorija|Clovisovoj teoriji]]]] [[Datoteka:PreColumbian_American_cultures.png|mini|Glavna kulturna područja predkolumbovske Amerike:{{Legenda0|#4747a1|Arktik}}{{Legenda0|#50828e|Sjeverozapad}}{{Legenda0|#40895d|Aridoamerika}}{{Legenda0|#b4581b|Mesoamerika}}{{Legenda0|#548434|Isthmo-Kolumbija}}{{Legenda0|#b1c759|Karibi}}{{Legenda0|#b94343|Amazon}}{{Legenda0|#8b782a|Andi}}]] [[Datoteka:Poverty_Point_Aerial_HRoe_2014.jpg|lijevo|mini| Umjetnička rekonstrukcija Poverty Pointa, 1500.&nbsp;godina prije nove ere]] [[Datoteka:Cliff_Palace.JPG|mini| [[Palata na stijenama]] u [[Nacionalni park Mesa Verde|Nacionalnom parku Mesa Verde]] u Coloradu.]] [[Datoteka:Yaxchilan_1.jpg|alt=|lijevo|mini| Jedna od piramida na gornjem nivou Yaxchilana]] [[Datoteka:Telamones_Tula.jpg|alt=|lijevo|mini| Atlanti u [[Tula (Mesoamerička lokacija)|Tuli]], [[Hidalgo (savezna država)|Hidalgo]]]] [[Datoteka:Uxmal-mexico.jpg|mini| Majanska arhitektura u Uxmalu]] [[Datoteka:Templo_Mayor_in_Mexico-Tenochtitlan_16th_century_(illustration_1900).jpg|lijevo|mini|247x247piksel| Tenochtitlan, glavni grad [[Astečko carstvo|Astečkog carstva]] .]] [[Datoteka:Gold_Museum,_Bogota_(36145671394).jpg|lijevo|mini| [[Splav Muisca]]. Figura se odnosi na ceremoniju iz legende o El Doradu.]] [[Datoteka:Lost_City_Ruins.jpg|mini| Ciudad Perdida ("Izgubljeni grad")]] [[Datoteka:Zonnepoort_tiwanaku.jpg|mini| Vrata Sunca u Tiwanakuu]] == Reference == <references responsive="1"></references> <references responsive="1"></references> # # # # # {{Refspisak}}{{Normativna kontrola}} <nowiki> [[Kategorija:Historijske ere]] [[Kategorija:Predkolumbovsko doba]]</nowiki> r3eiatqw25tjig96y0lhj3ya18jx9fi 3734069 3734068 2025-07-10T13:14:39Z Palapa 383 3734069 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|mini| Shematski prikaz protoka majčinih (mtDNK) gena u i iz Beringije, od prije 25.000 godina do danas]]U [[Historija Amerika|historiji Amerika]], '''predkolumbovsko doba''', poznato i kao '''predkontaktno doba''', ili kao '''predkabralsko doba,''' posebno u [[Brazil|Brazilu]], obuhvata period od početnog [[Naseljavanje Amerika|naseljavanja Amerika]] u [[Gornji paleolit|gornjem paleolitu]] do početka [[Kolonizacija Amerike|evropske kolonizacije]], koja je započela putovanjem [[Kristofor Kolumbo|Kristofora Kolumba]] 1492. godine. Ova era obuhvata historiju [[Domorodački narodi Amerike|autohtonih kultura]] prije značajnog evropskog uticaja, koji se u nekim slučajevima nije dogodio sve do decenija ili čak vijekova nakon Kolumbovog dolaska. aaa aaa Tokom predkolumbovskog doba, mnoge [[Civilizacija|civilizacije]] su razvile trajna naselja, gradove, poljoprivredne prakse, građansku i monumentalnu arhitekturu, velike [[Zemljani radovi (arheologija)|zemljane radove]] i [[Složeno društvo|složene društvene]] hijerarhije. Neke od ovih civilizacija su propale do vremena osnivanja prvih stalnih evropskih kolonija, otprilike od kraja 16. do početka 17. vijeka,<ref>{{Cite news|url=https://www.tripline.net/trip/Early_European_Settlements_in_North_America-066434737501100388EFEC49781BFFB4|title=Early European Settlements in North America|work=Tripline|access-date=6 May 2017}}</ref> i poznate su prvenstveno kroz [[Arheologija Amerika|arheološka istraživanja Amerike]] i usmene historije. Druge civilizacije, istovremene s kolonijalnim periodom, dokumentovane su u evropskim zapisima tog vremena. Na primjer, [[Maje|majanska civilizacija]] je održavala pisane zapise koje su često uništavali kršćanski Evropljani poput Diega de Lande, koji su ih smatrali [[Paganizam|paganima,]] ali su nastojali sačuvati izvornu historiju. Uprkos uništenju, sačuvano je nekoliko originalnih dokumenata, a drugi su transkribovani ili prevedeni na španski jezik, pružajući modernim historičarima vrijedne uvide u drevne kulture i znanja. aaa aaa [[Datoteka:Peopling_of_America_through_Beringia.png|mini| Približna lokacija [[Naseljavanje Amerika|koridora bez leda]] i specifičnih [[Paleo-Indijanci|paleoindijanskih]] nalazišta, prema [[Clovisova teorija|Clovisovoj teoriji]]]] [[Datoteka:PreColumbian_American_cultures.png|mini|Glavna kulturna područja predkolumbovske Amerike:{{Legenda0|#4747a1|Arktik}}{{Legenda0|#50828e|Sjeverozapad}}{{Legenda0|#40895d|Aridoamerika}}{{Legenda0|#b4581b|Mesoamerika}}{{Legenda0|#548434|Isthmo-Kolumbija}}{{Legenda0|#b1c759|Karibi}}{{Legenda0|#b94343|Amazon}}{{Legenda0|#8b782a|Andi}}|308x308piksel]] [[Datoteka:Poverty_Point_Aerial_HRoe_2014.jpg|lijevo|mini| Umjetnička rekonstrukcija Poverty Pointa, 1500.&nbsp;godina prije nove ere|217x217piksel]] [[Datoteka:Cliff_Palace.JPG|mini| [[Palata na stijenama]] u [[Nacionalni park Mesa Verde|Nacionalnom parku Mesa Verde]] u Coloradu.]] [[Datoteka:Yaxchilan_1.jpg|alt=|lijevo|mini| Jedna od piramida na gornjem nivou Yaxchilana|198x198piksel]] [[Datoteka:Telamones_Tula.jpg|alt=|lijevo|mini| Atlanti u [[Tula (Mesoamerička lokacija)|Tuli]], [[Hidalgo (savezna država)|Hidalgo]]|190x190piksel]] [[Datoteka:Uxmal-mexico.jpg|mini| Majanska arhitektura u Uxmalu]] [[Datoteka:Templo_Mayor_in_Mexico-Tenochtitlan_16th_century_(illustration_1900).jpg|lijevo|mini|247x247piksel| Tenochtitlan, glavni grad [[Astečko carstvo|Astečkog carstva]] .]] [[Datoteka:Gold_Museum,_Bogota_(36145671394).jpg|lijevo|mini| [[Splav Muisca]]. Figura se odnosi na ceremoniju iz legende o El Doradu.]] [[Datoteka:Lost_City_Ruins.jpg|mini| Ciudad Perdida ("Izgubljeni grad")]] [[Datoteka:Zonnepoort_tiwanaku.jpg|mini| Vrata Sunca u Tiwanakuu]] == Reference == {{Refspisak}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Historijske ere]] [[Kategorija:Predkolumbovsko doba]] qcplwbrsbvbetv3k3dmb1ai1zsnvw8m 3734070 3734069 2025-07-10T13:15:00Z Palapa 383 Palapa premjestio je stranicu [[Korisnik:Palapa/Predkolumbovsko doba]] na [[Predkolumbovsko doba]] bez ostavljanja preusmjerenja 3734069 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|mini| Shematski prikaz protoka majčinih (mtDNK) gena u i iz Beringije, od prije 25.000 godina do danas]]U [[Historija Amerika|historiji Amerika]], '''predkolumbovsko doba''', poznato i kao '''predkontaktno doba''', ili kao '''predkabralsko doba,''' posebno u [[Brazil|Brazilu]], obuhvata period od početnog [[Naseljavanje Amerika|naseljavanja Amerika]] u [[Gornji paleolit|gornjem paleolitu]] do početka [[Kolonizacija Amerike|evropske kolonizacije]], koja je započela putovanjem [[Kristofor Kolumbo|Kristofora Kolumba]] 1492. godine. Ova era obuhvata historiju [[Domorodački narodi Amerike|autohtonih kultura]] prije značajnog evropskog uticaja, koji se u nekim slučajevima nije dogodio sve do decenija ili čak vijekova nakon Kolumbovog dolaska. aaa aaa Tokom predkolumbovskog doba, mnoge [[Civilizacija|civilizacije]] su razvile trajna naselja, gradove, poljoprivredne prakse, građansku i monumentalnu arhitekturu, velike [[Zemljani radovi (arheologija)|zemljane radove]] i [[Složeno društvo|složene društvene]] hijerarhije. Neke od ovih civilizacija su propale do vremena osnivanja prvih stalnih evropskih kolonija, otprilike od kraja 16. do početka 17. vijeka,<ref>{{Cite news|url=https://www.tripline.net/trip/Early_European_Settlements_in_North_America-066434737501100388EFEC49781BFFB4|title=Early European Settlements in North America|work=Tripline|access-date=6 May 2017}}</ref> i poznate su prvenstveno kroz [[Arheologija Amerika|arheološka istraživanja Amerike]] i usmene historije. Druge civilizacije, istovremene s kolonijalnim periodom, dokumentovane su u evropskim zapisima tog vremena. Na primjer, [[Maje|majanska civilizacija]] je održavala pisane zapise koje su često uništavali kršćanski Evropljani poput Diega de Lande, koji su ih smatrali [[Paganizam|paganima,]] ali su nastojali sačuvati izvornu historiju. Uprkos uništenju, sačuvano je nekoliko originalnih dokumenata, a drugi su transkribovani ili prevedeni na španski jezik, pružajući modernim historičarima vrijedne uvide u drevne kulture i znanja. aaa aaa [[Datoteka:Peopling_of_America_through_Beringia.png|mini| Približna lokacija [[Naseljavanje Amerika|koridora bez leda]] i specifičnih [[Paleo-Indijanci|paleoindijanskih]] nalazišta, prema [[Clovisova teorija|Clovisovoj teoriji]]]] [[Datoteka:PreColumbian_American_cultures.png|mini|Glavna kulturna područja predkolumbovske Amerike:{{Legenda0|#4747a1|Arktik}}{{Legenda0|#50828e|Sjeverozapad}}{{Legenda0|#40895d|Aridoamerika}}{{Legenda0|#b4581b|Mesoamerika}}{{Legenda0|#548434|Isthmo-Kolumbija}}{{Legenda0|#b1c759|Karibi}}{{Legenda0|#b94343|Amazon}}{{Legenda0|#8b782a|Andi}}|308x308piksel]] [[Datoteka:Poverty_Point_Aerial_HRoe_2014.jpg|lijevo|mini| Umjetnička rekonstrukcija Poverty Pointa, 1500.&nbsp;godina prije nove ere|217x217piksel]] [[Datoteka:Cliff_Palace.JPG|mini| [[Palata na stijenama]] u [[Nacionalni park Mesa Verde|Nacionalnom parku Mesa Verde]] u Coloradu.]] [[Datoteka:Yaxchilan_1.jpg|alt=|lijevo|mini| Jedna od piramida na gornjem nivou Yaxchilana|198x198piksel]] [[Datoteka:Telamones_Tula.jpg|alt=|lijevo|mini| Atlanti u [[Tula (Mesoamerička lokacija)|Tuli]], [[Hidalgo (savezna država)|Hidalgo]]|190x190piksel]] [[Datoteka:Uxmal-mexico.jpg|mini| Majanska arhitektura u Uxmalu]] [[Datoteka:Templo_Mayor_in_Mexico-Tenochtitlan_16th_century_(illustration_1900).jpg|lijevo|mini|247x247piksel| Tenochtitlan, glavni grad [[Astečko carstvo|Astečkog carstva]] .]] [[Datoteka:Gold_Museum,_Bogota_(36145671394).jpg|lijevo|mini| [[Splav Muisca]]. Figura se odnosi na ceremoniju iz legende o El Doradu.]] [[Datoteka:Lost_City_Ruins.jpg|mini| Ciudad Perdida ("Izgubljeni grad")]] [[Datoteka:Zonnepoort_tiwanaku.jpg|mini| Vrata Sunca u Tiwanakuu]] == Reference == {{Refspisak}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Historijske ere]] [[Kategorija:Predkolumbovsko doba]] qcplwbrsbvbetv3k3dmb1ai1zsnvw8m 3734115 3734070 2025-07-10T16:34:36Z Palapa 383 3734115 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|mini| Shematski prikaz protoka majčinih (mtDNK) gena u i iz Beringije, od prije 25.000 godina do danas]]U [[Historija Amerika|historiji Amerika]], '''predkolumbovsko doba''', poznato i kao '''predkontaktno doba''', ili kao '''predkabralsko doba,''' posebno u [[Brazil|Brazilu]], obuhvata period od početnog [[Naseljavanje Amerika|naseljavanja Amerika]] u [[Gornji paleolit|gornjem paleolitu]] do početka [[Kolonizacija Amerike|evropske kolonizacije]], koja je započela putovanjem [[Kristofor Kolumbo|Kristofora Kolumba]] 1492. godine. Ova era obuhvata historiju [[Domorodački narodi Amerike|autohtonih kultura]] prije značajnog evropskog uticaja, koji se u nekim slučajevima nije dogodio sve do decenija ili čak vijekova nakon Kolumbovog dolaska. Tokom predkolumbovskog doba, mnoge [[Civilizacija|civilizacije]] su razvile trajna naselja, gradove, poljoprivredne prakse, građansku i monumentalnu arhitekturu, velike [[Zemljani radovi (arheologija)|zemljane radove]] i [[Složeno društvo|složene društvene]] hijerarhije. Neke od ovih civilizacija su propale do vremena osnivanja prvih stalnih evropskih kolonija, otprilike od kraja 16. do početka 17. vijeka,<ref>{{Cite news|url=https://www.tripline.net/trip/Early_European_Settlements_in_North_America-066434737501100388EFEC49781BFFB4|title=Early European Settlements in North America|work=Tripline|access-date=6 May 2017}}</ref> i poznate su prvenstveno kroz [[Arheologija Amerika|arheološka istraživanja Amerike]] i usmene historije. Druge civilizacije, istovremene s kolonijalnim periodom, dokumentovane su u evropskim zapisima tog vremena. Na primjer, [[Maje|majanska civilizacija]] je održavala pisane zapise koje su često uništavali kršćanski Evropljani poput Diega de Lande, koji su ih smatrali [[Paganizam|paganima,]] ali su nastojali sačuvati izvornu historiju. Uprkos uništenju, sačuvano je nekoliko originalnih dokumenata, a drugi su transkribovani ili prevedeni na španski jezik, pružajući modernim historičarima vrijedne uvide u drevne kulture i znanja. [[Datoteka:Peopling_of_America_through_Beringia.png|mini| Približna lokacija [[Naseljavanje Amerika|koridora bez leda]] i specifičnih [[Paleo-Indijanci|paleoindijanskih]] nalazišta, prema [[Clovisova teorija|Clovisovoj teoriji]]]] [[Datoteka:PreColumbian_American_cultures.png|mini|Glavna kulturna područja predkolumbovske Amerike:{{Legenda0|#4747a1|Arktik}}{{Legenda0|#50828e|Sjeverozapad}}{{Legenda0|#40895d|Aridoamerika}}{{Legenda0|#b4581b|Mesoamerika}}{{Legenda0|#548434|Isthmo-Kolumbija}}{{Legenda0|#b1c759|Karibi}}{{Legenda0|#b94343|Amazon}}{{Legenda0|#8b782a|Andi}}|308x308piksel]] [[Datoteka:Poverty_Point_Aerial_HRoe_2014.jpg|lijevo|mini| Umjetnička rekonstrukcija Poverty Pointa, 1500.&nbsp;godina prije nove ere|217x217piksel]] [[Datoteka:Cliff_Palace.JPG|mini| [[Palata na stijenama]] u [[Nacionalni park Mesa Verde|Nacionalnom parku Mesa Verde]] u Coloradu.]] [[Datoteka:Yaxchilan_1.jpg|alt=|lijevo|mini| Jedna od piramida na gornjem nivou Yaxchilana|198x198piksel]] [[Datoteka:Telamones_Tula.jpg|alt=|lijevo|mini| Atlanti u [[Tula (Mesoamerička lokacija)|Tuli]], [[Hidalgo (savezna država)|Hidalgo]]|190x190piksel]] [[Datoteka:Uxmal-mexico.jpg|mini| Majanska arhitektura u Uxmalu]] [[Datoteka:Templo_Mayor_in_Mexico-Tenochtitlan_16th_century_(illustration_1900).jpg|lijevo|mini|247x247piksel| Tenochtitlan, glavni grad [[Astečko carstvo|Astečkog carstva]] .]] [[Datoteka:Gold_Museum,_Bogota_(36145671394).jpg|lijevo|mini| [[Splav Muisca]]. Figura se odnosi na ceremoniju iz legende o El Doradu.]] [[Datoteka:Lost_City_Ruins.jpg|mini| Ciudad Perdida ("Izgubljeni grad")]] [[Datoteka:Zonnepoort_tiwanaku.jpg|mini| Vrata Sunca u Tiwanakuu]] == Reference == {{Refspisak}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Historijske ere]] [[Kategorija:Predkolumbovsko doba]] kp3scrbuxyfz2pic0zsu0cgvsskqzra 3734247 3734115 2025-07-11T09:29:25Z KWiki 9400 3734247 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|mini| Shematski prikaz protoka majčinih (mtDNK) gena u i iz Beringije, od prije 25.000 godina do danas]] U [[Historija Amerika|historiji Amerika]] '''pretkolumbovsko doba''', poznato i kao '''pretkontaktno''' ili '''pretkabralsko doba''' ( posebno u [[Brazil|Brazilu]]), obuhvata period od početnog [[Naseljavanje Amerika|naseljavanja Amerika]] u [[Gornji paleolit|gornjem paleolitu]] do početka [[Kolonizacija Amerike|evropske kolonizacije]], koja je započela putovanjem [[Kristofor Kolumbo|Kristofora Kolumba]] 1492. godine. Ova era obuhvata historiju [[Domorodački narodi Amerike|autohtonih kultura]] prije značajnog evropskog uticaja, koji se u nekim slučajevima nije dogodio sve do decenija ili čak vijekova nakon Kolumbovog dolaska. Tokom pretkolumbovskog doba, mnoge [[Civilizacija|civilizacije]] su razvile trajna naselja, gradove, poljoprivredne prakse, građansku i monumentalnu arhitekturu, velike [[Zemljani radovi (arheologija)|zemljane radove]] i [[Složeno društvo|složene društvene]] hijerarhije. Neke od ovih civilizacija su propale do vremena osnivanja prvih stalnih evropskih kolonija, otprilike od kraja 16. do početka 17. vijeka,<ref>{{Cite news|url=https://www.tripline.net/trip/Early_European_Settlements_in_North_America-066434737501100388EFEC49781BFFB4|title=Early European Settlements in North America|work=Tripline|access-date=6 May 2017}}</ref> i poznate su prvenstveno kroz [[Arheologija Amerika|arheološka istraživanja Amerike]] i usmene historije. Druge civilizacije, istovremene s kolonijalnim periodom, dokumentovane su u evropskim zapisima tog vremena. Na primjer, [[Maje|majanska civilizacija]] je održavala pisane zapise koje su često uništavali kršćanski Evropljani poput Diega de Lande, koji su ih smatrali [[Paganizam|paganima,]] ali su nastojali sačuvati izvornu historiju. Uprkos uništenju, sačuvano je nekoliko originalnih dokumenata, a drugi su transkribovani ili prevedeni na španski jezik, pružajući modernim historičarima vrijedne uvide u drevne kulture i znanja. [[Datoteka:Peopling_of_America_through_Beringia.png|mini| Približna lokacija [[Naseljavanje Amerika|koridora bez leda]] i specifičnih [[Paleo-Indijanci|paleoindijanskih]] nalazišta, prema [[Clovisova teorija|Clovisovoj teoriji]]]] [[Datoteka:PreColumbian_American_cultures.png|mini|Glavna kulturna područja pretkolumbovske Amerike:{{Legenda0|#4747a1|Arktik}}{{Legenda0|#50828e|Sjeverozapad}}{{Legenda0|#40895d|Aridoamerika}}{{Legenda0|#b4581b|Mesoamerika}}{{Legenda0|#548434|Isthmo-Kolumbija}}{{Legenda0|#b1c759|Karibi}}{{Legenda0|#b94343|Amazon}}{{Legenda0|#8b782a|Andi}}|308x308piksel]] [[Datoteka:Poverty_Point_Aerial_HRoe_2014.jpg|lijevo|mini| Umjetnička rekonstrukcija Poverty Pointa, 1500.&nbsp;godina prije nove ere|217x217piksel]] [[Datoteka:Cliff_Palace.JPG|mini| [[Palata na stijenama]] u [[Nacionalni park Mesa Verde|Nacionalnom parku Mesa Verde]] u Coloradu.]] [[Datoteka:Yaxchilan_1.jpg|alt=|lijevo|mini| Jedna od piramida na gornjem nivou Yaxchilana|198x198piksel]] [[Datoteka:Telamones_Tula.jpg|alt=|lijevo|mini| Atlanti u [[Tula (Mesoamerička lokacija)|Tuli]], [[Hidalgo (savezna država)|Hidalgo]]|190x190piksel]] [[Datoteka:Uxmal-mexico.jpg|mini| Majanska arhitektura u Uxmalu]] [[Datoteka:Templo_Mayor_in_Mexico-Tenochtitlan_16th_century_(illustration_1900).jpg|lijevo|mini|247x247piksel| Tenochtitlan, glavni grad [[Astečko carstvo|Astečkog carstva]] .]] [[Datoteka:Gold_Museum,_Bogota_(36145671394).jpg|lijevo|mini| [[Splav Muisca]]. Figura se odnosi na ceremoniju iz legende o El Doradu.]] [[Datoteka:Lost_City_Ruins.jpg|mini| Ciudad Perdida ("Izgubljeni grad")]] [[Datoteka:Zonnepoort_tiwanaku.jpg|mini| Vrata Sunca u Tiwanakuu]] == Reference == {{Refspisak}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Historijske ere]] [[Kategorija:Pretkolumbovsko doba]] tiwh7jfhxd1ji5k25q38vb09p9gowce 3734248 3734247 2025-07-11T09:29:37Z KWiki 9400 KWiki premjestio je stranicu [[Predkolumbovsko doba]] na [[Pretkolumbovsko doba]] bez ostavljanja preusmjerenja: Slovna ili gramatička greška 3734247 wikitext text/x-wiki [[Datoteka:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|mini| Shematski prikaz protoka majčinih (mtDNK) gena u i iz Beringije, od prije 25.000 godina do danas]] U [[Historija Amerika|historiji Amerika]] '''pretkolumbovsko doba''', poznato i kao '''pretkontaktno''' ili '''pretkabralsko doba''' ( posebno u [[Brazil|Brazilu]]), obuhvata period od početnog [[Naseljavanje Amerika|naseljavanja Amerika]] u [[Gornji paleolit|gornjem paleolitu]] do početka [[Kolonizacija Amerike|evropske kolonizacije]], koja je započela putovanjem [[Kristofor Kolumbo|Kristofora Kolumba]] 1492. godine. Ova era obuhvata historiju [[Domorodački narodi Amerike|autohtonih kultura]] prije značajnog evropskog uticaja, koji se u nekim slučajevima nije dogodio sve do decenija ili čak vijekova nakon Kolumbovog dolaska. Tokom pretkolumbovskog doba, mnoge [[Civilizacija|civilizacije]] su razvile trajna naselja, gradove, poljoprivredne prakse, građansku i monumentalnu arhitekturu, velike [[Zemljani radovi (arheologija)|zemljane radove]] i [[Složeno društvo|složene društvene]] hijerarhije. Neke od ovih civilizacija su propale do vremena osnivanja prvih stalnih evropskih kolonija, otprilike od kraja 16. do početka 17. vijeka,<ref>{{Cite news|url=https://www.tripline.net/trip/Early_European_Settlements_in_North_America-066434737501100388EFEC49781BFFB4|title=Early European Settlements in North America|work=Tripline|access-date=6 May 2017}}</ref> i poznate su prvenstveno kroz [[Arheologija Amerika|arheološka istraživanja Amerike]] i usmene historije. Druge civilizacije, istovremene s kolonijalnim periodom, dokumentovane su u evropskim zapisima tog vremena. Na primjer, [[Maje|majanska civilizacija]] je održavala pisane zapise koje su često uništavali kršćanski Evropljani poput Diega de Lande, koji su ih smatrali [[Paganizam|paganima,]] ali su nastojali sačuvati izvornu historiju. Uprkos uništenju, sačuvano je nekoliko originalnih dokumenata, a drugi su transkribovani ili prevedeni na španski jezik, pružajući modernim historičarima vrijedne uvide u drevne kulture i znanja. [[Datoteka:Peopling_of_America_through_Beringia.png|mini| Približna lokacija [[Naseljavanje Amerika|koridora bez leda]] i specifičnih [[Paleo-Indijanci|paleoindijanskih]] nalazišta, prema [[Clovisova teorija|Clovisovoj teoriji]]]] [[Datoteka:PreColumbian_American_cultures.png|mini|Glavna kulturna područja pretkolumbovske Amerike:{{Legenda0|#4747a1|Arktik}}{{Legenda0|#50828e|Sjeverozapad}}{{Legenda0|#40895d|Aridoamerika}}{{Legenda0|#b4581b|Mesoamerika}}{{Legenda0|#548434|Isthmo-Kolumbija}}{{Legenda0|#b1c759|Karibi}}{{Legenda0|#b94343|Amazon}}{{Legenda0|#8b782a|Andi}}|308x308piksel]] [[Datoteka:Poverty_Point_Aerial_HRoe_2014.jpg|lijevo|mini| Umjetnička rekonstrukcija Poverty Pointa, 1500.&nbsp;godina prije nove ere|217x217piksel]] [[Datoteka:Cliff_Palace.JPG|mini| [[Palata na stijenama]] u [[Nacionalni park Mesa Verde|Nacionalnom parku Mesa Verde]] u Coloradu.]] [[Datoteka:Yaxchilan_1.jpg|alt=|lijevo|mini| Jedna od piramida na gornjem nivou Yaxchilana|198x198piksel]] [[Datoteka:Telamones_Tula.jpg|alt=|lijevo|mini| Atlanti u [[Tula (Mesoamerička lokacija)|Tuli]], [[Hidalgo (savezna država)|Hidalgo]]|190x190piksel]] [[Datoteka:Uxmal-mexico.jpg|mini| Majanska arhitektura u Uxmalu]] [[Datoteka:Templo_Mayor_in_Mexico-Tenochtitlan_16th_century_(illustration_1900).jpg|lijevo|mini|247x247piksel| Tenochtitlan, glavni grad [[Astečko carstvo|Astečkog carstva]] .]] [[Datoteka:Gold_Museum,_Bogota_(36145671394).jpg|lijevo|mini| [[Splav Muisca]]. Figura se odnosi na ceremoniju iz legende o El Doradu.]] [[Datoteka:Lost_City_Ruins.jpg|mini| Ciudad Perdida ("Izgubljeni grad")]] [[Datoteka:Zonnepoort_tiwanaku.jpg|mini| Vrata Sunca u Tiwanakuu]] == Reference == {{Refspisak}} {{Normativna kontrola}} [[Kategorija:Historijske ere]] [[Kategorija:Pretkolumbovsko doba]] tiwh7jfhxd1ji5k25q38vb09p9gowce Hepatitis B 0 523479 3734116 2025-07-10T16:54:22Z 21775198.138-dopisnik 131410 Nova stranica: {{Infokutija zdravstvano stanje |ime = Hepatitis B |slika = Hepatitis-B virions.jpg | opis-slike = [[Transmission electron microscopy|Electron micrograph]] of [[hepatitis B virus]] | specijalnost = [[Zarazne bolesti (medicinska specijalnost)|Zarazne bolesti]], [[gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] | simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća, [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije =... 3734116 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstvano stanje |ime = Hepatitis B |slika = Hepatitis-B virions.jpg | opis-slike = [[Transmission electron microscopy|Electron micrograph]] of [[hepatitis B virus]] | specijalnost = [[Zarazne bolesti (medicinska specijalnost)|Zarazne bolesti]], [[gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] | simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća, [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci <ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1 }}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage<ref name=WHO2022/> | diferencijal = | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranous glomerulonephritis is the most common form.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genomska DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein (DNK-polimeraza) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]].<ref name="pmid23150796"/> Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology | volume = 73 | issue = 10 | pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890 | doi = 10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999 }}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}<ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year = 2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007 }}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 | issue = 11 | pages = 1167–9 | date = November 2005 | pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin aminotransferaze]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|no data}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] fu6u1byjep71f9nsql7r8a7n8glyuct 3734117 3734116 2025-07-10T17:05:04Z 21775198.138-dopisnik 131410 3734117 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika = Hepatitis-B virions.jpg | opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] | specijalnost = [[Zarazne bolesti (medicinska specijalnost)|Zarazne bolesti]],<br> [[gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] | simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća, [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci <ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1 }}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage<ref name=WHO2022/> | diferencijal = | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranous glomerulonephritis is the most common form.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genomska DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein (DNK-polimeraza) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]].<ref name="pmid23150796"/> Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology | volume = 73 | issue = 10 | pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890 | doi = 10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999 }}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}<ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year = 2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007 }}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 | issue = 11 | pages = 1167–9 | date = November 2005 | pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin aminotransferaze]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] g0sk7b5isjcrznpa9uwioqp92x2mxbo 3734119 3734117 2025-07-10T17:16:32Z 21775198.138-dopisnik 131410 /* Mehanizmi */ 3734119 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika = Hepatitis-B virions.jpg | opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] | specijalnost = [[Zarazne bolesti (medicinska specijalnost)|Zarazne bolesti]],<br> [[gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] | simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća, [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci <ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1 }}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage<ref name=WHO2022/> | diferencijal = | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranous glomerulonephritis is the most common form.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genomska DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein (DNK-polimeraza) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin aminotransferaze]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] 1ef1hdx81ohic2t19nml9r02np8shte 3734120 3734119 2025-07-10T17:19:45Z 21775198.138-dopisnik 131410 /* Diagnoza */ 3734120 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika = Hepatitis-B virions.jpg | opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] | specijalnost = [[Zarazne bolesti (medicinska specijalnost)|Zarazne bolesti]],<br> [[gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] | simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća, [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci <ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1 }}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage<ref name=WHO2022/> | diferencijal = | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranous glomerulonephritis is the most common form.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genomska DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein (DNK-polimeraza) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] i31cz3fch86d8xlhsuauejfqojkyzm6 3734121 3734120 2025-07-10T17:24:23Z 21775198.138-dopisnik 131410 /* Patogeneza */ 3734121 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika = Hepatitis-B virions.jpg | opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] | specijalnost = [[Zarazne bolesti (medicinska specijalnost)|Zarazne bolesti]],<br> [[gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] | simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća, [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci <ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1 }}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage<ref name=WHO2022/> | diferencijal = | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranous glomerulonephritis is the most common form.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] am83ic06k3ods68o9vh38bwj55nod4h 3734122 3734121 2025-07-10T17:35:16Z 21775198.138-dopisnik 131410 3734122 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća, [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci <ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranous glomerulonephritis is the most common form.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] 6judc7xyiyfwwci5qlxwjbu33yjujkf 3734124 3734122 2025-07-10T18:28:52Z AnToni 2325 3734124 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci <ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranous glomerulonephritis is the most common form.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] 5w3ez47k6pqztyclurlp68stfuc2cx3 3734125 3734124 2025-07-10T18:30:03Z AnToni 2325 3734125 wikitext text/x-wiki {{Prijevod}} {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci <ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranous glomerulonephritis is the most common form.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] oqmnq0znfpxp5xh731huo3sujusmtmv 3734126 3734125 2025-07-10T18:31:32Z Panasko 146730 Popravak infokutije 3734126 wikitext text/x-wiki {{Prijevod}} {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranous glomerulonephritis is the most common form.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] q1kyt1pt9rta0x4tvntffcjbvo9d1tv 3734127 3734126 2025-07-10T18:35:37Z 21775198.138-dopisnik 131410 /* Znaci i simptomi */ 3734127 wikitext text/x-wiki {{Prijevod}} {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] 5gddoc4o1sjqwt4uqfkn5sd9kxfl2ll 3734129 3734127 2025-07-10T18:42:30Z 21775198.138-dopisnik 131410 /* Vakcina */ 3734129 wikitext text/x-wiki {{Prijevod}} {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK polimeraza virusa hepatitisa B|HBV DNK polimerazom]]. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir za čitanje]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] jlfm5yws1livsgwuue5mpr0lbjhfasn 3734130 3734129 2025-07-10T18:48:43Z 21775198.138-dopisnik 131410 /* Genom */ 3734130 wikitext text/x-wiki {{Prijevod}} {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK-polimeraza|HBV DNK polimerazom]] virusa hepatitisa B. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir čitanja]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6| Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolij|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref>> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/> and most countries in North and South America (which average 0.28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] p72tbtqz4ck34flzqannrfchpfgpzbm 3734131 3734130 2025-07-10T18:55:39Z 21775198.138-dopisnik 131410 /* Epidemiologija */ 3734131 wikitext text/x-wiki {{Prijevod}} {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> | početak = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK-polimeraza|HBV DNK polimerazom]] virusa hepatitisa B. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir čitanja]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6|<center> Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini</center>.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolija|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/>i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] gp58ydijua5gwmdo83m377omwtyep3t 3734132 3734131 2025-07-10T18:58:33Z 21775198.138-dopisnik 131410 3734132 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> |pojava = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašaljkašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK-polimeraza|HBV DNK polimerazom]] virusa hepatitisa B. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir čitanja]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6|<center> Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini</center>.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolija|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/>i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] 3maqwuw6bpcdo8lxa9jvd9pe9vlzj7w 3734133 3734132 2025-07-10T19:05:46Z 21775198.138-dopisnik 131410 3734133 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> |pojava = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref> it is a type of [[viral hepatitis]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašalj|kašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> Cirrhosis and liver cancer are responsible for most HBV-related deaths.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Infection rates are 1.5% in Europe and 0.5% in the Americas.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK-polimeraza|HBV DNK polimerazom]] virusa hepatitisa B. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir čitanja]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6|<center> Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini</center>.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolija|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/>i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] l472n7ffu4dpe7dcjavlc6vmwbnjyq0 3734137 3734133 2025-07-10T19:24:52Z 21775198.138-dopisnik 131410 3734137 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> |pojava = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref>to je tip [[virusni hepatitis|virusnog hepetitisa]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašalj|kašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> [[Ciroza]] i rak jetre odgovorni su za većinu smrtnih slučajeva povezanih s HBV-om.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Stopa zaraze je 1,5% u Evropi i 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK-polimeraza|HBV DNK polimerazom]] virusa hepatitisa B. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir čitanja]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6|<center> Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini</center>.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolija|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/>i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]] u1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] 323a62nb3beytsnermympe7u8rlnqj6 3734138 3734137 2025-07-10T19:29:03Z 21775198.138-dopisnik 131410 /* Historija */ 3734138 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> |pojava = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref>to je tip [[virusni hepatitis|virusnog hepetitisa]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašalj|kašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982. godine.<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022. godine, [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021. godine.<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. godine postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030. godine. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. godine 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> [[Ciroza]] i rak jetre odgovorni su za većinu smrtnih slučajeva povezanih s HBV-om.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Stopa zaraze je 1,5% u Evropi i 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK-polimeraza|HBV DNK polimerazom]] virusa hepatitisa B. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir čitanja]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015. godine.<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. godine kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. godine u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024. godine, u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. godine preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030. godine, što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. godine izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. godine {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6|<center> Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini</center>.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022. godine. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolija|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019. godine.<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/>i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018. godine.<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885. godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velikih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]]u, 1883. godine, a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909. godine, [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. godine kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. godine pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007. godine, a u maju 2010. godine dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] hlr1rcn4lft7gjgqr6k96ydhu38pp90 3734139 3734138 2025-07-10T19:33:27Z AnToni 2325 3734139 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> |pojava = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i [[hronična infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref>to je tip [[virusni hepatitis|virusnog hepetitisa]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> in about 25% of those with chronic HBV.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašalj|kašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982..<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022., [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021..<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030.. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> [[Ciroza]] i rak jetre odgovorni su za većinu smrtnih slučajeva povezanih s HBV-om.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Stopa zaraze je 1,5% u Evropi i 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK-polimeraza|HBV DNK polimerazom]] virusa hepatitisa B. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir čitanja]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015..<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024., u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030., što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6|<center> Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini</center>.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022.. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolija|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019..<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/>i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018..<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885..<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velikih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]]u, 1883., a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909., [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007., a u maju 2010. dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] 0n4giupdnrvgieob19hqk6o179ar2qr 3734141 3734139 2025-07-10T19:42:49Z 21775198.138-dopisnik 131410 3734141 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> |pojava = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i hronična [[infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref>to je tip [[virusni hepatitis|virusnog hepetitisa]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> kod oko 25% osoba sa hroničnim HBV-om.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašalj|kašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982..<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022., [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021..<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030.. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> [[Ciroza]] i rak jetre odgovorni su za većinu smrtnih slučajeva povezanih s HBV-om.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Stopa zaraze je 1,5% u Evropi i 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> The clinical features are fever, [[skin rash]], and [[polyarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> Nefropatija povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK-polimeraza|HBV DNK polimerazom]] virusa hepatitisa B. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir čitanja]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015..<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024., u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030., što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6|<center> Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini</center>.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022.. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolija|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019..<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/>i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018..<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885..<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velikih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]]u, 1883., a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909., [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007., a u maju 2010. dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] gu25dp68q9qacauywwquc0qg0k8v0bt 3734143 3734141 2025-07-10T19:58:50Z 21775198.138-dopisnik 131410 /* Znaci i simptomi */ 3734143 wikitext text/x-wiki {{Infokutija zdravstveno stanje |ime = Hepatitis B |slika=Hepatitis-B virions.jpg |opis_slike = [[elektronski mikroskop|Elektronska mikrografija]] [[Virus hepatitisa B|virusa hepatitisa B]] |specijalnost = [[Gastroenterologija]]<br>[[Hepatologija]] |simptomi = Nema, [[žutica|žućkasta koža]], [[umor]], tamna [[mokraća]], [[bol u trbuhu]]<ref name=WHO2022/> | komplikacije = [[Ciroza]], [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170"/> |pojava = Simptomi se mogu pojaviti tek za šest mjeseci<ref name="WHO2022">{{cite web |title=Hepatitis B Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |website=World Health Organization |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809212807/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |archive-date=9 August 2022 |date=24 June 2022}}</ref> | trajanje = Kratkoročno ili dugoročno<ref name=GBD2015Pre>{{cite journal | title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.|journal=Lancet|date=8 October 2016|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|pmid=27733282|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|pmc=5055577|last1=Vos |first1=Theo |last2=Allen |first2=Christine |last3=Arora |first3=Megha |last4=Barber |first4=Ryan M. |last5=Bhutta |first5=Zulfiqar A. |last6=Brown |first6=Alexandria |last7=Carter |first7=Austin |last8=Casey |first8=Daniel C. |last9=Charlson |first9=Fiona J. |last10=Chen |first10=Alan Z. |last11=Coggeshall |first11=Megan |last12=Cornaby |first12=Leslie |last13=Dandona |first13=Lalit |last14=Dicker |first14=Daniel J. |last15=Dilegge |first15=Tina |last16=Erskine |first16=Holly E. |last17=Ferrari |first17=Alize J. |last18=Fitzmaurice |first18=Christina |last19=Fleming |first19=Tom |last20=Forouzanfar |first20=Mohammad H. |last21=Fullman |first21=Nancy |last22=Gething |first22=Peter W. |last23=Goldberg |first23=Ellen M. |last24=Graetz |first24=Nicholas |last25=Haagsma |first25=Juanita A. |last26=Hay |first26=Simon I. |last27=Johnson |first27=Catherine O. |last28=Kassebaum |first28=Nicholas J. |last29=Kawashima |first29=Toana |last30=Kemmer |first30=Laura |display-authors=1}}</ref> | uzroci = ''[[Virus hepatitisa B]]'' širi se nekim [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]]<ref name=WHO2022/> | rizici = [[Intravenska upotreba droga]], [[seksualni odnos]], [[Dijaliza bubrega|dijaliza]], život sa zaraženom osobom <ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T/> | dijagnoza = Krvne pretrage | prevencija = [[vakcina protiv hepatitisa B]]<ref name=WHO2022/> | liječenje = [[Antivirusni lijek]]ovi ([[tenofovir]], [[interferon]]), [[transplantacija jetre]]<ref name=WHO2014>{{cite web|title=Hepatitis B Fact sheet N°204|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|website=who.int|access-date=4 November 2014|date=July 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141109161444/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs204/en/|archive-date=9 November 2014}}</ref> | vrste = Akutna i hronična [[infekcija]] | prognoza = Zavisi od stanja i liječenja | frekvencija= 296 miliona (2019)<ref name=WHO2022/> | smrtnost = 820.000 od hepatitisa B (2019)<ref name=WHO2022/> }} '''Hepatitis B''' je [[zarazna bolest]] uzrokovana ''[[virus hepatitisa B| virusom hepatitisa B]]'' (HBV) koji utiče na [[jetra|jetru]];<ref name=WHO2022/><ref>{{Cite book|title=Logan's Medical and Scientific Abbreviations|url=https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga|url-access=registration|last1=Logan|first1=Carolynn M.|last2=Rice|first2=M. Katherine | name-list-style = vanc |publisher=J. B. Lippincott and Company|year=1987|isbn=0-397-54589-4<!--hardbound copy-->|pages=[https://archive.org/details/logansmedicalsci00loga/page/232 232]}}</ref>to je tip [[virusni hepatitis|virusnog hepetitisa]].<ref>{{Cite web |title=Hepatitis MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/hepatitis.html |access-date=2020-06-19 |website=U.S. National Library of Medicine}}</ref> Može uzrokovati i akutnu i [[hronična infekcija|hroničnu infekciju]].<ref name=WHO2022/> Mnogi ljudi nemaju simptome tokom početne infekcije. Kod drugih, simptomi se mogu pojaviti 30 do 180 dana nakon zaraze i mogu uključivati ​​brzi početak bolesti sa [[mučnina|mučninom]], [[povraćanje]]m, [[žutica|žućkastom kožom]], [[umor]]om, žutim [[urin]]om i [[bol u trbuhu|bolovima u trbuhu]].<ref name=WHO2022/> Simptomi tokom akutne infekcije obično traju nekoliko sedmica, iako se neke osobe mogu osjećati bolesno i do šest mjeseci.<ref name="CDCFAQ2022">{{cite web |author1=Centers for Disease Control and Prevention |title=Hepatitis B Questions and Answers for the Public - Symptoms |date=30 March 2022 |url=https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |access-date=9 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220809230106/https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm |archive-date=9 August 2022}}</ref> Smrti uzrokovane akutnom fazom HBV infekcije su rijetke.<ref>{{cite book| first1 = Raphael | last1 = Rubin | first2 = David S. | last2 = Strayer | name-list-style = vanc |title=Rubin's Pathology : clinicopathologic foundations of medicine |date=2008|publisher=Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia |isbn=9780781795166 |page=638 |edition=5th |url= https://books.google.com/books?id=kD9VZ267wDEC&pg=PA638 }}</ref> HBV infekcija koja traje duže od šest mjeseci obično se smatra hroničnom.<ref name=WHO2022/> Vjerovatnoća razvoja hroničnog hepatitisa B je veća kod onih koji su zaraženi HBV-om u mlađoj dobi. Oko 90% onih koji su zaraženi tokom ili ubrzo nakon rođenja razvije hronični hepatitis B,<ref name=CDCFAQ2022/> dok manje od 10% onih zaraženih nakon pete godine života razvije hronične slučajeve.<ref name=CDC2014T/> Većina onih s hroničnom bolešću nema simptome; međutim, na kraju se razviju [[ciroza]] i [[hepatoćelijski karcinom|rak jetre]]<ref name="pmid17336170">{{cite journal |author1-link=Chang Mei-hwei | author = Chang MH | title = Hepatitis B virus infection | journal = Semin Fetal Neonatal Med | volume = 12 | issue = 3 | pages = 160–167 | date = June 2007 | pmid = 17336170 | doi = 10.1016/j.siny.2007.01.013 }}</ref> kod oko 25% osoba sa hroničnim HBV-om.<ref name=WHO2014/> Virus se prenosi izlaganjem zaraznoj [[krv]]i ili [[tjelesna tekućina|tjelesnim tekućinama]].<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest [[endem|uobičajena]], [[perinatalna infekcija|infekcija oko rođenja]] ili kontakt s krvlju drugih ljudi tokom djetinjstva su najčešći načini sticanja hepatitisa B.<ref name=WHO2014/> U područjima gdje je bolest rijetka, [[intravenska upotreba droga]] i [[spolni odnos]] su najčešći [[infekcija|putevi infekcije]].<ref name=WHO2014/> Ostali faktori rizika uključuju rad u zdravstvu, [[transfuzija krvi|transfuzije krvi]], [[dijaliza bubrega|dijalizu]], život sa zaraženom osobom, putovanje u zemlje s visokom stopom infekcije i život u ustanovi.<ref name=WHO2014/><ref name=CDC2014T>{{cite web|title=Hepatitis B FAQs for the Public – Transmission|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/B/bFAQ.htm#transmission|publisher=U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=2011-11-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111211154904/http://www.cdc.gov/hepatitis/b/bfaq.htm#transmission|archive-date=11 December 2011}}</ref> [[Tetoviranje]] i [[akupunktura]] doveli su do značajnog broja slučajeva u 1980-ima; međutim, to je postalo rjeđe s poboljšanom sterilizacijom..<ref>{{cite book | vauthors = Thomas HC | title = Viral Hepatitis | year = 2013 | publisher = Wiley | location = Hoboken | isbn = 9781118637302 | page = 83 | edition = 4th | url = https://books.google.com/books?|id=7aQeAAAAQBAJ&pg=PA83}}</ref> Virusi {{nowrap|hepatitisa B}} ne mogu se širiti držanjem za ruke, dijeljenjem pribora za jelo, ljubljenjem, grljenjem, [[kašalj|kašljanjem]], [[kihanje]]m ili [[dojenje]]m.<ref name=CDC2014T/> Infekcija se može dijagnosticirati 30 do 60 dana nakon izlaganja.<ref name=WHO2014/> Dijagnoza se obično potvrđuje testiranjem krvi na dijelove virusa i na [[antitijela]] protiv virusa.<ref name=WHO2014/> To je jedan od pet glavnih [[hepatitis]]nih virusa: [[hepatitis A|A]], B, [[hepatitis C|C]], [[hepatitis D|D]] i [[hepatitis E|E]].<ref name=WHO2017Report>{{cite book|title=Global hepatitis report 2017|date=2017|publisher=WHO|isbn=978-92-4-156545-5|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/255016/1/9789241565455-eng.pdf?ua=1}}</ref> Tokom početne infekcije, njega se zasniva na simptomima osobe.<ref name=WHO2014/> Kod onih koji razviju hroničnu bolest, [[antivirusni lijekovi]] poput [[tenofovir]]a ili [[interferon]]a mogu biti korisni; međutim, ovi lijekovi su skupi.<ref name=WHO2014/> [[Transplantacija jetre]] se ponekad preporučuje za slučajeve ciroze ili [[hepatoćelijski karcinom|hepatoćelijskog karcinoma]].<ref name=WHO2014/> Infekcija hepatitisom B se može spriječiti [[vakcina protiv hepatitisa B|vakcinacijom]] od 1982..<ref name=WHO2014/><ref name="pmid17673066">{{cite journal | vauthors = Pungpapong S, Kim WR, Poterucha JJ | title = Natural History of Hepatitis B Virus Infection: an Update for Clinicians | journal = Mayo Clinic Proceedings | volume = 82 | issue = 8 | pages = 967–975 | year = 2007 | pmid = 17673066 | doi = 10.4065/82.8.967 | doi-access = free }}</ref> Od 2022., [[vakcina]] protiv hepatitisa B je između 98% i 100% efikasna u sprečavanju infekcije.<ref name=WHO2022/> Vakcina se daje u nekoliko doza; nakon početne doze, potrebne su još dvije ili tri doze vakcine kasnije za puni učinak.<ref name=WHO2022/> [[Svjetska zdravstvena organizacija]] (WHO) preporučuje da dojenčad prime vakcinu u roku od 24 sata nakon rođenja kada je to moguće.<ref name=WHO2022/> Nacionalni programi su učinili vakcinu protiv hepatitisa B dostupnom za dojenčad u 190 zemalja od kraja 2021..<ref>{{cite web |title=Immunization coverage- Global immunization coverage 2021 |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810020553/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage |archive-date=10 August 2022 |date=14 July 2022}}</ref><ref name=Will2006>{{cite journal | author = Williams R | title = Global challenges in liver disease | journal = Hepatology | volume = 44 | issue = 3 | pages = 521–526 | year = 2006 | pmid = 16941687 | doi = 10.1002/hep.21347 | s2cid = 23924901 | doi-access = }}</ref> Kako bi se dodatno spriječila infekcija, SZO preporučuje testiranje sve donirane krvi na hepatitis B prije upotrebe za transfuziju. Također se preporučuje korištenje antivirusne profilakse za sprječavanje prijenosa s majke na dijete, kao i pridržavanje sigurnih seksualnih praksi, uključujući upotrebu kondoma.<ref name=WHO2022/> SZO je 2016. postavila cilj eliminacije virusnog hepatitisa kao prijetnje globalnom javnom zdravlju do 2030.. Postizanje ovog cilja zahtijevalo bi razvoj terapijskih tretmana za liječenje kroničnog hepatitisa B, kao i sprječavanje njegovog prijenosa i korištenje vakcina za sprječavanje novih infekcija.<ref name="Block">{{cite journal |last1=Block |first1=Timothy M. |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Guo |first3=Ju-Tao |title=Prospects for the Global Elimination of Hepatitis B |journal=Annual Review of Virology |date=29 September 2021 |volume=8 |issue=1 |pages=437–458 |doi=10.1146/annurev-virology-091919-062728 |pmid=34586871 |doi-access=free |issn=2327-056X}}</ref><ref name="Cox">{{cite journal |last1=Cox |first1=Andrea L. |last2=El-Sayed |first2=Manal H. |last3=Kao |first3=Jia-Horng |last4=Lazarus |first4=Jeffrey V. |last5=Lemoine |first5=Maud |last6=Lok |first6=Anna S. |last7=Zoulim |first7=Fabien |title=Progress towards elimination goals for viral hepatitis |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |date=September 2020 |volume=17 |issue=9 |pages=533–542 |doi=10.1038/s41575-020-0332-6 |pmid=32704164 |pmc=7376316 |language=en |issn=1759-5053}}</ref><ref name="WHO2016">{{cite book |title=COMBATING HEPATITIS B AND C TO REACH ELIMINATION BY 2030 |date=May 2016 |publisher=World Health Organization |location=Geneva, Switzerland |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/206453/WHO_HIV_2016.04_eng.pdf/jsessionid=CADC5914BBC22D9F5FEBA9B2033892A3?sequence=1 |access-date=6 January 2022}}</ref> Procjenjuje se da je 2019. 296 miliona ljudi, ili 3,8% svjetske populacije, imalo hronične infekcije hepatitisom B. Dodatnih 1,5 miliona je te godine razvilo akutne infekcije, a 820.000 smrtnih slučajeva dogodilo se kao posljedica HBV-a.<ref name=WHO2022/> [[Ciroza]] i rak jetre odgovorni su za većinu smrtnih slučajeva povezanih s HBV-om.<ref name="Epidemiology2021">{{cite journal|pmc=5582972|date=November 2017|last1=Nelson |first1=Noele P. |last2=Easterbrook |first2=Philippa J. |last3=McMahon |first3=Brian J. |title=Epidemiology of Hepatitis B Virus Infection and Impact of Vaccination on Disease |journal=Clinics in Liver Disease |volume=20 |issue=4 |pages=607–628 |doi=10.1016/j.cld.2016.06.006 |pmid=27742003 }}</ref> Bolest je najrasprostranjenija u Africi (pogađa 7,5% stanovništva kontinenta) i u regiji zapadnog Pacifika (5,9%).<ref name="WHOProgress2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Global progress report on HIV, viral hepatitis and sexually transmitted infections, 2021 |url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/342808/9789240030985-eng.pdf |website=World Health Organization |access-date=10 August 2022 |date=2021}}</ref> Stopa zaraze je 1,5% u Evropi i 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Prema nekim procjenama, oko trećine svjetske populacije je u nekom trenutku svog života bilo zaraženo hepatitisom B.<ref name=Epidemiology2021/> Hepatitis B je prvobitno bio poznat kao "serumski hepatitis".<ref name=Barker1996>{{cite journal | vauthors = Barker LF, Shulman NR, Murray R, Hirschman RJ, Ratner F, Diefenbach WC, Geller HM | title = Transmission of serum hepatitis. 1970 | journal = Journal of the American Medical Association | volume = 276 | issue = 10 | pages = 841–844 | year = 1996 | pmid = 8769597 | doi = 10.1001/jama.276.10.841 }}</ref> {{TOC limit}} ==Znaci i simptomi== Akutna infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} povezana je s akutnim virusnim hepatitisom, bolešću koja počinje općim slabljenjem zdravlja, gubitkom apetita, mučninom, [[povraćanje]]m, [[bol]]ovima u tijelu, blagom temperaturom i tamnim urinom, a zatim napreduje do razvoja žutice. Bolest traje nekoliko sedmica, a zatim se postepeno poboljšava kod većine pogođenih osoba. Nekoliko osoba može imati teži oblik bolesti jetre poznat kao fulminantno [[zatajenje jetre]] i kao rezultat toga mogu umrijeti. Infekcija može biti potpuno asimptomska i može ostati neprepoznata.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault N, Roche B, Samuel D | title = Management of the hepatitis B virus in the liver transplantation setting: a European and an American perspective | journal = Liver Transpl. | volume = 11 | issue = 7 | pages = 716–32 | date = July 2005 | pmid = 15973718 | doi = 10.1002/lt.20492 | s2cid = 19746065 | doi-access = }}</ref> Hronična infekcija virusom {{nowrap|hepatitisa B}} može biti asimptomatska ili može biti povezana s hroničnom upalom jetre (hronični hepatitis), što dovodi do ciroze tokom nekoliko godina. Ova vrsta infekcije dramatično povećava incidenciju hepatocelularnog karcinoma (HCC; rak jetre). Širom Evrope, hepatitis B i C uzrokuju približno 50% hepatoćelijskih [[karcinom]]a.<ref name="pmid17570226">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB, Rudolph KL | title = Hepatocellular carcinoma: epidemiology and molecular carcinogenesis | journal = Gastroenterology | volume = 132 | issue = 7 | pages = 2557–76 | date = June 2007 | pmid = 17570226 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.04.061 }}</ref><ref name="pmid21992124">{{cite journal | vauthors = El-Serag HB | title = Hepatocellular carcinoma | journal = New England Journal of Medicine | volume = 365 | issue = 12 | pages = 1118–27 | date = 22 September 2011 | pmid = 21992124 | doi = 10.1056/NEJMra1001683 }}</ref> Hroničnim nositeljima se preporučuje da izbjegavaju konzumiranje [[alkohol]]a jer povećava rizik od ciroze i raka jetre. Virus hepatitisa B povezan je s razvojem membranoznog [[glomerul]]onefritisa (MGN).<ref>{{cite journal | vauthors = Gan SI, Devlin SM, Scott-Douglas NW, Burak KW | title = Lamivudine for the treatment of membranous glomerulopathy secondary to chronic hepatitis B infection | journal = Canadian Journal of Gastroenterology | volume = 19 | issue = 10 | pages = 625–9 | date = October 2005 | pmid = 16247526 | doi = 10.1155/2005/378587| doi-access = free }}</ref> Simptomi izvan jetre prisutni su kod 1–10% osoba zaraženih HBV-om i uključuju [[sindrom sličan serumskoj bolesti]], [[akutni nekrotizirajući vaskulitis]] ([[poliarteritis nodosa]]), membranozni [[glomerulonefritis]] i [[papularni akrodermatitis u djetinjstvu]] ([[Gianotti-Crostijev sindrom]]).<ref name="pmid6126007">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B as an immune complex disease | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 1 | issue = 1 | pages = 45–57 | date = February 1981 | pmid = 6126007 | doi = 10.1055/s-2008-1063929 | s2cid = 9699144 }}</ref><ref name="pmid11334492">{{cite journal | vauthors = Trepo C, Guillevin L | title = Polyarteritis nodosa and extrahepatic manifestations of HBV infection: the case against autoimmune intervention in pathogenesis | journal = Journal of Autoimmunity | volume = 16 | issue = 3 | pages = 269–74 | date = May 2001 | pmid = 11334492 | doi = 10.1006/jaut.2000.0502 }}</ref> Sindrom sličan serumskoj bolesti javlja se u slučaju akutnog hepatitisa B, često prije pojave žutice.<ref name="pmid4996611">{{cite journal | vauthors = Alpert E, Isselbacher KJ, Schur PH | title = The pathogenesis of arthritis associated with viral hepatitis. Complement-component studies | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 285 | issue = 4 | pages = 185–9 | date = July 1971 | pmid = 4996611 | doi = 10.1056/NEJM197107222850401 }}</ref> Kliničke karakteristike su [[groznica]], [[osip na koži]] i [[poliarteritis]]. Simptomi često nestaju ubrzo nakon pojave [[žutica]], ali mogu trajati tokom cijelog trajanja akutne žutice {{nowrap|hepatitis B}}.<ref name="pmid19399811">{{cite journal | vauthors = Liang TJ | title = Hepatitis B: the virus and disease | journal = Hepatology | volume = 49 | issue = 5 Suppl | pages = S13–21 | date = May 2009 | pmid = 19399811 | pmc = 2809016 | doi = 10.1002/hep.22881 }}</ref> Oko 30–50% ljudi s akutnim nekrotizirajućim vaskulitisom (''poliarteritis nodosa'') su nositelji HBV-a.<ref name="pmid4098431">{{cite journal | vauthors = Gocke DJ, Hsu K, Morgan C, Bombardieri S, Lockshin M, Christian CL | title = Association between polyarteritis and Australia antigen | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 7684 | pages = 1149–53 | date = December 1970 | pmid = 4098431 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90339-9 }}</ref> [[Nefropatija]] povezana s HBV-om opisana je kod odraslih, ali je češća kod djece.<ref name="pmid2023605">{{cite journal | vauthors = Lai KN, Li PK, Lui SF, Au TC, Tam JS, Tong KL, Lai FM | title = Membranous nephropathy related to hepatitis B virus in adults | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 324 | issue = 21 | pages = 1457–63 | date = May 1991 | pmid = 2023605 | doi = 10.1056/NEJM199105233242103 | doi-access = free }}</ref><ref name="pmid82085">{{cite journal | vauthors = Takekoshi Y, Tanaka M, Shida N, Satake Y, Saheki Y, Matsumoto S | title = Strong association between membranous nephropathy and hepatitis-B surface antigenaemia in Japanese children | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8099 | pages = 1065–8 | date = November 1978 | pmid = 82085 | doi = 10.1016/S0140-6736(78)91801-9 | s2cid = 28633855 }}</ref> Membranski glomerulonefritis je najčešći oblik.<ref name="pmid19399811"/> Drugi imunski posredovani hematološki poremećaji, poput esencijalne miješane krioglobulinemije i aplastične anemije, opisani su kao dio ekstrahepatskih manifestacija HBV infekcije, ali njihova povezanost nije tako dobro definirana; stoga ih vjerovatno ne treba smatrati etiološki povezanima s HBV-om.<ref name="pmid19399811"/> ==Uzrok== ===Prijenos=== Prijenos virusa {{nowrap|hepatitis B}} nastaje izlaganjem zaraznoj krvi ili tjelesnim tekućinama koje sadrže krv. HBV je 50 do 100 puta zarazniji od [[HIV|virusa ljudske imunodeficijencije (HIV)]].<ref>{{cite web | title = Hepatitis B FAQs for the Public | publisher = Centers for Disease Control and Prevention | url = https://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | access-date = 2015-08-24 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150820050057/http://www.cdc.gov/hepatitis/hbv/bfaq.htm | archive-date = 20 August 2015}}</ref> HBV se može prenijeti putem nekoliko puteva infekcije. Kod [[Vertikalno prenesena infekcija|vertikalnog prijenosa]], HBV se prenosi s majke na dijete (MTCT) tokom porođaja.<ref name=WHO2022/> Bez intervencije, majka koja je pozitivna na [[HBsAg]] ima 20% rizika da prenese infekciju na svoje potomstvo prilikom porođaja. Ovaj rizik je čak 90% ako je majka također pozitivna na [[HBeAg]]. Horizontalni prijenos u ranom životu može se dogoditi putem ugriza, lezija, određenih sanitarnih navika ili drugog kontakta sa sekretima. Iako se HBV nalazi u gotovo svakom tjelesnom sekretu i ekskretu, pokazalo se da su samo krv, sperma i vaginalni sekreti zarazni.<ref>{{cite web|title=Hepatitis B – the facts: IDEAS –Victorian Government Health Information, Australia|url=http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|publisher=State of Victoria|date=2009-07-28|access-date=2009-09-19|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110918141518/http://ideas.health.vic.gov.au/diseases/hepatitis-b.asp|archive-date=18 September 2011}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Custer B, Sullivan SD, Hazlet TK, Iloeje U, Veenstra DL, Kowdley KV | title = Global epidemiology of hepatitis B virus | journal = Journal of Clinical Gastroenterology | volume = 38 | issue = 10 Suppl 3 | pages = S158–68 | date = Nov–Dec 2004 | pmid = 15602165 | doi = 10.1097/00004836-200411003-00008 | s2cid = 39206739 }}</ref> Poznato je da se horizontalni prijenos kod odraslih događa putem [[seksualni odnos|seksualnog kontakta]],<ref name="pmid22143117">{{cite journal | vauthors = Fairley CK, Read TR | title = Vaccination against sexually transmitted infections | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 25 | issue = 1 | pages = 66–72 | date = February 2012 | pmid = 22143117 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834e9aeb | s2cid = 13524636 }}</ref> [[transfuzija krvi]] i transfuzija s drugim ljudskim krvnim proizvodima,<ref name="pmid18831300">{{cite journal | vauthors = Buddeberg F, Schimmer BB, Spahn DR | title = Transfusion-transmissible infections and transfusion-related immunomodulation | journal = Best Practice & Research. Clinical Anaesthesiology | volume = 22 | issue = 3 | pages = 503–17 | date = September 2008 | pmid = 18831300 | doi = 10.1016/j.bpa.2008.05.003 | url = http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | access-date = 17 December 2018 | archive-date = 7 August 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200807225205/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/4561/2/Transfusion_transmitted_infections_and_transfusion_related_immunomodulation.pdf | url-status = dead }}</ref> [[dijeljenje igala|ponovna upotreba kontaminiranih igala]] i špriceva.<ref name="pmid10729739">{{cite journal | vauthors = Hughes RA | title = Drug injectors and the cleaning of needles and syringes | journal = European Addiction Research | volume = 6 | issue = 1 | pages = 20–30 | date = March 2000 | pmid = 10729739 | doi = 10.1159/000019005 | s2cid = 45638523 }}</ref> [[Dojenje]] nakon odgovarajuće imunoprofilakse ne doprinosi prenosu HBV-a s majke na dijete.<ref name="pmid21536948">{{cite journal | vauthors = Shi Z, Yang Y, Wang H, Ma L, Schreiber A, Li X, Sun W, Zhao X, Yang X, Zhang L, Lu W, Teng J, An Y | title = Breastfeeding of Newborns by Mothers Carrying Hepatitis B Virus: A Meta-analysis and Systematic Review | journal = Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine | volume = 165 | issue = 9 | pages = 837–846 | year = 2011 | pmid = 21536948 | doi = 10.1001/archpediatrics.2011.72 | doi-access = free }}</ref> ===[[Virusologija]]=== {{glavni|Virus hepatitisa B}} ====Struktura==== [[Datoteka:HBV.png|thumb|Struktura virusa hepatitisa B]] {{nowrap|Virus hepatitisa B}} (HBV) je član [[Hepadnaviridae|porodice hepadnavirusa]].<ref name=Baron>{{Cite book | vauthors = Zuckerman AJ |chapter=Hepatitis Viruses |title=Baron's Medical Microbiology |editor=Baron S |edition=4th |publisher=University of Texas Medical Branch |year=1996 |pmid=21413272 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |isbn=978-0-9631172-1-2 |display-editors=etal |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714042359/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.3738 |archive-date=14 July 2009}}</ref> Virusna čestica ([[virion]]) sastoji se od vanjske [[lipid]]ne ovojnice i [[ikosaedar|ikosaedarske]] [[nuklepkapsida|nukleokapside]] jezgre sastavljene od jezgre [[protein]]a. Ovi virioni imaju promjer od 30–42 nm. Nukleokapsida obuhvata virusnu [[DNK]] i DNK [[polimeraza|polimerazu]] koja ima [[reverzna transkriptaza|reverznu transkriptaznu]] aktivnost.<ref name="pmid15192795">{{cite journal | vauthors = Locarnini S | title = Molecular Virology of Hepatitis B Virus | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 24 | pages = 3–10 | year = 2004 | pmid = 15192795 | doi = 10.1055/s-2004-828672 | citeseerx = 10.1.1.618.7033 | s2cid = 260320531 }}</ref> Vanjski omotač sadrži ugrađene proteine ​​koji su uključeni u vezivanje virusa za osjetljive ćelije i ulazak u njih. Virus je jedan od najmanjih virusa sa omotačem kod životinja. Virioni od 42 nm, koji su sposobni inficirati ćelije jetre poznate kao [[hepatocit]]i, nazivaju se "Daneove čestice".<ref>{{cite book | vauthors = Harrison T |title=Desk Encyclopedia of General Virology | url = https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842 | url-access = limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy_842/page/n473 455] |isbn=978-0-12-375146-1}}</ref> Pored Daneovih čestica, u serumu zaraženih osoba mogu se naći nitasta i sferična tijela bez jedra.<ref>{{cite journal | url=https://doi.org/10.35772%2Fghm.2023.01065 | doi=10.35772/ghm.2023.01065 | title=Biology of the hepatitis B virus (HBV) core and capsid assembly modulators (CAMs) for chronic hepatitis B (CHB) cure | date=2023 | last1=McFadden | first1=William M. | last2=Sarafianos | first2=Stefan G. | journal=Global Health & Medicine | volume=5 | issue=4 | pages=199–207 | pmid=37655181 | pmc=10461335 }}</ref> Ove čestice nisu zarazne i sastoje se od lipida i proteina koji čine dio površine viriona, a koji se nazivaju površinski [[antigen]]i ([[HBsAg]]), a proizvode se u višku tokom [[životni ciklus|životnog ciklusa virusa]].<ref name="pmid3014045">{{cite journal | vauthors = Howard CR | title = The Biology of Hepadnaviruses | journal = Journal of General Virology | volume = 67 | issue = 7 | pages = 1215–1235 | year = 1986 | pmid = 3014045 | doi = 10.1099/0022-1317-67-7-1215 | doi-access = free }}</ref> ====[[Genom]]==== [[Slika:HBV Genome.svg|left|thumb| Organizacija genoma HBV-a. Geni se preklapaju.]] [[Genom]] HBV-a je sačinjen od kružne [[DNK]], ali je neobičan jer DNK nije u potpunosti [[Dvostruka spirala|dvolančana]]. Jedan kraj lanca pune dužine povezan je sa [[DNK-polimeraza|HBV DNK polimerazom]] virusa hepatitisa B. Genom je dug 3020–3320 [[nukleotid]]a (za lanac pune dužine) i 1700–2800 nukleotida (za lanac kratke dužine).<ref>{{cite journal | vauthors = Kay A, Zoulim F | title = Hepatitis B virus genetic variability and evolution | journal = Virus Research | volume = 127 | issue = 2 | pages = 164–176 | year = 2007 | pmid = 17383765 | doi = 10.1016/j.virusres.2007.02.021 | url = http://www.hal.inserm.fr/docs/00/13/31/37/PDF/Table_3.pdf }}</ref> Negativni smisao (nekodirajući) je komplementaran virusnoj [[iRNK]]. Virusna DNK se nalazi u [[jedro (biologija)|nukleusu]] ubrzo nakon infekcije [[Ćelija (biologija)|ćelije]]. Djelimično dvolančana DNK postaje potpuno dvolančana kompletiranjem (+) smislenog lanca i uklanjanjem [[protein]]skih [[molekula]] iz (−) smislenog lanca i kratkog niza [[RNK]] iz (+) smislenog lanca. Nekodirajuće baze se uklanjaju s krajeva (−) smislenog lanca, a krajevi se ponovo spajaju. Postoje četiri poznata gena kodirana genomom, nazvana C, X, P i S. Jedarni protein kodira gen C (HBcAg), a njegovom početnom [[kodon]]u prethodi uzvodni AUG početni kodon u okviru iz kojeg se proizvodi pre-jezdreni protein. HBeAg se proizvodi [[proteoliza|proteolitskom]] obradom pre-sržnog proteina. U nekim rijetkim sojevima virusa poznatim kao [[pre-jezgarni mutanti virusa hepatitisa B]], HBeAg nije prisutan.<ref name="pmid16461229">{{cite journal |vauthors=Buti M, Rodriguez-Frias F, Jardi R, Esteban R |title=Hepatitis B virus genome variability and disease progression: the impact of pre-core mutants and HBV genotypes |journal=Journal of Clinical Virology |volume=34 |pages=S79–82 |date=December 2005 |issue=Suppl 1 |pmid=16461229 |doi= 10.1016/s1386-6532(05)80015-0}}</ref> DNK [[polimeraza]] je kodirana genom P. Gen S je gen koji kodira površinski [[antigen]] (HBsAg). Gen HBsAg je jedan dugi [[otvoreni okvir čitanja]], ali sadrži tri "start" (ATG) kodona unutar okvira koji dijele gen na tri dijela, pre-S1, pre-S2 i S. Zbog više startnih kodona, [[polipeptid]]i su tri različite veličine, nazvani veliki (redoslijed od površine prema unutra: pre-S1, pre-S2 i S), srednji (pre-S2, S) i mali (S)<ref>{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> se proizvode.<ref name="pmid17206754">{{cite journal | vauthors = Beck J, Nassal M | title = Hepatitis B virus replication | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 48–64 | date = January 2007 | pmid = 17206754 | pmc = 4065876 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.48 | doi-access = free }}</ref> Na [[N-kraj|amino-terminalnom kraju]] preS1 dijela velikog (L) proteina nalazi se miristilna grupa koja ima važnu ulogu u infekciji.<ref>{{cite journal | vauthors = Watashi K, Wakita T | title = Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus Entry, Species Specificity, and Tissue Tropism | journal = Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine | volume = 5 | issue = 8 | pages = a021378 | date = August 2015 | pmid = 26238794 | pmc = 4526719 | doi = 10.1101/cshperspect.a021378 }}</ref> Pored toga, N-terminalni dio L proteina ima mjesta za vezivanje virusa i kapside. Zbog toga su N-terminalni dijelovi polovine molekula L proteina smješteni izvan membrane, a druga polovina unutar membrane.<ref>{{Cite book|last=Carter | first = John | name-list-style = vanc |title=Virology : principles and applications|date=2013|publisher=Wiley|others=Saunders, Venetia.|isbn=978-1-118-62979-6|location=Hoboken, N.J.|oclc=865013042}}</ref> Funkcija proteina kodiranog genom X nije u potpunosti shvaćena, ali je povezana s razvojem raka jetre. Stimulira gene koji potiču rast ćelija i inaktivira molekule koje regulišu rast.<ref>{{cite journal | vauthors = Li W, Miao X, Qi Z, Zeng W, Liang J, Liang Z | title = Hepatitis B virus X protein upregulates HSP90alpha expression via activation of c-Myc in human hepatocarcinoma cell line, HepG2 | journal = Virol. J. | volume = 7 | pages = 45 | year = 2010 | pmid = 20170530 | pmc = 2841080 | doi = 10.1186/1743-422X-7-45 | doi-access = free }}</ref> ====[[Patogeneza]]==== [[Slika:HBV replication.png|thumb|280px|Replikacija virusa kepatitisa B]] Životni ciklus virusa za {{nowrap|hepatitis B}} je složen. {{nowrap|Hepatitis B}} je jedan od rijetkih poznatih [[pararetrovirus]]a: ne-[[retrovirus]]a koji i dalje koriste [[reverzna transkripcija|reverznu transkripciju]] u svom procesu replikacije. Virus ulazi u ćeliju vezivanjem za [[SLC10A1|NTCP]]<ref name="pmid23150796">{{cite journal | vauthors = Yan H, Zhong G, Xu G, He W, Jing Z, Gao Z, Huang Y, Qi Y, Peng B, Wang H, Fu L, Song M, Chen P, Gao W, Ren B, Sun Y, Cai T, Feng X, Sui J, Li W | title = Sodium taurocholate cotransporting polypeptide is a functional receptor for human hepatitis B and D virus | journal = eLife | volume = 1 | pages = e00049 | year = 2012 | pmid = 23150796 | pmc = 3485615 | doi = 10.7554/eLife.00049 | doi-access = free }}</ref> na površini i bivajući [[endocitoza|endocitozirani]]. Budući da se virus razmnožava putem RNK koju proizvodi enzim domaćina, virusna [[genom]]ska [[DNK]] mora se prenijeti u jedro ćelije pomoću proteina domaćina koji se nazivaju [[šaperon]]i. Djelimično dvolančana, kružna virusna DNK se zatim potpuno dvolančana pomoću HBV DNK polimeraze, transformirajući genom u [[cccDNA|kovalentno zatvorenu kružnu DNK]] (cccDNK). Ova cccDNK služi kao šablon za transkripciju četiri virusne [[iRNK]] pomoću RNK polimeraze domaćina. Najveća iRNK (koja je duža od virusnog genoma) koristi se za stvaranje novih kopija genoma i za stvaranje [[kapsida|kapsidnog]] jezgra proteina i virusne [[DNK-polimeraza|DNK-polimedraze]]. Ova četiri virusna transkripta prolaze kroz [[prerada RNK|dodatnu obradu]] i nastavljaju formirati potomačke virione koji se oslobađaju iz ćelije ili vraćaju u jedro i recikliraju kako bi proizveli još više kopija.<ref name="pmid17206754" /><ref name="pmid17206755">{{cite journal | vauthors = Bruss V | title = Hepatitis B virus morphogenesis | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 65–73 | date = January 2007 | pmid = 17206755 | pmc = 4065877 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.65 | doi-access = free }}</ref> Duga iRNK se zatim transportuje nazad u citoplazmu gdje virionski P protein ([DNK-polimeraza]]) sintetizira DNK putem svoje aktivnosti reverzne transkriptaze. Pored svog jedarnog rezervoara cccDNK, fragmenti DNK virusa hepatitisa B mogu se integrirati u genom domaćina, posebno u slučajevima hronične infekcije, a ova integracija je implicirana u razvoju raka jetre.<ref>{{cite Q|Q38732528|doi-access=free}}</ref> ====Serotipovi i genotipovi==== Virus je podijeljen u četiri glavna [[serotip]]a (adr, adw, ayr, ayw) na osnovu antigenih [[epitopa]] predstavljenih na njegovim proteinima ovojnice, i u osam glavnih genotipova (A–H). [[Genotip]]ovi imaju različitu geografsku distribuciju i koriste se u praćenju evolucije i prenosa virusa. Razlike između genotipova utiču na težinu bolesti, tok i vjerovatnoću komplikacija, kao i odgovor na liječenje i eventualno vakcinaciju.<ref name="pmid15752827">{{cite journal | vauthors = Kramvis A, Kew M, François G | title = Hepatitis B virus genotypes | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 19 | pages = 2409–23 | date = March 2005 | pmid = 15752827 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.10.045 }}</ref><ref name="pmid8666521">{{cite journal | vauthors = Magnius LO, Norder H | title = Subtypes, genotypes and molecular epidemiology of the hepatitis B virus as reflected by sequence variability of the S-gene | journal = Intervirology | volume = 38 | issue = 1–2 | pages = 24–34 | year = 1995 | pmid = 8666521 | doi = 10.1159/000150411 }}</ref> Postoje još dva genotipa, I i J, ali oni nisu univerzalno prihvaćeni od 2015..<ref>{{cite journal|last1=Araujo|first1=NM|title=Hepatitis B virus intergenotypic recombinants worldwide: An overview.|journal=Infection, Genetics and Evolution|date=December 2015|volume=36|pages=500–10|pmid=26299884|doi=10.1016/j.meegid.2015.08.024|bibcode=2015InfGE..36..500A }}</ref> Raznolikost genotipova nije podjednako izražena u svijetu. Naprimjer, genotipovi A, D i E su pretežno viđeni u Africi, dok su genotipovi B i C široko rasprostranjeni u Aziji.<ref>{{cite journal | vauthors = Mohsen RT, Al-azzawi RH, Ad'hiah AH |title=Hepatitis B virus genotypes among chronic hepatitis B patients from Baghdad, Iraq and their impact on liver function |journal=Gene Reports |year=2019 |volume=17 |page=100548 |doi=10.1016/j.genrep.2019.100548|s2cid=209577328 }}</ref> Genotipovi se razlikuju za najmanje 8% svoje sekvence i prvi put su zabilježeni 1988. kada ih je šest prvobitno opisano (A–F).<ref name="Norder1994">{{cite journal | vauthors = Norder H, Couroucé AM, Magnius LO | title = Complete genomes, phylogenic relatedness and structural proteins of six strains of the hepatitis B virus, four of which represent two new genotypes | journal = Virology | volume = 198 | issue = 2 | pages = 489–503 | year = 1994 | pmid = 8291231 | doi = 10.1006/viro.1994.1060 }}</ref> Od tada su opisana još dva tipa (G i H).<ref name="pmid15779062">{{cite journal | vauthors = Shibayama T, Masuda G, Ajisawa A, Hiruma K, Tsuda F, Nishizawa T, Takahashi M, Okamoto H | title = Characterization of seven genotypes (A to E, G and H) of hepatitis B virus recovered from Japanese patients infected with human immunodeficiency virus type 1 | journal = Journal of Medical Virology | volume = 76 | issue = 1 | pages = 24–32 | date = May 2005 | pmid = 15779062 | doi = 10.1002/jmv.20319 | s2cid = 25288772 }}</ref> Većina genotipova je sada podijeljena na podgenotipove sa različitim svojstvima.<ref name="pmid17206751">{{cite journal | vauthors = Schaefer S | title = Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 13 | issue = 1 | pages = 14–21 | date = January 2007 | pmid = 17206751 | pmc = 4065870 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.14 | doi-access = free }}</ref> ==Mehanizmi== Virus {{nowrap|Hepatitis B}} prvenstveno ometa funkcije jetre replikacijom u [[hepatocit]]ima. Funkcionalni [[Receptor (biohemija)|receptor]] je [[SLC10A1|NTCP]]. Postoje dokazi da je receptor u blisko povezanom [[virus hepetitisa B patke|virusu hepatitisa B patke]] [[karboksipeptidaza D]].<ref name="pmid10482623">{{cite journal | vauthors = Tong S, Li J, Wands JR | title = Carboxypeptidase D is an avian hepatitis B virus receptor | journal = Journal of Virology|volume=73|issue=10| pages = 8696–8702 | year = 1999 | pmid = 10482623 | pmc = 112890| doi=10.1128/JVI.73.10.8696-8702.1999}}</ref><ref name="pmid17206752">{{cite journal | vauthors = Glebe D, Urban S | title = Viral and cellular determinants involved in hepadnaviral entry | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 13 | issue = 1 | pages = 22–38 | date = January 2007 | pmid = 17206752 | pmc = 4065874 | doi = 10.3748/wjg.v13.i1.22 | doi-access = free }}</ref> Virioni se vežu za ćeliju domaćina putem preS domena virusnog površinskog [[antigen]]a i potom se internaliziraju [[endocitoza|endocitozom]]. HBV-preS-specifični receptori se prvenstveno eksprimiraju na [[hepatocit]]ima; međutim, virusna DNK i proteini su također otkriveni na van-jetrenim mjestima, što sugerira da ćelijski receptori za HBV mogu postojati i na van-jetrenim ćelijama.<ref name="pmid21462295">{{cite journal | vauthors = Coffin CS, Mulrooney-Cousins PM, van Marle G, Roberts JP, Michalak TI, Terrault NA | title = Hepatitis B virus (HBV) quasispecies in hepatic and extrahepatic viral reservoirs in liver transplant recipients on prophylactic therapy | journal = Liver Transpl | volume = 17 | issue = 8 | pages = 955–62 | date = April 2011 | pmid = 21462295 | doi = 10.1002/lt.22312 | s2cid = 206211853 | doi-access = free }}</ref> Tokom HBV infekcije, [[imunski odgovor]] domaćina uzrokuje i oštećenje hepatocita i uklanjanje virusa. Iako [[urođena imunost|urođeni imunaki odgovor]] nema značajnu ulogu u ovim procesima, adaptivni imunski odgovor, posebno virus-specifični [[citotoksični T limfocit]]i (CTL), doprinosi većini oštećenja jetre povezanih s HBV infekcijom. CTL eliminiraju HBV infekciju, ubijanjem zaraženih ćelija i proizvodnjom antivirusnih [[citokin]]a, koji se zatim koriste za uklanjanje HBV-a iz održivih hepatocita.<ref name="Iannacone 2007">{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = HBV pathogenesis in animal models: Recent advances on the role of platelets | journal = Journal of Hepatology | volume = 46 | issue = 4 | pages = 719–726 | year=2007 | pmid = 17316876 | pmc = 1892635 | doi = 10.1016/j.jhep.2007.01.007}}</ref> Iako oštećenje jetre iniciraju i posreduju CTL-ovi, nespecifične upalne ćelije ([[antigen]] mogu pogoršati imunopatologiju izazvanu CTL-om, a [[trombocit]]i aktivirani na mjestu infekcije mogu olakšati akumulaciju CTL-ova u jetri.<ref name=Iannacone_2005>{{cite journal | vauthors = Iannacone M, Sitia G, Isogawa M, Marchese P, Castro MG, Lowenstein PR, Chisari FV, Ruggeri ZM, Guidotti LG | title = Platelets mediate cytotoxic T lymphocyte-induced liver damage | journal = Nat. Med. | volume = 11 |issue = 11| pages=1167–9| date = November 2005| pmid = 16258538 | pmc = 2908083 | doi = 10.1038/nm1317 }}</ref> ==Diagnoza== {{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HBV serum markers.png|image2=Chronic HBV Diagram-Vector.svg|caption1=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi nakon akutne infekcije|naslov2=Antigeni i antitijela virusa hepatitisa B koja se mogu otkriti u krvi hronično zaražene osobe}} Testovi, nazvani [[analiza]], za otkrivanje infekcije virusom {{nowrap|hepatitisa B}} uključuju [[serum (krv)|serum]] ili [[test krvi|testove krvi]] koji otkrivaju ili virusne antigene (proteine ​​koje proizvodi virus) ili [[antitijelo|antitijela]] koje proizvodi domaćin. Interpretacija ovih testova je potpuna.<ref name="pmid3331068">{{cite journal | vauthors = Bonino F, Chiaberge E, Maran E, Piantino P | title = Serological markers of HBV infectivity | journal = Ann. Ist. Super. Sanità | volume = 24 | issue = 2 | pages = 217–23 | year = 1987 | pmid = 3331068 }}</ref> Površinski antigen virusa hepatitisa B (HBsAg) najčešće se koristi za skrining prisustva ove infekcije. To je prvi detektabilni virusni antigen koji se pojavljuje tokom infekcije. Međutim, u ranoj fazi infekcije, ovaj antigen možda neće biti prisutan i može biti nedetektibilan kasnije u infekciji dok ga domaćin eliminiše. Infektivni virion sadrži unutrašnju "jedarnu česticu" koja okružuje virusni genom. Ikosaedarska jedarna čestica sastoji se od 180 ili 240 kopija jedarnog proteina, alternativno poznatog kao jezgreni antigen virusa hepatitisa B ili HBcAg. Tokom ovog "prozora" u kojem domaćin ostaje inficiran, ali uspješno eliminiše virus, IgM antitijela specifična za jedarni antigen virusa hepatitisa B ("anti-HBc IgM") mogu biti jedini serološki dokaz bolesti. Stoga većina dijagnostičkih panela za {{nowrap|hepatitis B}} sadrži HBsAg i ukupne anti-HBc (i IgM i [[imunoglobulin G|IgG]]).<ref name="isbn0-12-375147-0">{{cite book |vauthors=Karayiannis P, Thomas HC | veditors = Mahy BW, van Regenmortel MH |title=Desk Encyclopedia of Human and Medical Virology |url=https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy |url-access=limited |publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |page=[https://archive.org/details/deskencyclopedia00mahy/page/n128 110] |isbn=978-0-12-375147-8}}</ref> Ubrzo nakon pojave HBsAg, može se pojaviti još jedan antigen nazvan {{nowrap|hepatitis B}} e antigen ([[HBeAg]]). Tradicionalno, prisustvo HBeAg u serumu domaćina povezano je sa mnogo većim stopama replikacije virusa i povećanom infektivnošću; međutim, varijante virusa {{nowrap|hepatitis B}} ne proizvode 'e' antigen, tako da ovo pravilo ne važi uvijek.<ref name=Liaw2010>{{cite journal|author-link1=Yun-Fan Liaw | vauthors = Liaw YF, Brunetto MR, Hadziyannis S | title = The natural history of chronic HBV infection and geographical differences | journal = Antiviral Therapy | volume = 15 | pages = 25–33 | year = 2010 | issue = 3_suppl | pmid = 21041901 | doi = 10.3851/IMP1621 | s2cid = 25592461 | url = https://www.intmedpress.com/serveFile.cfm?sUID=7b1f3e5f-13cc-487b-910c-67fccdf954df | doi-access = free }}</ref> Sveukupno, samo manjina dijagnosticiranih slučajeva hepatitisa B ima 'e' antigen. Tokom prirodnog toka infekcije, HBeAg se može ukloniti, a antitijela na 'e' antigen (''anti-HBe'') će se pojaviti odmah nakon toga. Ova konverzija je obično povezana s dramatičnim padom virusne replikacije.<ref>{{Cite journal |last=Azmi |first=Ahmad Najib |date=2014 |title=Practical approach in hepatitis B e antigen-negative individuals to identify treatment candidates |journal=World Journal of Gastroenterology |language=en |volume=20 |issue=34 |pages=12045 |doi=10.3748/wjg.v20.i34.12045 |doi-access=free |issn=1007-9327 |pmc=4161793 |pmid=25232242}}</ref> [[Slika:Ground glass hepatocytes high mag cropped.jpg|thumb|left|280px|[[ Hepatociti boje matiranog stakla]] kao što se vidi kod hroničnog hepatitisa B [[jetra]] [[biopsija]]. [[boja H&E]]]] Ako je domaćin u stanju da se riješi infekcije, HBsAg će na kraju postati nedetektabilni, a nakon toga će se pojaviti antitijela [[imunoglobulin G|IgG] na površinski antigen i osnovni antigen virusa hepatitisa B (''anti-HBs'' i ''anti HBc IgG'').<ref name=Baron /><ref name=":2">{{Cite journal |last1=Kramvis |first1=Anna |last2=Chang |first2=Kyong-Mi |last3=Dandri |first3=Maura |last4=Farci |first4=Patrizia |last5=Glebe |first5=Dieter |last6=Hu |first6=Jianming |last7=Janssen |first7=Harry L. A. |last8=Lau |first8=Daryl T. Y. |last9=Penicaud |first9=Capucine |last10=Pollicino |first10=Teresa |last11=Testoni |first11=Barbara |last12=Van Bömmel |first12=Florian |last13=Andrisani |first13=Ourania |last14=Beumont-Mauviel |first14=Maria |last15=Block |first15=Timothy M. |date=November 2022 |title=A roadmap for serum biomarkers for hepatitis B virus: current status and future outlook |journal=Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology |language=en |volume=19 |issue=11 |pages=727–745 |doi=10.1038/s41575-022-00649-z |issn=1759-5045 |pmc=9298709 |pmid=35859026}}</ref> Vrijeme između uklanjanja HBsAg i pojave anti-HBs naziva se [[period prozora]]. Osoba negativna na HBsAg, ali pozitivna na anti-HBs ili je preboljela infekciju ili je prethodno vakcinisana.<ref name=":2"/> Osobe koje ostanu HBsAg pozitivne najmanje šest mjeseci smatraju se nositeljima {{nowrap|hepatitisa B}}.<ref name="pmid17256718">{{cite journal | vauthors = Lok AS, McMahon BJ | title = Chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 45 | issue = 2 | pages = 507–39 | date = February 2007 | pmid = 17256718 | doi = 10.1002/hep.21513 | hdl = 2027.42/55941 | s2cid = 8713169 | hdl-access = free }}</ref> Nositelji virusa mogu imati hronični hepatitis B, što bi se odrazilo povišenim nivoima serumske [[alanin]] [[aminotransferaza]] (ALT) i upalom jetre, ako se nalaze u fazi imunološkog čišćenja hronične infekcije. Nositelji koji su serokonvertirali u HBeAg negativan status, posebno oni koji su se zarazili kao odrasli, imaju vrlo malo virusne multiplikacije i stoga mogu biti izloženi malom riziku od dugoročnih komplikacija ili prenošenja infekcije na druge.<ref name="pmid17935720">{{cite journal | vauthors = Chu CM, Liaw YF | title = Predictive factors for reactivation of hepatitis B following hepatitis B e antigen seroconversion in chronic hepatitis B | journal = Gastroenterology | volume = 133 | issue = 5 | pages = 1458–65 | date = November 2007 | pmid = 17935720 | doi = 10.1053/j.gastro.2007.08.039 | doi-access = free }}</ref> Međutim, rijetko je, ali moguće, da osobe uđu u "imunološki bijeg" s reaktiviranim HBeAg-negativnim hepatitisom, ponovo pokazujući znakove bolesti uprkos prethodnoj potpunoj kontroli imunološkog sistema. To rezultira visokom replikacijom virusa i bržim napredovanjem prema cirozi, u poređenju s tipičnim tokom bolesti. Ove osobe će obično imati detektabilna anti-HBe antitijela, ali ne i detektabilni HBeAg u serumu.<ref>{{Cite journal |last1=Lazarevic |first1=Ivana |last2=Banko |first2=Ana |last3=Miljanovic |first3=Danijela |last4=Cupic |first4=Maja |date=2019-08-24 |title=Immune-Escape Hepatitis B Virus Mutations Associated with Viral Reactivation upon Immunosuppression |journal=Viruses |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=778 |doi=10.3390/v11090778 |doi-access=free |issn=1999-4915 |pmc=6784188 |pmid=31450544}}</ref> [[Slika:Hepatitis B virus phases of chronic infection.png|thumb|right|280px|Pet faza hronične infekcije hepatitisom B, kako ih definiše [[Evropsko udruženje za proučavanje jetre]]]] [[lančana polimerazna reakcija |PCR]] testovi su razvijeni za detekciju i mjerenje količine HBV [[DNK]], zvane [[virusno opterećenje]], u kliničkim uzorcima. Ovi testovi se koriste za procjenu statusa infekcije osobe i za praćenje liječenja.<ref name="pmid17051445">{{cite journal | vauthors = Zoulim F | title = New nucleic acid diagnostic tests in viral hepatitis | journal = Semin. Liver Dis. | volume = 26 | issue = 4 | pages = 309–317 | date = November 2006 | pmid = 17051445 | doi = 10.1055/s-2006-951602 | s2cid = 260317291 }}</ref> Osobe s visokim [[virusno opterećenje|virusnim opterećenjem]] karakteristično imaju [[matno staklasti hepatocit|matno staklaste hepatocite]] na biopsiji.<ref>{{Cite journal |last1=Su |first1=Yih-Ping |last2=Lin |first2=Selena Y. |last3=Su |first3=Ih-Jen |last4=Kao |first4=Yu-Lan |last5=Shen |first5=Shih-Chun |last6=Earl |first6=Joshua P. |last7=Ehrlich |first7=Garth D. |last8=Chen |first8=Cheng-Yi |last9=Huang |first9=Wenya |last10=Su |first10=Ying-Hsiu |last11=Tsai |first11=Hung-Wen |date=January 2024 |title=Characterization of integrated hepatitis B virus DNA harboring pre-S mutations in hepatocellular carcinoma patients with ground glass hepatocytes |journal=Journal of Medical Virology |language=en |volume=96 |issue=1 |doi=10.1002/jmv.29348 |issn=0146-6615 |pmc=10802935 |pmid=38180275}}</ref> ==Prevencija== ===[[Vakcina]]=== {{Glavni|Vakcina protiv hepatitisa B}} Vakcine za prevenciju hepatitisa B rutinski se preporučuju bebama od 1991. u Sjedinjenim Američkim Državama.<ref name=CDC2013/> Prva doza se obično preporučuje u roku od jednog dana od rođenja.<ref>{{cite journal | title = Elimination of Perinatal Hepatitis B: Providing the First Vaccine Dose Within 24 Hours of Birth | journal = Pediatrics | volume = 140 | issue = 3 | pages = e20171870 | date = September 2017 | pmid = 28847980 | doi = 10.1542/peds.2017-1870 | doi-access = free | author1 = COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES | author2 = COMMITTEE ON FETUS AND NEWBORN }}</ref> Vakcina protiv hepatitisa B bila je prva vakcina sposobna spriječiti [[kancer]], posebno [[rak jetre]].<ref>{{cite journal | vauthors = Chan SL, Wong VW, Qin S, Chan HL | title = Infection and Cancer: The Case of Hepatitis B | journal = Journal of Clinical Oncology | volume = 34 | issue = 1 | pages = 83–90 | date = January 2016 | pmid = 26578611 | doi = 10.1200/JCO.2015.61.5724 | doi-access = free }}</ref> Većina vakcina se daje u tri doze tokom nekoliko dana. Zaštitni odgovor na vakcinu definiše se kao koncentracija anti-HBs antitijela od najmanje 10 mIU/ml u serumu primaoca. Vakcina je efikasnija kod djece i 95 posto vakcinisanih ima zaštitne nivoe antitijela. Ovaj nivo pada na oko 90% sa 40 godina starosti i na oko 75 posto kod osoba starijih od 60 godina. Zaštita koju pruža vakcinacija je dugotrajna čak i nakon što nivoi antitijela padnu ispod 10 mIU/ml. Za novorođenčad HBsAg-pozitivnih majki: sama vakcina protiv hepatitisa B, sam imunoglobulin protiv hepatitisa B ili kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B, sve sprečavaju pojavu hepatitisa B.<ref name=Lee2006>{{cite journal | vauthors = Lee C, Gong Y, Brok J, Boxall EH, Gluud C | title = Hepatitis B immunisation for newborn infants of hepatitis B surface antigen-positive mothers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 2 | pages = CD004790 | date = April 2006 | pmid = 16625613 | doi = 10.1002/14651858.CD004790.pub2 }}</ref> Nadalje, kombinacija vakcine i imunoglobulina protiv hepatitisa B je superiornija u odnosu na samu vakcinu.<ref name=Lee2006 /> Ova kombinacija sprječava prijenos HBV-a u vrijeme rođenja u 86% do 99% slučajeva.<ref>{{cite journal | vauthors = Wong F, Pai R, Van Schalkwyk J, Yoshida EM | title = Hepatitis B in pregnancy: a concise review of neonatal vertical transmission and antiviral prophylaxis | journal = Annals of Hepatology | volume = 13 | issue = 2 | pages = 187–95 | date = 2014 | pmid = 24552860 | doi = 10.1016/S1665-2681(19)30881-6 | doi-access = free }}</ref> [[Tenofovir]] koji se daje u drugom ili trećem tromjesečju trudnoće može smanjiti rizik od prijenosa virusa s majke na dijete za 77% kada se kombinira s imunoglobulinom protiv hepatitisa B i vakcinom protiv hepatitisa B, posebno kod trudnica s visokim nivoima DNK virusa hepatitisa B.<ref>{{cite journal | vauthors = Hyun MH, Lee YS, Kim JH, Je JH, Yoo YJ, Yeon JE, Byun KS | title = Systematic review with meta-analysis: the efficacy and safety of tenofovir to prevent mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = Alimentary Pharmacology & Therapeutics | volume = 45 | issue = 12 | pages = 1493–1505 | date = June 2017 | pmid = 28436552 | doi = 10.1111/apt.14068 | s2cid = 23620357 | doi-access = free }}</ref> Međutim, nema dovoljno dokaza da bi primjena imunoglobulina protiv hepatitisa B sama po sebi tokom trudnoće mogla smanjiti stopu prenosa na [[novorođenče]].<ref>{{cite journal | vauthors = Eke AC, Eleje GU, Eke UA, Xia Y, Liu J | title = Hepatitis B immunoglobulin during pregnancy for prevention of mother-to-child transmission of hepatitis B virus | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 2017 | pages = CD008545 | date = February 2017 | issue = 2 | pmid = 28188612 | pmc = 6464495 | doi = 10.1002/14651858.CD008545.pub2 }}</ref> Nije provedeno randomizirano kontrolirano ispitivanje za procjenu učinaka vakcine protiv hepatitisa B tokom trudnoće u sprječavanju infekcije dojenčadi.<ref>{{cite journal | vauthors = Sangkomkamhang US, Lumbiganon P, Laopaiboon M | title = Hepatitis B vaccination during pregnancy for preventing infant infection | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 11 | pages = CD007879 | date = November 2014 | volume = 2014 | pmid = 25385500 | doi = 10.1002/14651858.CD007879.pub3 | pmc = 7185858 }}</ref> Svi oni koji su izloženi riziku od izlaganja tjelesnim tekućinama poput krvi trebaju biti vakcinisani, ako već nisu.<ref name=CDC2013>{{cite journal | vauthors = Schillie S, Murphy TV, Sawyer M, Ly K, Hughes E, Jiles R, de Perio MA, Reilly M, Byrd K, Ward JW | display-authors = 6 | title = CDC guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management | journal = MMWR. Recommendations and Reports | volume = 62 | issue = RR-10 | pages = 1–19 | date = December 2013 | pmid = 24352112 | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm | url-status = live | author11 = Centers for Disease Control Prevention (CDC) | archive-date = 19 June 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170619190616/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr6210a1.htm }}</ref> Preporučuje se testiranje radi provjere efikasne imunizacije, a dodatne doze vakcine daju se onima koji nisu dovoljno imunizirani.<ref name=CDC2013/> U studijama praćenja u trajanju od 10 do 22 godine nije bilo slučajeva hepatitisa B među onima s normalnim imunološkim sistemom koji su vakcinisani. Dokumentovane su samo rijetke hronične infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Shepard CW, Simard EP, Finelli L, Fiore AE, Bell BP | title = Hepatitis B virus infection: epidemiology and vaccination | journal = Epidemiologic Reviews | volume = 28 | pages = 112–25 | date = 2006 | pmid = 16754644 | doi = 10.1093/epirev/mxj009 | doi-access = free }}</ref> [[Vakcinacija]] se posebno preporučuje grupama visokog rizika, uključujući: zdravstvene radnike, osobe s hroničnim zatajenjem bubrega i muškarce koji imaju spolne odnose s muškarcima.<ref name=Chen2005>{{cite journal | vauthors = Chen W, Gluud C | title = Vaccines for preventing hepatitis B in health-care workers | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 4 | pages = CD000100 | date = October 2005 | pmid = 16235273 | doi = 10.1002/14651858.CD000100.pub3 }}</ref><ref name=Schr2004>{{cite journal | vauthors = Schroth RJ, Hitchon CA, Uhanova J, Noreddin A, Taback SP, Moffatt ME, Zacharias JM | title = Hepatitis B vaccination for patients with chronic renal failure | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD003775 | date = 19 July 2004 | volume = 2010 | pmid = 15266500 | doi = 10.1002/14651858.CD003775.pub2 | pmc = 8406712 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/msm.htm|title=Men Who Have Sex with Men {{!}} Populations and Settings {{!}} Division of Viral Hepatitis {{!}} CDC|date=31 May 2015|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2017-12-13}}</ref> Oba tipa vakcine protiv hepatitisa B, vakcina iz plazme (PDV) i rekombinantna vakcina (RV), imaju sličnu efikasnost u sprečavanju infekcije i kod zdravstvenih radnika i kod grupa sa hroničnim zatajenjem [[bubreg]]a.<ref name=Chen2005 /><ref name=Schr2004 /> Jedna razlika je uočena među grupom zdravstvenih radnika: intramuskularni put RV bio ===Ostalo=== U [[potpomognuta oplodnja|tehnologiji potpomognute oplodnje]], [[ispiranje sperme]] nije neophodno za muškarce sa hepatitisom B kako bi se spriječio prijenos, osim ako ženska partnerica nije efikasno vakcinisana.<ref name=Lutgens2009>{{cite journal | vauthors = Lutgens SP, Nelissen EC, van Loo IH, Koek GH, Derhaag JG, Dunselman GA | title = To do or not to do: IVF and ICSI in chronic hepatitis B virus carriers | journal = Human Reproduction | volume = 24 | issue = 11 | pages = 2676–8 | date = 22 July 2009 | pmid = 19625309 | doi = 10.1093/humrep/dep258 | doi-access = free }}</ref> Kod žena sa hepatitisom B, rizik od prenosa sa majke na dijete putem IVF-a se ne razlikuje od rizika kod spontanog začeća.<ref name=Lutgens2009/> Osobe sa visokim rizikom od [[infekcija]] trebale bi se testirati jer postoji efikasan tretman za one koji imaju bolest.<ref name=LeF2014/> Grupe za koje se preporučuje skrining uključuju one koji nisu vakcinisani i jednu od sljedećih grupa: osobe iz područja svijeta gdje se hepatitis B javlja u više od 2%, osobe sa [[HIV]]-om, intravenski korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i oni koji žive sa osobom koja ima hepatitis B.<ref name=LeF2014>{{cite journal | vauthors = LeFevre ML | title = Screening for hepatitis B virus infection in nonpregnant adolescents and adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 161 | issue = 1 | pages = 58–66 | date = July 2014 | pmid = 24863637 | doi = 10.7326/M14-1018 | s2cid = 9394711 | doi-access = }}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama se preporučuje skrining tokom [[trudnoća]].<ref>{{cite journal | vauthors = Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, Doubeni CA, Epling JW, Kemper AR, Kubik M, Landefeld CS, Mangione CM, Pbert L, Silverstein M, Simon MA, Tseng CW, Wong JB | display-authors = 6 | title = Screening for Hepatitis B Virus Infection in Pregnant Women: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 322 | issue = 4 | pages = 349–354 | date = July 2019 | pmid = 31334800 | doi = 10.1001/jama.2019.9365 | doi-access = free }}</ref> ==Liječenje== Akutna infekcija {{nowrap|hepatitisom B}} obično ne zahtijeva liječenje i većina odraslih spontano prođe kroz infekciju.<ref name="pmid17129820">{{cite journal | vauthors = Hollinger FB, Lau DT | title = Hepatitis B: the pathway to recovery through treatment | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 35 | issue = 4 | pages = 895–931 | date = December 2006 | pmid = 17129820 | doi = 10.1016/j.gtc.2006.10.002 | url = http://journals.elsevierhealth.com/retrieve/pii/S0889-8553(06)00102-6 | url-access = subscription }}{{registration required}}</ref><ref>[https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm#treatment HBV FAQs for Health Professionals | Division of Viral Hepatitis | CDC<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170820115910/https://www.cdc.gov/hepatitis/HBV/HBVfaq.htm |date=20 August 2017 }}</ref> Rani antivirusni tretman može biti potreban kod manje od 1% ljudi, čija infekcija ima vrlo agresivan tok (fulminantni hepatitis) ili koji su imunokompromitirani. S druge strane, liječenje hronične infekcije može biti neophodno kako bi se smanjio rizik od ciroze i raka jetre. Hronično inficirane osobe sa perzistentno povišenim nivoima [[alanin]]-[[aminotransferaza]] u serumu, markera oštećenja jetre, i nivoima HBV DNK su kandidati za terapiju.<ref name="pmid17606962">{{cite journal | vauthors = Lai CL, Yuen MF | title = The natural history and treatment of chronic hepatitis B: a critical evaluation of standard treatment criteria and end points | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 147 | issue = 1 | pages = 58–61 | date = July 2007 | pmid = 17606962 | doi = 10.7326/0003-4819-147-1-200707030-00010 | s2cid = 40746103 }}</ref> Liječenje traje od šest mjeseci do godinu dana, ovisno o lijeku i genotipu.<ref> ref name="pmid21195373">{{cite journal | vauthors = Alberti A, Caporaso N | title = HBV therapy: guidelines and open issues | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S57-63 | date = January 2011 | pmid = 21195373 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60693-7 }}</ref> Međutim, trajanje liječenja kada se lijekovi uzimaju oralno je varijabilnije i obično duže od jedne godine.<ref>{{cite journal | vauthors = Terrault NA, Bzowej NH, Chang KM, Hwang JP, Jonas MM, Murad MH | title = AASLD guidelines for treatment of chronic hepatitis B | journal = Hepatology | volume = 63 | issue = 1 | pages = 261–83 | date = January 2016 | pmid = 26566064 | pmc = 5987259 | doi = 10.1002/hep.28156 }}</ref> Iako nijedan od dostupnih lijekova ne može ukloniti infekciju, oni mogu zaustaviti replikaciju virusa, čime se minimizira oštećenje jetre. Od 2024., u Sjedinjenim Američkim Državama postoji sedam lijekova licenciranih za liječenje infekcije {{nowrap|hepatitisom B}}.<ref>{{cite web|url=https://www.hepb.org/treatment-and-management/treatment/approved-drugs-for-adults/|title=Approved Hepatitis B Drugs for Adults (United States)|year=2024}}</ref> > To uključuje [[antivirusni lijek]], kao štp su [[lamivudin]], [[adefovir]], [[tenofovir dizoproksil]], [[tenofovir alafenamid]], [[telbivudin]] i [[entekavir]], te dva modulatora [[imunski sistem|imunskog sistema]] [[Interferon|interferon alfa-2a]] i [[Peginterferon alfa-2a|PEGilirani interferon alfa-2a]]. [[Svjetska zdravstvena organizacija]] je 2015. preporučila tenofovir ili entekavir kao lijekove prve linije.<ref name=WHO2015Book>{{cite book|title=Guidelines for the prevention, care and treatment of persons with chronic hepatitis b infection|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319153827/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf? ua=1&ua=1|archive-date=19 March 2015}}</ref> Osobe s trenutnom [[ciroza|cirozom]] najviše trebaju liječenje.<ref name=WHO2015Book/> Upotreba [[interferon]]a, koji zahtijeva injekcije dnevno ili tri puta sedmično, zamijenjena je dugodjelujućim [[PEGiliranje|PEGiliranim]] [[interferonom]], koji se ubrizgava samo jednom sedmično.<ref name="Dienstag"/> Međutim, neke osobe imaju mnogo veću vjerovatnoću da reagiraju od drugih, a to bi moglo biti zbog [[genotip]]a virusa koji inficira ili nasljedstva osobe. Liječenje smanjuje replikaciju virusa u jetri, čime se smanjuje [[virusno opterećenje]] (količina virusnih čestica mjerena u krvi).<ref name="pmid12000599">{{cite journal | vauthors = Pramoolsinsup C | title = Management of viral hepatitis B | journal = Journal of Gastroenterology and Hepatology | volume = 17 | issue = Suppl | pages = S125–45 |date=February 2002 | pmid = 12000599 | doi = 10.1046/j.1440-1746.17.s1.3.x | s2cid = 26270129 }}{{subscription required}}</ref> Odgovor na liječenje razlikuje se između genotipova. Liječenje [[interferon]]om može dovesti do stope serokonverzije e-antigena od 37% kod genotipa A, ali samo 6% serokonverzije kod tipa D. [[Genotip]] B ima slične stope serokonverzije kao tip A, dok tip C serokonvertira samo u 15% slučajeva. Trajni gubitak e-antigena nakon liječenja je ~45% kod tipova A i B, ali samo 25-30% kod tipova C i D.<ref name="pmid19998495">{{cite journal | vauthors = Cao GW | title = Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 46 | pages = 5761–9 | date = December 2009 | pmid = 19998495 | pmc = 2791267 | doi = 10.3748/wjg.15.5761 | doi-access = free }}</ref> Čini se malo vjerovatnim da će bolest biti eliminirana do 2030., što je cilj koji je [[SZO]] postavila 2016. Međutim, postignut je napredak u razvoju terapijskih tretmana. Fondacija za hepatitis B je 2010. izvijestila da su u razvoju 3 predklinička i 11 lijekova u kliničkoj fazi, zasnovanih na uglavnom sličnim mehanizmima. U 2020. godini izvijestili su da je u razvoju 17 predkliničkih i 32 lijeka u kliničkoj fazi, koristeći različite mehanizme.<ref name="Block"/> ==Prognoza== [[File:Hepatitis B world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|upright=1.3| Procjena [[godina života prilagođena invaliditetu]] za hepatitis B na 100.000 stanovnika od 2004. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#b3b3b3|Nema podataka}} {{legend|#ffff65|<10}} {{legend|#fff200|10–20}} {{legend|#ffdc00|20–40}} {{legend|#ffc600|40–60}} {{legend|#ffb000|60–80}} {{legend|#ff9a00|80–100}} {{Col-break}} {{legend|#ff8400|100–125}} {{legend|#ff6e00|125–150}} {{legend|#ff5800|150–200}} {{legend|#ff4200|200–250}} {{legend|#ff2c00|250–500}} {{legend|#cb0000|>500}} {{col-end}} ]] Infekcija virusom hepatitisa B može biti akutna (samoograničavajuća) ili hronična (dugotrajna). Osobe sa samoograničavajućom infekcijom spontano prolaze kroz infekciju u roku od nekoliko sedmica do mjeseci. Djeca imaju manje šanse da se izliječe od infekcije nego odrasli. Više od 95% ljudi koji se zaraze kao odrasli ili starija djeca će se potpuno oporaviti i razviti zaštitni imunitet na virus. Međutim, ovaj postotak pada na 30% kod mlađe djece, a samo 5% novorođenčadi koja se zaraze od majke pri rođenju će se izliječiti od infekcije.<ref>{{cite journal | vauthors = Bell SJ, Nguyen T | title = The management of hepatitis B | journal = Aust Prescr | volume = 32 | issue = 4 | pages = 99–104 | year = 2009 | doi = 10.18773/austprescr.2009.048 | doi-access = free }}</ref> Ova populacija ima 40% doživotnog rizika od smrti od ciroze ili hepatočelijskog [[karcinom]]a.<ref name="Dienstag">{{cite journal | vauthors = Dienstag JL | title = Hepatitis B Virus Infection | journal = New England Journal of Medicine | volume = 359 | issue = 14 | pages = 1486–1500 | year = 2008 | pmid = 18832247 | doi = 10.1056/NEJMra0801644 }}</ref> Od zaraženih djece između jedne i šest godina, 70% će se oporaviti od infekcije.<ref name="pmid16176431">{{cite journal | vauthors = Kerkar N | title = Hepatitis B in children: complexities in management | journal = Pediatric Transplantation | volume = 9 | issue = 5 | pages = 685–691 | year = 2005 | pmid = 16176431 | doi = 10.1111/j.1399-3046.2005.00393.x | s2cid = 6437448 | doi-access = free }}</ref> Hepatitis D (HDV) se može javiti samo uz istovremenu infekciju virusom hepatitisa B, jer HDV koristi površinski [[antigen]] HBV-a za formiranje kapside.<ref name="pmid16364738">{{cite journal | vauthors = Taylor JM | title = Hepatitis delta virus | journal = Virology | volume = 344 | issue = 1 | pages = 71–76 | year = 2006 | pmid = 16364738 | doi = 10.1016/j.virol.2005.09.033 | doi-access = }}</ref> Koinfekcija hepatitisom D povećava rizik od ciroze jetre i raka jetre.<ref name="pmid1661197">{{cite journal | vauthors = Oliveri F, Brunetto MR, Actis GC, Bonino F | title = Pathobiology of chronic hepatitis virus infection and hepatocellular carcinoma (HCC) | journal = Ital J Gastroenterol | volume = 23 | issue = 8 | pages = 498–502 | date = November 1991 | pmid = 1661197 }}</ref>'' [[Poliarteritis nodosa]]'' je češći kod osoba sa {{nowrap|hepatitisom B}} infekcijom. ===[[Ciroza]]=== Dostupni su brojni različiti testovi za određivanje stepena prisutne ciroze. [[Tranzijentna elastografija]] (FibroScan) je test izbora, ali je skup.<ref name=WHO2015Book/> kada je cijena problem može se koristiti [[indeks odnosa aspartat aminotransferaze i trombocita]].<ref name=WHO2015Book/> ===Reaktivacija=== DNK virusa {{nowrap|Hepatitis B}} ostaje u tijelu nakon infekcije, a kod nekih ljudi, uključujući i one koji nemaju detektabilni HBsAg, bolest se ponavlja.<ref name="pmid30641484">{{cite journal |vauthors=Peters MG |title=Hepatitis B Virus Infection: What Is Current and New |journal=Topics in Antiviral Medicine |volume=26 |issue=4 |pages=112–116 |date=January 2019 |pmid=30641484 |pmc=6372357 }}</ref><ref name="pmid17981227">{{cite journal | vauthors = Vierling JM | title = The immunology of hepatitis B | journal = Clin Liver Dis | volume = 11 | issue = 4 | pages = 727–759, vii–759 | date = November 2007 | pmid = 17981227 | doi = 10.1016/j.cld.2007.08.001 }}</ref> Iako rijetko, reaktivacija se najčešće javlja nakon upotrebe [[alkohol]]a ili droga,<ref name="pmid21195374">{{cite journal | vauthors = Villa E, Fattovich G, Mauro A, Pasino M | title = Natural history of chronic HBV infection: special emphasis on the prognostic implications of the inactive carrier state versus chronic hepatitis | journal = Digestive and Liver Disease | volume = 43 | issue = Suppl 1 | pages = S8–14 | date = January 2011 | pmid = 21195374 | doi = 10.1016/S1590-8658(10)60686-X | hdl = 11380/697489 | hdl-access = free }}</ref> ili kod osoba sa koje imaju oslabljenu [[imunost]].<ref name="pmid18184191">{{cite journal | vauthors = Katz LH, Fraser A, Gafter-Gvili A, Leibovici L, Tur-Kaspa R | title = Lamivudine prevents reactivation of hepatitis B and reduces mortality in immunosuppressed patients: systematic review and meta-analysis | journal = Journal of Viral Hepatitis | volume = 15 | issue = 2 | pages = 89–102 | date = February 2008 | pmid = 18184191 | doi = 10.1111/j.1365-2893.2007.00902.x | s2cid = 37659362 }}</ref> HBV prolazi kroz cikluse replikacije i nereplikacije. Otprilike 50% vidljivih nositelja doživljava akutnu reaktivaciju. Muškarci s početnim ALT-om od 200 UL/L imaju tri puta veću vjerovatnoću da razviju reaktivaciju nego osobe s nižim nivoima. Iako se reaktivacija može dogoditi spontano,<ref name="pmid21205146">{{cite journal | vauthors = Roche B, Samuel D | title = The difficulties of managing severe hepatitis B virus reactivation | journal = Liver International | volume = 31 | issue = Suppl 1 | pages = 104–10 | date = January 2011 | pmid = 21205146 | doi = 10.1111/j.1478-3231.2010.02396.x | s2cid = 19400774 | doi-access = free }}</ref> ljudi koji se podvrgavaju [[hemoterapija]]ma imaju veći rizik.<ref name="pmid22025876">{{cite journal | vauthors = Mastroianni CM, Lichtner M, Citton R, Del Borgo C, Rago A, Martini H, Cimino G, Vullo V | title = Current trends in management of hepatitis B virus reactivation in the biologic therapy era | journal = World Journal of Gastroenterology | volume = 17 | issue = 34 | pages = 3881–7 | date = September 2011 | pmid = 22025876 | pmc = 3198017 | doi = 10.3748/wjg.v17.i34.3881 | doi-access = free }}</ref> Imunosupresivni lijekovi potiču povećanu replikaciju HBV-a, a istovremeno inhibiraju funkciju citotoksičnih [[T-ćelija]] u jetri.<ref>{{cite web|url=http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |title=Hepatitis B Reactivation |access-date=2009-01-24 |last=Bonacini |first=Maurizio, MD |publisher=University of Southern California Department of Surgery |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081127101705/http://www.surgery.usc.edu/divisions/hep/livernewsletter-reactivationofhepatitisb.html |archive-date=27 November 2008 }}</ref> Rizik od reaktivacije varira ovisno o serološkom profilu; oni s detektabilnim HBsAg u krvi imaju najveći rizik, ali i oni s antitijelima samo na osnovni antigen su također u riziku. Prisustvo antitijela na površinski antigen, koja se smatraju markerom imuniteta, ne isključuje reaktivaciju.<ref name="pmid22025876"/> Liječenje profilaktičkim antivirusnim lijekovima može spriječiti ozbiljan morbiditet povezan s reaktivacijom HBV bolesti.<ref name="pmid22025876"/> ==[[Epidemiologija]]== [[Slika:Hepatitis B incidence rate, OWID.svg|thumb|upright=1.6|<center> Stopa incidencije hepatitisa B u 2017. godini</center>.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B incidence rate |url=https://ourworldindata.org/grapher/hepatitis-b-incidence-sdgs |website=Our World in Data |access-date=5 March 2020}}</ref>]] Otprilike 254 miliona ljudi imalo je hroničnu HBV infekciju zaključno sa 2022.. Dodatnih 1,2 miliona slučajeva akutne infekcije HBV također se dogodilo te godine.<ref>{{cite web |title=Hepatitis B |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-b |publisher=World Health Organization |access-date=22 December 2024}}</ref> Regionalne prevalencije širom svijeta kreću se od oko 7,5% u Africi do 0,5% u Americi.<ref name=WHOProgress2021/> Primarni način prenosa HBV-a i prevalencija hronične HBV infekcije u određenim regijama često se podudaraju. U populacijama gdje je stopa HBV infekcije 8% ili više, što se klasifikuje kao visoka prevalencija, vertikalni prenos (obično se javlja tokom porođaja) je najčešći, iako stope prenosa u ranom djetinjstvu također mogu biti značajne među ovim populacijama.<ref name="MacLachlanCowie">{{cite journal |author1=Jennifer H. MacLachlan |author2=Benjamin C. Cowie |title=Hepatitis B Virus Epidemiology |journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine |date=May 2015 |volume=5 |issue=5 |pages=a021410 |doi=10.1101/cshperspect.a021410 |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press |pmid=25934461 |pmc=4448582}}</ref> U 2021. godini, 19 afričkih zemalja imalo je stope zaraze između 8 i 19%, što ih svrstava u kategoriju visoke prevalencije.<ref name="Scorecard2021">{{cite web |author1=World Health Organization |title=Viral Hepatitis Scorecard 2021: African Region |url=https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |website=WHO Regional Office for Africa |access-date=12 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220810152658/https://www.afro.who.int/publications/viral-hepatitis-scorecard-2021-african-region |archive-date=10 August 2022 |format=PDF |date=2021}}</ref> Visoka prevalencija HBV-a postoji i u [[Mongolija|Mongoliji]].<ref>{{cite journal | url=https://www.cdc.gov/pcd/issues/2019/18_0104.htm | doi=10.5888/pcd16.180104 | title=Prevalence of Chronic Hepatitis B and C Infection in Mongolian Immigrants in the Washington, District of Columbia, Metropolitan Area, 2016–2017 | date=2019 | last1=Ha | first1=Emmeline | last2=Kim | first2=Frederic | last3=Blanchard | first3=Janice | last4=Juon | first4=Hee-Soon | journal=Preventing Chronic Disease | volume=16 | pages=E08 | pmid=30676936 | pmc=6362705 }}</ref><ref>{{cite journal | url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28211256/ | pmid=28211256 | date=2017 | last1=Dashtseren | first1=B. | last2=Bungert | first2=A. | last3=Bat-Ulzii | first3=P. | last4=Enkhbat | first4=M. | last5=Lkhagva-Ochir | first5=O. | last6=Jargalsaikhan | first6=G. | last7=Enkhbat | first7=A. | last8=Oidovsambuu | first8=O. | last9=Klemen | first9=J. | last10=Dashdorj | first10=N. | last11=Dashdorj | first11=N. | last12=Genden | first12=Z. | last13=Yagaanbuyant | first13=D. | title=Endemic prevalence of hepatitis B and C in Mongolia: A nationwide survey amongst Mongolian adults | journal=Journal of Viral Hepatitis | volume=24 | issue=9 | pages=759–767 | doi=10.1111/jvh.12697 }}</ref> U područjima s umjerenom prevalencijom, gdje je 2-7% stanovništva kronično inficirano, bolest se pretežno širi horizontalno, često među djecom, ali i vertikalno. <ref name="pmid12616449">{{cite journal | vauthors = Alter MJ | title = Epidemiology and prevention of hepatitis B | journal = Seminars in Liver Disease | volume = 23 | issue = 1 | pages = 39–46 | year = 2003 | pmid = 12616449 | doi = 10.1055/s-2003-37583 | s2cid = 25088865 | url = https://zenodo.org/record/1236006 }}</ref> Stopa infekcije HBV-om u [[kina|Kini]] je na višem kraju klasifikacije umjerene prevalencije, sa stopom infekcije od 6,89% od 2019..<ref>{{cite journal |author1=Huai Wang |author2=Peixuan Men |author3=Yufeng Xiao |author4=Pei Gao |title=Hepatitis B infection in the general population of China: a systematic review and meta-analysis |journal=BMC Infectious Diseases |date=18 September 2019 |volume=19 |issue=1 |page=811 |doi=10.1186/s12879-019-4428-y |pmid=31533643 |pmc=6751646 |doi-access=free }}</ref> Prevalencija HBV-a u [[Indija|Indiji]] je također umjerena, a studije pokazuju da je stopa infekcije u Indiji između 2-4%.<ref>{{cite journal |author1=Madhumita Premkumar |author2=Yogesh Kumar Chawla |title=Chronic Hepatitis B: Challenges and Successes in India |journal=Clinical Liver Disease |date=15 October 2021 |volume=18 |issue=3 |pages=111–116 |doi=10.1002/cld.1125 |pmid=34691396 |pmc=8518333 }}</ref> Zemlje sa niskom prevalencijom HBV-a uključuju [[Australija|Australiju]] (0,9%),<ref>{{cite web |author1=Australasian Society for HIV, Viral Hepatitis and Sexual Health Medicine |title=GESA Australian Consensus Recommendations |url=https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |website=B Positive - Hepatitis B for Primary Care |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811150059/https://hepatitisb.org.au/prevalence-and-epidemiology-of-hepatitis-b/ |archive-date=11 August 2022 |location=Prevalence and epidemiology of hepatitis B}}</ref> one u evropskoj regiji SZO (koje u prosjeku iznose 1,5%),<ref name=WHOProgress2021/> i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref name=WHOProgress2021/>i većina zemalja u Sjevernoj i Južnoj Americi (koje u prosjeku iznose 0,28%).<ref>{{cite web |author1=Pan American Health Organization |title=Hepatitis B and C in the Spotlight. A public health response in the Americas, 2016 |url=https://iris.paho.org/bitstream/handle/10665.2/31449/9789275119297-eng.pdf?sequence=5&isAllowed=y |website=IRIS PAHO |access-date=11 August 2022 |format=PDF |date=December 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Global hepatitis report, 2017 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |website=World Health Organization |access-date=11 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811151350/https://www.who.int/publications/i/item/9789241565455 |archive-date=11 August 2022 |date=19 April 2017}}</ref> U Sjedinjenim Američkim Državama, procjenjuje se da je 0,26% stanovništva živjelo s HBV infekcijom od 2018..<ref>{{cite journal |author1=H. Roberts |author2=K.N. Ly |author3=S. Yin |author4=E. Hughes |author5=E. Teshale |author6=R. Jiles |title=Prevalence of Hepatitis B Virus (HBV) Infection, Vaccine-Induced Immunity, and Susceptibility among At-Risk Populations: U.S. Households, 2013-2018 |journal=Hepatology |date=7 June 2021 |volume=74 |issue=5 |pages=2353–2365 |doi=10.1002/hep.31991 |pmid=34097776 |s2cid=235371274 | url=https://aasldpubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/hep.31991 | access-date=11 August 2022|url-access=subscription }}</ref> ==Historija== Nalazi HBV [[DNK]] u drevnim ljudskim ostacima pokazali su da HBV inficira ljude najmanje deset milenija, kako u Evroaziji tako i u Americi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Kocher|first1=Arthur|last2=Papac|first2=Luka|last3=Barquera|first3=Rodrigo|last4=Key|first4=Felix M.|last5=Spyrou|first5=Maria A.|last6=Hübler|first6=Ron|last7=Rohrlach|first7=Adam B.|last8=Aron|first8=Franziska|last9=Stahl|first9=Raphaela|last10=Wissgott|first10=Antje|last11=Bömmel|first11=Florian van|date=2021-10-08|title=Ten millennia of hepatitis B virus evolution|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.abi5658|journal=Science|volume=374|issue=6564|pages=182–188|language=EN|doi=10.1126/science.abi5658|pmid=34618559|bibcode=2021Sci...374..182K|hdl=1826/17264|s2cid=238475573|hdl-access=free}}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Mühlemann B, Jones TC, Damgaard PB, Allentoft ME, Shevnina I, Logvin A, Usmanova E, Panyushkina IP, Boldgiv B, Bazartseren T, Tashbaeva K, Merz V, Lau N, Smrčka V, Voyakin D, Kitov E, Epimakhov A, Pokutta D, Vicze M, Price TD, Moiseyev V, Hansen AJ, Orlando L, Rasmussen S, Sikora M, Vinner L, Osterhaus AD, Smith DJ, Glebe D, Fouchier RA, Drosten C, Sjögren KG, Kristiansen K, Willerslev E | display-authors = 6 | title = Ancient hepatitis B viruses from the Bronze Age to the Medieval period | journal = Nature | volume = 557 | issue = 7705 | pages = 418–423 | date = May 2018 | pmid = 29743673 | doi = 10.1038/s41586-018-0097-z | url = http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:su:diva-157746 | bibcode = 2018Natur.557..418M | s2cid = 13684815 }}</ref><ref name="twp">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2018/05/09/new-strains-of-hepatitis-b-virus-discovered-in-ancient-human-remains/?noredirect=on|title=New strains of hepatitis B virus discovered in ancient human remains|author=Ben Guarino|date=9 May 2018|newspaper=The Washington Post|access-date=2018-01-09}}</ref> Ovo je opovrgnulo vjerovanje da je hepatitis B nastao u [[Novi svijet|Novom svijetu]] i proširio se u Evropu oko 16. vijeka.<ref name="twp"/> Podgenotip C4 virusa hepatitisa B prisutan je isključivo kod australijskih Aboridžina, što ukazuje na drevno porijeklo staro čak 50.000 godina.<ref>{{Cite journal|last=Davis|first=Jane|title=Molecular Epidemiology of Hepatitis B in the Indigenous People of Northern Australia|journal=Journal of Gastroenterology and Hepatology|year=2013|volume=2013 July|issue=7|pages=1234–41|doi=10.1111/jgh.12177|pmid=23432545|s2cid=5208526}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gerlich|first=Wolfram|title=Medical Virology of Hepatitis B: how it began and where we are now|journal=Virology Journal|year=2013|volume=2013, 10|page=239|doi=10.1186/1743-422X-10-239|pmid=23870415|pmc=3729363 |doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Paraskevis|first=Dimitrios|year=2013|title=Dating the Origin and Dispersal of Hepatitis B Virus Infection in Humans and Primates|journal=Hepatology|volume=2013|issue=3|pages=908–16|doi=10.1002/hep.26079|pmid=22987324|doi-access=|s2cid=25933906}}</ref> Međutim, analize drevnih HBV genoma sugeriraju da je najnoviji zajednički predak svih poznatih ljudskih HBV sojeva datiran na period između 20.000 i 12.000 godina,<ref name=":0"/> što ukazuje na novije porijeklo svih HBV genotipova. Pokazalo se da evolucija HBV kod ljudi odražava poznate događaje iz ljudske historije, kao što su prvo naseljavanje Amerike tokom kasnog pleistocena i neolitska tranzicija u Evropi.<ref name=":0"/> Studije drevne DNK također su pokazale da neki drevni sojevi virusa hepatitisa [[Soj (biologija)|sojevi]] još uvijek inficiraju ljude, dok su drugi sojevi izumrli.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> Najraniji zapis o epidemiji uzrokovanoj virusom {{nowrap|hepatitis B}} napravio je Lurman 1885..<ref>{{cite journal | vauthors = Lurman A | title = Eine icterus epidemic | language = de | journal = Berl Klin Woschenschr | volume = 22 | pages = 20–3 | year = 1885 }}</ref> Izbijanje [[velike boginje|velikih boginja]] dogodilo se u [[Bremen]]u, 1883., a 1.289 radnika brodogradilišta je [[vakcinacija|vakcinirano]] limfom od drugih ljudi. Nakon nekoliko sedmica, pa i do osam mjeseci kasnije, 191 od vakciniranih radnika obolio je od [[žutica|žutice]] i dijagnosticiran im je serumski hepatitis. Ostali radnici koji su bili inokulirani različitim serijama limfe ostali su zdravi. Lurmanov rad, koji se sada smatra klasičnim primjerom [[epidemiologija|epidemiološke]] studije, dokazao je da je kontaminirana limfa bila izvor epidemije. Kasnije su zabilježene brojne slične epidemije nakon uvođenja, 1909., [[hipodermna igla|hipodermmih igala]] koje su korištene, i, što je još važnije, ponovo korištene, za davanje [[arsfenamin|salvarsana]] za liječenje [[sifilis]]a. Najveća zabilježena epidemija hepatitisa B bila je infekcija do 330.000 američkih vojnika tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Za epidemiju je odgovorna [[vakcina]] protiv žute groznice napravljena od kontaminiranog ljudskog krvnog seruma, a nakon primanja vakcina oko 50.000 vojnika razvilo je žuticu. Virus nije otkriven sve do 1966. kada je [[Baruch Blumberg]], tada radeći u [[Nacionalnim institutima za zdravlje]] (NIH), otkrio [[HBsAg|australijski antigen]] (kasnije poznat kao {{nowrap|hepatitis B}} površinski antigen, ili HBsAg) u krvi australijskih [[Aborisdžini|Aboridžina]].<ref name="pmid5930797">{{cite journal | vauthors = Alter HJ, Blumberg BS | title = Further studies on a "new" human isoprecipitin system (Australia antigen) | journal = Blood | volume = 27 | issue = 3 | pages = 297–309 | date = March 1966 | pmid = 5930797 | doi = 10.1182/blood.V27.3.297.297| doi-access = free }}</ref> Iako se sumnjalo na virus još od istraživanja koje je objavio Frederick MacCallum 1947.,<ref>{{cite journal | vauthors = MacCallum FO | title = Homologous serum hepatitis | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 6480| pages = 691–692| year = 1947 | doi = 10.1016/S0140-6736(47)90722-8 }}</ref> [[David Dane]] i drugi su otkrili virusnu česticu 1970. pomoću [[elektronski mikroskop|elektronske mikroskopije]].<ref name="pmid4190997">{{cite journal | vauthors = Dane DS, Cameron CH, Briggs M | title = Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis | journal = Lancet | volume = 1 | issue = 7649 | pages = 695–8 | date = April 1970 | pmid = 4190997 | doi = 10.1016/S0140-6736(70)90926-8 }}</ref> Godine 1971., FDA je izdala svoju prvu naredbu o provjeri zaliha krvi bankama krvi.<ref name=hepborg >{{cite web |url=https://www.hepb.org/prevention-and-diagnosis/vaccination/history-of-hepatitis-b-vaccine/ |title=Hepatitis B Vaccine History |author=<!--Not stated--> |website=Hepatitis B Foundation |access-date=8 November 2020}}</ref> Do početka 1980-ih [[genom]] virusa je sekvenciran,<ref>{{cite journal | vauthors = Galibert F, Mandart E, Fitoussi F, Tiollais P, Charnay P | title = Nucleotide sequence of the hepatitis B virus genome (subtype ayw) cloned in E. coli | journal = Nature | volume = 281 | issue = 5733 | pages = 646–50 | date = October 1979 | pmid = 399327 | doi = 10.1038/281646a0 | bibcode = 1979Natur.281..646G | doi-access = free }}</ref> i prve vakcine su bile testirane.<ref name="pmid6108398">{{cite journal | vauthors = | title = Hepatitis B vaccine | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8206 | pages = 1229–1230 | date = December 1980 | pmid = 6108398 | doi = 10.1016/S0140-6736(80)92484-8 | s2cid = 43614988 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/eb4305eaeff8d03293fcd4d0907b63d904a61f68 }}</ref> ==Društvo i kultura== [[Svjetski dan hepatitisa]], koji se obilježava 28. jula, ima za cilj podizanje globalne svijesti o {{nowrap|hepatitisu B}} i [[hepatitisu C]] te podsticanje prevencije, dijagnoze i liječenja. Obilježavanje vodi Svjetski savez za hepatitis od 2007., a u maju 2010. dobio je globalnu podršku od [[SZO|Svjetske zdravstvene organizacije]].<ref>{{cite web|title=Viral hepatitis | publisher = World Health Organization |url= http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110811014812/http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB126/B126_R16-en.pdf |archive-date=11 August 2011}}</ref> ==Također pogledajte== {{Portal|Medicina|Virusi}} *[[Zarazni uzroci raka]] *[[Onkovirus]] ==Reference== {{Reflist}} == Vanjski linkovi == {{Medicinski izvori | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|978}} | ICD10={{ICD10|B|16||b|15}},<br />{{ICD10|B|18|0|b|15}}–{{ICD10|B|18|1|b|15}} | ICD9={{ICD9|070.2}}–{{ICD9|070.3}} | DiseasesDB=5765 | MedlinePlus=000279 | eMedicineSubj=med | eMedicineTopic=992 | MeshID=D006509 | OMIM=610424 }} {{commons category|Hepatitis B}} {{refbegin}} *{{cite book|title=GUIDELINES FOR THE PREVENTION, CARE AND TREATMENT OF PERSONS WITH CHRONIC HEPATITIS B INFECTION|date=Mar 2015|publisher=World Health Organization|isbn=978924154905-9|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/154590/1/9789241549059_eng.pdf?ua=1&ua=1}} *{{cite web |title=''Hepatitis B virus'' |work=NCBI Taxonomy Browser |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=10407 |id=10407}} {{refend}} {{SPB i SPI}} {{Virusne bolesti}} {{good article}} {{Authority control}} [[Kategorija:Hepatitis B| ]] [[Kategorija:Spolno prenosive bolesti i infekcije]] [[Kategorija:Virusom povezana kožna stanja]] [[Kategorija:Zarazni uzroci raka]] [[Kategorija:Članci o medicini na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Članci o zaraznim bolestima na Wikipediji spremni za prevođenje]] [[Kategorija:Bolesti koje se mogu spriječiti vakcinom]] [[Kategorija:Hepatitis|+B]] [[Kategorija:Virusni hepatitis] m8sdjssq2w64bxrnpc4mt81x7yih4r3 Soj 0 523480 3734145 2025-07-10T20:19:25Z 21775198.138-dopisnik 131410 Nova stranica: {{wiktionary|strain|straining}} '''Soj''' ([[engleski|eng]] ''strain'' može se odnositi na: ==Nauka i tehnologija== * [[soj (biologija)]], varijante bioloških organizama * [[soj (hemija)]], hemijski stres molekule * [[Linearizovana gravitacija|Naprezanje (opšta relativnost)]], mjera istezanja prostor-vremena u linearizovanoj gravitaciji * [[Naprezanje (povreda)]], povreda mišića * [[Naprezanje (mehanika)]], mjera deformacije * [[Filtracija]], odvajanje tečnosti od čv... 3734145 wikitext text/x-wiki {{wiktionary|strain|straining}} '''Soj''' ([[engleski|eng]] ''strain'' može se odnositi na: ==Nauka i tehnologija== * [[soj (biologija)]], varijante bioloških organizama * [[soj (hemija)]], hemijski stres molekule * [[Linearizovana gravitacija|Naprezanje (opšta relativnost)]], mjera istezanja prostor-vremena u linearizovanoj gravitaciji * [[Naprezanje (povreda)]], povreda mišića * [[Naprezanje (mehanika)]], mjera deformacije * [[Filtracija]], odvajanje tečnosti od čvrstih materija prolaskom kroz filter * [[Procjeđivanje]], tečnosti kroz porozne materijale * [[Psihološki stres]] ==Ostale upotrebe== * Procijedivanje, u kuhanju, pomoću cjediljke ili [[sito|sita]]. * [[Rječnik termina iz ugovornog bridža|Strain]], termin u ugovornom bridžu == Vlastita imena == * [[Strain (prezime)]] ===Umjetnost i mediji=== * [[Strain (manga)|''Strain'' (manga)]], 1996 * [[Strain (muzika)]], fraze iz djela * [[Strain (album)|''Strain'' (album)]], 2004, od Flesh Fielda * ''[[Strain: Strateška oklopna pješadija]]'', anime iz 2006. * [[Strain (film)|''Strain'' (film)]], nigerijska drama iz 2020. ===Mjesta=== * [[Strain, Arkansas]], SAD, neinkorporirana zajednica * [[Strain, Missouri]], SAD, neinkorporirana zajednica ==Vidi također== * [[Prekomjerni rad]] * [[S Train (višeznačna odrednica)]] * [[Teorija deformacije (višeznačna odrednica)]] * [[Strainer]] * [[The Strain (višeznačna odrednica)]] * [[Stresor]] {{višeznačna odrednica|geo}} [[Kategorija:Biološka terminologija]] [[Kategorija:Terminologija]] 3vnr1usnp68jdzoiztee03fytutm2en 3734146 3734145 2025-07-10T20:20:36Z 21775198.138-dopisnik 131410 3734146 wikitext text/x-wiki {{wiktionary|strain|straining}} '''Soj''' ([[engleski|eng]] ''strain'') može se odnositi na: ==Nauka i tehnologija== * [[soj (biologija)]], varijante bioloških organizama * [[soj (hemija)]], hemijski stres molekule * [[Linearizovana gravitacija|Naprezanje (opšta relativnost)]], mjera istezanja prostor-vremena u linearizovanoj gravitaciji * [[Naprezanje (povreda)]], povreda mišića * [[Naprezanje (mehanika)]], mjera deformacije * [[Filtracija]], odvajanje tečnosti od čvrstih materija prolaskom kroz filter * [[Procjeđivanje]], tečnosti kroz porozne materijale * [[Psihološki stres]] ==Ostale upotrebe== * Procijedivanje, u kuhanju, pomoću cjediljke ili [[sito|sita]]. * [[Rječnik termina iz ugovornog bridža|Strain]], termin u ugovornom bridžu == Vlastita imena == * [[Strain (prezime)]] ===Umjetnost i mediji=== * [[Strain (manga)|''Strain'' (manga)]], 1996 * [[Strain (muzika)]], fraze iz djela * [[Strain (album)|''Strain'' (album)]], 2004, od Flesh Fielda * ''[[Strain: Strateška oklopna pješadija]]'', anime iz 2006. * [[Strain (film)|''Strain'' (film)]], nigerijska drama iz 2020. ===Mjesta=== * [[Strain, Arkansas]], SAD, neinkorporirana zajednica * [[Strain, Missouri]], SAD, neinkorporirana zajednica ==Vidi također== * [[Prekomjerni rad]] * [[S Train (višeznačna odrednica)]] * [[Teorija deformacije (višeznačna odrednica)]] * [[Strainer]] * [[The Strain (višeznačna odrednica)]] * [[Stresor]] {{višeznačna odrednica|geo}} [[Kategorija:Biološka terminologija]] [[Kategorija:Terminologija]] 0punc80j1wgp3tudxvmrl3c3g1lgeqm 3734149 3734146 2025-07-10T21:33:09Z AnToni 2325 3734149 wikitext text/x-wiki {{wiktionary|strain|straining}} '''Soj''' može se odnositi na: ==Nauka i tehnologija== * [[soj (biologija)]], varijante bioloških organizama * [[soj (hemija)]], hemijski stres molekule * [[Linearizovana gravitacija|Naprezanje (opšta relativnost)]], mjera istezanja prostor-vremena u linearizovanoj gravitaciji * [[Naprezanje (povreda)]], povreda mišića * [[Naprezanje (mehanika)]], mjera deformacije * [[Filtracija]], odvajanje tečnosti od čvrstih materija prolaskom kroz filter * [[Procjeđivanje]], tečnosti kroz porozne materijale * [[Psihološki stres]] ==Ostale upotrebe== * Procijedivanje, u kuhanju, pomoću cjediljke ili [[sito|sita]]. * [[Rječnik termina iz ugovornog bridža|Strain]], termin u ugovornom bridžu == Vlastita imena == * [[Strain (prezime)]] ===Umjetnost i mediji=== * [[Strain (manga)|''Strain'' (manga)]], 1996 * [[Strain (muzika)]], fraze iz djela * [[Strain (album)|''Strain'' (album)]], 2004, od Flesh Fielda * ''[[Strain: Strateška oklopna pješadija]]'', anime iz 2006. * [[Strain (film)|''Strain'' (film)]], nigerijska drama iz 2020. ===Mjesta=== * [[Strain (Arkansas)]], SAD, neinkorporirana zajednica * [[Strain (Missouri)]], SAD, neinkorporirana zajednica ==Vidi također== * [[Prekomjerni rad]] * [[S Train (višeznačna odrednica)]] * [[Teorija deformacije (višeznačna odrednica)]] * [[Strainer]] * [[The Strain (višeznačna odrednica)]] * [[Stresor]] {{višeznačna odrednica|geo}} [[Kategorija:Biološka terminologija]] [[Kategorija:Terminologija]] qabgarod1h7iisez22sqf3pg6tmlnad Razgovor:Soj 1 523481 3734150 2025-07-10T21:34:32Z AnToni 2325 /* Veza? */ novi odlomak 3734150 wikitext text/x-wiki == Veza? == Kakvu povezanost ima pojam "soj" s engleskom rječju "strain"? [[User:AnToni|'''<span style="font-size:0.925em; font-family:'Bradley Hand ITC';"><span style="color:red;">A</span><span style="color:black;">n</span><span style="color:red;">T</span><span style="color:green;">o</span><span style="color:gold;">n</span><span style="color:black;">i</span></span>''']]<sub>([[Razgovor sa korisnikom:AnToni|<big><span style="color:red; font-family:'Bradley Hand ITC';">'''''R'''''</span></big>]])</sub> 23:34, 10 juli 2025 (CEST) 6w4eh7203yxs3342f70jawhmtolq6ab 3734206 3734150 2025-07-11T07:28:21Z AdnanSa 226 /* Veza? */ odgovor 3734206 wikitext text/x-wiki == Veza? == Kakvu povezanost ima pojam "soj" s engleskom rječju "strain"? [[User:AnToni|'''<span style="font-size:0.925em; font-family:'Bradley Hand ITC';"><span style="color:red;">A</span><span style="color:black;">n</span><span style="color:red;">T</span><span style="color:green;">o</span><span style="color:gold;">n</span><span style="color:black;">i</span></span>''']]<sub>([[Razgovor sa korisnikom:AnToni|<big><span style="color:red; font-family:'Bradley Hand ITC';">'''''R'''''</span></big>]])</sub> 23:34, 10 juli 2025 (CEST) :Mislim da strain upotrebljavaju u značenju "soj" kod virusa, bakterija i sl (soj virusa, bakterijski soj). Prvi put sam se sreo sa pojmom putem knjige Michael Crichtona, The Andromeda strain. [[Korisnik:AdnanSa|AdnanSa]] ([[Razgovor s korisnikom:AdnanSa|razgovor]]) 09:28, 11 juli 2025 (CEST) bvkihvcc0f0g8ag94dhtavh2k82ilwm 3734251 3734206 2025-07-11T09:34:30Z KWiki 9400 /* Veza? */ odgovor 3734251 wikitext text/x-wiki == Veza? == Kakvu povezanost ima pojam "soj" s engleskom rječju "strain"? [[User:AnToni|'''<span style="font-size:0.925em; font-family:'Bradley Hand ITC';"><span style="color:red;">A</span><span style="color:black;">n</span><span style="color:red;">T</span><span style="color:green;">o</span><span style="color:gold;">n</span><span style="color:black;">i</span></span>''']]<sub>([[Razgovor sa korisnikom:AnToni|<big><span style="color:red; font-family:'Bradley Hand ITC';">'''''R'''''</span></big>]])</sub> 23:34, 10 juli 2025 (CEST) :Mislim da strain upotrebljavaju u značenju "soj" kod virusa, bakterija i sl (soj virusa, bakterijski soj). Prvi put sam se sreo sa pojmom putem knjige Michael Crichtona, The Andromeda strain. [[Korisnik:AdnanSa|AdnanSa]] ([[Razgovor s korisnikom:AdnanSa|razgovor]]) 09:28, 11 juli 2025 (CEST) ::Jest. ''Strain'' je soj mikroorganizama. [[Korisnik:KWiki|KWiki]] ([[Razgovor s korisnikom:KWiki|razgovor]]) 11:34, 11 juli 2025 (CEST) q64vqf423yh3if58pad0fa983bi0d2r Razgovor s korisnikom:MatjazKonci 3 523482 3734249 2025-07-11T09:33:33Z KWiki 9400 Nova stranica: {{Dobrodošlica}} 3734249 wikitext text/x-wiki {{Dobrodošlica}} gyjoyp37v3u06w731wtwzjdah9c91ny Soj (biologija) 0 523483 3734258 2025-07-11T09:38:23Z 21775198.138-dopisnik 131410 Nova stranica: U [[biologija|biologiji]], '''soj''' je genetička varijanta, podtip ili *aksenična kultura* unutar biološke vrste. Sojevi se često smatraju inherentno umjetnim konceptima, karakteriziranim specifičnom namjerom genetikčke izolacije.<ref name=":02">{{Cite journal|last1=DIJKSHOORN|first1=L.|last2=URSING|first2=B.M.|last3=URSING|first3=J.B.|date=2000|title=Strain, clone and species: comments on three basic concepts of bacteriology|journal=Journal of Medical Microbiology|vol... 3734258 wikitext text/x-wiki U [[biologija|biologiji]], '''soj''' je genetička varijanta, podtip ili *aksenična kultura* unutar biološke vrste. Sojevi se često smatraju inherentno umjetnim konceptima, karakteriziranim specifičnom namjerom genetikčke izolacije.<ref name=":02">{{Cite journal|last1=DIJKSHOORN|first1=L.|last2=URSING|first2=B.M.|last3=URSING|first3=J.B.|date=2000|title=Strain, clone and species: comments on three basic concepts of bacteriology|journal=Journal of Medical Microbiology|volume=49|issue=5|pages=397–401|doi=10.1099/0022-1317-49-5-397|pmid=10798550|doi-access=free}}</ref> == [[Mikrobiologija]] i [[virusologija]] == Rečeno je da "ne postoji univerzalno prihvaćena definicija za termine 'soj', '[[Varijanta (biologija)|varijanta]]' i 'izolat' u virološkoj zajednici, te da većina virusologa jednostavno kopira upotrebu termina od drugih ".<ref name="KuhnBao2012">{{cite journal|last1=Kuhn|first1=Jens H.|last2=Bao|first2=Yiming|last3=Bavari|first3=Sina|last4=Becker|first4=Stephan|last5=Bradfute|first5=Steven|last6=Brister|first6=J. Rodney|last7=Bukreyev|first7=Alexander A.|last8=Chandran|first8=Kartik|last9=Davey|first9=Robert A.|last10=Dolnik|first10=Olga|last11=Dye|first11=John M.|last12=Enterlein|first12=Sven|last13=Hensley|first13=Lisa E.|last14=Honko|first14=Anna N.|last15=Jahrling|first15=Peter B.|last16=Johnson|first16=Karl M.|author17=Gary Kobinger|last17=Kobinger|first17=Gary|last18=Leroy|first18=Eric M.|last19=Lever|first19=Mark S.|last20=Mühlberger|first20=Elke|last21=Netesov|first21=Sergey V.|last22=Olinger|first22=Gene G.|last23=Palacios|first23=Gustavo|last24=Patterson|first24=Jean L.|last25=Paweska|first25=Janusz T.|last26=Pitt|first26=Louise|last27=Radoshitzky|first27=Sheli R.|last28=Saphire|first28=Erica Ollmann|last29=Smither|first29=Sophie J.|last30=Swanepoel|first30=Robert|last31=Towner|first31=Jonathan S.|last32=van der Groen|first32=Guido|last33=Volchkov|first33=Viktor E.|last34=Wahl-Jensen|first34=Victoria|last35=Warren|first35=Travis K.|last36=Weidmann|first36=Manfred|last37=Nichol|first37=Stuart T.|title=Virus nomenclature below the species level: a standardized nomenclature for natural variants of viruses assigned to the family Filoviridae|journal=Archives of Virology|volume=158|issue=1|year=2012|pages=301–311|issn=0304-8608|doi=10.1007/s00705-012-1454-0|pmid=23001720|pmc=3535543|doi-access=free}}</ref> Soj je genetićka varijanta ili podtip mikroorganizma kao što je bakterijski soj ili specifični soj virusa ili gljivice. Na primjer, "soj gripe" je određeni biološki oblik virusa gripe. Ovi sojevi gripe karakteriziraju se različitim [[izoforma]]ma površinskih proteina. Novi virusni sojevi mogu nastati zbog [[mutacija]] ili zamjene genetičkih komponenti kada dva ili više virusa inficiraju istu ćeliju u prirodi.<ref>{{Cite journal|last=Yong|first=Ed|title=Scientists create hybrid flu that can go airborne|journal=Nature|language=en|doi= 10.1038/nature.2013.12925|year=2013|s2cid=181077199}}</ref> Ovi fenomeni su poznati kao [[antigenski drift]] i [[antigenski pomak]]. Mikrobni sojevi se također mogu razlikovati po svom genetičkom sastavu, korištenjem [[metagenom]]skih metoda kako bi se maksimizirala rezolucija unutar [[vrsta]].<ref>{{Cite journal|last=Marx|first=Vivien|date=2016-04-28|title=Microbiology: the road to strain-level identification|journal=Nature Methods|language=En|volume=13|issue=5| pages=401–404|doi=10.1038/nmeth.3837|pmid=27123815|doi-access=free}}</ref> Ovo je postalo vrijedan alat za analizu [[mikrobiom]]a. === Vještačke konstrukcije === Naučnici su modificirali sojeve virusa kako bi proučavali njihovo [[ponašanje]], kao u slučaju virusa gripe [[H5N1]]. Iako je finansiranje takvih istraživanja ponekad izazivalo kontroverze zbog sigurnosnih problema, što je dovelo do privremene pauze, ono je naknadno nastavljeno.<ref>{{Cite journal|last=Butler|first=Declan|title=Scientists call for 60-day suspension of mutant flu research|journal=Nature|language=en|doi=10.1038/nature.2012.9873|year=2012|s2cid=84203734}}</ref><ref>{{cite web |title=Mutant flu |url=https://www.nature.com/collections/wntqfnjrxb |website=Nature News Special |access-date=21 April 2019}}</ref> U [[biotehnologija|biotehnologiji]], konstruirani su mikrobni sojevi kako bi se uspostavili metabolički putevi pogodni za liječenje različitih bolesti.<ref>{{Cite journal|last=Lee|first=Sang Yup|date=2012-11-16|title=Metabolic altered and Synthetic Biology in Strain Development|journal=ACS Synthetic Biology|volume=1|issue=11|pages=491–492|doi=10.1021/sb300109d|pmid=23656224|doi-access=free}}</ref> Historijski gledano, veliki napor u istraživanju metabolizma bio je posvećen oblasti proizvodnje [[biogorivo|biogoriva]].<ref>{{Cite journal|last1=Liu|first1=Tiangang|last2=Khosla|first2=Chaitan|date=2010-11-03|title=Genetic modification of ''Escherichia coli'' for Biofuel Production|journal=Annual Review of Genetics|volume=44| issue=1|pages=53–69|doi=10.1146/annurev-genet-102209-163440|pmid=20822440|issn=0066-4197}}</ref> ''[[Escherichia coli]]'' je najčešća vrsta za inženjerstvo [[prokariot]]skih sojeva. Naučnici su uspjeli uspostaviti održive minimalne [[genom]]e iz kojih se mogu razviti novi sojevi.<ref>{{Cite journal|last1=Sung|first1=Bong Hyun|last2=Choe|first2=Donghui|last3=Kim|first3=Sun Chang|last4=Cho|first4=Byung-Kwan|date=2016-11-30|title=Construction of a minimal genome as a chassis for synthetic biology|journal=Essays in Biochemistry|language=en|volume=60|issue=4|pages=337–346|doi=10.1042/ebc20160024|issn=0071-1365|pmid=27903821|doi-access=free}}</ref> Ovi minimalni sojevi pružaju gotovo garanciju da eksperimenti na genima izvan minimalnog okvira neće biti pogođeni neesencijalnim putevima. Optimizovani sojevi ''E. coli'' se obično koriste za ovu primjenu. ''E. coli'' se također često koristi kao podloga za ekspresiju jednostavnih proteina. Ovi sojevi, kao što je BL21, genetski su modificirani kako bi se minimizirala aktivnost proteaze, što omogućava potencijal za visoko efikasnu industrijsku [[proizvodnja proteina|proizvodnju proteina]].<ref>{{cite journal |last1=Jeong |first1=H |last2=Kim |first2=HJ |last3=Lee |first3=SJ |title=Complete Genome Sequence of ''Escherichia coli'' Strain BL21. |journal=Genome Announcements |date=19 March 2015 |volume=3 |issue=2 |doi= 10.1128/genomeA.00134-15 |pmid=25792055 |pmc=4395058}}</ref> Sojevi [[kvasac]]a su najčešći subjekti [[eukariot]]ske genetičke modifikacije, posebno u pogledu [[fermentacija|industrijske fermentacije]].<ref>{{Cite journal|last1=Steensels|first1=Jan|last2=Snoek|first2=Tim|last3=Meersman| first3=Esther|last4=Nicolino|first4=Martina Picca|last5=Voordeckers|first5=Karin|last6=Verstrepen|first6=Kevin J.|date=2014-09-01|title=Improving industrial yeast strains: exploiting natural and artificial diversity|journal=FEMS Microbiology Reviews| language=en|volume=38|issue=5|pages=947–995|doi=10.1111/1574-6976.12073|pmid=24724938|issn=0168-6445|pmc=4293462}}</ref> == Biljke == Termin nema službeni status u [[botanika|botanici]]; termin se odnosi na kolektivne potomke nastale od zajedničkog pretka koji dijele jedinstvene morfološke ili fiziološke karakteristike.<ref name=Usher1996>{{Citation | last = Usher | first = George | year = 1996 | title = The Wordsworth Dictionary of Botany | pages = 361 | isbn = 978-1-85326-374-3 | publisher = Wordsworth Reference | location = Ware, Hertfordshire}}</ref> Soj je određena grupa potomaka koji potiču od modificirane biljke (proizvedene konvencionalnim uzgojem ili biotehnološkim sredstvima) ili su rezultat genetičke mutacije. Naprimjer, neki sojevi riže nastaju umetanjem novog genetičkog materijala u biljku riže,<ref>{{cite news| url=http://www.latimes.com/news/science/la-me-wu18feb18,0,4864548.story | work=Los Angeles Times | first=Thomas H. | last=Maugh II | title=Geneticist shaped hybrid rice strains - Los Angeles Times | date=18 February 2008}}</ref> Svi [[Linearni potomci|potomci]] genetski modificirane biljke riže su soj s jedinstvenim [[genetička informacija|genetičkim informacijama]] koji se prenosi na kasnije generacije; oznaka soja, koja je obično broj ili formalno ime, pokriva sve biljke koje potiču od prvobitno modificirane biljke. Biljke riže u soju mogu se križati s drugim sojevima ili [[kultivar]]ima]] [[riža|riže]], a ako se proizvedu poželjne biljke, one se dalje uzgajaju kako bi se stabilizirale poželjne osobine; stabilizirane biljke koje se mogu razmnožavati i "ostvariti" (ostaju identične matičnoj biljci) dobivaju [[kultivar]] ime i puštaju se u proizvodnju za upotrebu od strane poljoprivrednika. ==[[Glodari]]== {{glavni|Modelni organizam}} [[Slika:Albino Rat.jpg|thumb|280px|Wistar soj [[pacov]]a, koji je bio prvi razvijeni model soja pacova]] Soj [[laboratorijski miš]] ili [[Laboratorijski pacov|pacov]] su grupe životinja koje su [[genetika|genetički]] uniformne. Sojevi se koriste u laboratorijskim eksperimentima. Sojevi miševa mogu biti [[inbred]], [[mutant]]i ili [[genetički modificirani organizam|genetićki modificirani]], dok su sojevi pacova obično [[inbred]]. Određena inbred populacija glodara smatra se genetički identičnom nakon 20 generacija parenja braće i sestara. Mnogi sojevi glodara razvijeni su za različite modele bolesti, a često se koriste i za testiranje toksičnosti lijekova.<ref>{{Cite journal|last1=Anderson|first1=Mark S.|last2=Bluestone|first2=Jeffrey A.|date=2004-11-29|title=THE NOD MOUSE: A Model of Immune Dysregulation|journal=Annual Review of Immunology|volume=23|issue=1|pages=447–485|doi=10.1146/annurev.immunol.23.021704.115643|pmid=15771578|issn=0732-0582}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Cheon|first1=Dong-Joo|last2=Orsulic|first2=Sandra|date=2011-01-24|title=Mouse Models of Cancer|journal=Annual Review of Pathology: Mechanisms of Disease|volume=6|issue=1|pages=95–119|doi=10.1146/annurev.pathol.3.121806.154244|pmid=20936938|issn=1553-4006}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Yang|first1=Guang|last2=Zhao|first2=Lifen|last3=Liu|first3=Bing|last4=Shan|first4=Yujia|last5=Li|first5=Yang|last6=Zhou|first6=Huimin|last7=Jia|first7=Li|title=Nutritional support contributes to recuperation in a rat model of aplastic anemia by enhancing mitochondrial function|journal=Nutrition|volume=46|pages=67–77|doi=10.1016/j.nut.2017.09.002|pmid=29290359|year=2018}}</ref> ==[[Insekti]]== {{Glavni|Drosophila melanogaster#Modelni organizam u genetici}} [[Voćna mušica]] (''[[Drosophila melanogaster]]'') bila je među prvim organizmima korištenim za [[genetička analiza|genetičku analizu]], ima jednostavan [[genom]] i vrlo je dobro shvaćena. Ostala je popularan [[modelni organizam]] iz mnogih drugih razloga, poput lahkoće uzgoja i održavanja, te brzine i obima reprodukcije. Razvijeni su različiti specifični sojevi, uključujući verziju bez leta sa zakržljalim krilima (koja se također koristi u trgovini kućnim ljubimcima kao [[živa hrana]] za male reptile i vodozemce). ==Također pogledajte== {{Portal|Biologija}} * [[Genetički izolat]] * [[Klon]] * [[Rasa ]] * [[Varijanta (biologija)]] * [[Riblji fond]] == Reference == {{Reflist}} == Vanjski linkovi == * [http://cgsc.biology.yale.edu/index.php Coli Genetic Stock Center] * [http://ecoliwiki.net/colipedia/index.php/Category:Strains EcoliWiki ''E. coli'' strain index] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190519231433/http://ecoliwiki.net/colipedia/index.php/Category:Strains |date=2019-05-19 }} * [http://www.informatics.jax.org/imsr/index.jsp International Mouse Strain Resource (IMSR)] * [http://www.informatics.jax.org/external/festing/rat/STRAINS.shtml Rat strain index] [[Kategorija:Mikrobiološki termini]] [[Kategorija:Virusologija]] [[Kategorija:Taksoni po rangu]] [[Kategorija:Infraspecifični virusni taksoni]] [[Kategorija:Infraspecifični bakterijski taksoni]] g3sbkiyx24vayt84btj5yv1cchhmrk9