Википеди
cewiki
https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B0%D0%B3%D3%80%D0%BE
MediaWiki 1.45.0-wmf.4
first-letter
Медиа
ГӀирс
Дийцар
Декъашхо
Декъашхочун дийцар
Википеди
Википедин дийцаре
Файл
Файл йийцар
MediaWiki
MediaWiki йийцар
Кеп
Кеп йийцар
ГӀо
ГӀо дийцар
Категори
Категори йийцар
Ков
Ков дийцаре
TimedText
TimedText talk
Модуль
Модуль йийцар
Хьалха-Марта
0
1532
10466465
10368916
2025-06-05T10:02:29Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийчоь]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466465
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = ГIала
|нохчийн цӀе = Хьалха-Марта, МартантIе
|шен цӀе =
|муьтӀахь =
|пачхьалкх = Росси
|сурт =
|мохк таблицехь = Росси
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
|lat_deg = 43.122360
|lon_deg = 45.536599
|CoordAddon = type:city(52399)_region:RU
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа = регион
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь = Нохчийчоь
|кӀоштан тайпа = КӀошт
|кӀошт = Хьалха-Мартанан кӀошт
|кӀошт таблицехь = Хьалха-Мартанан кӀошт{{!}}Хьалха-Мартанан
|йукъараллин тайпа =
|йукъаралла =
|йукъаралла таблицехь =
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь = 1713
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш =
|статус йелла терахь = 1990 ш.
|майда = 30
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла = 130
|климат =
|официалан мотт =
|бахархой = {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }}
|бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Урус-Мартан | ш }}
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|динан хӀоттам = бусулманаш
|бахархойн цӀерш =
|сахьтан аса = +3
|DST =
|телефонан код = +7 87145
|поштан индекс = 366500
|поштан индексаш =
|автомобилан код = 95
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 96234501
|категори Commons чохь = Urus-Martan
|сайт =
|сайтан мотт =
}}
[[Файл:Хьалха-Марта къилба агlор.png|мини|325x325пкс|Хьалха-Марта. Гlали-чу]]
'''Хьалха-Марта, МартантIе ''' — [[Нохчийчоь]]нан гӀала, [[Хьалха-Мартанан кӀошт]]ан административан центр. Таханлерачу дийнахь гӀала лоруш йу. {{ Бахархой | Урус-Мартан | ш }} шарахь биначу талламо гойтина бахархой барам {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} стаг.
== Географи ==
ГӀала [[Рошни-хи]]<ref name="ReferenceA"/> олучу хийистехь йу, [[Соьлжа-ГӀала|Соьлжа-ГӀалина]] къилб-малхбузехьа йу.
Уллера нах беха меттигаш: къилбседехьа [[Ӏалхан-Йурт]] эвла йу, къилбседа-малхбузехьа — [[ГихтӀа]] а, [[ШаӀми-Йурт]] а эвланаш йу, къилбседа-малхбалехьа — [[ГӀойтӀа]] эвла йу, къилба-малхбалехьа — [[ГӀой-Йист]] эвла йу, къилба-малхбузехьа — [[Роьшни-Чу]] а, [[Гихчу]] а эвланаш йу<ref>[http://artofwar.ru/img/z/zagorulxko_w_a/text_0330-1/ Нохчийчоьн карта]</ref>.
== Истори ==
[[Файл:Пятничная_мечеть_г._Урус-Мартан.jpg|thumb|справа|Хьалха-Мартантlер рузбан маьждиг]]
=== 1917 шо кхачале ===
[[Файл:Хьалха-Марта. Керла-Юкъ.jpg|мини|222x222пкс|Хьалха-Марта. Керла-Юкъ]]
Хьалха-МартантӀехь нах беха 2500 шо герга хьан йу. Къилба агӀонехь [[Ани-Ирзо]] олуш археологически памятник йу. Цу чура [[Г. А. Вертепов|Г. А. Вертеповс]] 1900-1901 шарахь борзан хьумнаш ехийра VI -IV бIешар заманар<ref>{{Книга|хьажорг=https://unis.shpl.ru/Pages/Search/BookCard.aspx?Id=2015316|автор=Г. А. Вертепов|корта=Хьалха-Мартантера хьаахкарш.|шо=1901|меттиг=Тифлис|йерриге агӀонаш=11}}</ref>. Бойсан-Ирзах карийна [https://kavtoday.ru/article/6402 кобански] материалаш [https://shm.ru Паччалкхан историн музеях] оьхкуш йу<ref>{{Книга|автор=В. Б. Виноградов, В. И. Марковин.|корта=Археологан памятникаш Нохч-ГӀалгӀайн АССР-ех|шо=1966|меттиг=Соьлжа-ГӀала|агӀо=66|йерриге агӀонаш=165}}</ref>.
Эвла кхоллаелла гергарчу хьесапехь [[XVIII бӀешо|XVIII бӀешарахь]], и йиллина тайп-тайпана нохчийн тайпанаш. Цу хьенахь Хьалха-Марта йолчехь билгал йахна йу: ДжаргӀан-Йурт, Пешхой, Гендаргеной, ЧӀинхой ишт кхи дӀа йол йарташ<ref>{{Книга|хьажорг=http://elib.shpl.ru/ru/nodes/35648-berzhe-a-p-chechnya-i-chechentsy-tiflis-1859#mode/inspect/page/41/zoom/6|автор=Берже А. П|корта=Нохчийчоь а, нохчий а|шо=1859|мотт=оьрси|меттиг=Тифлис|агӀо=24-25|йерриге агӀонаш=160}}</ref>
[[Къилбаседа-Кавказан имамат|Шамилан имаматехь]] Хьалха-Марта [[Жима Нохчийчоь]]нан центр йара.
[[СССР]] йолучу хенахь Хьалха-Марта цӀарахчу кӀоштан центр йара.
[[1944]] шеран 23 февралехь коммунистийн Ӏедало нохчий а, гӀалгӀай а махкахбахар а, ишта [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]] дӀаяккхар а бахьана долуш, эвлан цӀе Красноармейское аьлла хийцина.
1810 шеран 3 майхь эвлан къилбаседехьа 10 километрехь [[Соьлжа]] хина йистехь, цунах Мартан хи кхеттачехь, [[Росси]]йн паччахьан эскаро Усть-Мартановский цӀе йолуш редут йина<ref name="hrono">[http://nohchalla.com/index.php?option=com_content&task=view&id=559&Itemid=78 Абузар Айдамиров. Хронология истории Чечено-Ингушетии. Грозный: «Книга», 1991] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110317162306/http://nohchalla.com/index.php?option=com_content&task=view&id=559&Itemid=78 |date=2011-03-17 }}</ref>, маситта баттахь бен иза ца йитира.
XIX бӀешеран цхьалхачу йуххьенца эвла маситтазза паччахьан эскаро йохийна 1822 шеран 1-5 февралехь Хьалха-Марта а, уллера ГӀойта а [[Греков, Николай Васильевич]] полковникас команда яларца йохийра. Эвланийн уллехь [[аманат]]аш схьайаьхира.
[[1990 шо|1990 шарахь]] Хьалха-Мартан гӀала статус елира.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Урус-Мартан }}
== Тайпанаш ==
Хьалха-Марта гӀалахь дехаш долу тайпанаш:
# [[беной]],
# [[белгӀатой]],
# [[чӀинхой]],
# [[нашхой]],
# [[гендаргной]],
# [[нихалой]],
# [[тӀерлой]],
# [[шарой]],
# [[пешхой]],
# [[цӀонтарой]],
# [[чӀаьнтий]],
# [[хӀимой]],
# [[зумсой]]
# [[ГӀордалой]] кхин<ref name="ReferenceA"/>.
== ГӀарабевлла бахархой ==
=== ГӀалара схьабаьлларш ===
* [[Закаев, Ахмед Халидович]] — Ичкерин инарла.
=== ГӀалахь бинарш ===
* [[Бажаев, Зия Юсупович]] ([[1960]] шеран [[11 июль]] — [[2000]] шеран [[9 март]]) — нохчийн бизнесмен, «Альянс» компани кхоьллинарг.
* [[Гучигов, Али Аюбович]] ([[1914 шо]] — [[1957]] шеран [[29 сентябрь]]) — нохчийн XX бӀешеран хьалхаран эхан пачхьалкхан гӀуллакххо, Сийлахь-боккха даймехкан тӀеман декъашхо.
* [[Седаев, Мухади Мовладиевич]] ([[1962]] шеран [[8 сентябрь]]) — нохчийн [[еза атлетика|штангист]], масийттуза СССР [[чемпион]] а, СССР Кубок яккхинарг а.
* [[Димаев, Умар Димаевич]] (1908 шеран 1 октябрь, — 1972 шеран 26 декабрь) — нохчийн музыкант а, композитор а, Нохч-ГӀалгӀайн АССРн Халкъан артист, вевзуш волу музыкантан а, композиторан а Али Димаеван да.
*[[Билу-Хьаж]] (1852 шерахь,--1925шерахь)--- нохчийн дешан саг. 1921-1925 шершкахь нохчийн къам пархатдаккхаран т1емнаш йуккъехь хьалхваьлла лелла декъашо. Кхелхина Ростовехь набахтехь. Тайпан гендаргно
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}
{{Нохчийн Республика}}
{{Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш}}
[[Категори:Хьалха-Мартанан кӀоштан нах беха меттигаш]]
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
rlrel7bvi55bz7ozluoccowm2b7x63v
Категори:Соьлжа-ГӀала
14
2636
10466457
4458727
2025-06-05T09:58:34Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн гIаланаш]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466457
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
0bqxa75d631br8i9uz3dl7wsd8mc30z
Устрада-ГӀала
0
8341
10466461
9022309
2025-06-05T10:01:17Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийчоь]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466461
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ-Росси
|статус = ГӀала
|нохчийн цӀе = Устрада-ГӀала
|шен цӀе =
|сурт = Устрада-ГӀала (2).jpg
|муьтӀахь =
|пачхьалкх = Росси
|мохк таблицехь = Российн Федераци{{!}}Российн Федераци
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
|lat_deg = 43|lat_min = 18|lat_sec =
|lon_deg = 45|lon_min =52|lon_sec =
|CoordAddon = type:city(42797)_region:RU
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа =
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь = Нохчийчоь
|кӀоштан тайпа = Гуо
|кӀошт = Устрада-ГӀала
|кӀошт таблицехь = Устрада-ГӀалин гуо{{!}}Устрада-ГӀала
|йукъараллин тайпа =
|йукъаралла =
|йукъаралла таблицехь =
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь =
|дуьххьара хьахор = XVIII бӀешо
|хьалхара цӀерш = Колхозное
|статус йелла терахь = 1967 ш.
|майда = 52
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла =
|Iалам =
|официалан мотт =
|бахархой = 42 797
|бахархой ларар шо = 2010
|луьсталла =
|агломераци =
|къам = нохчий
|динан хӀоттам = бусулбанаш
|бахархойн цӀерш = Устрадахой
|сахьтан аса = +3
|DST =
|телефонан код = 7 87147
|поштан индекс =
|поштан индексаш = 366281—366287, 366310
|автомобилан код = 95
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 96 402
|категори Commons чохь =
|сайт =
|сайтан мотт =
}}'''Устрада-ГӀала''' — (Орга-ГӀала, УстаргӀардойн-Эвла<ref name="ReferenceA">Сулейманов А. Топонимия Чечни. Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006</ref>, {{lang-ru|Аргун}}) [[Нохчийчоь]]нан гӀала. Иза Орга хин тӀехь йиллина йу.
== Географи ==
Устрада-Гlала [[Орга (эрк)|Орган хин]] аьтто агlонехь lуьлуш йу. Малхабуза агlонехь (Орган дехьахь) [[БердакӀел|Бердакlел]] йу, малхабале агlонехь [[Жалкх]] йу, къилба агlонехь гlалан тlелетта [[Мескар-Эвла|Мескар-Ойла]] йу, къилба-седа агlонехь Бас-Гlала (Ильински) йу.
== Истори ==
ХӀинца гӀала йолучу меттигехь [[XVIII]] бӀешарахь Устаргардой цӀе йолуш эвла хилла<ref>https://rusneb.ru/catalog/000199_000009_003574059/?ysclid=lb6q2xhzof876984907</ref>, цуна цӀарах тахана а шайн гӀалин и цӀе йоккху. Эвла йиллина садой тапана волуш УстаргІа цӀе хилла стага, цуна цӀарах схьаяьлла йу Устрадо-ГІала цӀе.
Дуьххьарлерачу а, шолгӀачу нохчийн тӀемашкахь Орга чlогlа йохийна яра, хӀинца йолу хана гӀала меттахӀотийна.
== Галерей ==
<gallery perrow="12" widths="200px" heights="200px">
файл:Ustrada.png|УстаргӀордой (2006 шо)
файл:Ustrada-1.png|УстаргӀордой (2006 шо)
файл:Мечеть в Аргуне.jpg|УстаргӀордойра маьждиг
файл:Мечеть в городе Аргун.jpg|УстаргӀордойра маьждиг
File:IMG 20180616 122253УстаргIордой малхбалехьара нартол.jpg|УстаргIордой малхбалехьара нартол
File:IMG 20180616 122432УстаргIордойн урам тIехулаволийла.jpg|УстаргIордойн урам тIехулаволийла
File:IMG 20180616 122625УстаргIордойн гIатлин цIенош.jpg|УстаргIордойн гIатлин цIенош
File:IMG 20180616 122640Кадырова Айманин маьждиг.jpg|Кадырова Айманин цIарах маьждиг
File:УстаргIордойн ЦЕНТРАН ГУО.jpg|УстаргIордойн центран гуо
File:IMG 20180616 122814УстаргIордойн малхбузера нартол.jpg|УстаргIордойн малхбузера нартол
</gallery>
== Индустри ==
<!-- Сегодня Аргун — динамично развивающийся промышленный центр:
* Сахарный завод
* ТЭЦ
* ЖБЗ
* Мукомольный завод
В январе [[2012 год]]а в городе открыт сборочный завод ОАО «[[Чеченавто]]» (производство автомобилей «[[ВАЗ]]»).
-->
== УстаргӀордойхь бинарш ==
* [[Бисултанов, Адлан Делимбекович]];
* [[Бисултанов, Хасан Делимбекович]];
* [[Вакаев, Шейх-Магомед Ширваниевич]];
* [[Межидов, Саламу]];
* [[Мурадов, Арби]];
* [[Себиев, Рамзан Вахаевич]];
* [[Шамилов, Якуб Джамбекович]];
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Аргун (город) }}
=== Къамнийн дӏахӏоттам ===
{| class='standard' style='text-align: center;' width=43%
|- class='bright'
! Къам !! [[1970]]<ref>http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/shali70.html</ref> !! [[1979]]<ref>http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/shali79.html</ref> !! [[1989]]<ref>http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/shali89.html</ref> !! [[2002]]<ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html]</ref>
|- class='bright'
| [[нохчий]]|| 62,1 % || 79,0 % ||89,1 % || 98,1 %
|- class='bright'
| [[оьрсий]] ||29,9 %|| 16,3 %||8,1 % || 1,1 %
|}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}
== Хьажоргаш ==
* {{ru}} [http://argun.campus.net.ru/ Аргун 2000] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151003122636/http://argun.campus.net.ru/ |date=2015-10-03 }}
{{Нохчийн Республика}}
{{rq|stub|img|sources|translate}}
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
{{Chechen-geo-stub}}
jvx21k0fr4yfydmu4nddfm379rnyq6d
Соьлжа-ГӀалин кӀошт
0
9280
10466435
10378667
2025-06-05T09:47:24Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466435
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Соьлжа-ГӀалин кӀошт
|Шен цӀе =
|сурт = Въезд в Грозненский район со стороны Аргуна (16 июня 2018).jpg
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх =
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|шатлакхан илли =
|Статус =
|Регион = Нохчийчоь
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Яккхи ГӀалинаш =
|Кхоллар =
|Д1аяккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш = [[нохчийн мотт|нохчийн]]
|Бахархой = {{ Бахархой | Грозненский район | эз }}
|Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Грозненский район | ш }}
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = [[нохчий]]
|Динан хӀоттам = бусулбанаш
|Латта = 1600
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла = 43.264932
|Дохалла = 45.558185
|Карта = Location Of Groznensky District (Chechnya).svg
|картин барам =
|Административни декъа карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Зlен ишар =
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Машинан ишар = 20, 95
|Сайт = http://www.grozraion.ru/
|Commons Категори = Groznensky District
|Билгалдахарш =
}}'''Соьлжа-ГӀалин кӀошт''' — [[Нохчийчоь]]нан кӀошт.
КӀоштан центр йу — [[Соьлжа-ГӀала]] (кӀоштан йукъайогӀуш йац).
== Географи ==
КIоштана доза хIоттало: къилбааседехьа — [[Невран кӀошт]]аца, къилбаседа-малхбузехь — [[Теркан кӀошт]]аца, къилбаседа-малхбалехь — [[Шелковскан кӀошт]]аца, малхбалехь — [[Гуьмсан кӀошт]]аца а, [[Устрада-ГӀалин гуо]]ца а, къилба-малхбалехьа — [[Шелан кӀошт]]аца, къилба-малхбузехь — [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт]]аца а, [[Хьалха-Мартанан кӀошт]]аца а, малхбузехьа — [[Эна-Хишкан кӀошт]]аца а, [[ГIалгIайчоь]]ца а, къилбаехь — [[Шуьйтан кӀошт]]аца.
== Истори ==
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Грозненский район }}
[[File:Грозненский район, поворот на Петропавловскую (чеч. Чурт-тогӀи).jpg|thumb|слева|Соьлжа-ГIалин кIошт, Чурт-ТогIе воьрзийла]]
[[File:Въезд в Грозненский район со стороны Аргуна (16 июня 2018).jpg|thumb|Устрада-ГIалара Соьлжа-ГIалин кIоште чувогIийла]]
== Нах беха меттигаш ==
# [[Ӏалхан-ГӀала]]
# [[Ӏалхан-Чурт]]
# [[Бамат-Йурт]]
# [[Беркат-Йурт]]
# [[Коьрте]]
# [[Баса-ГӀала]]
# [[Галне]]
# [[Примыкани]]
# [[Октябрьски (Нохчийчоь)|Октябрьски]]
# [[Красностепновски]]
# [[Мамакхин-КӀотар]]
# [[Чурт-ТогӀи]]
# [[Победенски (Нохчийчоь)|Победенски]]
# [[Радужни (Нохчийчоь)|Радужни]]
# [[ГӀунашка]]
# [[Керла-Йурт]]
# [[Бартхой]]
# [[Ӏалхан-ХитӀи]]
# [[Ӏумхи-КӀотар]]
# [[Долинск (Нохчийчоь)|Долинск]]
# [[Аьхкин-Борзе]]
# [[Шинасуьйра-йукъ]]
# [[Хьач-ХитIе]]
# [[Мехкадаьттан-Йурт]]
# [[Девкар-Эвла]]
# [[ТогӀи (эвла)|ТогӀи]]
# [[Керла-ЦӀоьнтара]]
# [[ЧӀаьнти-Йурт]]
# [[Хан-ГӀала]]
== Экономика ==
=== Индустри ===
=== Йуьрта бахам ===
== ГӀарабевла бахархой ==
== Хиш ==
* [[Терк]]
* [[Соьлжа (эрк)]]
* [[Ӏалханчурт]]
* [[ГӀой]]
* [[Орга (эрк)]]
* [[Хьачхи]]
* [[Гордалинка]]
* [[Шара-Орга (эрк)]]
* [[Гиха]]
* [[ГӀойчу]]
== Лаьккха ламан боьхьанаш ==
* [[Кхеташ корта]]
* [[Кхаъа корте]]
* [[Хьачхин корта]]
* [[Сати тIе]]
* [[ГIуозабин корта]]
* [[ГIойтIен корт]] — 434 м
* [[Беттамирзан корта]]
* [[Муьж корта]]
* [[Масаран корта]]
* [[ЦIе-йоцу корта]]
* [[Куокана кол корта]]
* [[Ушхаран корта]]
* [[Навр-корта]]
* [[Нуьйр хин корта]]
* [[Нох барзе]]
* [[Белшин корта]]
* [[Хан-гIалин Коьрте]]
* [[Ахчан корт]]
* [[Саьнгалхин корта]]
* [[Сосакхан-Коьрте]]
* [[Дехьа-Суьйра-Коьрте]] — 431,8 м.
* [[Сехьа-Суьйракоьрт]] — 274 м.
* [[Дартанан корта]]
* [[Тултанан корт]]
* [[Ташгlалин корт]] — 378 м.
* [[ГIотанан корт (Овечья гора)]]
* [[ГIожакъан корта (гора Горагорская) ]] — 504,2 м.
* [[Шера корта]]
* [[Ачкахишка]]
* [[Дуьрчхин корта]]
* [[Хайна корта]] — 459,1 м.
* [[Хаз корт]]
* [[Кlарха (Карах)]] — 336,2 м.
* [[Хин корт]]
* [[Басгlалин корт]]
=== КӀоштехь бинарш ===
* [[Эсамбаев, Махмуд Алисултанович]] (1924—2000) — балетан артист, эстрадан хелхарча, СССРн халкъан артист (1974)
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Соьлжа-ГӀалин кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Соьлжа-ГӀалин кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
ixluw5mbvjvxl8oa04eh5f9e9piw688
ТӀехьа-Марта
0
9302
10466464
10448182
2025-06-05T10:02:06Z
VolnyiLev
18828
тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466464
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = ГӀала
|нохчийн цӀе = ТӀехьа-Марта
|шен цӀе =
|пачхьалкх = Росси
|сурт = Ачхой-Мартан.jpeg
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан шоралла = 80
|байракхан шоралла = 160
|lat_deg=43 |lat_min=11 |lat_sec=38
|lon_deg=45 |lon_min=17 |lon_sec=00
|CoordAddon = type:city(20224)_region:RU
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа =
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь = Нохчийчоь
|кӀоштан тайпа = КӀошт
|кӀошт = ТӀехьа-Мартанан кӀошт
|кӀошт таблицехь = ТӀехьа-Мартанан кӀошт{{!}}ТӀехьа-Мартанан
|йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг
|йукъаралла = ТIехьа-Мартанан йуьртан меттиг
|йукъаралла таблицехь = ТIехьа-Мартанан йуьртан меттиг{{!}}ТIехьа-Мартанан
|йукъара екъаялар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь =
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш = 1944 дуьйна 1957 шо кхаччалц - Новосельское<ref name="ingusheti.ge">[http://www.ingusheti.ge/?cat=ingusheti&cat2=Я.%20ПАТИЕВ.%20ИНГУШИ:%20ДЕПОРТАЦИЯ,%20ВОЗВРАЩЕНИЕ,%20РЕАБИЛИТАЦИЯ.%201944-2004&id=88&name_array=~В%20ОБЪЕКТИВЕ%20ИСТОРИИ~Дзурдзукские%20ворота~Я.%20ПАТИЕВ.%20ИНГУШИ:%20ДЕПОРТАЦИЯ,%20ВОЗВРАЩЕНИЕ,%20РЕАБИЛИТАЦИЯ.%201944-2004&id_array=~47~51~88&read Указ Президиума Верховного Совета РСФСР о переименовании некоторых сельских советов и населённых пунктов Грозненской области] (см. документ №100)</ref>
|статус йелла терахь =
|майда =
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла =
|климат =
|официалан мотт =
|бахархой = 31 286<ref>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx]</ref>
|бахархой ларар шо = 2024
|луьсталла =
|чу йогIу г?аланаш эвланаш латтанаш =
|къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|динан хӀоттам = бусулбанаш
|бахархойн цӀерш = ТIехьа-Мартанхой ТIехьа-Мартанхо
|сахьтан аса = +3
|DST =
|телефонан код =
|поштан индекс =
|поштан индексаш =
|автомобилан код =
|идентификаторан тайпа =
|идентификаторан терахьаш =
|категори Commons чохь =
|сайт =
|сайтан мотт =
}}'''ТӀехьа-Марта<ref name="chech" />''' — Российн гӀала, [[Нохчийчоь]]нан [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт]]ан административан центр.
Иза йу ТIехьа-Мартанан йуьртан меттиган административан центр.
2023 шарахь ТIехьа-Мартана [[ГӀала|гӀалин]] статус йелла<ref>https://etokavkaz.ru/news/155428?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop</ref>.
== Истори ==
[[1944]] шарахь нохчий а, гӀалгӀай а махкахбаран а, [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]] дӀайаккхар а бахьана долуш, эвлан цӀе а хийцина «Новосельское»<ref name="ingusheti.ge" /> аьлла. Нохч-ГӀалгӀайн АССР меттахӀоттийначул тӀаьхьа, эвлана хьалхалера цӀе а меттахӀоттийна.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Ачхой-Мартан }}
== Тайпанаш ==
Дехаш долу тайпанаш:
* айткхаллой{{sfn|Сулейманов|2006|с=315}},
* аьккхий,
* галай,
* гӀандалой,
* зумсой,
* мержой,
* нашхой,
* нихалой,
* пешхой,
* тумсой,
* цӀечой,
* цӀонтарой,
* чӀиннахой{{sfn|Сулейманов|2006|с=407}}.
== Суьрташ ==
<gallery perrow="12" widths="200px" heights="200px">
File:IMG 20180614 151350ТӀехьа-Марта чуволучехь.jpg|ТӀехьа-Марта чуволучехь
File:IMG 20180614 151453 (1)ТӀехьа-Марта чубоьду некъ.jpg|ТӀехьа-Марта чубоьду некъ
File:IMG 20180614 151420ТӀехьа-Марта чуволучехь1.jpg|ТӀехьа-Марта чуволучехь
File:IMG 20180614 151525ТӀехьа-Мартан стадион.jpg|ТӀехьа-Мартан стадион
File:IMG 20180614 151653СТО.jpg|Техника таен меттиг
File:IMG 20180614 151707ТӀехьа-Мартанара туькнаш.jpg|ТӀехьа-Мартанара туькнаш
File:IMG 20180614 151733Чеченэнерго.jpg|"Чеченэнерго"
File:IMG 20180614 152316ТӀехьа-Мартанан юкъ.jpg|ТӀехьа-Мартанан йукъ
File:IMG 20180614 154942 HDR (1)ТӀехьа-Мартанан рузбанан маьждиг1.jpg|Рузбанан маьждиг
File:IMG 20180614 152537ТӀехьа-Мартанан кӀоштан административан гӀишлош.jpg|Административан гӀишлош
File:IMG 20180614 152526ТӀехьа-Мартанара тӀекӀелайина туькнаш.jpg|ТӀехьа-Мартанара туькнаш
File:IMG 20180614 152522ТӀехьа-Мартанара рузбанан маьждиг.jpg|ТӀехьа-Мартанара рузбанан маьждиг
File:IMG 20180614 152419ТӀехьа-Мартанан ишкол.jpg|ТӀехьа-Мартанан ишкол
File:IMG 20180614 151750СОШ №5 Ачхой-Мартан.jpg|№5 йолу ишкол
File:IMG 20180614 154958 HDR (1)ТӀехьа-Мартанан №6 йолу ишкол.jpg|ТӀехьа-Мартанан №6 йолу ишкол
File:Марта (Ӏаьс-хин га).jpg|Фортанга
File:IMG 20180614 155059 HDRЙохк-Эцаран центр.jpg|Йохк-Эцаран центр
File:IMG 20180614 155308 HDRТӀехьа-Мартанара жамаӀат маьждиг.jpg|ЖамаӀат маьждиг
File:IMG 20180614 155324 HDRДолара говзалла Ӏаморан дешаран кхоллам.jpg|Долара говзалла Ӏаморан дешаран кхоллам
File:Центральная мечеть в селе Ачхой-Мартан.jpg|ТӀехьа-Мартанара керла дин рузбанан маьждиг
</gallery>
== Билгалдахарш ==
<references>
<ref name="chech">[http://vesti95.ru/news/%D0%BD%D0%BE%D1%85%D1%87%D0%B8%D0%B9%D1%87%D0%BE%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%BD%E2%80%89%D1%8F%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%B9%D0%BD%E2%80%89%D1%86i%D0%B5%D1%80%D1%88.html Нохчийчоьнан яртийн цIерш].</ref>
</references>
== Литература ==
* {{книга
| автор = [[Сулейманов, Ахьмад Сулейманович|Сулейманов А. С.]]
| заглавие = Топонимия Чечни
| ссылка = https://books.google.ru/books?id=fkwMAQAAMAAJ&dq=%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F+%D1%87%D0%B5%D1%87%D0%BD%D0%B8+2006&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjcjNDKgJTaAhWLFiwKHWZFDuYQ6AEIKDAA
| место = Грозный
| издательство = ГУП "Книжное издательство"
| год = 2006
| тираж = 5000
| страниц = 711
| isbn = 598896002-2
| ref = Сулейманов
}}
{{Нохчийн Республика}}
{{Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш}}
{{КӀоштан нах беха меттигаш}}
[[Категори:ТӀехьа-Мартанан кӀоштан нах беха меттигаш]]
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
{{Chechen-geo-stub}}
5sx230u7n5yqic8ym648d2kc7kimrqv
Курчалой-ГӀала
0
9464
10466462
10448795
2025-06-05T10:01:37Z
VolnyiLev
18828
тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466462
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = ГӀала
|нохчийн цӀе = Курчалой-ГӀала
|шен цӀе = {{lang-ru|Курчало́й}}
|сурт = Курчалоевская_центральная_мечеть_им._Кунта-Хаджи_Кишиева.jpg
|статус = ГӀала
|пачхьалкх = Росси
|мохк таблицехь = Росси
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
|lat_deg = 43|lat_min = 12|lat_sec =
|lon_deg = 46|lon_min = 4|lon_sec =
|CoordAddon =
|CoordScale =
|пачхьалкхан картан барам = 300
|регионан картан барам = 300
|кӀоштан картан барам = 300
|регионан тайпа =
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь =
|кӀошт = Курчалойн кӀошт
|кӀошт таблицехь = Курчалойн кӀошт{{!}}Курчалойн
|юкъараллин тайпа =
|юкъаралла =
|юкъаралла таблицехь =
|юкъара йекъайалар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь =
|дуьххьара хьахор =
|тохарлера цӀерш = Чкалово
|статус елла терахь =
|майда =
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла =
|климат =
|официалан мотт =
|къаьмнийн хӀоттам = [[нохчий]]
|динан хӀоттам = бусулбанаш
|бахархой = 22723<ref>{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/itogi/perepis_tom1.htm|title=11. Российн, федералан гонийн, РФ-н субъектийн, гIаланийн гонийн, муниципалан кIоштанийн, гIаланийн а, эвланийн а бахархойн терахь|work=Ерригроссийн 2010-чу шаран бахархой багарбаран жамIаш. 1-ра том. Терахь а, Iен меттигаш а|publisher=[[Росстат]]|date=2012|accessdate=2012-04-16|archiveurl=http://www.webcitation.org/686E7ASHt|archivedate=2012-06-01}}</ref>
|бахархой ларар шо = 2010
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам =
|динан хӀоттам =
|бахархойн цӀерш =
|сахьтан аса = +3
|DST =
|телефонан код =
|поштан индекс = 87155
|поштан индексаш =
|автомобилан код =
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 96212819001
|категори Commons чохь = Kurchaloy
|сайт =
|сайтан мотт =
}}'''Курчалой-ГӀала<ref name="chech" />''' — [[Нохчийчоь]]нан гӀала, [[Курчалойн кӀошт]]ан административан центр.
== Географи ==
ГӀала лаьтташ йу [[Гумс]] цӀе йолучу эркан бердйистехь, [[Соьлжа-ГӀала|Соьлжа-ГӀалина]] 33 км къилба-малхбалехьа.
Уллера нах беха меттигаш йу: къилбаседехьа — [[Илсхан-Йурт]], къилбаседа-малхбалехьа — [[БӀачи-Йурт]], къилбаседа-малхбузехьа — [[Гелдагана]], къилбехьа — [[НикӀи-ХитӀа]] а, [[ЖагӀларги]] а, къилба-малхбузехьа — [[Эвтара]], къилба-малхбалехьа — [[ЖугӀурта]], малхбалехьа — [[Майртуп]]<ref>[http://artofwar.ru/img/z/zagorulxko_w_a/text_0330-1/ Нохчийчоьнан карта] 8 МБ барам.</ref>.
== Истори ==
Гlалан цlе нохчийн тайпан Курчло тlера схьа йу. Дlоьхьар Курчала эвлан цlе дlа яза дина [[1732 шо|1732]] шарахь<ref>ССКГ №4 https://www.prlib.ru/item/363886</ref>. Цул тlаьха [[И. Гюльденштетас]] билгал якхан хlар эвла 1770 шарахь<ref>https://runivers.ru/bookreader/book10423/#page/242/mode/1up</ref>.
[[Кавказхойн–оьрсийн тIом 1763–1864|Кавказан тlом]] болуш хьенах эвла масийтоза йоха йина.
[[1944]] шарахь нохчий а, гӀалгӀай а махкахбаран а, [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]] дӀаяккхар а бахьана долуш, эвлан цӀе а хийцина, Чкалов Валерийн цӀарах тиллина цӀе. Нохч-ГӀалгӀайн АССР меттахӀоттийначул тӀаьхьа, эвлана хьалхалера цӀе а меттахӀоттийна.
2019 шарахь Курчалойна гlалан статус йела<ref>http://docs.cntd.ru/document/550307652</ref>. Цул хьалха Курчалойлахь массийта объект йира - [["Курчалой-Сити"]] а, керла больниц а, керла рузбан маьждиг а ишта кхиъ массехь объект а.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Курчалой | Столбцов=6}}
Курчалой-Эвла йу Нохчийчоьнан йаккхийчарахь эвла.
; Къаьмнийн хӀоттам
2002 шо:
* [[нохчий]] — 20 525 стаг (98,4 %)
* [[оьрсий]] — 226 стаг (1,1 %)
* кхиберш — 106 стаг (0,5 %)
== Экономика а, инфраструктура а ==
Курчалой-ГӀалахь гӀалбахам алссам бу (коьрта лелош йу буьртиг-йалта шекаран бурак). Нохчийчохь тӀом болучу хенахь цхьайолу йуьртабахаман сурсаташ лелош йолу предприятеш йохийнера.
Курчалой-ГӀалахь дина [[Кунта Хаджи|Кунта-хаджи Кишиева]]н цӀарах маьждиг 5000 стаг чу хууш<ref>* [http://www.islamrf.ru/news/russia/rusnews/10228 IslamRF.ru: В Курчалое открыта мечеть им. Кунта-хаджи Кишиева на 5000 молящихся] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180227213750/http://www.islamrf.ru/news/russia/rusnews/10228 |date=2018-02-27 }}</ref>.
<!-- В Курчалое появилось предприятие с инновационными технологиями — это Курчалоевский электромеханический завод (КЭМЗ) — новое предприятие, нацеленное на проектирование, производство и поставку энергосберегающего осветительного оборудования.
КЭМЗ начал свою деятельность 1 января 2013 г. и выпускает универсальные светодиодные светильники. На проектную мощность предприятие должно выйти в 2019 году. Планируется, что к этому времени здесь будут трудиться 200—400 высококвалифицированных работников.(http://kuremz.ru ) -->
== Юртара бойла бевзуш нах ==
* [[Хасиев, Сайд-Магомед Адамович]]
* [[Шатаев, Мохьмад Шотаевич]]
* [[Магомедов, Султан Лутаевич]]
== Тайпанаш ==
* [[курчалой]],
* [[ялхой]],
* [[хой]],
* [[цӀонтарой]],
* [[ширдий]],
* [[аьккхий]],
* [[Iалларой]],
* [[айткхаллой]]<ref name="ReferenceA">Сулейманов А. Топонимия Чечни. Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006</ref>.
== Галерей ==
<gallery perrow="12" widths="220px" heights="220px">
Г. Курчалой дорожный знак, начало населенного пункта.jpg|Курчалой-ГӀала
сурт:Mechet v Kurchaloe.jpeg|Курчалойн-ГӀалин маьждиг
сурт:Курчалоевская_центральная_мечеть_им._Кунта-Хаджи_Кишиева.jpg|Курчалойн-ГӀалин маьждиг
Курчалой_новостройки.jpg|ДукхагIаьтнийн цIенойн комплекс
Новостройки_в_г._Курчалой.jpg|Курчалойн керла гӀишлош
</gallery>
== Билгалдахарш ==
<references>
<ref name="chech">[http://vesti95.ru/news/%D0%BD%D0%BE%D1%85%D1%87%D0%B8%D0%B9%D1%87%D0%BE%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%BD%E2%80%89%D1%8F%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%B9%D0%BD%E2%80%89%D1%86i%D0%B5%D1%80%D1%88.html Нохчийчоьнан яртийн цӀерш].</ref>
</references>
{{Нохчийн Республика}}
{{Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш}}
{{Курчалойн кӀоштан нах беха меттигаш}}
[[Категори:Курчалойн кӀоштан нах беха меттигаш]]
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
g7upeckhv53bhck7pc8eb3yudjxmw41
Нохчийчоьнан нах беха меттигаш
0
10357
10466446
10466015
2025-06-05T09:51:32Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан нах беха меттигаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466446
wikitext
text/x-wiki
[[Нохчийчоь|Нохчийчохь]] 700 сов нохчий Ӏаш пхьаьнаш хилла тӀкъа дукхох йолу нохчийн пхьаьнаш йагийна йухайна Кавказан бокх тӀамехь а нохчийн къам дӀадухадача хенахь<ref>[http://www.kavkazoved.info/news/2013/11/28/chechenskie-punkty-terskoj-oblasti-i-demograficheskaja-politika-carskoj-administracii.html ЧЕЧЕНСКИЕ НАСЕЛЕННЫЕ ПУНКТЫ В ТЕРСКОЙ ОБЛАСТИ И ДЕМОГРАФИЧЕСКАЯ ПОЛИТИКА ЦАРСКОЙ АДМИНИСТРАЦИИ]</ref>.Тахана царах йисна 224 нах Ӏаш пхьаьнаш йу, 5-ъ йаккхий гӀаланаш, 3-ъ гӀалах тера, кхин дӀа 213 пхьаьнаш йу. Ламанца нохчий къам дӀа-духа дина хена йухайна йагийна дӀатесна йисна 27 ламан пхьаьнаш йу. Ламанца кхоъ тайпана йекъало нохчий Ӏаш пхьаьнаш — «бӀоув/вӀоув», «кхаьлла» а «ирзуо», тӀкъа нохчийн аренца цана метта «йурт», «эвл/овл» йа «кӀотар/отар» олу, уьш лулахара къемнашкара хьа-аьцца йа цӀена нохчийн дешнаш дац.
2017-чу шарахь [[Нохчийчоь|Нохчийчохь]] 1 414 865 бахархой бу.
== ГӀаланаш ==
Нохчийчоьнан йаккхий гӀаланаш.
* [[Соьлжа-ГӀала]] — 297 137 стаг
* [[Хьалха-Марта]] — 59 954 стаг
* [[Гуьмсе]] — 52 908 стаг
* [[Шела]] — 53 807 стаг
* [[Устрада-ГӀала]] — 37 373 стаг
* [[Курчалой-ГӀала]] — 25 672 стаг
== [[Веданан кӀошт]] ==
# [[Ведана]] — Веданан кӀоштан йукъе.
# [[Мехкадаьттан-Ирзе]],
# [[Барза]],
# [[БелгӀата]],
# [[Ведана]],
# [[ВорхатIа]],
# [[Гезин-Чу]],
# [[Гуьна]],
# [[ДаьргӀа]],
# [[Дишни-Ведана]],
# [[Дуцин-КӀотор]],
# [[Жани-Ведана]],
# [[Зеламхин-КӀотар]],
# [[Кхашка-Ара]],
# [[Келойн эвла]],
# [[Лаккха ЦӀена-Ведана]],
# [[Лаккха-Курчала]],
# [[Лаха-Курчала]],
# [[Марзойн-Мохк]],
# [[МахкатӀе]],
# [[Месдой-КӀотар]],
# [[Ножа]],
# [[Селман-Тевзана]],
# [[Тевзана]],
# [[Теза-Кхаьлла]],
# [[Хорача]],
# [[Хоттане]],
# [[Хьажи-Йурт]],
# [[ЦIена-Бена]],
# [[ЦӀен Ведана]],
# [[Ширдий-Мохк]],
# [[ЭгӀашбета]],
# [[Элистанжа]],
# [[Эрсана]],
# [[Эшилхата]],
# [[Йукъарчу гӀоьна]],
# [[Йуккъера-Курчала]].
==[[ГаланчӀожан кӀошт]]==
# [[Акха-Басс]] — ГалайнчӀожан кӀоштан йукъе.
# [[Ӏамие]],
# [[Ӏамкъа]],
# [[Ӏаме]],
# [[Айришка]],
# [[Арстах]],
# [[Аьккха (эвла)|Аьккха]],
# [[БазантӀи]],
# [[БархӀа]],
# [[Барзанча]],
# [[Басарача-Ялхара]],
# [[Басха (ГаланчӀожан кӀошт)|Басха]],
# [[Беки|Бека]],
# [[Бийци]],
# [[Боьн-Чу]],
# [[Бончу-Дига]],
# [[Боьшна]],
# [[Булхипхьа]],
# [[Боьрта]],
# [[БӀаьст-Хьаьвхьа]],
# [[БӀаьста]],
# [[БӀениста]],
# [[ВиелгӀие]],
# [[ВӀовга]],
# [[ГӀеши-Чу]],
# [[ГӀозана]],
# [[Гезах]],
# [[Гемара]],
# [[Гиеле-Чу]],
# [[ГихтӀе-Ӏоме]],
# [[Гуоруо]],
# [[Гур-Чу]],
# [[Дакках]],
# [[Дака-Бух]],
# [[Далг-Бух]],
# [[Деха-Чу]],
# [[Дехьа-ГериетIе]],
# [[Дуоза (эвла)|Дуоза]],
# [[ЖӀаре]],
# [[Жаьн-Чу]],
# [[Жима-Эрбала]],
# [[Зирха]],
# [[Зингала]],
# [[ИгӀа-Йурт]],
# [[ИгӀал Кий]],
# [[Икалчу]],
# [[Иттар-кхелли]],
# [[Йекхача]],
# [[Йехкачара]],
# [[Йоккха-Эрбала]],
# [[Ердие-чу]],
# [[КӀегана-Юх]],
# [[КӀеганеха]],
# [[КӀайчу-Юхе]],
# [[КӀелахь-Баса]],
# [[КӀербитӀе]],
# [[КӀербича]],
# [[Къай]],
# [[Комалха]],
# [[Кей-Мохк]],
# [[Кхоьрга]],
# [[Къолие]],
# [[Кхенах]],
# [[КхеретӀе]],
# [[Кхоруотта]],
# [[Кхуорах]],
# [[Кхоьриечу]],
# [[Къож-Вийнача]],
# [[Лакха Ӏаьжгиечу]],
# [[Лала (эвла)|Лала]],
# [[Лаха Ӏаьжгиечу]],
# [[МазантӀе]],
# [[Мочча]],
# [[Мешиех]],
# [[Мештие]],
# [[МегӀал Кий]],
# [[Мийла]],
# [[МогӀуста]],
# [[Моцкъара (ТӀерла)|Моцкъара]] (ТӀерла),
# [[Моцкъара (Нашха)|Моцкъара]] (Нашха),
# [[Моштара]],
# [[Мозарга]],
# [[Мушечу]],
# [[Муьжгана]],
# [[Никара]],
# [[Нохараста]],
# [[Орзуме-Кхаьлла]],
# [[Очакх]],
# [[Пешха]],
# [[Пийжа]],
# [[Саканан-Жела]],
# [[Сахьана]],
# [[Сенах]],
# [[Сехьа-ГериетIе]],
# [[Ткъуйсте]]<ref>Муслим Мурдалов, Чечня археологическая, или Случайная находка Кавказской Нефертити</ref> (Ткъуйистие{{sfn|Сулейманов|2006|с=46}}),
# [[Тарха]],
# [[Терттие]],
# [[Тиша-БархӀа]],
# [[ТӀийисте]],
# [[Тишли]],
# [[ТӀолие]],
# [[Угана]],
# [[Уьйтта]],
# [[Уьшна]],
# [[Хьаьхильга]]{{sfn|Сулейманов|2006|с=45}} (Хьаьхильгие{{sfn|Сулейманов|2006|с=48}}),
# [[Хьайбаха]],
# [[Хьай]],
# [[Хьачи-Чу]],
# [[Хьайхара]],
# [[Хьаьга]],
# [[Хьижахк]],
# [[Хьоче-Коча]],
# [[ХӀийла]],
# [[ЦӀенчу-Мехка]],
# [[ЦӀечу-Аьхке]],
# [[ЧӀармаха]],
# [[ЧӀуша]],
# [[Шуьнда]],
# [[Эйсалашка]],
# [[Элда-Пхьа]],
# [[Ялхара]].
==[[Гуьмсан кӀошт]]==
#[[Гуьмсе]] — Гуьмсан кӀоштан йукъе.
#[[Азамат-Йурт]],
#[[БоргӀане]],
#[[Гезлой-Эвла]],
#[[Дарбанхи]],
#[[Джалка]],
#[[Илсхан-Йурт]],
#[[Ишхой-Йурт]],
#[[Керла-Билта ]],
#[[Керла-ГӀоьрдала]],
#[[Керла-Шоьна]],
#[[Керла-Энгана]],
#[[Боти-Йурт]],
#[[Къеди-Йурт]],
#[[Лакха-Нойбоьра]],
#[[Лаха-Нойбоьра ]],
#[[Мелчхе]],
#[[Ойсхар]],
#[[Берза-Боьра]],
#[[Хьаьнгаш-Йурт]],
#[[Энгал-Йурт]],
* '''Нах бехна дӀайайна меттигаш:'''
* [[Балта-Йурт]],
* [[Висийта-Йурт]],
* [[Дади-Йурт]]<ref>[http://etomesto.com/map-kuban_1896/?x=46.261636&y=43.374904 Карта Кавказа 1896 года на немецком]</ref>,
* [[Дауд-Йурт]],
* [[Ӏумаханан-Йурт]],
* [[Шовдана]]<ref>[http://etomesto.com/map-kuban_1846/?x=46.148467&y=43.339608 Карта Кавказа авторства Мальмана]</ref>.
==[[Итон-Кхаьллан кӀошт]]==
# [[Итон-Кхаьлла]] — Итон-Кхаьллан кIоштан йукъе.
# [[Виедача]],
# [[Гамха]],
# [[Бобаш-ГутӀа]],
# [[БугӀара]],
# [[ГутӀа]],
# [[Гучан-кхелли]],
# [[Доьра]],
# [[Башан-кхелли]],
# [[Кейшта]],
# [[Кхокхада]],
# [[КӀонжаха]],
# [[Лаккха Исхой]],
# [[Лаккха-Хьерах]],
# [[Лаха Исхой]],
# [[Лаха-Хьерах]],
# [[Мух мерка]],
# [[Сондур-ара]],
# [[Тас-ГутӀе]],
# [[Тусхара]],
# [[ТӀалкхелли]],
# [[Уш-Кхелли]],
# [[Хаз-кхелли]],
# [[Хьелди|Хьелда]],
# [[ЦӀамда]],
# [[ЦӀуьника]],
# [[ЧӀуо]],
# [[Шок-кхелли]],
* '''Нах бехна дӀатесна эвлаш:'''
* [[Авст-кхелли]],
* [[Айн-кхелли]],
* [[Алда-кхелли]],
* [[Амкхелли]],
* [[Аттин бӀовтӀа]],
* [[БӀавла]],
* [[БIовха]],
* [[Бален-Хьевхьа]],
* [[Барснаха]],
* [[Баснаха]],
* [[Бассаха]],
* [[Бассахьа]],
* [[Бек-кхелли]],
* [[Бенгара]],
* [[Бечига]],
* [[Ботурча]],
* [[БӀовтӀара]],
* [[Васар-кхелли]],
* [[Ганза]],
* [[Гор-Йист]],
* [[Гуьйда]],
* [[Гурха]]
* [[Гуьйда]],
* [[ГӀезир-кхелли]],
* [[Даккхара]],
* [[Дакна-Ара]],
* [[Дакан-Чу (Дакан-Аганчу)]],
* [[Дан-кхелли]],
* [[Деш-кхелли]],
* [[Доркъул-Чу]],
* [[Дуьрчание]],
* [[Желашка (Итон-Кхаьллан кӀошт)|Желашка]]
* [[Жайние]],
* [[Жела]],
* [[Заза-Мерка]],
* [[Ида]],
* [[Иезанчу]],
* [[Ирзие]],
* [[ИсмаьӀил-кхелли]],
* [[Итт-куьллишка]],
* [[Калхьада]],
* [[Кешта]],
* [[Кийр босса]],
* [[Котта]],
* [[Коче (Нохчийчоь)|Коч]],
* [[Кумарт-кхелли]],
* [[Кхал]],
* [[Керистие]],
* [[Кхурие|Кхорах]],
* [[Къиелгие]],
* [[Къовкъие]],
* [[КӀента]],
* [[Ларуо-кха]],
* [[Луьнки]],
* [[Мазлатанe]],
* [[MаӀа-кхелли]] (Маъа-кхелли),
* [[Меда]],
* [[Мехьт-кхелли]],
* [[Мотпхьа]],
* [[Муьст-кхелли]],
* [[Муьжие ара]],
* [[Муьжи-Чу]],
* [[Муьши-Чу]],
* [[Оьлгуза]],
* [[Пийж-Басса]],
* [[Пийжеда]],
* [[Пкъиера]],
* [[ПуогІа]],
* [[Пхьакоча]],
* [[ПхьалгӀашка]],
* [[Пуожапхьаруо]],
* [[Пуожах]],
* [[Сайра]],
* [[Сакан йистие]],
* [[Сехьампа]],
* [[Сиел-кхелли]],
* [[СиелиетӀа]],
* [[Соьса]],
* [[Тиш-Цацах]],
* [[Тонга]],
* [[Тоьха]],
* [[Туышт-кхелли]],
* [[ТӀуга]],
* [[ТӀуьйли]],
* [[ТӀуягушсана]],
* [[Узмат-Кхелли]],
* [[Хилдиехьа]],
* [[ХутӀе-КӀажа]],
* [[Хьавхьа]],
* [[Хьавхичу]],
* [[Хьаьнга]],
* [[Муьстие кха]],
* [[Хьехадара]],
* [[Хьоза-Чу]],
* [[Хьуьрика]],
* [[ЦIелтокхуме]],
* [[Цацах]],
* [[ЦӀекхелли]],
* [[ЦӀийла]],
# [[Чхьах]],
* [[Чайнара]],
* [[ЧамгӀа]],
* [[Чевхьара]],
* [[Човхашка]],
* [[Чот-кхелли]],
* [[Чухушлана]],
* [[Чуьркет босса]],
* [[Шуьндели]],
* [[Эза]],
* [[Элин кӀога]],
* [[Энистие]],
* [[Юкъарашта]],
* [[Юьрдаха]],
* [[Яр-кхелли]],
* [[Ӏал-кхелли]],
* [[Хьер-кха]],
* [[Ӏуьмие чу]],
* [[ӀомуйтӀе]],
* [[Ӏонжукъа]].
==[[Курчалойн кӀошт]]==
# [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — Курчалойн кIоштан йукъе.
# [[Ӏаларой-Эвла]],
# [[Аьхкинчу-Борзе]],
# [[Ачаршка]],
# [[БӀачи-Йурт]],
# [[Белта]],
# [[Гелдагана]],
# [[ЖагӀларги]],
# [[ЖугӀурта]],
# [[Коьран-Бена (Курчалойн кӀошт)|Коьран-Бена]],
# [[Курчалой-ГӀала]],
# [[Майртуп]],
# [[НикӀи-ХитӀа]],
# [[РегӀатӀа]],
# [[Хьиди-КӀотар]],
# [[Ахьмад-Йурт]],
# [[Цоци-Эвла]],
# [[Энакхаьлла]],
# [[Ялхой-Мохк]].
* '''Нах бехна дӀатесна меттигаш :'''
* [[ЖагӀ-Ӏинан кӀотар]] (Айт-Кхаьлла),
* [[Ӏусум-КӀотар]],
==[[Невран кӀошт]]==
# [[Новр-ГӀала]] — Невран кӀоштан йукъе.
# [[Алпатово]]
# [[Дальни (Нохчийчоь)|Дальни]]
# [[Ишоре]]
# [[Гал-ГӀала]]
# [[Капустино (Нохчийчоь)|Капустино]]
# [[Клинковн-кӀотар]]
# [[Козлов-кӀотар]]
# [[Корнеевн-кӀотар]]
# [[Кречетово (Нохчийчоь)|Кречетово]]
# [[Левобережни (Нохчийчоь)|Левобережни]]
# [[Майорски (Нохчийчоь)|Майорски]]
# [[Макан-ГӀала]]
# [[Мирни (Невран кӀошт)|Мирни]]
# [[Салт-ГӀала]]
# [[Керла Солкушино]]
# [[Новотерски]]
# [[Обильни (Нохчийчоь)|Обильни]]
# [[Постни (Нохчийчоь)|Постни]]
# [[Рубежни (Нохчийчоь)|Рубежни]]
# [[Савельевски (Нохчийчоь)|Савельевски]]
# [[Свободни (Нохчийчоь)|Свободни]]
# [[Селиванкин-кӀотар]]
# [[Семиколодцев]]
# [[Суворовски (Нохчийчоь)|Суворовски]]
# [[Ульяновски (Нохчийчоь)|Ульяновски]]
# [[Фрунзенски (Нохчийчоь)|Фрунзенски]]
# [[Чернокозово]]
# [[Юбилейни (Нохчийчоь)|Юбилейни]]
* '''Нах бехна дӀаяйна меттигаш :'''
* [[Батыркин]]
* [[Бежанов (эвла)|Бежанов]]
* [[Белая Хата]]
* [[Котланкин]]
* [[Нырков (Нохчийчоь)|Нырков]]
* [[Ситников (Нохчийчоь)|Ситников]]
==[[Нажи-Йуьртан кӀошт]]==
# [[Нажи-Йурт]] — Нажи-Йуьртан кIоштан йукъе.
#[[Айти-Мохк]]
#[[Байтарке]]
#[[Бас-ГӀоьрдала]]
#[[Бена (Нажи-Йуьртан кӀошт)|Бена]]
#[[Беной-Ведана]]
#[[Бетт-Махка]]
#[[Бешал-Ирзе]]
#[[Билта]]
#[[БуланхитӀа]]
#[[БулгӀат-Ирзе]]
#[[Гендаргана]]
#[[Гилна]]
#[[Гуьржи-Мохк]]
#[[ГӀалайтӀе]]
#[[ГӀансолчу]]
#[[ГӀоьрдала]]
#[[Даьттаха]]
#[[Девлатби-Отар]]
#[[Денги-Йурт]]
#[[Замай-Йурт]]
#[[Зандакъ-Ара]]
#[[Зандакъ]]
#[[Керла Замай-Йурт]]
#[[Коьран-Бена (Нажи-Йуьртан кӀошт)|Коьран-Бена]]
#[[Лоьма-КӀорца]]
#[[Мескита]]
#[[МехкаштӀехьа]]
#[[Нажи-Йурт]]
#[[Оьси-Йурт]]
#[[Пхьача]]
#[[Оьла-Мохк]]
#[[РогӀа-КӀажа]]
#[[Сесана]]
#[[Симсара (Нохчийчоь)|Симсара]]
#[[СоврагӀа]]
#[[СогунтӀа]]
#[[Стерч-Керчашка]]
#[[Татай-Отар]]
#[[ТӀуртӀи-КӀотар]]
#[[Хьашти-Мохк]]
#[[Хьочи-Ара]]
#[[ЦӀоьнтара (Нажи-Йуьртан кIошт)|ЦӀоьнтара]]
#[[Чеччалхе]]
#[[Чуьрча-Ирзе]]
#[[Шовхала-Берд]]
#[[Шоьна (Нажи-Йуьртан кӀошт)|Шоьна]]
#[[Энгана]]
#[[Ӏалара]]
#[[Ӏалхан-КӀотар]]
#[[Ӏиса-Йурт]]
#[[Ӏожи-Йурт]]
* '''Нах бехна дӀатесна меттигаш :'''
* [[Ишхой-Отар]],
* [[МоӀси-КӀотар]],
* [[Чари-Мохк]],
* [[ЧӀаган-Кха]].
==[[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]]==
# [[Соьлжа-ГӀала]] — Соьлжа-ГӀалин кӀоштан а, республикин а коьрта гӀала.
# [[Ӏалхан-ГӀала]],
# [[Ӏалхан-Чурт]],
# [[Бамат-Йурт]],
# [[Беркат-Йурт]],
# [[Гикало]],
# [[Коьрте]],
# [[Дочу-Борзе]],
# [[Баса-ГӀала]],
# [[Галне]],
# [[БердакӀел]],
# [[ГӀулара]],
# [[Примыкани]],
# [[Лаха-Варанда]],
# [[Октябрьски (Нохчийчоь)|Октябрьски]],
# [[Красностепновски]],
# [[Мамакхин-КӀотар]],
# [[Чурт-ТогӀи]],
# [[Победенски]],
# [[Радужни (Нохчийчоь)|Радужни]],
# [[Гунашка]],
# [[Керла-Йурт]],
# [[Бартхой]],
# [[Нагорни (Нохчийчоь)|Нагорни]],
# [[Ӏумхи-КӀотар]],
# [[Долинск (Нохчийчоь)|Долинск]],
# [[Аьхкин-Борзе]],
# [[Шинасуьйра-йукъ]],
# [[Хьач-ХитIе]]
# [[Мехкадаьттан-Йурт]],
# [[Йоккха АтагӀа]],
# [[Девкар-Эвла]],
# [[ТогӀи]],
# [[Чечана]],
# [[ЧӀишка]],
# [[Лаха-Варанда|Керла-Варанда]],
# [[Керла-ЦӀоьнтара]],
# [[ЧӀаьнти-Йурт]],
# [[Ярашмаьрда]],
# [[Хан-ГӀала]].
* '''Нах бехна дӀайайна меттигаш:'''
* [[Шинасуьйра-йукъ|Арцу-Йурт]]<ref>[http://etomesto.com/map-atlas_5-verst-kavkaz/?x=45.767280&y=43.259699 Военно-топографическая пятиверстная карта Кавказского края 1926 года]</ref>,
* [[Алкханча-Йурт]],
* [[Ачехи]],
* [[Аьккхий-Йурт]],
* [[БухIан-Йурт]]
* [[Галай–Йурт]],
* [[Гойтамаран-Йурт]],
* [[Гунаш-Йурт]],
* [[Доьлакх-Йурт]],
* [[Жима-Чечана]],
* [[Кемсийн-Йурт]],
* [[Кули-Йурт]],
* [[Кхойкху–Йурт]],
* [[Къасим-Йурт]],
* [[Луллу-Йурт]]<ref>[https://chet-nik.dreamwidth.org/262277.html Чармер (Кельн, Германия)]</ref>,
* [[МаIас]],
* [[Назар-Йурт]],
* [[Сарачан-Йурт]],
* [[Суьйра-Коьрт]],
* [[Хьачмат-Йурт]],
* [[Хьажин-Эвла]],
* [[Хьаччин–КIотар]],
* [[Хьанакхин-Йурт]],
* [[Хьидин-Йурт]],
* [[ТIуртIин-Котар]],
* [[Таьш-Кхаьлла]],
* [[Шуотой-Йурт]],
* [[Чехкара]]<ref>[http://etomesto.com/map-shubert-10-verst/?x=45.587850&y=43.105135 Специальная карта Западной части России Шуберта 1826-1840 годов]</ref>,
* [[ЧIаьнти]] <ref>[http://etomesto.com/map-kuban_1823/?x=45.487211&y=43.418316 Карта Кавказских земель изданная Семеном Броневским]</ref>,
* [[ЭгIашбатой-Йурт]],
* [[Эндари-Йурт]],
* [[Йагин-Йурт]]<ref>[http://etomesto.com/map-kuban_1823/?x=45.447385&y=43.406810 Карта Кавказских земель изданная Семеном Броневским]</ref>,
* [[Iалхан-Чу]],
* [[Iашхой-КIотар]],
* [[Iаьмирханангачу]]<ref>[http://checheninfo.ru/19349-1818-g-zakladka-kreposti-groznaya.html 1818 г. Закладка крепости "Грозная"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171019012548/http://checheninfo.ru/19349-1818-g-zakladka-kreposti-groznaya.html |date=2017-10-19 }}</ref>.
==[[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан кӀошт]]==
# [[Эна-Хишка]]— Соьлжан кIоштаан йукъе.
# [[Эха-Борзе]].
==[[Теркан кӀошт]]==
# [[ЧӀулга-Йурт]] — Теркан кIоштан йукъе.
# [[Аьчка-ХитӀе]],
# [[Бена-Йурт]],
# [[Горагорск]],
# [[ГӀулоз|Банкин-Йурт]],
# [[Кирпични (Нохчийчоь)|Эскин-КӀотар]],
# [[Лакха Невре]],
# [[Лаха Невре]],
# [[Макане|Макан-Йурт]],
# [[Макан-КӀотар]],
# [[Минеральни]],
# [[НогӀамирзин-Йурт]],
# [[Эмсуле]],
# [[ӀамтӀе-КӀотар]],
# [[Ӏелин-Йурт]].
==[[ТӀехьа-Мартанан кӀошт]]==
# [[ТӀехьа-Марта]] — ТIехьа-Мартанан кIоштан йукъе.
# [[Буммат]],
# [[ВаларгтӀе]],
# [[Шовдана-Йурт]],
# [[Заки-Эвла]],
# [[Котар-Йурт]],
# [[Керла-Шара]],
# [[СемаӀашка]],
# [[Ӏашхой-КӀотар]],
# [[Хаьмбин-Ирзе]],
# [[ШаӀми-Йурт]],
# [[Нитти-КӀотар]],
==[[Хьалха-Мартанан кӀошт]]==
# [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — Хьалха-Мартан кIоштан коьрта гӏала ю.
# [[ГӀойтӀа]],
# [[ГихтӀа]],
# [[Ӏалхан-Йурт]],
# [[Олхазар-КӀотар]],
# [[Шалажа]],
# [[Мартан-Чу]],
# [[Роьшни-Чу]],
# [[ГӀой-Чу]],
# [[Таьнги-Чу]],
# [[Гихчу]],
# [[ГӀой-Йист]],
# [[КӀохцал-Ирзе]],
# [[Доулт-Мирзан-КӀотар]] <ref>[http://etomesto.com/map-atlas_5-verst-kavkaz/?x=45.613569&y=43.125269 Военно-топографическая пятиверстная карта Кавказского края 1926 года]</ref>
* '''Нах бехна дӀайайна меттигаш :'''
* [[Iаьрж-Алий-Чу]],
* [[АгIин-КIотар]],
* [[БIакин-КIотар]],
* [[БатӀалан-КIотар]],
* [[Беной-КIотар]],
* [[Берси-КIотар]],
* [[Биерам]],
* [[Боьрдкъин-КIотар]],
* [[Гелан-КIотар]],
* [[Гелиханан-Ирзо]],
* [[Дацин-КIотар]],
* [[Дубин-КIотар]],
* [[ЖагI-Iинчу]],
* [[ЖаргӀа-Йурт]],
* [[Жиелие]],
* [[Зерган-Чу]],
* [[Калин-КIотар]],
* [[Курчала]],
* [[Кусур-Йурт]],
* [[Нихалой-КIотар]],
* [[Пешхой-КIотар]],
* [[Селха-Качу]],
* [[Устарханан-КIотар]],
* [[Хилдехьарой-КIотар]],
* [[Хьадин-Йурт]],
* [[Хьачарой-КIотар]],
* [[ЧIаьнтий-КIотар]],
* [[ЧIуьнгарой-ГIойтIе]],
* [[ЧIуьнгара]],
* [[Шалин-КIотар]],
* [[Шин-Iинчу]],
* [[Шовдана-Чу]],
* [[ЭгIашбатой-ГIойтIе]],
* [[Юьспан-КIотар]],
* [[Ӏалханан-Ирзе]].
==[[ЧӀебарлойн кӀошт]]==
# [[Шара-Орга]] (Шаро-Аргун) — ЧӀебарлойн кIоштан йукъе.
# [[Буне]],
# [[ДӀай]],
# [[Ихара]],
# [[Куланха]],
# [[Къоьзана]],
# [[Орса]],
# [[Макажа]],
# [[Нохч-Кела]],
# [[Садуо]],
# [[Тунжайн овл]],
# [[ХӀинда]],
# [[Хо]],
# [[ЦӀикара]],
* '''Нах бехна дӀатесна эвлаш :'''
* [[Абил-Эвла]],
* [[Ӏалхан овл]],
* [[Ананчи]],
* [[Ӏарпи овл]],
* [[Арие овл]],
* [[Ачол]],
* [[БагӀай овл]],
* [[БастIе-Ирзо]],
* [[Батин овл]],
* [[Бассахуо]],
* [[Бейсхор-Ирзо]],
* [[Бекхай овл]],
* [[Битара овла]],
* [[Богачара]],
* [[Борзал]],
* [[Босой-КIотар]],
* [[ГӀези овл]],
* [[ГIонтIе]],
* [[Горга-Ламе]],
* [[ДIобаса]],
* [[Дангар овл]],
* [[Дундайн овл]],
* [[Дургойн овл]],
* [[Желашка (ЧӀебарлойн кӀошт)|Желашка]],
* [[Жубиг овл]],
* [[Зиелашка]],
* [[Зиверха]],
* [[Инкота]],
* [[КIошта]],
* [[Келой-Баса]],
* [[Кхийкхайн овл]],
* [[Кула]],
* [[Лаьшкара]],
* [[Нижала]],
* [[Маънех]],
* [[Мали овл]],
* [[Миммайн овл]],
* [[Нуй]],
* [[Эбуз овл]],
* [[Осхара овл]],
* [[Пхьарайн овл]],
* [[ПхьатIе]],
* [[ПатӀайн овл]],
* [[Саьрбала]]
* [[Сарукха]],
* [[ТӀундакхуо]],
* [[Тамбийн овл]],
* [[Торсунан овл]],
* [[ТӀушик овл]],
* [[Хьевхьа цӀогуние]],
* [[Хьаркъаруо]],
* [[ЦӀиндойн овла]],
* [[ЦIинтиг]],
* [[ЧIиш-Чу]],
* [[ЧIуна]],
* [[Чарадойн овла]],
* [[ЧӀара овл]],
* [[Чубахкинача]],
* [[Чуьрейн мохк]]<ref name="1936 Карта РККА - юг СССР 1:200,000">[http://retromap.ru/m.php#r=1419365&z=11&y=42.823653&x=45.689538 1936 Карта РККА - юг СССР 1:200,000]</ref>.
==[[Шелан кӀошт]]==
# [[Шела]] (Шали) — Шелан кIоштан коьрта гIала ю.
# [[Эвтара]],
# [[Мескар-Эвла]],
# [[Гермачиг]],
# [[Жима АтагӀа|Жима-АтагӀа]],
# [[Чуьйри-Эвла]],
# [[Дуби-Эвла]],
# [[БелгӀатой-Эвла]],
# [[Сиржа-Эвла]],
# [[ЭгIашта]].
==[[Шаройн кӀошт]]==
# [[ХӀима]] (Химой) — Шаройн кIоштан коьрта гIала ю.
# [[Шара]],
# [[Шикъара]],
# [[ЖогӀалда]],
# [[Кенхи]],
# [[Кири]],
# [[Лаха-Хашалда]],
# [[Хилиди]],
# [[Хашалда]],
* '''Нах бехна дӀатесна эвлаш :'''
* [[Аьлти-овл]],
* [[Босса]],
* [[Берд-КӀел]],
* [[Борша-Куллаш]],
* [[БутӀи]],
* [[ГӀалайн-Корта]],
* [[ГӀази-Кха]],
* [[ГовлтӀа]],
* [[Етткерчие]],
* [[ЖангӀолда]],
* [[Ке-боссуо]],
* [[Кочие]],
* [[КӀеса]],
* [[КӀесала]],
* [[Мозхие]],
* [[МӀалчу-ХитӀе]]
* [[Сандаха]],
* [[Серчихи (эвла)|Серчихи]],
* [[ХӀанкъула]],
* [[Хуланда]],
* [[Хьакъмада]],
* [[Хьер-Кха]],
* [[ХӀиндой овл]],
* [[ХӀиндугӀа]],
* [[ХӀиндуштара]],
* [[Цейкара]],
* [[ЦӀеса]],
* [[Чайра]],
* [[Чихалда]],
* [[Чор-Хьехие]],
* [[Эсилда]],
==[[Шелковскан кӀошт]]==
# [[Шелковски]] — Шелковскан кIоштан йукъе.
# [[Гребенски]],
# [[Бурунски]],
# [[Воскресеновски (Нохчийчоь)|Воскресеновски]],
# [[Восход (Нохчийчоь)|Восход]],
# [[Мирни (Шелковскан кӀошт)|Мирни]],
# [[Зелёни (Нохчийчоь)|Зелёни]],
# [[Червлённи-Узлови]],
# [[Оьрза-Эвла]],
# [[Каршыга-Аул|ГIарчагIан-Эвла]],
# [[Харьковски (Нохчийчоь)|Харьковски]],
# [[Старощедрински|Йоккха-Шедрин]],
# [[Песчани (Нохчийчоь)|Песчани]],
# [[Рунни (Нохчийчоь)|Рунни]],
# [[Каргалински]],
# [[Оьрза-ГӀала]],
# [[Бороздиновски]],
# [[Дубовски]],
# [[Курдюковски]],
# [[Коби (Нохчийчоь)|Коби]],
# [[Парабоч]],
# [[Новощедрински|Жима Шедрин]],
# [[Старогладовски]],
# [[Сары-Су|Сарису]],
# [[Шелкозаводски]].
==[[Шуьйтан кӀошт]]==
# [[Шуьйта]] — Шуьйтан кIоштан йукъе.
# [[Бекум-кхелла]],
# [[ГӀаьттин-Кхаьлла]],
# [[Бена (Шуьйтан кӀошт)|Бена]],
# [[Борзе]],
# [[Вашандара]],
# [[Ваьрде]],
# [[Гоьргача]],
# [[ГӀуш-Корта]],
# [[Дехьа-Йисте]],
# [[Жима Хьорсана]],
# [[Зонах]],
# [[Лакха-Варанда]],
# [[Мус-Кхаьлла]],
# [[Мусолт-Эвла]],
# [[Нихала]],
# [[Пхьаьмта]],
# [[РегӀдукъа]],
# [[Саьтта]],
# [[Суьжа]],
# [[Тумса]],
# [[Улус-Керт]],
# [[Уьрд-Юхе]],
# [[Хьакка]],
# [[Хьал-Кела]],
# [[Хьаьлкана|Хьалкина]],
# [[Хьена-Кхаьлла]],
# [[Йуккъера-Кела]],
* '''Нах бехна дӀаяйна меттигаш :'''
* [[БашлагIа]],
* [[Бети-Ирзе]],
* [[Гуьлса]],
* [[Дакин-Дукъ]],
* [[Дарга-Юхе]],
* [[ЗазаргIан]],
* [[Зурзукъа]],
* [[Маьршан-Кхаьлла]],
* [[Нуйдукъ]],
* [[Орсунха]],
* [[Сона]],
* [[Суорота]],
* [[ЦIагуна]],
* [[Чалхи-Чу]],
* [[Аьнле]],
* [[Iонгу-Чу]],
* [[БIара-Баса]],
* [[Ваьрдила]],
* [[Зандакъ-Ирзе]]<ref>[http://etomesto.com/map-rkka_ug/?x=45.418497&y=42.940607 Карта генштаба РККА юга России • 2 км]</ref>,
* [[Мужи-Чу]],
* [[МурсIел-Дукъе]],
* [[Новорзу]],
* [[Пхьари]],
* [[Тумаран-ЗIок]],
* [[Чаймехке]]<ref name="1936 Карта РККА - юг СССР 1:200,000"/>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}
== Литература ==
* {{книга
| автор = [[Сулейманов, Ахьмад Сулейманович|Сулейманов А. С.]]
| заглавие = Топонимия Чечни
| ссылка = https://books.google.ru/books?id=fkwMAQAAMAAJ&dq=%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F+%D1%87%D0%B5%D1%87%D0%BD%D0%B8+2006&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjcjNDKgJTaAhWLFiwKHWZFDuYQ6AEIKDAA
| место = Грозный
| издательство = ГУП "Книжное издательство"
| год = 2006
| тираж = 5000
| страниц = 711
| isbn = 598896002-2
| ref = Сулейманов
}}
== Хьажоргаш ==
* [http://chechnyatoday.com/content/view/283143 Бовза хьай Дайхмохк]
* [https://karchava.files.wordpress.com/2012/09/a_suleymanov_-_toponimia_chechni_-_1997.pdf Сулейманов А. Топонимия Чечни. Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006]
* [http://etomesto.com/map-rkka_ug/?x=45.545796&y=42.773720 Карта генштаба РККА юга России • 2 км.]
* [http://etomesto.com/map-kuban_chechnya_1937/?x=45.574432&y=42.898221 Карта Чечено-Ингушской АССР 1937 года]
[[Категори:Нохчийчоьнан нах беха меттигаш]]
p1obbw3tzhfstsycti57vz5005uen0c
Сайтиев, Бувайсар Хамидович
0
10568
10466396
10457210
2025-06-05T01:42:00Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466396
wikitext
text/x-wiki
{{Фамилихой|Сайтиев}}
{{Спортхо
|ЦӀе = [[Файл:Wrestling pictogram.svg|25 px]]<br/>
Сайтиев Бувайсар Хамидович
|Сурт = Buwaisar Saytiev.jpg
|Шоралла =
|Суьртах лаьцна =
|Стен-боьршалла =
|Йуьззина цӀе =
|Шен цӀе =
|Бакъ цӀе =
|Харц цӀе =
|Харц цӀераш =
|Гражданалла = {{Байракх|СССР}} [[СССР]] → {{RUS}}
|Говзалла = паргӀата кепар латархо
|Клуб =
|Вина терахь = 11.3.1975
|Вина меттиг =
|Кхелхина терахь =
|Кхелхина меттиг =
|Карьеран шераш = [[1982]]-[[2009]]
|Белхан агӀо =
|Тренер =
|Тренераш =
* Гашимов С. Р.;
* Ирбаехан В. И.;
* Миндиашвили Д. Г.;
* Бахтуридзе Г. Л.;
* Хачикян С. Г.;
* [[Нуцалханов, Салим|Салим Нуцалханов]].
|Локхалла = 183 см
|Йозалла = 76 кг
|Мидалш =
{{ОИ-спорт|ПаргӀат кепар латар}}
{{турнир|Олимпан ловзарш}}
{{мидал|Деши|Атланта 1996|74 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Афины 2004|74 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Пекин 2008|74 кг кхаччалц}}
{{турнир|Дуьненан чемпионаташ}}
{{мидал|Деши|Атланта 1995|74 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Красноярск 1997|76 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Тегеран 1998|76 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|София 2001|76 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Нью-Йорк 2003|74 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Будапешт 2005|74 кг кхаччалц}}
{{турнир|Европин чемпионаташ}}
{{мидал|Деши|Будапешт 1996|74 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Варшава 1997|76 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Братислава 1998|85 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Будапешт 2000|76 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Будапешт 2001|76 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Москва 2006|74 кг кхаччалц}}
{{турнир|Российн чемпионаташ}}
{{мидал|Деши|Санкт-Петербург 2000|76 кг кхаччалц}}
{{мидал|Дети|Якутск 2002|74 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Черкесск 2003|74 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Санкт-Петербург 2004|74 кг кхаччалц}}
{{мидал|Дети|Москва 2007|74 кг кхаччалц}}
{{мидал|Деши|Cанкт-Петербург 2008|74 кг кхаччалц}}
{{турнир|Пачхьалкхан совгӀаташ}}
{{МогӀа
|{{Российн Сийлахь спортан говзанча}}
}}
{{МогӀа
|{{Силаллийн Орден}}
|{{ДоттагӀаллин Орден}}
}}
|Викиларма =
}}
'''Бувайсар Хамидович Сайтиев''' ({{ВД-Преамбула}}) — [[нохчий]]н паргӀата кепар латархо, 5-за [[Росси]]йн чемпион, 6-за [[Европа|Европин]] чемпион, 6-за дуьненан чемпион, 3-за [[Олимпиада]]н чемпион, 7-за [[Красноярск]]ехь хуьлучу Иван Ярыгин цӀарах йолу турниран чемпион, [[Российн Сийлахь спортан говзанча]] ([[1995 шо]]).
== Биографи ==
Вина [[Хаси-Эвл]]ахь [[1975 шо|1975 шеран]] [[11 март]]ехь. Лата Ӏама волавелла 6 шо кхаьчча ([[1982 шо]]). Цуьна тренерш бара Гашимов С. Р., Ирбаехан В. И. Цунна 13 кхаьчча цуьна да машенахь велира. Цуьна нена дизи шашх виъ кӀант, кхо йоӀ хьалкхиаян. [[1989 шо|1989 шарахь]] СССР спортан мастер хилира и. [[1990 шо|1990 шарахь]] иза деша вахара [[Новокузнецк]]ехь ойлу спортивны интернате. [[1991 шо|1991 шарахь]] цо беккхира толам СССРн таьххьара кегирхой чемпионатехь.
Хаси-Эвлахь школа чекхйекхича Красноярске вагӀара иза. Цигахь цуьна тренераш бара Миндиашвили Д. Г., Бахтуридзе Г. Л., Хачикян С. Г. 6-за дуьненан чемпион хилира иза ([[1995 шо]], [[1997 шо]], [[1998 шо]], [[2001 шо]], [[2003 шо]], [[2004 шо]]). Европин чемпионаташкахь толам беккхина цо 1996—2001 шарашкахь а, [[2006 шо|2006 шарахь]] а.
1996 шарахь Бувайсар Атлантехь хиллачу Олимпиадан чемпион хилира. Иза хьалхара нохчий ву Олимпиадан чемпион хилларг, уггаре а къона охьатугӀу латарх чемпион хилларг а ву. 1995 шарахь дуьна 2000 шо кхаччалц цӀкъаа эшна вацар иза.
2000 шарахь лазавар бахьнех Сиднейхь хиллачу Олимпиадехь ийшира Бувайсар. 2004 шарахь Афинашках хилчу Олимпиадехь чемпион хилира иза. [[2008 шо|2008 шарахь]] Пекинехь хилчу Олимпиадехь кхозлагӀа олимпийски мидал йаьккхира цо.
5-за ФИЛА дуьненахь массарелла дика латархо ву аьлла билгал ваьккхира иза ([[1996 шо]], 1997, [[1998 шо]], 2003, [[2005 шо]]). Цо чеккхйаьккхина Махачкалахь Пачхьалкхан бизнесан, бакъонан университет. ПаргӀатачу кепар охьатохарехь латарехь Российн гуллайина тобанан куьйгалхо ву иза. Российн Президентан физкультуран а, спортан йолу Кхеташонан дакъашхо ву иза.
Олимпийски чемпион волуш волу [[Сайтиев, Адам Хамидович|Сайтиев Адам]] цуьнан жима ваша ву.
Цуьна кхо кӀант, цхьа йоӀ йу. Россиин эскаран подполковник ву иза. Иза 183 см лекха ву.
[[2009]] шеран [[26 май]]хь цо элира, ша спорт йита дагахь ву аьлла.
== Хьажоргаш ==
* [http://wrestrus.ru/users/180/ Новости, фото и видео Бувайсара Сайтиева на сайте Федерации спортивной борьбы России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130412195649/http://www.wrestrus.ru/users/180/ |date=2013-04-12 }}
* [http://news.sport-express.ru/online/ntext/25/nl252358.html Интервью в газете «Спорт-Экспресс» от 21 августа 2008 года]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://m-rossiyane.ru/novosti/buvaysar/ Бувайсар Сайтиев — слава российского спорта (статья в журнале «Мы россияне»)]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
[[Категори:Нохчийн паргӀат кепар латархой]]
[[Категори:Российн чемпионаш]]
[[Категори:Европин чемпионаш]]
[[Категори:Дуьненан чемпионаш]]
[[Категори:Олимпиадан чемпионаш]]
[[Категори:Российн Сийлахь спортан говзанчаш]]
o1idqd4zs388n4846g0zglfynmojmwc
Ойсхар
0
11226
10466463
10466252
2025-06-05T10:01:53Z
VolnyiLev
18828
тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466463
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = ГӀала
|нохчийн цӀе = Ойсхар
|шен цӀе =
|сурт =
|муьтӀахь =
|пачхьалкх = Росси
|мохк таблицехь = Росси
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
|lat_deg = 43.264565
|lon_deg = 46.247409
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-CE
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа =
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь = Нохчийчоь
|кӀоштан тайпа = КӀошт
|кӀошт = Гуьмсан кӀошт
|кӀошт таблицехь = Гуьмсан кӀошт{{!}}Гуьмсан кӀошт
|йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг
|йукъаралла = Ойсхаран йуьртан меттиг
|йукъаралла таблицехь = Ойсхаран йуьртан меттиг{{!}}Ойсхаран
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь =
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш =
|статус йелла терахь =
|майда =
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла =
|климат =
|официалан мотт =
|бахархой = 9489<ref>{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/itogi/perepis_tom1.htm|title=11. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений|work=Итоги Всероссийской переписи населения 2010. Том 1. Численность и размещение населения|publisher=[[Росстат]]|date=2012|accessdate=2012-04-16|archiveurl=http://www.webcitation.org/686E7ASHt|archivedate=2012-06-01}}</ref>
|бахархой ларар шо = 2010
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам = [[нохчий]]
|динан хӀоттам = бусулбанаш
|бахархойн цӀерш =
|сахьтан аса =
|DST =
|телефонан код = 87152<ref>[http://www.skfo.ru/reference/city/Oyskhara/ Поселок Ойсхара / Чечня / Справка / СКФО (Северо-Кавказский федеральный округ)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130926105605/http://www.skfo.ru/reference/city/Oyskhara/ |date=2013-09-26 }}</ref>
|поштан индекс =
|поштан индексаш = 366211, 366219
|автомобилан код =
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 96210555
|категори Commons чохь =
|сайт =
|сайтан мотт =
}}'''Ойсхар<ref name="chech" />''' — [[Нохчийчоь]]нан [[Гуьмсан кӀошт]]ан гӀала. Бахархой — 9489 леррана 2010 шарахь<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls Численность населения крупных населённых пунктов РФ по данным переписи 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171025233850/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls |date=2017-10-25 }}</ref>.
Иза ю Ойсхаран йуьртан меттиган административан центр<ref name=autogenerated1>{{cite web|url=http://www.chechen.vybory.izbirkom.ru/download/normakt_20_4204001133478.rtf?vrn=4204001133478|title=Закон Чеченской республики № 19-РЗ от 27.02.09|format=doc|description=Об образовании муниципального образования Гудермесский район и муниципальных образований, входящих в его состав, установлении их границ и наделении их соответствующим статусом муниципального района и сельского поселения|accessdate=2009-12-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/65brv7u3V|archivedate=2012-02-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140103134525/http://www.chechen.vybory.izbirkom.ru/download/normakt_20_4204001133478.rtf?vrn=4204001133478 |date=2014-01-03 }}</ref>.
== Географи ==
ГӀала федеральни некъа тӀехь [[Кавказ (автонекъ)|«Р-217» (Кавказ)]] лаьтта, ГӀачалкхан дукъан къилбаседа агӀора. Ойсхарина — [[Гуьмсе|Гуьмса]] къилба-малхбалехьа 15 км а йу, [[Соьлжа-ГӀала]] малхбалехьа 53 км а йу.
Уггаре уллера нах беха меттигаш йу: къилба-малхбузехь — [[Мелчхе|Мельчхи]] а, [[Керла-Шоьна|Шоьна]] а ярташ, малхбалехь — [[Берза-Боьра|Кхошхалда]] эвла, къилба-малхбалехь — [[Ӏаларой-Эвла|Ӏаллара]] эвла, къилбаседа-малхбузехь — [[Ахьмад-Йурт|ЦӀонтар]] эвла, къилба-малхбузехь — [[БӀачи-Йурт|БӀачи-Юрт]] а, [[Илсхан-Йурт|Иласхан-Юрт]] а <ref>{{Cite web|url=http://artofwar.ru/img/z/zagorulxko_w_a/text_0330-1/|title=Карта Чечни|lang=ru|author=|date=не ранее 1995|format=rar|archive-url=|archive-date=|access-date=2010-01-02|deadlink=no}}rar. Объём 8 МБ.</ref> .
== Бевзаш болу бахархой ==
[[Мицаев, Магомед Исаевич]] ([[1980 шо|1980 шаран]] [[3 сентябрь]]) — [[нохчий]]н каратист, Российн а, Японийн а, Европин а, дуьненан а [[чемпион]] а, совгӀатхо а, Ӏаьржа доьхка долушверг, карате Кёкусинкай 1-ра дан долуш верг, Российн спортан говзанча.
[[File:Ойсхар 1.jpg|thumb|left|Ойсхар]]
[[File:Ойсхаран юкъ.jpg|thumb|left|Ойсхаран йукъ]]
[[Файл:Мечеть в Ойсхара.jpg|300px|мини|right|Ойсхарара маьждиг]]
== Билгалдахарш ==
<references>
<ref name="chech">[http://vesti95.ru/news/%D0%BD%D0%BE%D1%85%D1%87%D0%B8%D0%B9%D1%87%D0%BE%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%BD%E2%80%89%D1%8F%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%B9%D0%BD%E2%80%89%D1%86i%D0%B5%D1%80%D1%88.html Нохчийчоьнан яртийн цIерш].</ref>
</references>
{{Нохчийн Республика}}
{{Гуьмсан кӀоштан нах беха меттигаш}}
[[Категори:Гуьмсан кӀоштан нах беха меттигаш]]
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
2yy3jwq5jokfwcqklqhudtmw8hyqx7j
Буммат
0
11244
10466431
10379825
2025-06-05T09:43:26Z
VolnyiLev
18828
10466431
wikitext
text/x-wiki
{{МаьӀнаш|Буковка (маьӀнаш)}}
{{НБМ
|статус = Эвла
|оьрсийн цӀе = {{lang-ru|Буммат}}
|шен цӀе = Буммат
|сурт =
|пачхьалкх = Росси
|мохк таблицехь = Росси
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
| lat_deg = 43.163218
| lon_deg = 45.200965
|CoordAddon =type:city(5137)_region:RU
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа =
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь = Нохчийчоь
|кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт
|кӀошт = Эна-Хишкан кӀошт
|кӀошт таблицехь = Эна-Хишкан кӀошт{{!}}Эна-Хишкан кӀошт
|йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг
|йукъаралла = Бумматан йуьртан меттиг
|йукъаралла таблицехь = Бумматан йуьртан меттиг{{!}} Бумматан йуьртан меттиг
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа = йуьртда
|корта = Джокалаев Басхано Бахаевич
|йиллина терахь = 1921
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш = {{НБМ-ТЦӀЕ|1944|Буммат|1958|Буковка}}<ref name="ingusheti.ge">[http://www.ingusheti.ge/?cat=ingusheti&cat2=Я.%20ПАТИЕВ.%20ИНГУШИ:%20ДЕПОРТАЦИЯ,%20ВОЗВРАЩЕНИЕ,%20РЕАБИЛИТАЦИЯ.%201944-2004&id=88&name_array=~В%20ОБЪЕКТИВЕ%20ИСТОРИИ~Дзурдзукские%20ворота~Я.%20ПАТИЕВ.%20ИНГУШИ:%20ДЕПОРТАЦИЯ,%20ВОЗВРАЩЕНИЕ,%20РЕАБИЛИТАЦИЯ.%201944-2004&id_array=~47~51~88&read Указ Президиума Верховного Совета РСФСР о переименовании некоторых сельских советов и населённых пунктов Грозненской области] (см. документ №100)</ref>
|статус йелла терахь =
|майда = 161.54<ref>{{cite web |author = |url = http://sunzha-chr.com/strukturnye-podrazdeleniya/pl-ns-rn/3532-ploshchad-i-naselenie-rajona |title = Площадь и население района |lang = |website = sunzha-chr.com |date = |accessdate = 2021-01-21 |deadlink = no |archive-date = 2020-02-02 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200202151839/http://sunzha-chr.com/strukturnye-podrazdeleniya/pl-ns-rn/3532-ploshchad-i-naselenie-rajona }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200202151839/http://sunzha-chr.com/strukturnye-podrazdeleniya/pl-ns-rn/3532-ploshchad-i-naselenie-rajona |date=2020-02-02 }}.</ref>
|локкхаллин тайпа = 360
|хӀордан сизал локхалла =
|климат = бараман
|официалан мотт =
|бахархой = {{ Бахархой | Бамут | эз }}
|бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Бамут | ш }}
|луьсталла = {{formatnum: {{ #expr: ( {{ Бахархой | Бамут | ст. }} / 161.54 round 2 ) }} }}
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам = [[нохчий]]
|динан хӀоттам = [[бусалба|бусалбанаш-суннийш]]
|бахархойн цӀерш = Бумматхой
|сахьтан аса = +3
|DST =
|телефонан код = 87142
|поштан индекс = 366610
|поштан индексаш =
|автомобилан код = 20, 95
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 96202804001
|категори Commons чохь =
|сайт = http://bamut-adm.ru/
|сайтан мотт = оьрсийн
}}
'''Буммат''' ({{lang-ru|Баму́т}}) — [[Нохчийчоь|Нохчийн Республикин]] [[Эна-Хишкан кӀошт]]ара эвла. [[Бумматан йуьртан меттиг]]ан административан йукъ<ref>{{cite web |url = http://www.ocato.ru/okato.php?code=96202804 |title = Бамутская сельский округ (сельсовет)* (Ачхой-Мартановский район) |accessdate = 2011-06-30 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120210045619/http://www.ocato.ru/okato.php?code=96202804 |archivedate = 2012-02-10 |deadlink = yes }}</ref>.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Бамут }}
== Географи ==
Эвла йу [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]] эркан йистехь, [[Эна-Хишкан кӀошт]]ан къилба-малхбузехьа 8 километрехь йу, [[Соьлжа-ГӀала]] йу — 48 км.
Уллера нах беха меттигаш: къилбаседехьа йу — [[Эха-Борзе]] а, [[Керла-Шара]] а, къилбаседа-малхбузехьа йу — [[ГӀажарийн-Юрт]], къилба-малхбузехьа йу — [[Аьршта]], къилба-малхбалехьа йу — [[Ӏашхой-КӀотар]], [[Янди-КӀотар]] а, [[Шалажа]] а, малхбалехьа йу — [[Котар-Юрт]]<ref>{{cite web|url=http://artofwar.ru/img/z/zagorulxko_w_a/text_0330-1/|title=Карта Чечни|format=rar|date=не ранее 1995|accessdate=2010-01-02|archiveurl=http://www.webcitation.org/65XnUebMM|archivedate=2012-02-18}}rar. Объём 8 МБ.</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Литература ==
* {{книга
| автор = [[Сулейманов, Ахьмад Сулейманович|Сулейманов А. С.]]
| заглавие = Топонимия Чечни
| ответственный = Ред. Т. И. Бураева
| ссылка = https://books.google.ru/books?id=fkwMAQAAMAAJ&dq=%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F+%D1%87%D0%B5%D1%87%D0%BD%D0%B8+2006&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjcjNDKgJTaAhWLFiwKHWZFDuYQ6AEIKDAA
| место = Грозный
| издательство = ГУП "Книжное издательство"
| год = 2006
| тираж = 5000
| страниц = 711
| isbn = 5-98896-002-2
| ref = Сулейманов
}}
[[Категори:Эна-Хишкан кӀоштан нах беха меттигаш]]
{{Chechen-geo-stub}}
4mg1bedby9e5eze001v2efvj7eu2517
Эна-Хишка
0
11260
10466468
10369113
2025-06-05T10:03:28Z
VolnyiLev
18828
тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466468
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = ГӀала
|нохчийн цӀе = Эна-Хишка
|шен цӀе = {{lang-ru|Серноводское}}
|муьтӀахь =
|пачхьалкх = Росси
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
|lat_deg = 43.31357
|lon_deg = 45.15035
|CoordAddon =type:city(65100)_region:RU
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа =
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь = Нохчийчоь
|кӀоштан тайпа = КӀошт
|кӀошт = Эна-Хишкан кӀошт
|кӀошт таблицехь = Эна-Хишкан кӀошт{{!}}Эна-Хишкан
|йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг
|йукъаралла = Эна-Хишкан йуьртан меттиг
|йукъаралла таблицехь = Эна-Хишкан йуьртан меттиг{{!}}Эна-Хишка
|йукъара екъаялар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь = 1846
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш = Преградный Стан, Михайловская, Асламбековское <ref>[http://www.chechen.org/toponimia/149-toponimija.-akhmad-sulejjmanov.html Сулейманов А. Топонимия Чечни. Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006 г.]</ref>
|статус йелла терахь =
|майда =
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла =
|климат =
|официалан мотт =
|бахархой = {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }}
|бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | ш }}
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам = [[нохчий]]
|динан хӀоттам = бусулбанаш
|бахархойн цӀерш =
|сахьтан аса =
|DST =
|телефонан код = 87154
|поштан индекс = 366701
|поштан индексаш =
|автомобилан код =
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш =
|категори Commons чохь = 96231825001
|сайт =
|сайтан мотт =
}}'''Эна-Хишка<ref name="Хасанов">{{cite web|url = http://daymohk-gazet.ru/archives/17431 |title = Даудов Мохьмад – Эна-Хишкахь|publisher = С. Хасанов газета "[[Даймохк (газет)|Даймохк]]"|date = 20.02.2018|accessdate = 2019-6-02|archiveurl = |archivedate = }}</ref>''' ({{lang-ru|Серноводское}}) — [[Нохчийчоь]]нан гӀала, [[Эна-Хишкан кӀошт]]ан административан центр.
Иза йу Эна-Хишкан йуьртан меттиган административан центр.
== Истори ==
1819 шарахь Эна-Хишка йагайина из хиллачех йиллина «Преградный Стан»{{sfn|Нухажиев Н.С., Умхаев Х.С.|2012|с=150}}. 1845—1846 шерашкахь «Михайловская» аьлла цӀе тиллина{{sfn|Паскачев|2016|с=10}}.
1920 шарахь йурта нохчашна йухабахка аьтто баьла. Горски республики ЦИКо омар дина йуртан цӀе '''''Асланбек''''' тила. 1926—1926 шершкахь [[Керланохчийн округан]] [[Нохчийн автономин область|Нохчийн АО]] административни центар йар.
1944 шарахь [[Вайнах махкахбахар|нах цӀера баьхна]] чул тӀехьа ''Серноводское'' цӀе тиллина. 1957 шарахь нохчий цӀа бирзина Казастанера. Йуртахь масехь предприяти йара бох беша: курорт а, цӀер-пошт станциа, минеральни хин завод ишт кхи дӀа.
1994—1996 ш. [[Дуьххьара нохчи-оьрсийн тӀом|хьалхар тӀемахь]] йурт чӀогӀа йоха йинера, шолгӀа тӀом болалуш Эна-Хишкула чу деара оьрсийн эскар.
ТӀемнаш дӀа дирзанчул тӀехьа йурт меттахӀота йира, промышленни предприятеш меттахӀита йира.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Серноводское (Чечня) }}
[[Файл:Мечеть_в_Серноводском.jpg|thumb|слева|Эна-Хишкара маьждиг]]
== Географи ==
{{+Mapframe|ДӀакъастар=хӀаъ|Билгало=хӀаъ|Позици = right|Доккха дар=13|Локхалла=320|Фонан сагар=0.2}}
Эвла йу [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]] хийистехь, [[Соьлжа-ГӀала|Соьлжа-ГӀалин]] малхбузехьа.
Цуна къилба-седа агlора [[Соьлжан-Регlа]] дукъ ду.
Уллера нах беха меттигаш: къилбаседехьа йу — [[Нагорни (Нохчийчоь)|Нагорни]], къилбехьа йу — [[Эха-Борзе]], малхбузехьа йу — [[Сипсо-ГӀала|Дебир-Юрт]], къилба-малхбалехьа йу — [[СемаӀашка]], [[Шовдана-Йурт]], [[Керла-Шара]].
Соьлжан-Регlа йистехь курорт йу<ref>https://sernovodsk-kavkaz.ru/?ysclid=lbo10qdq5f213032844</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}
== Литература ==
* {{книга
|автор = Нухажиев Н.С., Умхаев Х.С.
|часть =
|ссылка часть =
|заглавие = В поисках национальной идентичности
|оригинал =
|язык = ru
|ссылка =
|викитека =
|ответственный =
|издание =
|место = Грозный
|издательство = ФГУП «ИПК «Грозненский рабочий»
|год = 2012
|том =
|страницы =
|столбцы =
|страниц = 720
|серия =
|isbn = 978-5-4314-0055-1
|doi =
|тираж =
|ref = Нухажиев Н.С., Умхаев Х.С.
}}
* {{книга
|автор = Паскачев А.Б.
|часть = Глава 1. Экономическое развитие чеченцев (вторая половина XIX века – 1917 год)1.1. Аграрная реформа в Чечне во второй половине XIX века
|ссылка часть =
|заглавие = Экономическое развитие чеченцев (вторая половина XIX века – конец XX века)
|оригинал =
|язык = ru
|ссылка = http://www.migimo.ru/efiles/files/economch.pdf
|викитека =
|ответственный =
|издание =
|место = Москва
|издательство =
|год = 2016
|том =
|страницы =
|столбцы =
|страниц = 237
|серия =
|isbn = 978-5-9906571-2-0
|doi =
|тираж =
|ref = Паскачев
}}
{{Нохчийн Республика}}
{{Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш}}
[[Категори:Эна-Хишкан кӀоштан нах беха меттигаш]]
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
{{Chechen-geo-stub}}
c24qkvz1j0hx9ku58c7zzoknduwkked
Категори:Нохчийн поэташ
14
11490
10466451
497269
2025-06-05T09:55:18Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоь]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466451
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Поэташ]]
[[Категори:Нохчийчоь]]
cv79pf4350y2jpeqzfomg6rorai3b8a
Категори:Нохчийн Республика
14
11491
10466473
353787
2025-06-05T10:08:01Z
VolnyiLev
18828
10466473
wikitext
text/x-wiki
{{db}}
[[Категори:Росси]]
[[Категори:Нохчийчоь]]
jzb7tjz9pwv68jaovo33zplueqzae5w
Шела
0
12310
10466466
10105536
2025-06-05T10:02:44Z
VolnyiLev
18828
тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466466
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = ГӀала
|нохчийн цӀе = Шела
|шен цӀе =
|сурт = Pride of Muslims mosque Shali.jpg
|пачхьалкх = Росси
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла = 80
|байракхан шоралла = 160
|lat_deg = 43 |lat_min = 9 |lat_sec =
|lon_deg = 45 |lon_min = 54 |lon_sec =
|CoordAddon = type:city(43500)_region:RU
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа =
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь =
|кӀоштан тайпа =
|кӀошт = Шелан кӀошт
|кӀошт таблицехь = Шелан кӀошт{{!}}Шелан
|йукъараллин тайпа =
|йукъаралла =
|йукъаралла таблицехь =
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь =
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш =
|статус йелла терахь = 1990
|майда =
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла = 225
|климат =
|официалан мотт =
|бахархой = {{ Бахархой | Шали | эз }}
|бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Шали | ш}}
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|динан хӀоттам = бусулбанаш
|бахархойн цӀерш = шелахой шелахо
|сахьтан аса =
|DST =
|телефонан код = 87146
|поштан индекс = 366300
|поштан индексаш =
|автомобилан код =
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 96237501
|категори Commons чохь =
|сайт =
|сайтан мотт =
}}
[[Файл:Шела Ахмадов цlарахь маьждиг.jpg|мини|401x401пкс|Шела. Ахмадов цӀарахь маьждиг]]
'''Шела''' — [[Нохчийчоь]]нан гӀала, [[Шелан кӀошт]]ан административан центр. Бахархойн дукхалла {{ Бахархой | Шали | эз }} эзар стаг ({{ Бахархой | Шали | ш }} шо).
== Географи ==
Лаьтташ йу Нохчийн аренан къилба декъехь, [[Басс хи]] доьду чохь<ref>http://www.etomesto.ru/map-genshtab_k-38/</ref>. Шелан къилба агӀор [[ЭгӀашта|ЭгӀашта]] Ӏуьлу, къилба-седа агӀонехь [[Гермчига]] йу, малхбузе агӀонехь [[БелгӀата|БелгӀата]] а, [[Жима АтагӀа]] Ӏуьлу, малхбале агӀонахь [[Эвтара]] йу.
== Истори ==
Шела йиллина эрсеной тайпа шина вешо Идарз а, Окша а<ref>{{статья
| автор = Имранов И.
| заглавие = Шали краткий исторический очерк
| оригинал =
| ссылка =
| язык =
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Зама
| тип =
| место = Грозный
| издательство =
| год = 2007
| месяц = 9
| число = июля
| том =
| выпуск =
| номер = 56—57
| страницы =
| isbn =
| issn =
| doi =
| bibcode =
| arxiv =
| pmid =
| ref =
| archiveurl =
| archivedate =
}}</ref>.
Шела йиллина 14 бӀешаран чеккхехь, Тамерланан эскар дӀадаханчу хенахь а Нохчийчура Дагестанан феодалийн Дашо Ордан хӀоттийнарш ара баьхча. Шела йиллина терахь 14 бӀешаран чеккхе лоруш елахь а (1378 йа 1384 шо), делахь а монголаш тӀеккхетале а цул тӀехьа Тамерлан тӀеккхетале а кхузахь гӀала хилла, иза гергарчу хьесапехь йиллина вайн эра тӀейале [[I бӀешо|I бӀешарахь]] вуьшта аьлча 2100 шо хьалха, гӀала йиллинарш бу Нашхара схьабевлла нах.
[[XIX бӀешо|XIX бӀешарахь]] Шела Йоккхачу Нохчийчоьнан йуккъера а лараме йоккха гӀала хилла, цуна 9-эзар бахархой хилла. Иза йуккъехь хилар бахьнехь тӀом болучу хенахь [[Имам Шемал]]ан эскар гуллуш хилла Шелахь вуьшта аьлча Российн тӀекхетта йохуьтуш йолу массо а йаккхий партеш гуллуш хилла гӀалахь, цул совнаха кхузахь гулла белла Йоккха а Жима а Нохчийчура нохчий.
[[1825]] шарахь [[Бейбулат]] коьртехь а волуш меттахъхьеран йукъ йара Шела. Шамиль гучуваьлча Шела цхьана хана йолу резиденци йара. [[1850]] дуьйна [[Козловский, Викентий Михайлович]]ан тобано Шелан уллера луьста хьун йуккъехула Шелан ворданан некъ беланчу хенахь а, [[1858 шо]] кхачале а — массо а Нохчийчохь хуьлуш болу тӀеман эскарш мадарра аьлча Шелан уллехь тӀегулуш хилла.
23 февралехь [[1944]] шарахь коммунистийн Ӏедало нохчий а, гӀалгӀай а махкахбахар а, ишта [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]] дӀайаккхар а бахьана долуш, эвлан цӀе Междуречье аьлла хийцина.
1994-96 шарашкахь хилла тӀамо гӀалин тӀех дукха зенаш дина. ТӀом болучу хенахь дукху адамаш дайина. дохина цӀенош, йохийна индустри, транспорт, зӀе, агропромышленни комплекс.
[[Нохчийчоь|Нохчийн Республикехь]] тӀом чеккхбаьллачул тӀехьа лараме а, политикийн а хиламаш хилла, ЧР конституци тӀеоьцуш референдум йина. [[Ахмат Кадыров]] Нохчийн Республикин президент хаьржина, дӀадоладелла тӀом машаре дӀаберзор, экономика хьалайаьлла, социалан дахаран хийцамаш хилла.
{{rq|sources|grammar|}}
<gallery perrow="12" widths="200px" heights="200px">
Мечеть имени Пророка Мухаммеда (город Шали, Чечня).jpg|Маьждиг
Город Шали.jpg|Шела
Шали. Строящийся комплекс высотных зданий и мечеть им. Р. Кадырова.jpg|
</gallery>
== Бевзаш болу гӀалара нах ==
* [[Абдурахманов, Канти]] ([[1916 шо]] — [[2000 шо|2000 шаран]] [[28 март]]) — Совет Эскаран старшина, Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман декъашхо, Российн Федерацин Турпал;
* [[Магомадов, Вахит Гараевич]] ([[1967 шаран]] [[20 сентябрь]]) — нохчийн боксёр, СССР кегирхойн йукъахь чемпион, СССР Кубок йаьккхинарг;
* [[Муслиева, Тамара Магомедовна]] ([[1937 шаран]] [[17 январь]]) — Социалистически Къинхьегаман Турпалхо;
* [[Садаев, Умар Абдулаевич]] ([[1960 шо]] — [[1992 шаран]] [[18 июль]]) — нохчийн футболист, Соьлжа-ГӀалара «Терек» тобанан ловзархо.
* [[Ибрагимов, Хамзат Исмаилович]] <!-- (1934—2006) — доктор химических наук, профессор, академик РАЕН, один из основателей и первый Президент Академии наук Чеченской Республики, директор Комплексного научно-исследовательского института; -->
* [[Пасхаев, Бувайсар Алуевич]] ([[1991 шаран]] [[29 январь]]) — нохчийн кикбоксёр, шозза Российн чемпион, Российн Кубок йаьккхинарг, Европин чемпион, дуьненан Кубкан совгӀатхо, профессионалашна йукъахь дуьненан чемпион;
<!-- , [[Пасхаев, Умар Алуевич]], [[Пасхаев, Хамид Алуевич]] — кикбоксёры, чемпионы России, Европы и мира, обладатели Кубков России; -->
* [[Садаев, Заур Умарович]] <!-- (1989) — российский футболист, нападающий польского клуба «Лехия»; -->
* [[Садулаев, Герман Умаралиевич]] (1973) — йаздархо;
* [[Хаджиев, Саламбек Наибович]] — бизнесмен, политик, нефтехимик, декъашхо-корреспондент РАН.
== ДоттагӀий-гӀаланаш ==
* [[Дигора]] — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Шали }}
; Къаьмнийн хӀоттам
<!-- Национальный состав населения города по данным [[Всероссийская перепись населения (2010)|Всероссийской переписи населения 2010 года]]<ref>{{cite web|url=http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP|title=Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населенным пунктам, сельским населенным пунктам с численностью населения 3000 человек и более"}}</ref>: -->
{|class="standard sortable"
|-
!Халкъ
!Дукхалла, <br>стаг.
!Берриге <br>бахархойх дакъа, %
|-
|[[нохчий]]
| align="right" | 43 018
| align="right" | 90,17 %
|-
|[[оьрсий]]
| align="right" | 2 578
| align="right" | 5,40 %
|-
|[[гӀумкий]]
| align="right" | 362
| align="right" | 0,76 %
|-
|[[суьйлий]]
| align="right" | 279
| align="right" | 0,58 %
|-
|[[кхазакхаш]]
| align="right" | 214
| align="right" | 0,45 %
|-
|[[табасаранаш]]
| align="right" | 202
| align="right" | 0,42 %
|-
|кхиберш
| align="right" | 1 015
| align="right" | 2,13 %
|-
|шаш билгал ца бинарш
| align="right" | 40
| align="right" | 0,08 %
|-
|массо
| align="right" | 47 708
| align="right" | 100,00 %
|}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}
== Литература ==
* {{статья
| автор = Гарсаев Л.М.
| заглавие = Из истории возникновения города Шали. Археология и история юга России. Материалы Всероссийской научно-практической конференции,посвященной 75-летию доктора исторических наук,профессора Мусы Хароновича Багаеваг. Грозный, 16 ноября 2016 года
| оригинал =
| ссылка =
| язык =
| ответственный =
| автор издания =
| издание =
| тип =
| место = Грозный
| издательство =
| год = 2017
| месяц =
| число =
| том =
| выпуск =
| номер =
| страницы =
| isbn = 978-5-91127-231-9
| issn =
| doi =
| bibcode =
| arxiv =
| pmid =
| ref =
| archiveurl =
| archivedate =
}}
{{Нохчийн Республика}}
{{Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш}}
[[Категори:Шелан кӀоштан нах беха меттигаш]]
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
6ml3sxs500vxcaxwoen0jzhf74agujs
ГаланчӀожан кӀошт
0
12636
10466469
10420902
2025-06-05T10:05:22Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466469
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Бос1 = {{Бос|Росси}}
|Нохчийн цӀе = ГаланчӀожан кӀошт
|Шен цӀе = {{lang-ru|Галанчожский район}}
|ХӀост =
|Байракх =
| =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх = [[Росси]]
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Статус = КӀошт
|Йукъайоду = [[Нохчийн Республика]]
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|Д1аяккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|Ерриг чуьра сурсат (ЕЧС) =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|Цхьана стаган кхочу ЕЧС дакъа =
|Цхьана стаган кхочу ЕЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш =
|Бахархой =
|Бахархой ларар шо =
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = нохчийн
|Динан хӀоттам = бусулбанаш
|Латта =
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Уггара йокху локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Уггара жима локхалла =
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта = Location Of Galanchozhsky District (Chechnya).svg
|Картан куьг = ГаланчӀожан кӀошт 1937 ш.
|картин барам =
|Административн декъа карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Зlен ишар =
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Машинан ишар =
|Сайт =
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}} '''ГаланчӀожан кӀошт''' — [[Нохчийчоь]]нан кlошт.
КӀоштин коьрта пхьа [[Акха-Басс]]а. Яьсса кIошт лерина йу нах ца-Iаш тахана-ъа, кIошт 2-з йуха-маьта хIоттайна йу. Хьалха [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]ан а, [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт]]ан а [[Соьлжан кӀошт|Соьлжан кӀоштан (ГIалгIайчоь)]] йукъехь йекъна хилла кIошта.
== Географи ==
Кӏоштан дозанашца йу: къилбседехьа [[Хьалха-Мартанан кӀошт]] а, [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт]] а, малхбалехьа — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]] а, [[Шуьйтан кӀошт]] а, къилбехьа [[Гуьржийчоь]], малхбузехьа [[ГӀалгӀайчоь]]<ref>[http://www.parlamentchr.ru/content/view/1617/1/ В Чеченской Республике восстановлены Чеберлоевский и Галанчожский районы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150411023221/http://www.parlamentchr.ru/content/view/1617/1/ |date=2015-04-11 }}</ref>.
== Лаьцна дийцар ==
КӀошт кхоьллина 1925 шарахь [[Нохчийн автономин область]] чохь, цул тӀехьа дукха ца лаьтташ 1929 шарахь дӀа-йекхина. Йуха хьал-маьтта хӀоттайна йу 1935 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республикин]] чохь. 1944 шарахь нохчий къам дӀа-духа дина хенахь, кӀошт йуха дӀа-йекхина, ТӀехьа-Мартани Соьлжани а Итон-Кхаьллани кӀоштанаш йукъе йекъна кӀошт, нохчий къам дӀадуха дина шена мехк цӀа дирзича ламанца дай баьхна йарташка баха Советан Ӏедало ца магдарах тера нах шера аренашкахь йолу йарташкахь Ӏа хоьвшина. 1992—1997 шаркахь кӀошт маьтта-хӀоттайна амма тӀом баьлла нах ламанца шай йарташ маьтта хӀотто ца кхибира<ref name=ReferenceA>[http://www.parlamentchr.ru/content/view/1617/1/ В Чеченской Республике восстановлены Чеберлоевский и Галанчожский районы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150411023221/http://www.parlamentchr.ru/content/view/1617/1/ |date=2015-04-11 }}</ref>. 2014 шарахь кӀошт йуха маьтта хӀоттайна йу амма наха Ӏаш бац цигахь<ref>[http://docs.cntd.ru/document/412327762 «О ГОСУДАРСТВЕННОЙ КОМИССИИ ПО ОБРАЗОВАНИЮ ЧЕБЕРЛОЕВСКОГО И ГАЛАНЧОЖСКОГО МУНИЦИПАЛЬНЫХ РАЙОНОВ ЧЕЧЕНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ»]</ref>.
== Бахархой ==
9 499<ref name="adm">[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/galanchozh39.html Галанчожский рай он, Чеченская АО 1926 г.]</ref> вахархо хилла 1926 шархь.
== Нах беха меттигаш ==
[[Файл:Гротовые захоронения в Галанчожском р-не. Миндар.jpg|thumb|300px|Миндар]]
[[Файл:Гротовые захоронения в Галанчожском районе. Миндаре.jpg|thumb|300px|Миндар]]
— [[ГаланчӀож]]
* э. [[Ӏаме]]
* э. [[Акха-Басс]]
* э. [[КӀербитӀе]]
* э. [[КӀербича]]
* э. [[Кхоьрга]]
* э. [[Мочча]]
* э. [[Очакх]]
* э. [[Тиертие]]
* э. [[ЧӀуша]]
* э. [[Эйсалашка]]
— [[Нашха]]
* э. [[Ӏаьжгиечу]]
* э. [[Бена]]
* э. [[Гихчу кӀотар]]
* э. [[Дигал]]
* э. [[Ехкачу-Ара]]
* э. [[Ехкийча-Ара]]
* э. [[Зирха]]
* э. [[КӀайчу йуххие]]
* э. [[КӀелахь-Баса]]
* э. [[Лакха Ӏаьжгиечу]]
* э. [[Лаха Ӏаьжгиечу]]
* э. [[МогӀуста]]
* э. [[Мозарга]]
* э. [[Моцкъара (Нашха)|Моцкъара]]
* э. [[Мужболе-Чу]]
* э. [[Муьши-Чу]]
* э. [[Нохчийн-КӀотар]]
* э. [[Саканан-Жела]]
* э. [[Пешха]]
* э. [[ТӀийста]]
* э. [[ХӀийла]]
* э. [[Хатташ-Коча]]
* э. [[Хьайбаха]]
* э. [[Хьачболлу-Ирзо]]
* э. [[Хьижахка]]
* э. [[Хьоче-Коча]]
* э. [[ЧӀармаха]]
— [[Аьккха]]
* э. [[Аьккха (эвла)|Аьккха]]
* э. [[Бийци]]
* э. [[ВӀовга]]
* э. [[ГӀозана]]
* э. [[Дойни-Чу]]
* э. [[Зингала]]
* э. [[Иттар-кхелли]]
* э. [[КхеретӀе]]
* э. [[Къож-Вийнача]]
* э. [[Орзуме-Кхаьлла]]
* э. [[Пхьа-ТӀехьашке]]
* э. [[Тишли]]
* э. [[Ткъуйсте]]
* э. [[Хьаьгие]]
* э. [[Хьаьхильга]]
— [[Маьлха-Йист]]
* э. [[Ӏамие]]
* э. [[БӀаьст-Хьаьвхьа]]
* э. [[БӀаьста]]
* э. [[БӀенйисте]]
* э. [[Банах]]
* э. [[Булхипхьа]]
* э. [[Дуоза]]
* э. [[Айришка]]
* э. [[Икалчу]]
* э. [[КӀейганиех]]
* э. [[Куомалха]]
* э. [[Кхоруотта]]
* э. [[Мешиех]]
* э. [[Нохараста]]
* э. [[Оьла-КӀога]]
* э. [[Сахьана]]
* э. [[Терттие]]
* э. [[ТугӀан-Чу]]
* э. [[Тутанда]]
* э. [[ЦӀенчу-Мехка]]
— [[Мержа]]
* э. Лаха-Гериетle
* э. Лакъ-ГериетIе
* э. [[Дака-Бух|Дака-бух]]
* э. Далг-Бух
* э. Муьжгана
* э. [[Чуркх-Бух|Чурх-бух]]
* э. Хьаьвхьа
* э. Бирит1е
* э. Хьай
* э. Мержойн Берам
* э. МазантӀи
* э. Къолие
* э. Ч1ожчу
* э. Зог1урт1е
* э. Кори-Лоам
* э. БазантӀи
* э. ГӀула
* э. Хайх-Лоам
* э. Морд-Лоам
* э. Коьра Баса
* э. Мержойн берам
* э. Борзонти
* э. Гал-Йердие
* э. Дакхаха
* э. Хоржат1е
— [[ЦIечу-Аьхка]]
* э. [[ЦIечу-Аьхка]]
* э. [[Сенгалха]]
* э. [[Моштие]]
* э. [[Иег-чӀож]]
* э. [[Ӏамкъа]]
* э. [[Басарача-Ялхара]]
* э. [[Боьн-Чу]]
* э. [[Бончу-Дига]]
* э. [[ВиелгӀие]]
* э. [[Гиеле-Чу]]
* э. [[Гур-Чу]]
* э. [[Жаьн-Чу]]
* э. [[Жима-Эрбала|Жима-Аьрбала]]
* э. [[ИгӀа-Юрт]]
* э. [[Йоккха-Эрбала|Йоккха-Аьрбала]]
* э. [[КӀейгана-Юхе]]
* э. [[Лале]]
* э. [[ТӀолие]]
* э. [[Терхьи]]
* э. [[Хьевхьарача-Ялхара]]
— [[ТӀийра]]
* э. [[Арстах]]
* э. [[БархӀа]]
* э. [[Басха]]
* э. [[Б1авла]]
* э. [[Никара]]
* э. [[Беки]]
* э. [[Биезхана]]
* э. [[Бийжина]]
* э. [[Боьрта]]
* э. [[Боьшна]]
* э. [[Война-ТӀехьа]]
* э. [[ГӀеши-Чу]]
* э. [[Гезах]]
* э. [[Гемара]]
* э. [[Гуоруо]]
* э. [[Деха-Чу]]
* э. [[ИгӀалча-Уьшна]]
* э. [[ИгӀал-Угана]]
* э. [[Кхенах]]
* э. [[Кхо-Хьаьтте]]
* э. [[Кхоьри-Чу]]
* э. [[Кхуча]]
* э. [[МагӀал-Угана]]
* э. [[МагӀалча]]
* э. [[Моцкъара (ТӀерла)|Моцкъара]]
* э. [[Моштара]]
* э. [[Никара]]
* э. [[Сенах]]
* э. [[Терте]]
* э. [[Тиша-БархӀа]]
* э. [[Уьйтта]]
* э. [[Угана]]
* э. [[ЦӀeна-БархӀа]]
* э. [[Шуьнда]]
* э. [[Эла-Кха]]
* э. [[Элда-Пхьа]]
* э. [[ЭрхьатӀе]]
— [[Кей-Мехк]]
* э. [[Ӏавлах-Чу]]
* э. [[Ӏаьрш-ХитӀе]]
* э. [[ИгӀал Кий]]
* э. [[Ердие-чу]]
* э. [[Кей-Мохк]]
* э. [[Кейн-БӀовлагаш]]
* э. [[Келжа]]
* э. [[Кхуорах]]
* э. [[Къай]]
* э. [[МегӀал Кий]]
* э. [[Мийла]]
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:ГаланчӀожан кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
43i4ek8bn4kb5khv85j0rd89pyp4fn3
Итон-Кхаьллан кӀошт
0
12694
10466441
10112905
2025-06-05T09:49:11Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466441
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Итон-Кхаьллан кIошт
|Шен цӀе = Итум-Калинский район
|Сурт = Чечня (57).jpg
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх = [[Росси]]
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|шатлакхан илли =
|Статус = КӀошт
|Йукъайоду = [[Нохчийн Республика]]
|Цунна йукъайоду = 12 йуьртан меттигаш
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|Д1аяккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш = нохчий
|Бахархой = 4911<ref name="gks.ru">[http://www.gks.ru/bgd/regl/b10_109/Main.htm Численность населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 года]</ref> адам
|Бахархой ларар шо = 2010
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|Динан хӀоттам = бусулбанаш
|Латта =
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта = Location Of Itum-Kalinsky District (Chechnya).svg
|картин барам =
|Административни декъа карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Зlен ишар = 87164
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Машинан ишар =
|Сайт =
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}'''Итон-Кхаьллан кӀошт<ref>[http://etomesto.com/map-kuban_chechnya_1937/?x=45.538175&y=42.728506 Карта Чечено-Ингушской АССР 1937 года]</ref>''' — [[Нохчийчоь]]нан кӀошт.
Итон-Кхаьллан кIошт яхалца, шуьралца [[Орган-ЧIожа]] чохь , къилба [[Нохчийчоь]] йу. Уггара лаьккха ламан боьхь Итон-Кхаьллан кIоштехь бу [[ТӀуьйли-лам| Дакох-Корт ]] (Тебулосмта). Итон-Кхаьллан кIоштан дозанаш: къилбаехь пачхьалкхан доза хIоттало — [[Гуьржийчоь]]ца, къилбаседехь — [[Шуьйтан кӀошт]]аца, малхбалехь — [[ЧӀебарлойн кӀошт]]аца, [[Шаройн кӀошт]]аца, малхбузехь — [[Галайн-ЧIожан кIошт]]аца.
КIоштан центр — [[Итон-Кхаьлла]].
== Истори ==
КӀошт кхоьллина 1923 шарахь, 31 эвла йогӀу кӀошт чу<ref>[http://grozny-inform.ru/news/society/52998/ Легенда об Итоне, Итум–Калинский район, и о памятниках архитектуры]</ref>.
== Наха бехаш меттигаш ==
''' — [[ЧӀаьнта]]
* э. [[Бобаш-ГутӀа]]
* э. [[Дакна-Ара]]
* э. [[Доьра]]
* э. [[Заза-Мерка]]
* э. [[Итон-Кхаьлла]]
* э. [[Итт-куьллишка]]
* э. [[Кхокхада]]
* э. [[Лаккха-Хьерах]]
* э. [[Лаха-Хьерах]]
* э. [[Мух мерка|Мух-Мерка]]
* э. [[Сондур-ара]]
* э. [[Соьса]]
* э. [[Тас-ГутӀе]]
* э. [[ТӀалкхелли]]
* э. [[Хаз-кхелли]]
* э. [[Хьелди]]
* э. [[Хуьрика]]
* э. [[ЦӀамда]]
* э. [[ЦӀуьника]]<ref>[http://etomesto.com/map-karta-strelbickogo_kavkaz/?x=45.608419&y=42.729891 Карта Стрельбицкого. Кавказ.]</ref>.
''' — [[Мулкъа]]
* э. [[БӀовтӀара]]
* э. [[Бассахьа]]
* э. [[Бенгара]]
* э. [[ГӀезир-кхелли]]
* э. [[Жайние]]
* э. [[Ирзие]]
* э. [[Кейшта]]
* э. [[Котта]]
* э. [[Къиелгие]]
* э. [[Меда]]
* э. [[Хьархиечу]]
* э. [[Хьуьрика]]
* э. [[Энистие]]
''' — [[Хьачара]]
* э. [[Ӏуьмие чу]]
* э. [[Аттин бӀовтӀа]]
* э. [[Виедача]]
* э. [[Гамха]]
* э. [[Калхьада]]
* э. [[Къандашка]]
* э. [[Къовкъие]]
* э. [[Ларуо-кха]]
* э. [[Мазлатане]]
* э. [[Мотпхьа]]
* э. [[Муьстие кха]]
* э. [[ПхьалгӀашка]]
* э. [[Сехьампа]]
* э. [[ТӀунгушсана]]
* э. [[Муьжиечу]]
* э. [[СиелиетӀа]]
* э. [[Хьавхьа]]
* э. [[Хьер-кха]]
* э. [[Шок-кхелли]]
''' — [[Хилдехьа]]
* э. [[Горста]]
* э. [[Дукъа]]
* э. [[Дуьрчание]]
* э. [[Кийр босса]]
* э. [[Кхал]]
* э. [[Керистие]]
* э. [[Кхурие]]
* э. [[КӀента]]
* э. [[Лаха-Кхурие]]
* э. [[Луьнки]]
* э. [[Мецех чу]]
* э. [[Пкъиера]]
* э. [[Пуожапхьаруо]]
* э. [[Пуожах]]
* э. [[Сакан йистие]]
* э. [[ТӀуьйли]]
* э. [[Хьавхичу]]
* э. [[Хьаьнга]]
* э. [[ЦӀийла]]
* э. [[Шуьндели]]
* э. [[ЧамгӀа]]
* э. [[Элин кӀога]]
''' — [[МIаьйста]]
* э. [[Васар-кхелли]]
* э. [[Гуьйда]]
* э. [[Даккин бӀавнаш]]
* э. [[Коче]]
* э. [[Кхал]]
* э. [[ПуогІа]]
* э. [[ТӀуга]]
* э. [[ЦӀекхелли]]
''' — [[ГутӀа]]
* э. [[ӀомуйтӀе]]
* э. [[БIовха]]
* э. [[Басхьовга]]
* э. [[Боккхачу шутӀа]]
* э. [[Вар-виедие]]
* э. [[ГутӀа]]
* э. [[Даккхарай]]
* э. [[Дек-КIогу]]
* э. [[Кас-кхелли]]
* э. [[Кхоьрбила]]
* э. [[Пхьаьра-Гу]]
* э. [[ГӀойт-юх]]
* э. [[Тиемарш-кхелли]]
* э. [[Уакх-кхелли]]
* э. [[Узмат-Кхелли]]
* э. [[Хурцаг]]
* э. [[Цанашка]]
* э. [[ЧӀа-юх]]
* э. [[ЧӀуо]]
* э. [[Чайн-Шу]]
* э. [[Чевхьара]]
* э. [[Чуьркет босса]]
* э. [[Яр-кхелли]]
''' — [[Зумса]]
* э. [[Айн кхелли]]
* э. [[БӀорун босса]]
* э. [[Бален-Хьевхьа]]
* э. [[Биччахьа]]
* э. [[ВалгIе]]
* э. [[ГIус-Мерка]]
* э. [[Ганзе]]
* э. [[Гедин-Пхьа]]
* э. [[Гуйда]]
* э. [[Дакхо-Чу]]
* э. [[Деш-кхелли]]
* э. [[Дон-Кхашка]]
* э. [[Доркъул-Чу]]
* э. [[ИсмаьӀил-кхелли]]
* э. [[Кашта-Эрке]]
* э. [[Кешта]]
* э. [[Ковсей-Ара]]
* э. [[Кумарт-кхелли]]
* э. [[Мехьт-кхелли]]
* э. [[Милдача]]
* э. [[Муьжие ара]]
* э. [[Оьлгуза]]
* э. [[Сесана (Зумса)|Сесана]]
* э. [[СиелетIе]]
* э. [[Туышт-кхелли]]
* э. [[ТIулгIа]]
* э. [[Хилдиехьа]]
* э. [[ХутӀе-КӀажа]]
* э. [[Хьаркуне]]
* э. [[Чайнара]]
* э. [[Чалха]]
* э. [[Чарбакъе]]
* э. [[Чопанан-Желе]]
* э. [[Элан-БIовнашка]]
* э. [[Энгри]]
* э. [[Юкъарашта]]
* э. [[Iонжукъа]]
''' — [[Дишни-Мохк|Дишна]]
* э. [[Ӏал-кхелли]]
* э. [[Авст-кхелли]]
* э. [[Амкхелли]]
* э. [[Барснаха]]
* э. [[Бассах]]
* э. [[Бечига]]
* э. [[Ботурча]]
* э. [[Курш-ПхьатIе]]
* э. [[Куьс-Юхе]]
* э. [[КхалтIа]]
* э. [[Пийжеда]]
* э. [[Сиел-кхелли]]
* э. [[Тусхара]]
* э. [[Тержил-Дукъ]]
* э. [[Тиш-Цацах]]
* э. [[Узин-Хьоста]]
* э. [[Утан-кхелли]]
* э. [[Цацах]]
* э. [[Чоьнк-Пхьиеда]]
* э. [[Чухушлана]]
* э. [[Эза]]
''' — [[ЧӀиннах]]
* э. [[Анале]]
* э. [[БIавгетIи]]
* э. [[БIавтIе]]
* э. [[БIавхойн-Мерка]]
* э. [[БазантIе (ЧIиннах)]]
* э. [[Басха]]
* э. [[Башан-кхелли]]
* э. [[Божу]]
* э. [[Бокин-Дукъ]]
* э. [[БугӀара]]
* э. [[Ваьрдила]]
* э. [[Вотта-кхелли]]
* э. [[Гучан-кхелли]]
* э. [[Дан-кхелли]]
* э. [[Дукъара]]
* э. [[Жел-кхелли]]
* э. [[Зоьрт-кхелли]]
* э. [[Котта (ЧIиннах)]]
* э. [[Коьртие]]
* э. [[Кхенах (ЧIиннах)]]
* э. [[КӀонжаха]]
* э. [[Лаккха Исхой]]
* э. [[Лаха Исхой]]
* э. [[MаӀа-кхелли]] (Маъа-кхелли)
* э. [[Муьст-кхелли]]
* э. [[Муьши-Чу]]
* э. [[Оьзна]]
* э. [[Попнарашка]]
* э. [[Пхьоччу]]
* э. [[Сайра]]
* э. [[Сан-кхелли]]
* э. [[Саьттин-Тевзана]]
* э. [[Совн-кхелли]]
* э. [[Тевзина]]
* э. [[Точа-кхелли]]
* э. [[Тумаран-Эрка]]
* э. [[Туьта-Мерка]]
* э. [[Уьш-кхелли,]]
* э. [[Х1уртан-кхелли]]
* э. [[Хьехан-Дукъа]]
* э. [[Хьойхьа]]
* э. [[Хьорза-Эрке]]
* э. [[Хьуьшха]]
* э. [[ЦIеда-БIав]]
* э. [[ЦӀорул-кхелли]]
* э. [[Циехьа]]
* э. [[Чайн-Мерка]]
* э. [[Элда-кхелли]]
* э. [[Эста]]
* э. [[Эрке-КIогу]]
* э. [[Iакъа-ТIехьах]]
* э. [[Iина-Йисте]]
''' — [[БӀавла]]
* э. [[БӀавла]]
* э. [[Гурха]]
* э. [[Ида]]
* э. [[Иезанчу]]
* э. [[Пийж-Басса]]
* э. [[Тоьнга]]
* э. [[Тоьха]]
* э. [[ЦӀелтокхум]]
* э. [[Юьрдаха]]
== Эркаш ==
* [[Орга (эрк)]]
* [[ЧӀаьнта-Эрк]]
* [[Хьачара-Эрк]]
* [[МӀаьйста-Эрк]]
* [[Хьаьнга-Эрк (Кхоьрага)]]
* [[Саканхой-Эрк]]
* [[БӀовла-Эрк (Таьнгахи)]]
* [[Эзахи]]
* [[Зумсойн эрк]]
* [[Мулкъойн эрк]]
* [[Шуоэрк (Гухой-Эрк)]]
* [[Маlхи]]
* [[Хушэрк]]
* [[Похмэрк]]
* [[Югуэрк]]
* [[ТӀуьйлахи]]
* [[ЧамгӀа-Эрк]]
* [[Хьахичу]]
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Итон-Кхаьллан кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Итон-Кхаьллан кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
6ao6uxbnxk57j2k1352dx465lu6ibyf
Шелковски
0
12812
10466467
10442272
2025-06-05T10:02:59Z
VolnyiLev
18828
тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466467
wikitext
text/x-wiki
{{Тардалар|Щёлковски (метрон станци)}}
{{НБМ
|статус = гӀала
|нохчийн цӀе = Шелковски
|шен цӀе = {{lang-ru|Шелковская}}
|сурт = Шелковскера маьждиг (файл 2).jpg
|муьтӀахь =
|пачхьалкх = Росси
|мохк таблицехь = Росси
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
|lat_deg = 43|lat_min = 30|lat_sec = 27
|lon_deg = 46|lon_min = 20|lon_sec = 13
|CoordAddon = type:city(2500)_region:RU
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа =
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь = Нохчийчоь
|кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт
|кӀошт = Шелковскан кӀошт
|кӀошт таблицехь = Шелковскан кӀошт{{!}}Шелковскан
|йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг
|йукъаралла = Шелковскан йуьртан меттиг
|йукъаралла таблицехь = Шелковскан йуьртан меттиг{{!}}Шелковскан
|йукъара екъаялар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь = 1718
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш = Сарапан, Сарафанниково
|статус йелла терахь =
|майда =
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла = 19<ref>{{cite web|url=http://www.latlong.ru|title=Определение высоты над уровнем моря по координатам|publisher=latlong.ru|accessdate=2018-08-26|lang=ru}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180826005115/http://www.latlong.ru/ |date=2018-08-26 }}</ref>
|климат =
|официалан мотт =
|бахархой = {{ Бахархой | Шелковская | эз }}
|бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Шелковская | ш }}
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам = [[нохчий]], [[оьрсий]], кхин а
|динан хӀоттам = [[суннийш|бусалбанаш-суннийш]], [[православин]]
|бахархойн цӀерш =
|сахьтан аса =
|DST =
|телефонан код = 87136
|поштан индекс = 366108
|поштан индексаш =
|автомобилан код = 20, 95
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 96240834001
|категори Commons чохь =
|сайт =
|сайтан мотт =
}}
'''Шелко́вски<ref>Карасаев А. Т., Мациев А. Г. Русско-чеченский словарь. — М.: Русский язык, 1978. — 728 с. — С. 728</ref>''', '''Мохне<ref name="Исламов">{{cite web|url = http://daymohk-gazet.ru/archives/21736 |title = Нохчийн маттахь «Шелковски» йа «Мохне»…|publisher = Исламов И. |date = 14.05.2019|accessdate = 2020-2-17|archiveurl = |archivedate = }}</ref>''' ({{lang-ru|Шелковская}}) — гӀала, [[Нохчийчоь]]нан [[Шелковскан кӀошт]]ан административан центр. Кхуллу [[Шелковскан йуьртан меттиг]]<ref>{{cite web|url=http://www.chechen.vybory.izbirkom.ru/download/normakt_20_4204001133480.rtf?vrn=4204001133480|title=Закон Чеченской республики № 42-РЗ от 14.07.08|format=doc|description=Об образовании муниципального образования Шелковской район и муниципальных образований, входящих в его состав, установлении их границ и наделении их соответствующим статусом муниципального района и сельского поселения|accessdate=2011-07-1|archiveurl=https://www.webcitation.org/65SoqMfYx?url=http://www.chechen.vybory.izbirkom.ru/download/normakt_20_4204001133480.rtf?vrn=4204001133480|archivedate=2012-02-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131103192654/http://www.chechen.vybory.izbirkom.ru/download/normakt_20_4204001133480.rtf?vrn=4204001133480 |date=2013-11-03 }}</ref>.
== Истори ==
ГӀалан цӀе схьайаьлла [[дари]]н заводах (оьрсийн маттахь «шелк» олу дарех), иза йиллина 1718 шарахь [[Терк]] эркан тӀехь эрмалойн совдегархочо Васильев Сафара. Заводан гуонаха кхоллаелира [[гуьржий]]н-[[эрмалой]]н эвла, цӀе тиллира Сарапан аьлла, иза гуьржийн маттахь "дари" бохург ду{{sfn|Сулейманов|2006|с=653}}, цул тӀаьхьа хийцира Шелковски<ref>[http://www.cotton.ru/cgi-bin/vestnik/article.pl?id=23855 Натик Джафаров. Я в шелка тебя одел бы // Дагестанская правда, 22.04.2004] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180104192538/http://www.cotton.ru/cgi-bin/vestnik/article.pl?id=23855 |date=2018-01-04 }}</ref> гӀала аьлла.
2000 шарахь дуьйна гӀалахь гуттаренна бух тӀаьхь лаьтта [[Российн ЧГӀМ чоьхьара гӀуллакхийн оперативан Ӏалашон 46-гӀа ша йолу бригада]]н дакъа.
2007 шарахь июлехь Нохчийн Республикин куьйгалло кхайкхийра гӀалахь православин килс ян ойла хилира<ref>[http://www.newsru.com/religy/13jul2007/kadyrov.html NEWSru.com. Кадыров объявил о начале строительства православного храма в Чечне]</ref>. Йолуш йолу Шелковски килс йу [[Варвара Илиопольски]]н<ref>[http://www.chechnya.gov.ru/page.php?r=126&id=5930 Информационный сервер Главы и Правительства ЧР. Рамзан Кадыров подарил автомобиль «Газель» для православных прихожан Чеченской республики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120131170015/http://www.chechnya.gov.ru/page.php?r=126&id=5930 |date=2012-01-31 }}</ref> цӀарах, иза ламазан цӀа бен дац<ref>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=27&PubID=21851 Грозный-информ. В станице Наурская состоялась встреча духовенства с православными жителями района]</ref>.
2016 шеран 22 апрелехь [[ХӀинжа-ГӀалин епархи|ХӀинжа-ГӀалин епископа]] [[Варлаам (Пономарёв)|Варлаама]] базбира Сийлахь Варварин цӀарах йуьллу керла килсан бух тӀе буьллу тӀулг. Килса йина Шелковскин Ӏам йисттехь, республикин Ӏедало а, Хьуьнан промышленникийн къоман «Русский лес» ассоциацис а гӀолоцуш. Килсан совгӀатна елира йоккха Ӏазапхочун Варварин даьӀахкийн дакъонца ботт<ref>[http://goragospodnya.ru/2018/03/29/xram-v-chest-svyatoj-velikomuchenicy-varvary-v-stanice-shelkovskoj/ Храм в честь святой великомученицы Варвары в станице Шелковской // Гора Господня. Официальный сайт Махачкалинской епархии]</ref>.
2018 шеран декабрехь гӀало даздира шен 300 шо кхачар.
== Географи ==
Эвла лаьтта [[Терк]]аца, [[Мазалк]]-[[ГӀизлар]] новкъаца. [[Соьлжа-ГӀала|Соьлжа-ГӀалина]] 71 км къилбаседа-малхбалехьа{{sfn|Сулейманов|2006|с=652}}.
Уллера нах беха меттигаш: къилбаседа-малхбалехьа йу — [[Гребенски]] а, [[Воскресеновски (Нохчийчоь)|Воскресеновски]] а, къилба-малхбалехьа йу — [[Харьковски (Нохчийчоь)|Харьковски]], къилба-малхбузехьа йу — [[Шелкозаводски]], къилбаседа-малхбузехьа [[Коби (Нохчийчоь)|Коби]].
=== Микротопоними ===
==== Нах беха меттигаш ====
* Ломидзе кӀотар – гӀалан къилба-малхбузера меттиг, цигахь, баккхийчара дийцарехь, лаьттина мехкаден Ломидзен долара даьхний кхоба кӀотар.
* Шира гӀала – иштта олух Ӏинца а Теркан аьрру бердаца, кхо км малхбалехьа, йолчу, хьалха Шелковски лаьттинчу меттигах{{sfn|Сулейманов|2006|с=653}}.
* Вознесенски кӀотар я Дуриловка – лаьттина гӀалан къилбаседа агӀора, [[Мазалк]]-[[ГӀизлар]] новкъаца. Кхузахь беха [[ногӀий]], [[гӀезалой]], [[нохчий]]. Дуриловка боху шира цӀе йисина Шелковски, [[Гребенски]], [[Старогладовски]] гӀаланийн бахархошна йукъарчу къамелашкахь. КӀотар Дуриловс йиллина лору.
* Бабски кӀотар – иштта цӀе йолу кӀотар лаьттина гӀалан къилбаседа агӀора меттиг. Баккхийн бахархоша дийцарехь цӀе тиллина кӀотар йиллинчун цӀарах.
* Борисовски кӀотар – гӀалан къилба-малхбуза йистера меттиг. Баккхийн бахархоша дийцарехь, кхузахь иштта цӀе йолу кӀотар лаьттина. Тахана гӀалин йукъа яхана и меттиг.
* Миклон мохк – [[Терк]]ан аьрру бердаца йолу меттиг, гӀалан къилба-малхбалехь, дийцарехь, кхузахь ваьхна ведда лела [[гуьржий]] Баруки Микло (Бараташвили Михаил) – воккха забарча а, самукъане стаг а. Микло вехара талларца, чӀара лацарца, кӀеззиг уьстагӀий а, ет а лелабора, бераш а, жима хаза зуда а яра. Теркан хиш сих-сиха чудовлура цуьнан керта а, тоьлина а, цигара Микло а, цуьнан доьзал а сихха дӀаболхара луларчу гӀала, берриг бахам дӀа а тосий.
* Гноевойн кӀотар – Коминтернан колхозан йуккъера керт хиллачу кӀоштара меттиг. Цигахь иштта цӀе йолу, хьал долчу гӀазакхийчун, Гноевойн кӀотар лаьттина, цуьнан дукха даьхний а, кемсийн беш а яра{{sfn|Сулейманов|2006|с=654}}.
* Харьковски кӀотар – гӀалан къилбаседа-малхбален агӀора меттиг, цигахь лаьттина иштта цӀе йолу, [[Харьков]] гӀалара кхелхинчу бахархоша йиллина, кӀотар{{sfn|Сулейманов|2006|с=654-655}}.
==== Инженерийн кхолламаш ====
* Шелковски тӀай – Теркан тӀехула диллина Шелковски кӀошт [[Гуьмсан кӀошт]]аца а, [[ДегӀаста|ДегӀастанан Республикица]] а цхьаьнатуху тӀай, гӀалан къилба-малхбалехьа лаьттина{{sfn|Сулейманов|2006|с=653}}.
* Килс – иштта цӀе йисина баккхий гӀазакхашна йукъахь Теркан аьрру бердаца йолчу меттигна, хьалха шира гӀала хиллачехь, цигахь гӀалин йуккъехь лаьттира килс. Килс дукха лаьттира шен меттигехь, гӀазакхаша дӀатесна цӀенойн а, тоьлийн а саьлнашна йукъахь. Дукха шерашкахь керлачу гӀалара гӀазакхий оьхура Ӏибадат дан а, динан Ӏиданашка а ширачу гӀалара килсе. ТӀаьхьуо килс вовшах а йаьккхина керлачу гӀалане дӀакхалхийра{{sfn|Сулейманов|2006|с=654}}.
* Пачхьалкхан дарбанан цӀа – иштта олу, революции халале хьалха йоьгӀначу, дарбанан цӀийнан ширачу гӀишлонах. ГӀалин йуккъехь.
* Керла дарбанан цӀа – 1980-гӀа шерашкахь дина дарбанан цӀа. Лаьтта Шелковскин къилбаседан йистехь, Гребенски боьдучу новкъаца{{sfn|Сулейманов|2006|с=655}}.
==== Хиш ====
* Копаньки – гӀалан йуккъера Ӏам. Дуьйцу, гӀалан бахархоша кхузахь буьйда кибирчигаш ян а, поппаран а сацкъар-латта доккхуш хиларх лаьцна, цуьнан жамӀ хилла доккха ор, хан хене мел йолу хино дуьзина. Ӏам чур ахи ара ца долу, шен хи схьаоьцу догӀнера а, шовданашкара а. Шен цӀе «Копаньки» нохчийн мате йаьккхича «Аьхкина» хуьлу. Оцу меттигах хьалха шовда олуш хилла.
* Харш – хи дилларан татол, чекхдолу гӀалан къилбаседа-малхбуза агӀора. Татолан Новр-Шелковски га{{sfn|Сулейманов|2006|с=653}}.
* Сулу-Чубутла – йочанийн хих гулбелла Ӏам, лаьтта гӀалан къилбаседехьа. ЦӀе тюркийн маттара йу{{sfn|Сулейманов|2006|с=653-654}}.
* Будары – куьйга баьккхина Ӏам, цунна тӀаьхь лаьттина республикин кӀоштан къинхьегамхойн дика йина садоӀу база. ГӀалин къилбаседа-малхбузенан агӀора{{sfn|Сулейманов|2006|с=654}}.
==== Меттигаш ====
* ГӀамаршка – иштта олу гӀалан малхбузехьара а, къилбаседехьара а [[НогӀийн аре]]нех{{sfn|Сулейманов|2006|с=653}}.
* Форштат, Форхштат – иштта цӀе йолу меттиг лаьтта гӀалин къилба-малхбалехь. Дуьйцу, оцу меттигехь гӀалин кӀентий эскаре новкъа бахар бохуш, тӀемера цӀа богӀучарна цига дуьхьала богӀура. ТӀаьхьа – дуьххьарлера самукъадоккху а, кхин даздаран а белхаш. Иза галдаьккхина меттигерачу диалекто форштадт дош ду{{sfn|Сулейманов|2006|с=654}}.
== Иэс ==
* Гражданийн тӀамехь кхелхина тӀемлошна йоьгӀна иэс – йоьгӀна гражданийн тӀамехь кхелхинчу 19-гӀа ЦӀен Эскаран тӀемлошна. Лаьтта гӀалин къилба-малхбалехь{{sfn|Сулейманов|2006|с=655}}.
== Транспорт ==
Шелковски йу [[Ставрополь]]—[[Крайновка]] трассин тӀехь; малхбалехьо ду [[Терк]]ан тӀехула долу Гребенскан тӀай, цуна тӀехулла [[Шелковскан кӀошт]]ера [[Хаси-Эвлан кӀошт]]е дехьа гӀо. Эвлахь йу аьчка некъан станци [[Шелковски (станци)|Шелковски]] [[Къилбаседа-Кавказан аьчка некъ]].
Шелковскехь йиллина керла автостанци.
[[File:Автостанци Шелковскин.jpg|thumb|слева|Шелковскера автостанци]]
== Галерей ==
<gallery perrow=12 widths="300px" heights="300px">
Файл:Шелковскера маьждиг.jpg|Шелковскера маьждиг
</gallery>
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Шелковская | Столбцов=6}}
<br>
{{Бахархой| Шелковская |график}}
; Къоман хӀоттам
[[Ерригроссийн бахархой багарбар (2002)|2002 шеран Ерригроссийской бахархой багарбаран]] жамӀашца<ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/shelkovskaya02.html Этнокавказ. Национальный состав Шелковского района по переписи 2002 года]</ref>:
{|class="standard sortable"
|-
!Къам
!Барам, <br>ст.
!Берриг <br>бахархойх дакъа, %
|-
|[[нохчий]]
| align="right" | 7 802
| align="right" | 81,43 %
|-
|[[оьрсий]]
| align="right" | 1 291
| align="right" | 13,47 %
|-
|[[гӀумкий]]
| align="right" | 156
| align="right" | 1,63 %
|-
|[[жӀайхой]]
| align="right" | 58
| align="right" | 0,61 %
|-
|[[ногӀий]]
| align="right" | 50
| align="right" | 0,52 %
|-
|[[гӀезалой]]
| align="right" | 36
| align="right" | 0,38 %
|-
|кхин берш
| align="right" | 188
| align="right" | 1,96 %
|-
|берриш
| align="right" | 9 581
| align="right" | 100,00 %
|}
[[Ерригроссийн бахархой багарбар (2010)|2010 шеран Ерригроссийской бахархой багарбаран]] жамӀашца<ref>{{cite web|url=http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP|title=Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населенным пунктам, сельским населенным пунктам с численностью населения 3000 человек и более"}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150929072457/http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP |date=2015-09-29 }}</ref>:
{|class="standard sortable"
|-
! Къам
!Барам, <br>ст.
!Берриг <br>бахархойх дакъа, %
|-
|[[нохчий]]
| align="right" | 9 395
| align="right" | 84,55 %
|-
|[[оьрсий]]
| align="right" | 1 020
| align="right" | 9,18 %
|-
|[[гӀумкий]]
| align="right" | 192
| align="right" | 1,73 %
|-
|[[жӀайхой]]
| align="right" | 117
| align="right" | 1,05 %
|-
|[[ногӀий]]
| align="right" | 73
| align="right" | 0,66 %
|-
|[[гӀезалой]]
| align="right" | 61
| align="right" | 0,55 %
|-
|[[даьргӀой]]
| align="right" | 40
| align="right" | 0,36 %
|-
|[[лаьзгий]]
| align="right" | 33
| align="right" | 0,30 %
|-
|кхин берш
| align="right" | 172
| align="right" | 1,55 %
|-
|ца гайтина я, ца аьлла
| align="right" | 9
| align="right" | 0,08 %
|-
|берриш
| align="right" | 11 112
| align="right" | 100,00 %
|}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}
{{Нохчийн Республика}}
{{Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш}}
{{Шелковскан кӀоштан нах беха меттигаш}}
[[Категори:Шелковскан кӀоштан нах беха меттигаш]]
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
{{Chechen-geo-stub}}
6xmuvvk6mjlqmkkjahuf6q3sru3heo0
Новр-ГӀала
0
12816
10466460
10465685
2025-06-05T10:00:50Z
VolnyiLev
18828
тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466460
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = ГӀала
|нохчийн цӀе = Новр-ГӀала
|шен цӀе = {{lang-ru|Нау́рская}}
|сурт = Новр-ГIалара маьждиг (Невран кIошта).jpg
|пачхьалкх = Росси
|мохк таблицехь = Росси
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
|lat_deg = 43 |lat_min = 39 |lat_sec = 00
|lon_deg = 45 |lon_min = 18 |lon_sec = 33
|CoordAddon = type:city_region:RU-CE
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа = Республика
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь = Нохчийчоь
|кӀоштан тайпа = КӀошт
|кӀошт = Невран кӀошт
|кӀошт таблицехь = Невран кӀошт{{!}}Невран
|йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг
|йукъаралла = Новр-ГӀалин йуьртан меттиг
|йукъаралла таблицехь = Новр-ГӀалин йуьртан меттиг{{!}}Новр-ГӀалин
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа = Корта
|корта = Курина Наталья Фёдоровна
|йиллина терахь = 1662
|дуьххьара хьахор = 1765
|хьалхара цӀерш =
|статус йелла терахь =
|майда =
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла = 81<ref>{{cite web|url=http://www.latlong.ru|title=Определение высоты над уровнем моря по координатам|publisher=latlong.ru|accessdate=2018-08-25|lang=ru}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180826005115/http://www.latlong.ru/ |date=2018-08-26 }}</ref>
|климат = [[Кёппенан климатийн классификаци|барамера йовха тӀуьна (Cfa)]]<ref>[https://ru.climate-data.org/азия/россииская-федерация/чечня/наурская-658116/ Климат Наурской // Climate-Data.org]</ref>
|официалан мотт =
|бахархой = 9638<ref>Письмо Территориального Органа Федеральной службы Государственной статистики по Чеченской Республике от 09.07.2019г., №АМ2009/52-МС</ref>
|бахархой ларар шо = 2019
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам = нохчий, гӀалагӀазкхий, туркой
|динан хӀоттам = бусулба, керста
|бахархойн цӀерш = Новр-ГӀалахой, Наурчане
|сахьтан аса = +3
|DST =
|телефонан код = 87143
|поштан индекс = 366120
|поштан индексаш = 366120, 366128
|автомобилан код = 95
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 96222816001
|категори Commons чохь =
|сайт =
|сайтан мотт =
}}
'''Новр-ГӀала<ref>А. Г. Мациев, А. Т. Карасаев. Русско-чеченский словарь. — М., Русский язык, 1978. — 728 с. — С. 728</ref>''' ({{lang-ru|Нау́рская}}) — [[Нохчийчоь]]нан гӀала, [[Невран кӀошт]]ан центр. Кхуллу [[Новр-ГӀалин йуьртан меттиг]].
== Географи ==
Йуьрт лаьтта [[Соьлжа-ГӀала]]н 48 км къилбаседа-малхбузехьа (дуьхьала хилча), [[Новр-ГӀала (станци)|Новр-ГӀала]] [[цӀерпоштнекъан станци]]н 4 километр къилба-малхбузехьа.
Малхабале агӀонахь Макан-ГӀала йу, малхабуза агӀора Алпатов-Йурт йу.
Йуьрт [[Теркан-Куман акъари]]н тӀехь, [[Терк]]ан аьрру бердаца йу, хин харшан 1,5 км къилбаседехьа. Теркан йисттехула кхуьу йуькъа хьун, вукха агӀора йуьртан гуо бина дуьй-дерзош долчу латташа.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Наурская | Столбцов=8}}
{{Бахархой| Наурская |график}}
; Къоман хӀоттам
[[Йерригроссийн бахархой багарбар (2002)|2002 шеран Йерригроссийн бахархой багарбаран]]<ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/naur02.html Этнокавказ. Национальный состав Наурского района по переписи 2002 года]</ref> жамӀашца йуьртан бахархойн къоман хӀоттам:
{|class="standard sortable"
|-
!Къам
!Барам, <br>ст.
!Берриг бахархойх <br>дакъа, %
|-
|[[нохчий]]
| align="right" | 6 110
| align="right" | 71,62 %
|-
|[[оьрсий]]
| align="right" | 1 964
| align="right" | 23,02 %
|-
|[[туркой]]
| align="right" | 84
| align="right" | 0,98 %
|-
|[[украинаш]]
| align="right" | 40
| align="right" | 0,47 %
|-
|[[эрмалой]]
| align="right" | 21
| align="right" | 0,25 %
|-
|[[гӀумкий]]
| align="right" | 21
| align="right" | 0,25 %
|-
|[[жӀайхой]]
| align="right" | 15
| align="right" | 0,18 %
|-
|[[гӀалгӀай]]
| align="right" | 12
| align="right" | 0,14 %
|-
|[[ногӀий]]
| align="right" | 10
| align="right" | 0,12 %
|-
|кхин берш
| align="right" | 254
| align="right" | 2,98 %
|-
|берриш
| align="right" | 8 531
| align="right" | 100,00 %
|}
== Истори ==
Цхьаьна версица, дуьххьара Новр-ГӀала хьахийна 1642 шарахь. Цу тӀе, оцу хенахь иза лаьттина Теркан аьтту бердаца. 1715 шарахь [[Пётр I]]-чун омарца гӀала дехьайаьккхина аьрру бердан тӀе, ткъа оцу меттигехь тӀаьхьуо йиллина нохчийн эвла [[Лаха Невре]]{{sfn|''Атабиев И.''|2015}}.
Хаало чӀагӀдарш, гӀала йиллина нохчийн эвла лаьттинчохь. [[Гянджа|Елизаветпольскан]] гӀалин училищан хьехархочо П. А. Востриковс йаздо цунах лаьцна:
{{цитатин йуьхьиг}} «ТӀеман чухьолхуш гӀалагӀазкхаша „бросимся на уръ!“ олуш хилла; цундела керла йиллина гӀазакхийн гӀалах нохчаша а, гӀазкхаша а цхьаьна бертахь Наур элира: гӀало лело йолийра ша лаьттачу меттиган цӀе. Амма бакъ хета, гӀалин цӀе схьайаьлла хилар, гӀазакхий кхуза бахкале хиллачу нохчийн эвлан цӀарах».<ref>П. А. Востриков. Станица Наурская, Терской области // Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа. Издание Управления Кавказского Учебного Округа. Выпуск 33. Тифлис: Типография Канцелярии Главноначальствующего гражд. частью на Кавказе г. К. Козловского, 1904. Отдел II, с. 115.</ref>{{цитатин чаккхе}}
=== XVIII бӀешо ===
1765 шарахь [[ГӀизлар]]ан алсама ламанхой тӀелатар бахьнехь [[Екатерина II]]-гӀачо омар делира [[Дубовка|Дубовкера]] Теркан тӀе дехьадаккха [[Ийдалан гӀазакхий]]н дакъа, охьаховшабе уьш Мазалкан полк цӀарца [[Мазалк]] гӀопан а, гребенскин гӀаланашна а йукъа. ГӀазакхий баьхкира [[Ийдал]] тӀиера 1769 шарахь, охьаховшийра Теркан тӀиерачу гӀаланашка [[Гуьлгани]], '''Новр-ГӀала''', [[Ишоре]], [[Макан-ГӀала]], [[Гал-ГӀала]]. Церан коьртехь вара атаман [[Савельев, Иван Дмитриевич|И. Д. Савельев]], полковник даржехь (тӀаьхьа — инарла; дукха хенахь лаьттира Новр-ГӀалахь «Савельевн бошмаш»).
1772 шеран январехь Терка тӀехь гучувелира [[Пугачёв, Емельян Иванович|Пугачёв]]. Иза хилира [[Дон]] тӀиера кхелхина гӀазакхий болу кхаа гӀалахь, царна йукъахь йара Новр-ГӀала а. Кхаа гӀалин (Гуьлгани, Ишоре, Новр-ГӀала) гуламехь баккхий наха реза хилла дийхира Пугачёвга, хьайна тӀелацахьара ахьа [[ТӀеман коллеги|Пачхьалкхан ТӀеман Коллеге]] дехар дан, ахчан алапа а, дуург а, духар а гӀазакхийн Теркан Доьзалан эскаран санна хилийта аьлла (хӀинцца ховшийна [[донан гӀазакхий]]н алапа кӀезиг дара, Теркан тӀехь хьалххе бехачу гӀазакхийнчул, ткъа Пугачёв вагӀийтира бухарчу [[Теркан гӀазакхий]]нчух шайн хьал дӀатаде аьлла). Пугачёв реза хилира. ГӀазакхаша гулдира цунна новкъана 20 сом, кхаа гӀалин дехар дехар а, [[Донан эскар]]ан дашан мухар а. [[Москох]] воьдуш, 1772 шеран 8 февралехь иза кхечира Мазалке, новкъан оьшург эца. ГӀалара араволуш иза сацийра гӀролерчу гӀазакхаша, схьавалийра Мазалкан комендантан канцеляри. Левича Пугачёвс дери дира, ша ведда лела Дон тӀиера гӀазакхий хилар<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Russ/XVIII/1760-1780/Pugachev/Sbornik/framepril1.htm Протокол показаний Е. И. Пугачёва на допросе в Моздокской комендантской канцелярии]</ref>. ТӀаьхьо цуьнан гӀаролех вада аьтту белира.
{{OldStyleDate|10|июнехь|1774 шеран|21}} [[Оьрсий-туркойн тӀом (1768—1774)|оьрсий-туркойн тӀамехь]] куьйгаллехь [[ГӀирман ханалла|гӀирман ханийн]] тайпанара{{ref+|У В. А. Потто — султанов.|Комм}}<ref name=potto/> [[Калга (дарж)|калга]] [[Шахбаз Герай]] волу гӀирман гӀезалойн, [[гӀебартой]]н цхьаьнатоьхна эскарш, дӀахьажийна долу [[Хункар-мохк]] агӀо лаьцна (фактаца оцу хенахь гӀирман Ӏарш тӀехь вара [[Сахьиб II Герай]], оьрсийн агӀора волу), гӀирман хан хиллачу [[Девлет IV Герай]]с<ref name="Мальбахов">Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века), Москва, «Поматур», 2002. ISBN 5-86208-106-2. C. 315—316.</ref>, вериг а 8 эз. стаг<ref name=potto/>, аьттехьа деира Мазалкан, амма гӀопан штурм йан ца хӀиттира, тӀелетира {{OldStyleDate|11|июнехь||22}} Новр-ГӀалин<ref name="Мальбахов" />.
ГӀала ларйеш йара куьйгаллехь мазалкан гӀазакхийн хьаькам атаман И. Д. Савельев волу, теркан гӀазакхийн тобано (хьалха ийдалан хиллачу гӀазакхаша), иза дика къевлина йара — гӀалин гуонаха латтан вал бара, доьттина пенаш дара, йаккхий тоьпаш а йара<ref name=potto/>.
Иза бакъдолуш турпалийн тӀом бара, хӀунда аьлчи гӀалин коьрта ницкъаш — могӀарера гӀазакхий — оцу хенахь тӀаме бахна бара, ткъа цӀахь бисинера баккхий нах, зударий, бераш, жима легионан тоба. Шайн гӀала ларйан арабевлира Новр-ГӀалин зударий, цӀиен пхьуьйш доцу кучамаш а йоьхна, цара майранашца а, вежаршца а цхьаьна могӀара йухатухура тӀелетарш. Йуьхьанца зударшна декхар деллера цӀе йаго, силам бохбан, и пенаш тӀиера чубитта тӀелетачарна. Дуьцу, делкъен чорпа йийриш а гӀап ларйан хӀиттира. Цу тӀе зударий белаш тӀе белаш тоьхна къеначу ийдалан гӀазакхашца йуха тухуш бара мостагӀий, мангалашца а, марсашца а вал тӀебевлларш<ref name=potto/>.
ЧӀагӀонехь йара чуьйна йаккхий тоьпаш, уьш хьоле хьаьжжина адамашна тӀехь дӀасатекхош йара. ТӀелетачарна баккхий иэшамаш хилира (800 стаг). Байинчарна йукъахь хилла гӀараваьлла ламанхойн эла ''Каргока'' Татарханов{{ref+|Кургоко Татарханов, [[ГӀебарта]]н лакхара элин [[Жанхот Татарханов]]н ваша<ref name="Мальбахов" />|Комм}}, цу тӀе цуьнан дакъа дӀа а ца даьхьнера юхабовлучара. Оцуо тешалла до тӀелетарш дика кхерийна хиларх, хӀунда аьлчи церан сийлахь декхар дара беллачеран декъий тӀеман аренара арадаккхар, куьйгалхо хьала а, охьа а<ref name=potto/>.
Новр-ГӀалара тӀом лаьттира дерриг дийнахь, новр-гӀалахой орцане ладугӀуш бара, амма иза ца кхечира. Йерриг а шовзткъа чаккхарма гергахь йара [[Оьрза-ГӀала]], амма цуьнца хаам бацара. Кхин а дуьйцу, Оьрза-ГӀалахь йаккхий тоьпийн гӀовгӀа хазара, амма гӀалахь лаьттачу гӀашлойн полкан баьччана моьттира новр-гӀалахойн цхьа деза де ду [[фейерверк]]ашца а, герз деттарца а, иштта даздар чӀогӀа хазахеташ вара къена полковник Савельев Иван. Иштта чекхделира де<ref name=potto/>.
Сатасарца, шолгӀачу дийнахь, йуха а йетта йолийра гӀазакхийн йаккхий тоьпаш, амма цӀеххьана мостагӀа йухавала вуьйлира гӀалин гергара. Дуьйцу, гуо бастаран бахьана хилира гӀазакхи Перепорх, цуо калган хӀоттам болу барз тӀехьажийна йоккха тоьпо цуьнан вешийн кӀант вийра. Оцунца калган гӀуо тӀаьхьало гира, кхин ца лиира цигахь виса.{{ref+|[[Шахбаз Герай]] йухавелира эскарца [[ГӀебарта]]н кӀоргене, тобанца дӀакхета шен вешех [[Девлет IV Герай]]х.<ref name="Мальбахов" />|Комм}} Дукха зударшна, Новр-ГӀала ларйарна, мидалш йелира. ТӀаьхьа, и хилам дагабогӀий, гӀазакхаша лерамца олура цунах «''и зударийн деза де''».{{sfn|''Потто В. А.''|1887|name=potto|loc=[http://cossackweb.narod.ru/kazaki/r_pttnrs.htm Геройская оборона Наурской станицы в 1774 году]}}.
=== XIX бӀешо ===
1804 шарахь Новр-ГӀалин йукъаралло йина Ӏийса пайхамар {{Ӏ.с.}} варна лерина килс, дечиган гӀишло, ша лаьтташ горгалин гӀишло а йолуш, тӀулган фундамент тӀехь йина зӀаркепара керт а йолуш, гӀалин ахчанах. Йохийна 20-гӀа бӀешеран 30-гӀа шерашкахь. Цуьнан фундамент тӀехь аьхкенан кинотеатр йира.
1820 шарахь Новр-ГӀалахь гӀалагӀазакхийн ахчанах [[Кавказан аса]]н бӀаьччан инарла-майор [[Сталь, Карл Фёдорович (1774—1824)|К. Ф. Сталан]] омарца лазарет йира.
=== XX бӀешо ===
1907 шарахь гӀалахь йара керт — 708, бахархой — 4785; 1 килс, 1 [[шираламастхой]]н ламазан цӀа, 2 ишкол, 1 маларан цӀа, 29 махлелоран-промыслан меттиг.
1916 шарахь биллира цӀерпоштнекъ.
[[Россера гражданийн тӀом]] чекхбаьлчи 1920 шеран мартехь 1860 шарахь дуьйна шена йукъахь Неврен кӀоштан лаьтташ долу [[Теркан область]], дӀайаьккхира.
1921 шеран 20 январехь дӀайаьккхинчу Теркан областан махка тӀехь кхоьллира [[Ломан АССР]] а, [[Теркан губерни]] а.
1924 шеран 13 февралехь кхоьллира [[Къилба-Малхбален область]] йукъ Дон-тӀера-Ростовхь йолуш, керла кхоьллинчу область йукъайахара Теркан губерни, йукъ [[Георгиевск]] гӀалахь йолуш, [[Кубанан-ӀаьржахӀордан область]], [[Донан область]], [[Ставрополан губерни]].{{sfn|''Гуноев И.''|2015|name=Гуноев}} Оццу шеран 16 октябрехь Къилба-Малхбален областах дӀатуьйхира Къилбаседа Кавказан автономин областаш а, гуонаш а, царна йукъахь [[Соьлжа-ГӀала]] а, кхоллабелира цхьаьнатоьхна [[Къилбаседа-Кавказан мохк]].
1924 шеран 2 июнехь Теркан губернех бина [[Теркан гуо]]нан, шена йукъахь 16 кӀошт йолуш, царна йукъахь дуьххьара кхоьллина '''Невран кӀошт''', административан йукъ хилира Новр-ГӀала.<ref name=Гуноев/>
1926 шарахь хиллачу нах багарбаран жамӀашца гӀалахь вехара 4648 стаг, царех [[оьрсий]] — 4444<ref>[http://vivaldi.dspl.ru/bx0000120/details Поселенные итоги переписи 1926 года по Северо-Кавказскому краю. — Ростов-на-Дону, 1929. — С. 321.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160517234859/http://vivaldi.dspl.ru/bx0000120/details |date=2016-05-17 }}</ref>.
Амма, 1928 шарахь, рогӀера хийцамаш беш Невран кӀошт дӀайаьккхира. 1930 шарахь дӀабаьккхира Теркан гуо а.<ref name=Гуноев/>
1934 шеран 10 январехь йуха а бийкъира Къилбаседа-Кавказан мохк [[Азовн-ӀаьржахӀордан мохк]] а, ша Къилбаседа-Кавказан мохк а коьрта шахьар [[Пятигорск]] гӀала а йолуш. Хийцамаш бинчул тӀаьхьа 1935 шеран 23 январехь Къилбаседа-Кавказан махкахь хилира 43 кӀошт, иза хилира Невран кӀошт кхолларан шолгӀа терахь. Оццу шарахь [[Ставрополь]] гӀалин цӀе хийцира Ворошиловск гӀала аьлла. Ткъа [[Серго Орджоникидзе]] веллачул тӀаьхьа 1937 шарахь Къилбаседа-Кавказан мехкан цӀе хийцира Орджоникидзен мохк аьлла. Орджоникидзен мехкан коьрта шахьар дехьайаьккхира Пятигорск гӀалара Ворошиловск гӀала. Иштта, Невран кӀошт Къилбаседа-Кавказан мехкара дехьаелира Орджоникидзен махка<ref name=Гуноев/>.
Орджоникидзен мохк немцойн-фашистийн махкбаккхархошах мукъабаьккхинчул тӀаьхьа 1943 шарахь Ворошиловск гӀалин шен Ставрополь цӀе йухайерзийра, ткъа Орджоникидзен мехках — [[Ставрополан мохк]] бира.<ref name=Гуноев/>
1944 ш. 7 мартехь д.№ 1/853 йолуш арадаьллачу ССРС Лакхарчу Советан Президиуман омарца сацам бира [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР|Нохч-ГӀалгӀайн АССР (НГӀАССР)]] дӀа а йаьккхина, керла административан хӀоттамех. Оцу омарца кхоьллира [[Грозненски область]], цуьнан мохк дуккха а алсама бара хӀинцалерачу Нохчийн Республикин мехкал — цунна чудагӀара хӀинцалера [[ДегӀаста]]нан а, Ставрополан мехкан дакъош<ref name=Гуноев/>.
1944 шерера 1957 шо кхаччалц Новр-ГӀала а, Невран кӀошт а чуйогӀура Грозненски областан.
[[Файл:Здание бывшей библиотеки.jpg|thumb|Хьалха библиотека хилла гӀишло]]
1957 шеран 9 январехь даьллачу д.№ 721-4 йолу ССРС Лакхарчу Советан Президиуман даьллачу «Нохч-ГӀалгӀайн АССР РСФСР йукъахь меттахӀотторах а, Грозненски область дӀайаккхарх а» цӀе йолчу омарца Нохч-ГӀалгӀайн АССР меттахӀоттийра коьрта шахьар Соьлжа-ГӀала а йолуш<ref name=Гуноев/>.
Цу тӀе, оцу хенахь абсолютан дукха болу [[оьрсий]]н лааме а ца хоьжуш,<ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html Этнокавказ. Национальный состав Чечни по переписям 1897—2002]</ref>, кӀошт дӀайелира, хӀинцалера [[Шелковски кӀошт]]ан мехкаца цхьаьна, меттахӀоттийначу ЧИАССР йукъа.
МеттахӀоттийначу Нохч-ГӀалгӀайн АССР мехкан йара дикка хийцаелла, йохочу хене хьаьжча (1944 шеран 7 мартехь). Кхин а ца магийра ховша арадахале Ӏийначу [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан]], [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн]], [[Шаройн кӀошт]]ийн мехкашка, [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан]] а, [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан]] а кӀоштийн цхьацца меттигашка<ref>[http://annyku.narod.ru/disser.htm ''Кузнецова А. Б.'' Этнополитические процессы в Чечено-Ингушской АССР в 1957—1990 гг.: последствия депортации и основные аспекты реабилитации чеченцев и ингушей. Диссертация на соискание учёной степени кандидата исторических наук. — М., 2005. — Глава II. Реабилитация чеченцев и ингушей: политические аспекты. — § 2. Административно-территориальное восстановление ЧИАССР]</ref>. Иштта ша-тайпа НГӀАССР дайна мехкаш меттахӀиттош, НГӀАССР йукъа делира оьрсий а, кхин [[Вайнах|вайнеха]] доцу къаьмнаш деха Невран, [[Каргалински кӀошт (Грозненски область)|Каргалинскин]], Шелковски кӀоштийн мехкаш, хьалха [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкан]] йукъахь хилла<ref>[http://www.ingushetiyaru.org/history/ingushi_istoriya_i_veka_rodoslovii/248.html ''Шнирельман В. А.'' Быть аланами: интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке. — М., 2006. — Часть III. Преодоление судьбы (чеченцы и ингуши). — Глава 6. Возвращение в историю и возвращение истории]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.
1957 шерера 1991 шо кхаччалц Новр-ГӀала а, невран кӀошт а йукъайодара НГӀАССР.
1991 шеран декабрера таханлера де кхаччалц кӀош йукъахь йу [[Нохчийчоь]]нан.
[[Файл:Керла йоьгӀна килс.jpg|thumb|Ӏийса варна лерина килс]]
1990-гӀа шераш долалуш алахь меттахӀоттийра православин Ӏийса варна лерина килс, иза лаьттара хиллачу клубан гӀишло чохь<ref name=eparhia/>.
=== XXI бӀешо ===
2011 шо долалуш хьалха 1937 шарахь йохийна килс лаьттинчохь, Новр-ГӀалахь йан йолийра керла Ӏийса варна лерина килс, иза йан ахча латтийра Оьрсийн цӀестан компани долахь йолу [[Алтушкин, Игорь Алексеевич|Алтушкин Игора]]<ref name=eparhia>[http://www.eparhia.ru/news/?ID=24278 Проект «Епархия». В станице Наурской готовятся к закладке нового храма // Сайт «Проект „Епархия“» (www.eparhia.ru) 26.01.2011.]</ref>. Килс йина а йаьлла, даздарца дӀайиллира 2017 шеран 4 мартехь.<ref>[http://www.patriarchia.ru/db/text/4828205.html В станице Наурской (Чеченская Республика) совершено великое освящение нового православного храма // Официальный сайт Московского Патриархата «Русская Православная Церковь» (www.patriarchia.ru) 6 марта 2017.]</ref>
== Экономика ==
Советан Ӏедал долуш кхиана бара йуьртабахам, коьртаниг — [[чагӀар даккхар]] а, [[бошмаш лелор]] а. ГӀалахь йара масех мутт доккху а, консервийн сурсатийн а комбинат. Тахана кемсаш алсама ерш хӀаллакйина, комбинаташ цхьан а болх беш йац.
Болхбеш йу кхузара фермерийн бахаман ассоциаци, цера долахь 8 эзар гектар латта ду.
2021 шеран июнь баттахь Новр-ГӀалин тӀекхочучу меттигехь, некъан аьтту агӀора йиллина Нохчийчохь дуьххьара маьлхан электростанци, цуьнан нуьцкъалалла — 5 МВт йу<ref>https://energybase.ru/power-plant/naurskaya-solar-pp</ref>.
[[Файл:Наурская_СЭС.jpg|thumb|Новр-ГӀалин маьлхан электростанци]]
== Оьздангалла а, спорт а ==
ГӀалахь теркан гӀазакхийн а, [[нохчий]]н а колллараллин коллективаш йу (берийн хор «Наурские казачата»)<ref>[http://www.gipanis.ru/?level=387&type=page&lid=360 ''А. С.'' Наурские казачата // Общеказачья газета «Станица». — 2008. — июль (№ 51). — цит. по «Сайт Историко-культурное наследие Кубани» (www.gipanis.ru)] [https://web.archive.org/web/20140223184750/http://www.gipanis.ru/?level=387&type=page&lid=360 Архивировано 23 февраля 2014 года]</ref>. КӀоштан библиотекехь 2015 шеран хьолашца 50 эз. сов жайна ду. Новр-ГӀалин йуккъерачу ишколан шен истории йу 1911 шерера дуьйна йогӀуш (Невран кӀоштахь йиллина хьалхара ишкол).{{sfn|''Атабиев И.''|2015}}
=== Спортан кхолламаш ===
''Хьост {{sfn|''Атабиев И.''|2015}} (кхин дерг ца гайтинехь).
* Спортан клуб «Рамзанан» филиал
* ССРС спортан хакъдолу говзанчан, масийттаза дуьненан чемпион хилла волчу [[Дугучиев, Ислам Бетерсултанович|Дугучиев Исламан]] цӀарах йолу грекийн-руман охьатохарех латаран центр
* ССРС а, РСФСР а грекийн-руман охьатохарех латаран хьакъдолчу тренеран [[Умаров, Пазлу Саидович|Умаров Пойзаллин]] цӀарах спортан-диканашдаран центр
* Спортан мотоклуб
* Футболан клуб «Спартак-Наур»
* Футболан клуб «Строитель-Наур»
Ший а ловзуш йара [[Къилба федералан гуон футболан федерацин союз|КЪФО футболъезархойн лигехь]].
== Оьрсийн православин килс ==
* [[Ӏийса пайхамар вина де|Ӏийса пайхамар винчу дийнан]] цӀарах килс<ref>[http://www.goragospodnya.ru/blagochinija-i-hramy/itemlist/category/95-blagochinie-naurskogo-okruga Гора Господня. Официальный сайт Владикавказской и Махачкалинской епархии. Благочиния и храмы. Наурский округ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160408102255/http://goragospodnya.ru/blagochinija-i-hramy/itemlist/category/95-blagochinie-naurskogo-okruga |date=2016-04-08 }}</ref>.
== Сийлахь меттигаш ==
Новр-ГӀалахь йисина хӀинца а гӀазакхийн шира хӀусмаш, ишкол, дарбанан цӀа 1912 шеран, советийн муьрера клуб. Иштта сийлаллашна йукъа тоха мегар ду гӀалин гуонахьара ножан хьаннаш Теркан йисттехула йолу. ГӀалахь йу паркан зона, мотодром, шиъ стадион.
<gallery perrow="12" widths="300px" heights="300px">
Здание районной администрации.jpg|КӀоштан администрацин гӀишло
Спорткомплекс им.Ислама Дугучиева.jpg|Новр-ГӀалара Дугучиев Исламан цӀарах йолу спортан комплекс
ГБУ "ЦЗН Наурского района".jpg|Новр кӀоштан бахархойн белхан гӀуллакхан центр
Комплексный центр социального обслуживания населения.jpg|Новр кӀоштан Бахархойн социалан хьашташ кхочушдаран комплексан центр
Наурская поликлиника.jpg|Новр-ГӀалин поликлиника
СОШ №1 ст.Наурская.jpg|Новр-ГӀалин №1 йолу ишкол
Новр-ГIалин №2 йолу ишкол.jpg|Новр-ГIалин №2 йолу ишкол
Новран а, Теркан а, Шелковскан а кӀоштийн коьрта пошт.jpg|Новран а, Теркан а, Шелковскан а кӀоштийн коьрта пошт
Наурский Бизнес-Центр.jpg|Бизнес-Центр
Керла йоьгӀна килс.jpg|Керла йоьгӀна килса
Новр-ГӀалин №3 йолу ишкол.jpg|Новр-ГӀалин №3 йолу ишкол
Республикин хи дилларан а, татолаш дахкаран а урхалла, Новр-ГӀалин филиал.jpg|Республикин хи дилларан а, татолаш дахкаран а урхалла, Новр-ГӀалин филиал
Наурская районная библиотека.jpg|Библиотека
Аллея в Науре.jpg|Новр-ГӀалара аллей
Здание бывшей библиотеки.jpg|Библиотека хилла гӀишло
Райсуд.jpg|КӀоштан суд
Наурский и Надтеречный РВК.jpg|Новран а, Теркан а кӀоштийн тӀеман комиссариат
Пиццерия в Науре.jpg|Пиццери
</gallery>
== ГӀарабевлла новргӀалхой ==
* [[Безуглов, Эдуард Николаевич|Безуглов Эдуард]] — российн спортан медицинан а, медицинан реабилитацин а лор, хирург. Къоман [[футболах ловзарехь Российн гулйина команда]]н коьрта лор, [[Российн футболан союз|РФСн]] медицинан комитетан председатель, [[Хьалхара Москохан пачхьалкхан медицинан И. М. Сеченовн цӀарах йолу университет]]ан спортан медицинан а, реабилитологин а кафедран хьехархо;
* [[Джабраилов, Рустам]] ([[1974 шо|1974 шеран]] [[18 июнь]]) — культурист, дуьненан, Европин, Российн чемпион, Российн дуьненайукъара классан спортан говзанча;
* [[Евдокимов, Николай Иванович]] — граф, оьрсийн инарла, Кавказ къарйарехь ладаме гӀуллакххо;
* [[Зверев, Фёдор Трофимович]] — гӀазакхийн [[есаул]], [[Сийлахь Георгийн орден|Сийлахь Георгийн IV классан орденан]] кавалер, [[Хьалхара дуьненан тӀом|Хьалхарчу дуьненан тӀеман]] тӀеман лётчик, Гражданийн тӀеман декъашхо, мухажир<ref>[http://www.retroplan.ru/encyclopaedia.html?sobi2Task=sobi2Details&sobi2Id=405 Зверев Ф. Т.]</ref>;
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Наурская }}
йуьртара бахпархой къоман хӀоттам [[Йерригроссийн бахархой багарбар (2010)|2010 шеран Йерригроссийн бахархой багарбаран]] терхьашца<ref>{{cite web|url=http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP|title=Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более"}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150929072457/http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP |date=2015-09-29 }}</ref>:
== Комм ==
<references group="Комм"/>
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}
{{Нохчийн Республика}}
{{Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш}}
{{Терк йистехь йолу нах беха меттигаш}}
[[Категори:Невран кӀоштан нах беха меттигаш]]
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
{{Chechen-geo-stub}}
c1ap9hwu4bfyvv23qganrpxle3uda2d
Салт-ГӀала
0
13077
10466397
10465611
2025-06-05T01:50:55Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466397
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = Эвла
|нохчийн цӀе = Салт-ГӀала
|шен цӀе =
|сурт = Салт-ГIалара рузбан маьждиг (Невран кIошта).jpg
|муьтӀахь =
|пачхьалкх = Росси
|мохк таблицехь = Росси
|хӀост =
|байракх =
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
|lat_deg = 43.529759
|lon_deg = 45.773269
|CoordAddon = type:city_region:RU-CE
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам = 300
|регионан картин барам = 300
|кӀоштан картин барам = 300
|регионан тайпа = Республика
|регион = Нохчийчоь
|регион таблицехь = Нохчийчоь
|кӀоштан тайпа = КӀошт
|кӀошт = Невран кӀошт
|кӀошт таблицехь = Невран кӀошт{{!}}Неврен
|йукъараллин тайпаа = йуьртан меттиг
|йукъаралла = Салт-ГӀалин йуьртан меттиг
|йукъаралла таблицехь = Салт-ГӀалин йуьртан меттиг{{!}}Салт-ГӀалин
|йукъара екъаялар =
|коьртан тайпа = йуьртда
|корта =
|йиллина терахь = 1848
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш =
|статус йелла терахь =
|майда =
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла =
|климат = Барамера континенталан
|официалан мотт =
|бахархой = 2015<ref>Письмо Территориального Органа Федеральной службы Государственной статистики по Чеченской Республике от 09.07.2019г., №АМ2009/52-МС</ref>
|бахархой ларар шо = 2019
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам = Нохчий, оьрсий
|динан хӀоттам = Бусалба, керста
|бахархойн цӀерш =
|сахьтан аса = +3
|DST =
|телефонан код =
|поштан индекс = 366127
|поштан индексаш =
|автомобилан код = 95, 20
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 96222819001
|категори Commons чохь =
|сайт =
|сайтан мотт =
|суьртах лаьцна=Салт-ГIалара рузбан маьждиг}}
'''Салт-ГIала{{Sfn|Сулейманов|1997|с=610}}''' йа '''Салтийн-ГIала''' ({{lang-ru|Никола́евская }}<ref>А. Г. Мациев, А. Т. Карасаев. Русско-чеченский словарь. — М., Русский язык, 1978. — 728 с. — С. 728</ref>) — [[Нохчийчоь]]нан [[Невран кӀошт]]ан гӀала. [[Салт-ГӀалин йуьртан меттиг]]ан административан центр<ref>{{cite web|url=http://www.chechen.vybory.izbirkom.ru/download/normakt_20_4204001133486.rtf?vrn=4204001133486|title=Закон Чеченской республики № 47-РЗ от 14.07.08|format=doc|description=Об образовании муниципального образования Наурский район и муниципальных образований, входящих в его состав, установлении их границ и наделении их соответствующим статусом муниципального района и сельского поселения|accessdate=2012-02-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/66tphrpmt|archivedate=2012-04-13}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006122127/http://www.chechen.vybory.izbirkom.ru/download/normakt_20_4204001133486.rtf?vrn=4204001133486 |date=2014-10-06 }}</ref>.
== Географи ==
ГӀала лаьтта [[Терк]]ан аьтту бердаца, Невр-Шелковски хидилларан татолан га [[Терк]]ах кхетачохь; ткъа и татол кхета [[Ленинан цӀарах татол|Ленинан цӀарахчу татолах]].
ГӀалин къилбаседехьа чекхболу [[Къилбаседа-Кавказан цӀерпоштнекъ]]ан аса цӀерпоштнекъ [[Мазалк]]—[[Оьрза-ГӀала]] а, [[Ставрополь]]—[[Крайновка]] {{табличка-ru|Р|262}} [[Российн автомобилан некъийн классификаци|некъ]] а.
Гергара нах беха меттигаш: къилбаседа-малхбузехь — [[Керла Солкушино]] эвла а, [[Обильни (Нохчийчоь)|Обильни]] кӀотар а, къилба-малхбалехь — [[Оьрза-ГӀала]], малхбузехь (Теркан дехьа берд тӀехь) — [[Эха-Борзе]] эвла, къилбехахь (иштта Теркан дехьа берд тӀехь) — [[ТогӀи]] эвла<ref>{{cite web|url=http://artofwar.ru/img/z/zagorulxko_w_a/text_0330-1/|title=Карта Чечни|format=rar|date=не ранее 1995|accessdate=2010-01-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/65XnUebMM?url=http://artofwar.ru/img/z/zagorulxko_w_a/text_0330-1/|archivedate=2012-02-18}} Объём 8 МБ.</ref>.
=== Салт-ГӀалин кӀотарш ===
* Бачагировн кӀотар – лаьттина арахь, Салт-ГӀалин 8 км къилбаседехьа.
* Дуймабеткинан [[кӀотар]] – лаьттина арахь, Салт-ГӀалин къилбаседехьа. Дуймамбет – тюркийн (ногӀийн) фамили.
* Луцовн кӀотар – [[гӀалагӀазкхий]]чун Луцовн хилла кӀотар, лаьттина Салт-ГӀалин къилбаседехьа.
* Обильни кӀотар – лаьтта [[а]]рахь, Салт-ГӀалин 7 км къилбаседехьа. Кхузахь беха хьалха колхозехь болхбина [[даьхнилелорхо]]йн кӀеззиг доьзалаш, дукхаха берш нохчий, Органан Ӏинара кхалхийна болу – [[хилдехьарой]], [[чӀебарлой]], [[зумсой]]. КӀотарахь лаьтта шурийн сурсатийн № 1 йолу ферма.
* Папанинан кӀотар – лаьтта арахь, Салт-ГӀалин [[къилбаседа|къилбаседехьа]]. Кхузахь беха масех даьхнилелорхойн доьзал. ЦӀе тиллина [[Советийн Союзан Турпалхо]]чун Папанинан сийна.
* Росламбековн кӀотар – лаьттина Салт-ГӀалин къилбаседехьа.
* Сабинан кӀотарш – НогӀийн аренахь маьӀ-маьӀӀехь хьоладайн Сабин Сергей Семеновичан [[ялхо]]ша йехкина кӀотарш хилла. Дуьйцу, цуо, ша хьалдолчу совдегархочун Нестеренко Василий Васильевичан тӀехьожу белхало волуш, тайп-тайпанчу [[харцо]]нашца а, ямартлонашца а совдегархо хӀаллаквина, дерриг даьхний шен доладехира. [[1917 шо]] кхачале хьалха Сабинан 89 эзар уьстагӀ бара, эзар – [[жен жӀаьла]], ши бӀе xIyx долу зуд-жӀаьлеш.
* Свинцовн кӀотар – лаьттина Салт-ГӀалин къилбаседехьа. Свинцов – цӀена [[оьрсий]]н фамили.
* Семиколодцев кӀотар – Салт-ГӀалин къилбаседехьа. Кхузахь беха колхозан жаӀуйн [[доьзал]]аш. ЦӀеран бух биллина оьрсийн шина дешо «семь» - ворхӀ, «колодцы» - [[гӀу]]наш, ма-дарра гочдича «ВорхӀ гӀун» кӀотар хуьлу.
* Стари Касаева кӀотар – лаьттина Салт-ГӀалин 8 км къилбаседехьа. Иза йиллина [[ХӀирийчоь|ХӀирийчуьра]] кхелхинчу КасаевгӀар.
* Стари кӀотар – лаьттина Салт-ГӀалин къилбаседехьа.
* Суворовцев кӀотар – лаьтта арахь, Салт-ГӀалин къилбаседехьа. Кхузахь беха хьалха [[колхоз]]ехь болхбина даьхнилелорхойн кӀеззиг доьзалаш, дукхаха берш нохчий, Органан Ӏинара кхалхийна болу. [[ЦӀе]]ран бух тӀе йиллина сийлахь-воккха оьрсийн бӀаьччан Суворов Александр Васильевичан цӀе. КӀотаран кхин цӀе а йу – Бурунни. КӀотаран гуонаха лаьтта шовзткъа гергга [[жоьла]].
* Чернаевн кӀотар – лаьттина Салт-ГӀалин къилбаседехьа. Черняев – оьрсийн фамили.
* Чугункинан кӀотар – лаьттина Салт-ГӀалин къилбаседехьа. Чугункин – оьрсийн фамили. ХӀинца [[байда]]наш ду.
=== Топоними ===
* Аксински барз – йуккъерабӀешерийн кешнийн барз. Салт-ГӀалин малхбузехьа 2 км генахь, Теркан аьрру [[берд]]аца.
* Аьхкина барз – Салт-ГӀалин къилбаседехьара онда йуккъерабӀешерийн кешнийн барз. ЦӀе йелла цигахь [[археологин ахкарш]] динадера.
* Бачагировн Ӏам – Салт-ГӀалин 8 км къилбаседехьара Ӏам болу меттиг, цигахь иштта [[цӀе]] йолу кӀотарш хилла.
* Демченкон пхьолгӀа – эвлан йукъахь.
* Загин барз – Салт-ГӀалин къилбаседехьара [[юккъерабӀешераш|юккъерабӀешерийн]] кешнийн барз. Теркан аьрру бердаца йолчу нохчийн топонимех цхьаъ. Кхузахь алссама хилла хила тарло [[топонимаш]], амма хено яйина хила тарло. Зага – вайнехан наггахь бен ца хаало цӀе.
* Ира [[барз]] – Салт-ГӀалин 4 км къилбаседехьара йуккъерабӀешерийн кешнийн барз. ЦӀе барзан ира бохь хиларна тиллина.
* Калюжнин [[хьер]] лаьттина меттиг – Салт-ГӀалин къилбехьара, Теркан аьрру бердаца йолу меттиг.
* «Кхаа вешийн» барз – Салт-ГӀалин [[къилбаседа-малхбузе]]ра баьрзнаш.
* Кхаьрзина барз – Салт-ГӀалин 10 км къилбаседехьара онда йуккъерабӀешерийн кешнийн барз.
* КӀорга [[боьра]] – Салт-ГӀалин къилбаседаӀехьара меттиг.
* Луцовн Ӏам – Салт-ГӀалин къилбаседаӀехьара меттиг, иштта цӀе йолчу [[кӀотар]]ан гергахь.
* Новосельцов Иванан хьер лаьттина меттиг – Салт-ГӀалин къилбехьара, Теркан аьрру бердаца йолу меттиг.
* [[Хьакхарчий]]н барз – Салт-ГӀалин малхбузехьара онда йуккъерабӀешерийн кешнийн барз.
* Рагулинан пхьолгӀа – эвлан йукъахь.
* Сабинан [[Ӏам]] – Салт-ГӀалин 25 км къилбаседехьа, гергахь лаьттина масех цӀа долу Сабинан кӀотар.
* Теза барз – Салт-ГӀалин 10 км [[къилбаседа|къилбаседехьара]] онда йуккъерабӀешерийн кешнийн барз. ЦӀе мичхьара яьлла хууш дац.
* Беха барз – лаьтта эвлан генна къилбаседа [[агӀо]]ра.
* Боккха поштан некъ – Теркан аьрру бердаца боьдура. Цуьнан, иза йоцуш, масех цӀе яра: «Оьрсийн некъ», «[[Чергазий]]н некъ». ТӀаьхьа кхузахь [[Мазалк]]-[[ГӀизлар]] некъ биллира.
* ГӀала лаьттина меттиг – иштта олура хьалха Салт-ГӀала лаьттинчу Теркан бердан йисттерачу меттигах. Керлачу меттиге яьккхира сих-сиха [[Терк]] дестий [[хи]] хьадар бахьнехь.
* Солнышкинан барз – лаьтта эвлан [[къилбаседа]] агӀора, цӀе тиллина хьал долчу гӀалагӀазкхийчуьнан Солнышкинан [[байда]]наш тӀехь лаьттина дера.
* Старцевн барз – лаьтта эвлан къилбаседа-малхбален агӀора.
* Шира кешнаш – Салт-ГӀалин йисттера дитина оьрсийн кешнаш.
* Ӏаьржа барз – лаьтта эвлан къилбаседа агӀора, Чернаев кӀотаран [[кӀошт]]ахь.
== Истори ==
Салт-ГӀала йиллина 1848 шарахь, Терка тӀехь «шаповалаш» гучубевлчи. Уьш бу 1847—1848 шерашкахь [[Кавказан аса]]не [[малоросси]]йн губернешкара кхалхийна гӀалагӀазкхий а, царна тӀеязбина ахархой а. ГӀертара, церан чоьтах [[Гребенски гӀалагӀазкхийн полк]]ан барам айа. Оьрз-ГӀалара гӀазакхаша «шаповалаш» тӀе ца эцчи, царна йуьйгӀира шайна гӀала — Салт-ГӀала<ref>[[Караулов, Михаил Александрович|Караулов М. А.]] Терское казачество в прошлом и настоящем. Пятигорск, 2002. С. 306</ref>.
ГӀала йукъаягӀара [[Кавказан асанан гӀазакхийн эскар]] [[Гребенски гӀалагӀазкхийн полк]]ан<ref>[http://stavkomarchiv.ru/userfiles/file/%D0%90%D0%A2%D0%A3%D0%A1/%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%8C%D1%8F.pdf Административно-территориальное устройство Ставрополья с конца XVIII века по 1920 год. Справочник. Ч. 3. Основные сведения о населённых пунктах. С. 323] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304202602/http://stavkomarchiv.ru/userfiles/file/%D0%90%D0%A2%D0%A3%D0%A1/%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%8C%D1%8F.pdf |date=2016-03-04 }}</ref>. 1874 шеран хьолера гӀалин амал: «Теркан аьрру бердаца, [[Соьлжа-ГӀала]] а, [[ДегӀаста]]не боьдучу новкъаца», 189 цӀа, 1 325 вахархо (658 боьрша стаг а, 667 зуда стаг а), православин килс, поштан станци, гӀалин ишкол, Терка тӀехула тӀай, 2 базар (10 апрелехь а, 26 августехь а)<ref>Сборник сведений о Кавказе. Том V / Списки населенных мест Кавказского края / Ч. 1. Губернии: Эриванская, Кутаисская, Бакинская и Ставропольская и Терская область / Сост. [[Зейдлиц, Николай Карлович|Н. Зейдлицем]]. — 1879. — C. 471</ref>.
1926 шеран хьолашца Салт-ГӀала йукъахь йу [[Къилбаседа-Кавказан мохк|Къилбаседа-Кавказан мехкан]] [[Теркан гуо]]н Новран кӀоштан Николаевски сельсоветан. Оцу хенахь хиллачу нах багарбаран жамӀашца гӀалахь вехара 2236 стаг, царех [[украинхой]] — 1976, [[оьрсий|великороссаш]] — 196<ref>[http://vivaldi.dspl.ru/bx0000120/details Поселенные итоги переписи 1926 года по Северо-Кавказскому краю. Ростов-на-Дону. 1929. С. 322] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160517234859/http://vivaldi.dspl.ru/bx0000120/details |date=2016-05-17 }}</ref>.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Николаевская (Чечня) }}
[[Ерригроссийн бахархой багарбар (2002)|2002 шарахь бахархой багарбаран]] жамӀашца, гӀалахь вехара 1 633 стаг (754 стаг а, 879 зуда а), 97 % бахархой [[нохчий]]<ref>Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица 02c. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004. ([http://lingvarium.org/files/2002.zip 2002zip] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006083414/http://lingvarium.org/files/2002.zip |date=2014-10-06 }}, см. [http://lingvarium.org/files/_readme_first!.txt прим.])</ref> бу.
[[Ерригроссийн бахархой багарбар (2010)|2010 шарахь бахархой багарбаран]] жамӀашца къоман хӀоттам<ref>{{cite web|url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=VPN2002_2010L|title=База данных Всероссийской переписи населения 2010 года}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140609151116/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=VPN2002_2010L |date=2014-06-09 }}</ref>:
{|class="standard sortable"
|-
!Къам
!Барам,<br>ст.
!Дакъа<br>берриг бахархойх, %
|-
|[[нохчий]]
| align="right" | 1 798
| align="right" | 96,30 %
|-
|[[оьрсий]]
| align="right" | 31
| align="right" | 1,66 %
|-
|кхин а, къам ца гайтинарш а
| align="right" | 38
| align="right" | 2,04 %
|-
|берриш
| align="right" | 1 867
| align="right" | 100,00 %
|}
== Инфраструктура ==
* Салт-ГӀалин йуккъера йукъарадешаран ишкол<ref>[https://nikolaschool.edu95.ru МБОУ «Николаевская СОШ»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190119195040/https://nikolaschool.edu95.ru/ |date=2019-01-19 }}</ref>.
* Йуьртан оьздангаллин цӀа<ref>[https://naur.chn.muzkult.ru/SDK_nikolaevskaya/ Отдел культуры Наурского муниципального района. Сельский дом культуры станицы Николаевской] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191018132746/https://naur.chn.muzkult.ru/SDK_nikolaevskaya/ |date=2019-10-18 }}</ref>.
* Салт-ГӀалин йуьртан библиотека-филиал № 6<ref>[https://naur.chn.muzkult.ru/Bfil6/ Отдел культуры Наурского муниципального района. Библиотека-филиал № 6 ст. Николаевская] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191018125556/https://naur.chn.muzkult.ru/Bfil6/ |date=2019-10-18 }}</ref>.
* Маьждиг.
== Иэсаш ==
{{External media
|image1={{cite web|url=http://nasledie-archive.ru/upload/pas/2000049000/imgpas_003.jpg|title=Первоначальный вид памятника на братской могиле воинов 11-й армии}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180526190806/http://nasledie-archive.ru/upload/pas/2000049000/imgpas_003.jpg |date=2018-05-26 }}}}
* ГӀалин чуволлучохь ду [[Россера Гражданийн тӀом|Гражданийн тӀеман]] заманахь [[11-гӀа эскар (РККА)|XI-гӀа ЦӀиен Эскарахь]] кхелхинчу тӀемалойн Вежарийн каш. Иэс хӀоттийна 1949 шарахь<ref name="комитет">[http://nasledie95.ru/news/40-pamyatniki Памятники, посвящённые Великой Отечественной войне 1941—1945 годов и Гражданской войне // Комитет Правительства Чеченской Республики по охране и использованию культурного наследия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180526190158/http://nasledie95.ru/news/40-pamyatniki |date=2018-05-26 }}</ref>. Соьлжа-ГӀала —[[Новр-ГӀала]] некъан йисттера барз тӀиера эисан хьаьрк, лерина йу 1918 шарахь тӀамехь кхелхинчу 11-гӀа эскаран тӀемлошна. Оьрз-ГӀалин а, Салт-ГӀалин а гергахь даккхий тӀемаш хилла 1918 шеран 5 декабрехь 11-гӀа эскаран [[шариӀатан колонна|шариӀатан колоннин]] а, Соьлжа-ГӀалин цӀиечу тӀеман тобанийн а, цхьана агӀора, эшна малхбалехьа дӀабоьдучу [[Бичерахов, Георгий Фёдорович|Г. Ф. Бичераховн]] [[Теркан гӀаттам]]ан ницкъашца, вукха агӀора<ref>[[Музаев, Магомед Нурдиевич|Музаев М. Н.]] [http://www.groznycity.ru/library/city/muzaev/document4776_4.shtml Историко-революционные места в Чечено-Ингушетии. Грозный, 1969]</ref>. Вежарийн каш чу схьаеира [[Гал-ГӀала]]ра, Салт-ГӀалара, [[Савельевски (Нохчийчоь)|Савельевски]] даьӀахкаш. Йуьхьанцара хӀоллам бара хӀоьттина цӀиечуэскархочунан карахь топ йолчу, эчига-бетонан скульптура. Автор [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]] гӀараваьлла скульптор И. Д. Бекичев (Соьлжа-ГӀалин [[Николай Гикалон, Асланбек Шериповн, ГӀапур Ахриевн иэсан автор]]) ву. Кхоъ метр скульптура чекхъялара йеа метран тӀегӀан тӀехь дара, гуонаха керт а йолуш. Иэсан у тӀиера тексто боху: «Гуттаренна а сий ду 11-гӀа Эскаран тӀемлошна, турпаллийца кхелхинчу 1918 шарахь [[Къилбаседа Кавказ]]ехь [[Советийн Ӏедал]] меттахӀоттош». 1960 шарахь иэс тойина. Иэс Ӏалашъяр а, тергояр а тӀедиллина «ЦӀиечу байракхан» колхозан а, Салт-ГӀалин йуккъерачу ишколан а.
НГӀАССР Министрийн Советан № 109 1970 шеран 6 мартан сацамца мемориалан статус елира меттигера маьӀна долу историн иэс<ref>[http://nasledie-archive.ru/objs/2000049000.html# Братская могила воинов 11-й Красной Армии, погибших в годы Гражданской войны // Архив культурного наследия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180527022922/http://nasledie-archive.ru/objs/2000049000.html |date=2018-05-27 }}</ref>. ХӀинца цӀечу эскархочун сурт дӀадаьккхина, цуьнан меттана мемориалан пен бу.
* [[Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом|Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман]] вевзаш воцучу салтийчун иэс — эвлан чуволлучахь. Цхьацца хаамашца, дуьххьала хӀоттийна 1945 шарахь<ref name="комитет"/>.
== Галерей ==
<gallery>
File:В Николаевскую.jpg|Салт-ГӀала новкъа
File:Памятник погибшим в ВОВ в с.Николаевская.jpg|11-гӀа ЦӀечу Эскаран тӀемлойн иэс
File:Второй памятник в Николаевском.jpg|Сийлах-Боккха Даймехкан тӀеман вевзаш воцучу салтийчун иэс
</gallery>
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Литература ==
* {{книга
|автор = [[Сулейманов, Ахмад Сулейманович|Сулейманов А. С.]]
|заглавие = Топонимия Чечни
|место = Нальчик
|издательство = Издательский центр "Эль-Фа"|год=1997
|ref = Сулейманов
}}
{{Невран кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Терк йистехь йолу нах беха меттигаш}}
[[Категори:Невран кӀоштан нах беха меттигаш]]
{{Chechen-geo-stub}}
q0njmneai56vxahmyltnzy0mp6y8xay
Сийлахь-воккха Карл
0
14120
10466401
10458040
2025-06-05T07:40:22Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466401
wikitext
text/x-wiki
{{Адам
|ЦӀе = Сийлахь-воккха Карл
|Шен цӀе = {{lang-la|Carolus Magnus}}<br />{{lang-de|Karl der Große}}<br />{{lang-fr|Charlemagne}}
|Вича тиллина цӀе =
|Сурт = Sceptre de Charles V.jpg
|Шоралла =
|Суьртан тӀехь = Сийлахь воккху Карл
|ГӀуллакхан тайпа =
|Вина терахь = 2.4.742
|Вина меттиг = {{ВинаМeттиг|Льеж|Льежехь}}
|Гражданалла =
|Пачхьалкхалла =
|Кхелхина терахь = 28.1.814
|Кхелхина меттиг = {{КхелхинМeттиг|Ахен|Ахенехь}}
|Да = Пипин Воцуниг
|Нана = Бертрада Лаонски
|Зуда =
# Химильтруда
# Дезидерата
# Хильдегарда из Винцгау
# Фастрада
# Лиутгарда
# Герсвинда Саксонская
''йезараш:''
# Мальтегарда
# Регина
# Адалинда
|Бераш =
''1-ра зудчуна:'' <br /> '''кӀант:''' Пипин Горбатый<br /> ''3-гӀа зудчуна:'' <br /> '''кӀенти:''' Карл Юный, Пипин (Италин паччахь), Людовик I Благочестивый, Лотарь <br /> '''йоӀари:''' Аделаида, Ротруда, Берта, Гизела, Хильдегарда <br /> ''4-гӀа зудчуна:'' <br /> '''йоӀари:''' Тетрада, Гильтруда <br /> ''5-гӀа зудчуна:'' <br /> '''йоӀари:''' Эмма, Ротильда <br /> ''6-гӀа зудчуна:'' <br /> '''йоӀ:''' Адальтруда <br /> ''Йезарашах:'' <br /> ''1-рачунна:'' <br /> '''йоӀ:''' Ротильда <br /> ''2-гӀачунна:''<br /> '''кӀенти:''' Дрого (Мецан епископ), Гуго (Сен-Квентинан аббат) <br /> ''3-гӀачунна:'' <br /> '''кӀант:''' Теодорик
|СовгӀаташ =
|Сайт =
|Куьг таӀор =
|Викиларма = Carolus Magnus
}}
'''Сийлахь-воккха Карл I''' ({{lang-la|Carolus Magnus}} йа {{Langi-de2|Karolus Magnus}}, {{lang-de|Karl der Große}}, {{lang-fr|Charlemagne}}, [[747 шо|747 шеран]] [[2 апрель]]<ref>{{cite web|url=http://www.manfred-hiebl.de/mittelalter-genealogie/karolinger_familie_karls/karl_1_der_grosse_frankenkoenig_814.html|title=Karl I. der Grosse|publisher=Die Genealogie der Franken und Frankreichs - Die fränkischen Adelsgeschlechter des Mittelalters|accessdate=2012-01-08|lang=de|archiveurl = http://web.archive.org/web/20080607014538/http://www.mittelalter-genealogie.de/karolinger_familie_karls/karl_1_der_grosse_frankenkoenig_814.html||archivedate = 2008-06-07}}</ref> йа [[748 шо|748 шеран]]<ref>{{FGM|url=http://fmg.ac/Projects/MedLands/CAROLINGIANS.htm#_Toc240955192 |title=Kings of the Franks 751—840 (Carolingians) |accessdate=2012-01-08}}</ref> — [[814 шо|814 шеран]] [[28 январь]], Ахенан гӀала) — франкийн паччахь [[768 шо]] дуйьна (къилбера дакъехь [[771 шо]] дуьйна), лангобардийн паччахь [[774 шо]] дуьйна, Баварин герцог [[788 шо]] дуьйна, Малхбузен император [[800 шо]] дуьйна. Пипин Воцунигчуна а, Бертрада Лаонан а воккху кӀант. Карлан цӀарах йелла Пипинидан династин цӀе «Каролингаш». «Сийлахь воккху» цӀе Карлан йеллера и дина волучу хенахь.
[[Файл:Karl der Grosse - Pippin von Italien.jpg|thumb|200px|Сийлахь-воккху Карл а, Букъбойна Пипин а]]
[[Файл:Charles Ier le Grand ou Charlemagne.jpg|thumb|right|200px|Сийлахь-воккха Карл I, (Францин халкъан библиотека)]]
[[Файл:Frankish Empire 481 to 814-ce.svg|thumb|550px|Right|Франкийн империн карта — латта шордалар 481 шо дуьйна 814 шо кхаччалц]]
[[Файл:Charlemagne and Pope Adrian I.jpg|thumb|right|300px|Сийлахь-воккха Карл а, папа Адриан I а]]
[[Файл:Sigillstämpel med Karl den stores bild, Nordisk familjebok.png|thumb|300px|Сийлахь-воккха Карлан мухӀар]]
[[Файл:Louis the Pious king of Aquitane.jpg|thumb|350px|''Риман папас Адриан I таж дуьллу Аквитанин Людовикан''. Йоккха Францин Хроникаш йукъара миниатюра.]]
[[Файл:Charlemagne.jpg|thumb|300px|right|Сийлахь-воккха Карл I, Малхбузан император ([[Франкфурт]]ехь йолу статуя).]]
[[Файл:Die deutschen Kaiser Karl der Große.jpg|thumb|250px|Сийлахь-воккха Карл I — Малхбузан Император]]
[[Файл:Europe 814.jpg|thumb|right|400px|Европа [[814 шо|814 шарахь]]]]
[[Файл:Karl 1 mit papst gelasius gregor1 sacramentar v karl d kahlen.jpg|thumb|250px|''Карл Великий и папы римские Геласий I и Григорий I''. Миниатюра из молитвенника короля Карла II Лысого.]]
[[Файл:Denier Charlemagne1.jpg|thumb|right|250px|Сийлахь-воккха Карла хенахь хилла ахча]]
== Зударш а, бераш а ==
[[Файл:Stammtafel der Karolinger.jpg|thumb|300px|''Каролингийн силсил''. XII бӀешеран куьйгайозан миниатюра]]
* '''[[768 шо]]''' дуьйна — '''Химильтруда''' (йа Гимильтруда; Himiltrude), Девум I (Devum I), Бургундин графан йоӀ. Йитина.
** '''Букъбойна Пипин''' (Pépin le Bossu; '''[[769 шо]]/[[770 шо]] — [[811 шо]]'''). [[792 шо|792 шарахь]] шен ден дуьхьал къайлах бина бартехь дакъа лецир, амма бертахой гучубевлира. Таккха дас иза монастырь чувоьллира.
** '''Rothais''', ('''[[784 шо]] — ?''')
* '''[[770 шо]]''' — '''Дезидерата''' (Désirée, '''[[747 шо]] — [[776 шо]]'''), лангобардин паччахьан Дезидерин (Didier) йоӀ. Йитина [[771 шо|771 шарахь]].
* '''[[771 шо]]''' — '''Винцгаура Хильдегарда''' (йа Гильдегарда; Hildegarde de Vintzgau, '''[[758 шо]]''' — '''[[783 шо|783 шеран]]''' [[30 апрель]]), Жерольд I (Gérold I), Винцгау графан йоӀ.
** '''Жима Карл ''' (Charles, '''[[772 шо]]''' — '''[[811 шо|811 шеран]] [[4 декабрь]]'''), Ингельман герцог.
** '''Аделаида''' (Adelaide, '''[[773 шо]] — [[774 шо]]'''). Жима йолуш йелла.
** '''Ротруда''' (Rothrude, '''[[775 шо]]''' — '''[[810 шо|810 шеран]] [[6 июнь]]''').
** '''Пипин''' (Pépin, '''[[777 шо]]''' — '''[[810 шо|810 шеран]]''' [[8 июнь]]), Италин паччахь ([[781 шо]] — [[810 шо]]).
** '''Лотарь''' (Lotaire, '''[[778 шо|778 шеран]]''' [[август]] — '''[[779 шо|779 шеран]]''' 6 февраль). Людовикца шал вина ваш, жима волуш велла.
** '''Людовик I Благочестивый''' (Louis I le Pieux, '''[[778 шо|778 шеран]]''' [[август]] — '''[[840 шо|840 шеран]]''' [[20 июнь]]), Малхбузан император ([[813 шо]] — [[840 шо]]), франкийн паччахь ([[814 шо]] — [[840 шо]]), Аквитанин паччахь ([[781 шо]] — [[813 шо]]), Алеманин паччахь ([[833 шо]] — [[840 шо]]).
** '''Берта''' (Berthe, '''[[779 шо]] — [[823 шо]]'''). Граф Ангильбертига ([[750 шо]] — [[814 шо]]) маре йахара иза.
** '''Гизела''' (Gisèle, '''[[781 шо]] — [[808 шо]]'''). Маре ца йахара.
** '''Хильдегарда''' (Hildegarde, '''[[782 шо]] — [[783 шо]]'''). Жима йолуш йелла.
* '''[[783 шо|783 шеран]]''' [[октябрь]] дуьйна — '''Фастрада''' (Fastrade, '''[[765 шо]]''' — '''[[794 шо|794 шеран]]''' [[10 октябрь]]), малхбале франкин графан Радольфан йоӀ.
** '''Тетрада''' (Tétrade, '''[[785 шо]] — [[853 шо]]'''), Аргентьель аббатисса.
** '''Гильтруда''' (Hiltrude, '''[[787 шо]] — ?'''), аббатисса Фармотье.
* '''[[794 шо]]''' дуьйна — '''Лиутгарда''' (Liutgadre, '''[[776 шо]]''' — '''[[800 шо|800 шеран]]''' [[4 июнь]]).
** '''Эмма''' (Emme, '''? — [[837 шо]]''').
** '''Ротильда''' (Rothilde, '''? — [[852 шо]]''').
* '''[[808 шо]]''' дуьйна — '''Саксонин Герсвинда''' (Gerswinde de Saxe, '''[[782 шо]] — [[834 шо]]''').
** '''Адальтруда''' (Adaltrude).
6 зуда йоцург йевзаш йу кхоъ Карлан йезарш а, массийта кӀоталгӀа дина бера а.
* '''Мальтегарда''' (Maltegarde).
** '''Ротильда''' (Рудхильд) ('''[[790 шо]] — [[852 шо]]'''), аббатисса Фармотье.
* '''Регина''' (Régine).
** '''Дрогон''' (Drogon, '''[[801 шо|801 шеран]]''' [[17 июнь]] — '''[[855 шо|855 шеран]]''' [[8 декабрь]]), Мецан епископ.
** '''Гуго''' (Hugues, '''[[802 шо]]''' — '''[[844 шо|844 шеран]]''' [[14 июнь]]), Сент-Квентинан аббат.
* '''Адалинда''' (Adalinde).
** '''Теодорик''' ('''[[807 шо]] — [[818 шо]]''').
{| class="standard" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" style="border: black solid 1px" style="font-size: 95%;"
|-
| colspan=3 align="center" style="background:#ccccff"|'''Каролингийн династи'''
|-
| align="center" width="30%"|Хьалха хилларг<br />'''Пипин Воцуниг'''
| align="center" style="background:WhiteSmoke;" width="40%"| '''Франкийн паччахь''' <br />'''[[768 шо]] — [[814 шо]]'''<br />'''Малхбузан Император''' <br />'''[[800 шо]] — [[814 шо]]'''
| align="center" width="30%"| ТӀаьхьавеаниг<br />'''Людовик I Благочестивый'''
|-
|}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Литература ==
* {{книга
|автор = Эйнхард.
|часть =
|заглавие = Жизнь Карла Великого
|оригинал =
|ссылка = http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Einhard/frametext.htm
|издание =
|место = М.
|издательство = Институт философии, теологии и истории св. Фомы
|год = 2005
|страницы = 303
|isbn = 5-94242-013-0
}}
* {{книга
|автор =
|часть =
|заглавие = Анналы Святого Аманда
|оригинал =
|ссылка = http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Ann_St_Amandi/text.phtml?id=725
|издание =
|место =
|издательство =
|год =
|страницы =
|isbn =
}}
* {{книга
|автор = Хэгерманн Д.
|часть =
|заглавие = Карл Великий
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = М.
|издательство = ООО «Издательство АСТ»: ЗАО НПП «Ермак»
|год = 2003
|страницы =
|isbn = 5-17-018682-7, 5-9577-0127-0
}}
* {{книга
|автор = Левандовский А.П.
|часть =
|заглавие = Карл Великий
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = М.
|издательство = Молодая гвардия
|год = 1999
|страницы =
|isbn =
}}
* {{книга
|автор = Bauer H.
|часть =
|заглавие = Reise in die Karolingerzeit
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = Leipzig
|издательство =
|год = 1974
|страницы =
|isbn =
}}
* {{книга
|автор = Chamberlin R.
|часть =
|заглавие = The Emperor Charlemagne
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = London
|издательство =
|год = 1986
|страницы =
|isbn =
}}
* {{книга
|автор = Renée Mussot-Goulard
|часть =
|заглавие = Charlemagne
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = Paris
|издательство = Presses universitaires de France, collection «Que sais-je ?»
|год = 1984, 1992, 1998
|страницы =
|isbn =
}}
* Ноткер Заика, «Деяния Карла Великого» ({{lang-la|Gesta Caroli Magni}}), ок. 880 г.
* Эрлихман В. В. Правители мира
== Хьажоргаш ==
* {{FGM|url=http://fmg.ac/Projects/MedLands/CAROLINGIANS.htm#CharlemagneB|title=CHARLES I 768—814|accessdate= 2012-06-16}}
* [http://www.echo.msk.ru/programs/vsetak/57131/ «Был ли великим Карл Великий»] — передача Н. Басовской «Всё так» на радиостанции «Эхо Москвы» (''аудиозапись и текст'')
* [http://www.monsalvat.globalfolio.net/rus/dominator/charlemange/index.php Собрание материалов о Карле Великом] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081204091056/http://www.monsalvat.globalfolio.net/rus/dominator/charlemange/index.php |date=2008-12-04 }}
{{1000}}
{{кечдар}}
przfjqq6l4aq9ombzs1klse3wi6v03z
Сийлахь-воккха Константин I
0
14143
10466402
10458017
2025-06-05T07:40:27Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466402
wikitext
text/x-wiki
{{Адам
|ЦӀе = Сийлахь-воккха Константин I
|Шен цӀе = Flavius Valerius Aurelius Constantinus
|Вича тиллина цӀе = '''Флавий Валерий Аврелий Константин'''
|Сурт = Constantine Chiaramonti Inv1749.jpg
|Шоралла =
|Суьртан тӀехь =
|ГӀуллакхан тайпа =
|Вина терахь = 27.2.272
|Вина меттиг = {{ВинаМeттиг|Ниш|Нишехь}}, Мёзи
|Гражданалла =
|Пачхьалкхалла =
|Кхелхина терахь = 22.5.337
|Кхелхина меттиг = {{КхелхинМeттиг|Измит|Измитехь}}, [[Туркойчоь]]
|Да = Констанций I Хлор
|Нана = Елена Равноапостольная
|Зуда =
* Минервина
* Фауста
|Бераш =
* Константина
* Елена
* Крисп
* Константин II
* Констанций II
* Констант
|СовгӀаташ =
|Сайт =
|Куьг таӀор =
|Викиларма = Constantinus I Magnus
}}
'''Фла́вий Вале́рий Авре́лий Константи́н''', '''Константи́н I''', '''Константи́н Вели́кий''' ({{lang-la|Flavius Valerius Aurelius Constantinus}}; [[272 шо|272 шеран]] [[27 февраль]], [[Ниш|Наисс]], [[Мёзия]] — [[337 шо|337 шеран]] [[22 май]], [[Никомеди]]) — Руман император. Шен да веллачул тӀехь [[306 шо|306 шарахь]] иза эскаро кхайкхавира паччахь. [[312 шо|312 шарахь]] цо Максенций эшинчула тӀехь а, [[323 шо|323 шарахь]] Лициний эшинчула тӀехь а иза висира цхьаъ бен воцу Руман империн паччахь. Цо йира [[христианство]] коьрта дин. [[330 шо|330 шарахь]] цо йира [[Византий]] ([[Константинополь]]) Руман коьрта гӀала, кхоьллира керла пачхьалкхан дӀахӀоттам.
[[Файл:Const.chlorus01 pushkin.jpg|right|thumb|160px|Констанций Хлор, Константинан да]]
[[Файл:Roman - Imperial Medallion of Constantine I - Walters 59690.jpg|мини|170пкс|Константинан медальон, арахецна Никомедиехь (тахана [[Измит]], [[Туркойчоь]]) дарже кхачарна 30 шо даздеш. Латинан йозас цуьна цӀе юцу: «Flavius Valerius Aurelius Constantinus».]]
[[Файл:Arch of Constantine (Rome) - South side, from Via triumphalis.jpg|thumb|right|160px|Константинан нартол [[Рум]]ехь]]
[[Файл:Битва на Мильвийском мосту..jpg|thumb|right|200px|Мильвийн тӀайн уллехь хилла тӀом. Питер Ластманнс диллина сурт, [[1613 шо]].]]
[[Файл:Constantine Musei Capitolini.jpg|thumb|180px|Константинан колоссан корта. Капитолийн музей.]]
[[Файл:Byzantinischer Mosaizist um 1000 002.jpg|thumb|180px|[[Константинополь|Константинополехь]] йолу мозаика Сийлахь Софийн соборан чувоьдучехь]]
== Константин искусствехь ==
[[1962 шо|1962 шарахь]] Константинех лаьцна йаьккхира фильм ''Constantine and the Cross''<ref>{{imdb title|0055867}}</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Литература ==
* Буркхард Я. Век Константина Великого. М., 2003. ISBN 5-9524-0395-6
* Гиббон Э. История упадка и разрушения Римской империи. Часть II. М., 1883. (Переиздание: СПб.: Наука, Ювента, 1997. Т. II. Серия «Историческая библиотека»; ISBN 5-02-026761-9). (Константину посвящены главы XVI—XXI).
* Бейкер Дж. Константин Великий. Первый христианский император. М., 2004. ISBN 5-9524-0842-7
* Керенский В. А. Литература о св. Константине Великом. Казань, 1913
* Бриллиантов А. И. Император Константин Великий и Миланский эдикт 313 года. Пг., 1916
* Каждан А. П. От Христа к Константину. М., 1965
* Евсевий Памфил. Жизнь блаженного василевса Константина. М., 1998
* ''Скворцов К. В.'' «Константин Великий». Драма, история христианства в Византии. В кн."Сим победиши", М., 2010 ISBN 978-5-8402-0206-7
== Хьажоргаш ==
{{Commons|Constantinus I Magnus}}
* [http://pravoslavie.name/index.php?download/saints/May/21/life01.html Житие святого равноапостольного царя Константина и святой матери его Елены] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170411113519/http://pravoslavie.name/index.php?download%2Fsaints%2FMay%2F21%2Flife01.html |date=2017-04-11 }}
* [http://www.monsalvat.globalfolio.net/rus/dominator/constantine_great/index.php Собрание материалов о Константине Великом, а также тексты его посланий]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.echo.msk.ru/programs/vsetak/605777-echo/ Константин Великий — римский император] (передача «Всё так» на Эхо Москвы, 18.07.2009)
* ''К. А. Филатов''. [http://www.econ.asu.ru/~filatov/constant.html Жизнь Константина Великого (биографический очерк)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050204100615/http://www.econ.asu.ru/~filatov/constant.html |date=2005-02-04 }}
* [http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Константин%20(в%20Древнем%20Риме)/ Константин]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. издание 3-е.
{{1000}}
{{кечдар}}
[[Категори:Руман императорш]]
ibf2yebzcnfhloe0sfdg70jm5a3a362
Сайрат
0
14731
10466395
7933485
2025-06-05T01:41:50Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466395
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:1e7m comparison Uranus Neptune Sirius B Earth Venus.png|right|thumb|200px|Сайратийн дустаран барамаш: <br />Лакхара могӀа: [[Уран]], [[Нептун]]; лахара могӀа: [[Дуьне|Латта]], кӀайн буйдол Сириус B, [[Венера]].]]
[[Файл:1e6m comparison Mars Mercury Moon Pluto Haumea - no transparency.png|right|thumb|200px|Лакхаран суьртан доккхадина дакъа: [[Марс]], [[Меркурий]]; лахахь: [[Бутт]], [[Плутон]] и [[Хаумеа]].]]
'''Сайрат''' я '''Сайракх''' ({{lang-el|[[wikt:πλανήτης|πλανήτης]]}}, кхи кеп {{Lang-grc|[[wikt:πλάνης|πλάνης]]}} — «зератхо») — горги хиллал еза йолуш, амма термоядеран реакци йолаялла еза йоцуш а, шен орбитера [[планетезималь|планетезималеш]] дӀаяха ларийна йолу [[седа]]н я цунах йисин бухадисинчунна гонах [[орбита|орбитехула]] хьийзаш йолу стигалан хӀума<ref>{{Cite web|title=IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes|url=http://www.iau.org/public_press/news/detail/iau0603/|publisher=International Astronomical Union|year=2006|accessdate=2009-12-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUq4aHS|archivedate=2012-07-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091230134246/http://www.iau.org/public_press/news/detail/iau0603/ |date=2009-12-30 }}</ref><ref name=WSGESP>{{Cite web|year=2001|title=Working Group on Extrasolar Planets (WGESP) of the International Astronomical Union|work=IAU|url=http://www.dtm.ciw.edu/boss/definition.html|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUrFa98|archivedate=2012-07-04}}</ref>.
<!--
Термин «планета» — древний и имеет связи с историей, наукой, мифологией и религией. В текстах на [[русский язык|русском языке]] встречается с XI века, когда это название в форме «планита» было упомянуто в «[[Изборник Святослава|Изборнике Святослава]]» 1073 года, где также были указаны небесные тела, подходившие к тому времени под это определение: Слъньце ([[Солнце]]), Ермис ([[Меркурий]]), Афродити ([[Венера]]), [[Луна]], Арис ([[Марс]]), Зеус ([[Юпитер]]), Кронос ([[Сатурн]])<ref>{{книга|ответственный=Гл. ред. [[Богатова, Галина Александровна|Г. А. Богатова]]|заглавие=Словарь русского языка XI—XVII вв. Выпуск 15|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1989|страницы=72}}</ref>. Во многих ранних культурах планеты рассматривались как носители божественного начала или, по крайней мере, статуса божественных эмиссаров. По мере того, как научные знания развивались, человеческое восприятие планет изменилось в немалой степени и благодаря открытию новых объектов и обнаружению различий между ними.
В понимании учёных [[Клавдий Птолемей|птолемеевской]] эпохи планеты вращались вокруг Земли по идеально круглым орбитам. Несмотря на то, что идея обратного — что на самом деле Земля подобно другим планетам вращается вокруг Солнца — выдвигалась не один раз, лишь в XVII столетии она была обоснована результатами наблюдений, с помощью первых построенных человеком телескопов, сделанных [[Галилей, Галилео|Галилео Галилеем]]. Благодаря тщательному анализу данных [[Кеплер, Иоганн|Иоганн Кеплер]] обнаружил, что орбиты планет не круглые, а [[Эллипс|эллиптические]]. Поскольку инструменты наблюдений улучшались, астрономы установили, что, как и Земля, планеты вращаются вокруг наклонённой к плоскости [[Эклиптика|эклиптики]] оси и обладают такими особенностями, свойственными Земле, как [[полярные шапки]] из льда и смена сезонов. С рассветом космической эры близкие наблюдения позволили обнаружить и на других планетах Солнечной системы вулканическую деятельность, тектонические процессы, ураганы и даже присутствие воды.
Планеты можно поделить на два основных класса: большие, имеющие невысокую плотность [[газовые планеты|планеты-гиганты]], и менее крупные [[Планеты земной группы|землеподобные планеты]], имеющие твёрдую поверхность. Согласно определению [[Международный астрономический союз|Международного астрономического союза]], в [[Солнечная система|Солнечной системе]] 8 планет. В порядке удаления от [[Солнце|Солнца]] — четыре землеподобных: [[Меркурий]], [[Венера]], [[Земля]], [[Марс]], затем четыре планеты-гиганта: [[Юпитер]], [[Сатурн]], [[Уран (планета)|Уран]] и [[Нептун]]. В Солнечной системе также есть по крайней мере 5 [[карликовая планета|карликовых планет]]: [[Плутон]] (до [[2006 год]]а считавшийся девятой планетой), [[Макемаке]], [[Хаумеа]], [[Эрида]] и [[Церера]]. За исключением Меркурия и Венеры, вокруг всех планет обращается хотя бы по одному спутнику.
Начиная с [[1992 год]]а, с открытием сотен планет вокруг других звёзд, названных [[экзопланета]]ми, стало понятным, что планеты можно обнаружить в Галактике везде, и многие их характеристики схожи с аналогичными особенностями планет Солнечной системы. В [[2006 год в науке|2006 году]] [[Международный астрономический союз]] дал новое определение планеты, что вызвало как одобрение, так и критику со стороны учёного сообщества, продолжаемую некоторыми учёными до сих пор.
На октябрь 2012 года известно уже 843 экзопланеты в 665 [[Планетная система|планетных системах]] (в том числе 126 мульти-планетных). Размеры экзопланет лежат в пределах от более крупных, чем планеты-гиганты, до планет земной группы<ref name="Encyclopaedia">{{cite web|title=Interactive Extra-solar Planets Catalog|work=The Extrasolar Planets Encyclopaedia|url=http://exoplanet.eu/catalog/|last=Schneider|first=Jean|date=2010-03-06|accessdate=2010-22-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/65SUZik3T|archivedate=2012-02-15}}</ref>.
== Планетные системы ==
=== Состав планетных систем ===
{{Main|Экзопланета}}
[[Файл:Exoplanet Discovery Methods Bar.svg|thumb|320px|Экзопланеты по годам открытия, на ноябрь 2010]]
Первое подтверждённое открытие экзопланеты на орбите вокруг звезды главной последовательности произошло [[6 октября]] [[1995 год]]а, когда Мишель Майор и Дидье Кело из [[Университет Женевы|Женевского университета]] объявили об обнаружении планеты около [[51 Пегаса]]. Из более чем 500 известных экзопланет, большинство обладают массой, сопоставимой или много раз большей, чем у Юпитера, хотя известны и менее крупные<ref name="Encyclopedia">{{Cite web|title=Interactive Extra-solar Planets Catalog|work=The Extrasolar Planets Encyclopedia|url=http://exoplanet.eu/catalog.php|last=Schneider|first=Jean|date=2006-12-11|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/65SUZik3T|archivedate=2012-02-15}}</ref>. Наименьшие из открытых экзопланет до настоящего времени были обнаружены у остатка звезды, известного как [[пульсар]], под обозначением [[PSR 1257+12]]<ref>{{Cite news| first=Barbara|last=Kennedy|title=Scientists reveal smallest extra-solar planet yet found|publisher=SpaceFlight Now|date=2005-02-11| url=http://www.spaceflightnow.com/news/n0502/11planet/|accessdate=2008-08-23}}</ref>. Известна, по крайней мере, дюжина экзопланет между 10 и 20 земными массами<ref name="Encyclopedia" />, как, например, те, что вращаются вокруг [[Мю Жертвенника]], [[55 Рака]] и [[Глизе 436|GJ 436]]<ref>{{Cite news| author=Santos, N.; Bouchy, F.; Vauclair, S.; Queloz, D.; Mayor, M.|title=Fourteen Times the Earth|publisher=European Southern Observatory (Press Release)|date=2004-08-25| url=http://www.eso.org/public/outreach/press-rel/pr-2004/pr-22-04.html|accessdate=2008-08-23}}</ref>. Эти планеты иногда называют «нептуны», потому что по своей массе они близки к [[Нептун]]у (17 земных)<ref>{{Cite news|url=http://www.astrobio.net/news/article1965.html |title=Trio of Neptunes |publisher=Astrobiology Magazine |date=May 21, 2006 |accessdate=2008-08-23}}</ref>. Другая категория экзопланет называется «[[сверхземля]]ми», возможно, [[Планеты земной группы|землеподобные]] миры, более крупные, чем Земля, но меньшие, чем Уран или Нептун. На настоящий момент известно примерно 20 возможных сверхземель и в их числе: [[Глизе 876 d]] (примерно 6 масс Земли)<ref>{{cite web|work=Extrasolar planet Encyclopedia|title=Star: Gliese 876|url=http://exoplanet.eu/star.php?st=Gliese+876|accessdate=2008-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUrgNCv|archivedate=2012-07-04}}</ref>, [[OGLE-2005-BLG-390L b]] и [[MOA-2007-BLG-192L b]], холодные, ледяные миры, обнаруженные при помощи [[Гравитационное микролинзирование|гравитационного микролинзирования]]<ref>{{Cite web|title=Small Planet Discovered Orbiting Small Star|work=ScienceDaily|year=2008|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2008/06/080602131105.htm|accessdate=2008-06-06|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUsDuqv|archivedate=2012-07-04}}</ref><ref>{{Cite journal| first=J.-P.|last=Beaulieu|title=Discovery of a Cool Planet of 5.5 Earth Masses Through Gravitational Microlensing|journal=Nature|date=2006-01-26|volume=439|pages=437–440|url=http://www.nature.com/nature/journal/v439/n7075/full/nature04441.html|accessdate=2008-08-23|doi = 10.1038/nature04441|coauthors=D. P. Bennett; P. Fouqué; A. Williams; ''et al.''|pmid=16437108|issue=7075}}</ref>, [[COROT-7b]], с диаметром около 1,7 земных (что делает её самой маленькой известной сверхземлёй из найденных), но с орбитальным расстоянием в 0,02 а. е., что, вероятно, означает наличие расплавленной поверхности с температурой около 1000—1500 [[Градус Цельсия|°C]]<ref>{{cite web|publisher=European Space Agency|url=http://www.esa.int/esaCP/SEM7G6XPXPF_index_0.html|title=COROT discovers smallest exoplanet yet, with a surface to walk on|date=3 February 2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/66QsdNda8|archivedate=2012-03-25}}</ref>, и пять из шести планет на орбите вокруг соседнего [[Красный карлик|красного карлика]] [[Глизе 581]]. Экзопланета [[Глизе 581 d]] примерно в 7,7 раз массивнее Земли<ref>{{Cite web|title=Gliese 581 d|work=The Extrasolar Planets Encyclopedia|url=http://exoplanet.eu/star.php?st=Gl+581|accessdate=2008-09-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUsn7yC|archivedate=2012-07-04}}</ref>, тогда как [[Глизе 581 c]] массивнее Земли в 5 раз, и, как первоначально думали, мог быть первой землеподобной экзопланетой, расположенной в так называемой «обитаемой зоне» около звезды<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6589157.stm |title=New 'super-Earth' found in space |accessdate = 2008-08-23 |date=25 April 2007 |publisher=BBC News}}</ref>. Однако, более детальные наблюдения позволили установить, что планета слишком близка к звезде, чтобы быть пригодной для жизни, и самая дальняя планета в системе, Глизе 581 d, хотя и много холоднее Земли, могла бы быть потенциально пригодной для жизни при наличии в атмосфере достаточного количества парниковых газов<ref name="blo07">{{Cite journal|url=http://cdsads.u-strasbg.fr/cgi-bin/nph-bib_query?2007A%26A...476.1365V&db_key=AST&nosetcookie=1|author=von Bloh et al.|year=2007|title=The Habitability of Super-Earths in Gliese 581 |journal=[[Astronomy and Astrophysics]]|volume=476|issue=3|pages=1365–1371|doi=10.1051/0004-6361:20077939| accessdate=2008-08-20}}</ref>.
[[Файл:Exoplanet Comparison HR 8799 c.png|thumb|320px|Сравнение размеров [[HR 8799 c]] (серый) с Юпитером. Большинство экзопланет, обнаруженных к настоящему времени, размером с [[Юпитер]], или крупнее]]
До сих пор не до конца ясно, напоминают ли открытые экзопланеты газовые гиганты и планеты земной группы Солнечной системы, или же они не совсем похожи, и некоторые из них относятся к доселе теоретическим типам, как, например, аммиачные гиганты или [[углеродная планета|углеродные планеты]]. В частности, множество недавно открытых экзопланет, известных как [[горячий юпитер|горячие юпитеры]], обращаются экстремально близко к материнским звёздам, по почти круговым орбитам. Поэтому они получают значительно больше [[Солнечная радиация|звёздной радиации]], чем газовые гиганты в Солнечной системе, что ставит под вопрос, являются ли они одним и тем же типом планет. Существует также подкласс горячих юпитеров, называемый [[Юпитер, потерявший свою газовую оболочку|хтонические планеты]], обращавшиеся на орбите вокруг материнских звёзд так близко, что звёздная радиация сдула их атмосферу. Несмотря на то, что немало горячих юпитеров находятся в процессе потери атмосферы, до сих пор подтверждённых хтонических планет обнаружено не было<ref>{{Cite journal| last=Lecavelier des Etangs|first=A.|coauthors=Vidal-Madjar, A.; McConnell, J. C.; Hébrard, G.|title=Atmospheric escape from hot Jupiters|journal=Astronomy and Astrophysics|year=2004|volume=418|pages=L1–L4|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004A&A...418L...1L|accessdate=2008-08-23|doi=10.1051/0004-6361:20040106}}</ref>.
Более подробные данные наблюдений за экзопланетами требуют нового поколения инструментов, включая [[Космический телескоп|космические телескопы]]. В настоящее время [[COROT]] ищет экзопланеты на основании наблюдений за изменениями яркости у звёзд вызванного [[Прохождение (астрономия)|прохождениями]] экзопланет. Множество проектов в последнее время предполагают создание космических телескопов для поиска экзопланет, сопоставимых по размерам и массе с Землёй. Первый из них уже реализован [[NASA]]: [[Кеплер (телескоп)|Кеплер]] — первый телескоп созданный специализировано для этих целей. Пока не имеют точной даты реализации проекты [[Terrestrial Planet Finder]], [[Space Interferometry Mission]] и [[Национальный центр космических исследований|НЦКИ (Франция)]] — [[PEGASE]]. [[New Worlds Mission]] может работать заодно с «[[Джеймс Вебб (телескоп)|Джеймсом Веббом]]». Однако программа финансирования многих из этих проектов пока не утверждена. В [[2007 год]]у был получен первый спектральный анализ экзопланет ([[HD 209458 b]] и [[HD 189733 b]])<ref>{{Cite news|url=http://www.spitzer.caltech.edu/Media/releases/ssc2007-04/release.shtml|title=NASA's Spitzer First To Crack Open Light of Faraway Worlds|date=2007-02-21|first=Tabatha|last=Thompson|coauthors=Clavin, Whitney|publisher=Jet Propulsion Laboratory, California Institute of Technology (Press Release)|accessdate=2008-08-23| archiveurl = http://web.archive.org/web/20071015221757/http://www.spitzer.caltech.edu/Media/releases/ssc2007-04/release.shtml| archivedate = October 15, 2007}}</ref><ref>{{Cite journal| last=Richardson|first=L. Jeremy|coauthors=Deming, Drake; Horning, Karen; Seager, Sara; Harrington, Joseph|journal=Nature|year=2007|volume=445|pages=892|title=A spectrum of an extrasolar planet|url=http://www.nature.com/nature/journal/v445/n7130/abs/nature05636.html|doi=10.1038/nature05636|pmid=17314975|issue=7130}}</ref>. Наличие достаточного количества землеподобных планет является важной составной частью [[уравнение Дрейка|уравнения Дрейка]], которое может позволить оценить число [[Внеземная жизнь|разумных коммуникативных]] цивилизаций, которые существуют в нашей галактике<ref>{{Cite news| last=Drake|first=Frank|title=The Drake Equation Revisited|publisher=Astrobiology Magazine|date=2003-09-29|url=http://www.astrobio.net/news/article610.html|accessdate=2008-08-23}}</ref>.
==== Объекты планетарной массы ====
'''Объект планетарной массы''', '''ОПМ''' или '''Планемо''' — это небесное тело, чья масса позволяет ему попадать в диапазон определения планеты, то есть его масса больше, чем у [[Малые тела Солнечной системы|малых тел]], но недостаточна для начала термоядерной реакции по образу и подобию [[Коричневый карлик|коричневого карлика]] или [[Звезда|звезды]]. По определению все планеты — ''объекты планетарной массы'', но цель этого термина в том, чтобы описать небесные тела, не соответствующие тому, что типично ожидается от планеты. Например, планеты в «свободном плавании», не обращающиеся вокруг звезд, которые могут быть «планетами-сиротами», покинувшими свою систему, или объекты, появившиеся в ходе коллапса газового облака — вместо типичной для большинства планет аккреции из протопланетного диска (их обычно называют [[Субкоричневый карлик|субкоричневыми карликами]]).
==== Планета-сирота ====
{{Main|Планета-сирота}}
Некоторые [[Компьютерное моделирование|компьютерные модели]] формирования звёзд и планетарных систем предполагают, что определённые «объекты планетарной массы» могут покинуть свою систему и уйти в межзвёздное пространство<ref>{{Cite journal| last=Lissauer| first= J. J.| title= Timescales for Planetary Accretion and the Structure of the Protoplanetary disk| journal= Icarus| volume= 69| pages=249–265| year=1987| doi=10.1016/0019-1035(87)90104-7}}</ref>. Некоторые учёные утверждали, что такие объекты уже нашли свободно блуждающими в космосе и их следует классифицировать как планеты, хотя другие предположили, что они могут быть и мало-массивными звёздами<ref name="Luhman">{{Cite journal| journal=Astrophysical Journal|last=Luhman|first=K. L.|coauthors=Adame, Lucía; D'Alessio, Paola; Calvet, Nuria|title= Discovery of a Planetary-Mass Brown Dwarf with a Circumstellar Disk|volume=635|pages=L93|doi=10.1086/498868|year= 2005|laysummary=http://www.nasa.gov/vision/universe/starsgalaxies/spitzerf-20051129.html|laysource=NASA Press Release|laydate=2005-11-29}}</ref><ref name="Clavin">{{Cite web|url=http://www.spitzer.caltech.edu/Media/happenings/20051129/|title=A Planet with Planets? Spitzer Finds Cosmic Oddball|last=Clavin|first=Whitney|date=November 9, 2005|work=Spitzer Space Telescope Newsroom|accessdate=2009-11-18| archiveurl = http://web.archive.org/web/20070711171654/http://www.spitzer.caltech.edu/Media/happenings/20051129/| archivedate = July 11, 2007}}</ref>.
==== Субкоричневые карлики ====
{{Main|Субкоричневый карлик}}
Звёзды могут образовываться посредством гравитационного коллапса газового облака, но меньшие объекты также могут сформироваться таким способом. Объекты планетарной массы, образовавшиеся таким способом, называют субкоричневыми карликами. Субкоричневые карлики могут находиться в «свободном плавании», как, возможно, [[Cha 110913-773444]], или на орбите вокруг более крупного объекта, как, возможно, [[2MASS J04414489+2301513]].
В течение короткого времени в 2006 астрономы считали, что нашли двойную систему из таких объектов, [[Oph 162225-240515]], которые исследователи описали как «[[планемо]]», или «объекты планетарной массы». Однако дальнейший анализ позволил установить, что их массы, скорее всего, больше 13 масс Юпитера, что превращает их в систему из [[коричневый карлик|коричневых карликов]]<ref>{{Cite journal| title=The Wide Brown Dwarf Binary Oph 1622–2405 and Discovery of A Wide, Low Mass Binary in Ophiuchus (Oph 1623–2402): A New Class of Young Evaporating Wide Binaries?|journal= Astrophysical Journal |author=Close, Laird M. ''et al.''|volume=660|pages=1492|doi=10.1086/513417|year=2007|id={{arxiv|astro-ph|0608574}}}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Luhman|first=K. L.|coauthrs=Allers, K. N.; Jaffe, D. T.; Cushing, M. C.|year=2007|month=April|journal=The Astrophysical Journal|title=Ophiuchus 1622–2405: Not a Planetary-Mass Binary|volume=659|issue=2|pages=1629–36|doi=10.1086/512539|last2=Allers|first2=K. N.|last3=Jaffe|first3=D. T.|last4=Cushing|first4=M. C.|last5=Williams|first5=K. A.|last6=Slesnick|first6=C. L.|last7=Vacca|first7=W. D.}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.space.com/scienceastronomy/planet_photo_040910.html|title=Likely First Photo of Planet Beyond the Solar System|first=Robert Roy|last=Britt|work=Space.com|date=2004-09-10|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUtHvag|archivedate=2012-07-04}}</ref>.
==== Планеты-спутники и планеты поясов ====
Некоторые крупные спутники сходны по размерам с планетой [[Меркурий]] или даже превосходят её. Например, [[Галилеевы спутники]] и [[Титан (спутник)|Титан]]. [[Алан Стёрн]] утверждает, что местоположение не должно иметь для планеты значения, и только геофизические признаки должны быть приняты во внимание при присуждении объекту статуса планеты. Он предлагает термин ''планета-спутник'' для объекта размером с планету, обращающегося вокруг другой планеты. Аналогично объекты размером с планету в [[Пояс астероидов|Поясе астероидов]] или [[Пояс Койпера|Поясе Койпера]] также могут считаться планетами согласно Стёрну<ref>[http://news.discovery.com/space/should-large-moons-be-called-satellite-planets.html#post-a-comment Should Large Moons Be Called 'Satellite Planets'?]</ref>.
=== Движение планет по орбите ===
{{See also|Законы Кеплера}}
[[Файл:Орбита-плутона.jpg|thumb|250px|right|Орбита Нептуна в сравнении с орбитой Плутона. Заметна более удлинённая орбита у Плутона ([[Кеплеровы элементы орбиты#эксцентриситет|эксцентриситет]]), так же как и высокий угол наклона к эклиптике ([[Кеплеровы элементы орбиты#Наклонение|Наклонение]])]]
Согласно рабочему определению все планеты вращаются вокруг звёзд, что лишает статуса планеты любые потенциальные «[[планета-сирота|планеты-одиночки]]». В Солнечной системе, все планеты обращаются по своим орбитам в том направлении в каком вращается Солнце (против часовой стрелки, если смотреть со стороны северного полюса Солнца). Хотя по крайней мере одна экзопланета, [[WASP-17b]], вращается по орбите вокруг звезды в направлении противоположном её вращению<ref>{{Cite web| author = D. R. Anderson ''et al.''| title = WASP-17b: an ultra-low density planet in a probable retrograde orbit| url = http://arxiv.org/abs/0908.1553v1| publisher = Cornell University Library| accessdate = 13 August 2009}}</ref>. Период, за который планета обращается вокруг звезды, называется [[Сидерический период|сидерическим]] или ''[[год]]ом''<ref name="young">{{Cite book| first=Charles Augustus|last=Young|year=1902|title=Manual of Astronomy: A Text Book|publisher=Ginn & company|pages=324–7}}</ref>. Планетарный год в немалой степени зависит от расстояния планеты от звезды; чем дальше планета находится от звезды, тем большую дистанцию она должна пройти, и тем медленнее она движется, так как менее затронута гравитацией звезды. Поскольку никакая орбита не является совершенно круглой, расстояние между звездой и планетой на орбите варьируется в течение сидерического периода. Точку орбиты где планета ближе всего к звезде называют [[периастр]]ом ([[перигелий]] в Солнечной системе), тогда как самая дальняя точка орбиты называется [[апоастр]]ом ([[афелий]] в Солнечной системе). Поскольку в периастре планета ближе к светилу, потенциальная энергия гравитационного взаимодействия переходит в кинетическую и её скорость увеличивается подобно тому как брошенный высоко камень — ускоряется приближаясь к земле, а когда планета находится в апоастре, её скорость уменьшается, подобно тому как тот же брошенный вверх камень замедляется в верхней точке полёта<ref>{{Cite book| author=Dvorak, R.; Kurths, J.; Freistetter, F.|year=2005|title=Chaos And Stability in Planetary Systems|publisher=Springer|location=New York|isbn=3540282084}}</ref>.
Орбита любой планеты определяется несколькими [[Элементы орбиты|элементами]]:
* ''[[Кеплеровы элементы орбиты#Эксцентриситет|Эксцентриситет]]'' определяет, насколько планетарная орбита вытянута. У планет с более низким эксцентриситетом более округлые орбиты, тогда как планеты с высоким эксцентриситетом имею орбиту, приближённую скорее к эллипсу. У планет Солнечной системы очень низкие эксцентриситеты, и, таким образом, почти круглые орбиты<ref name="young"/>. Кометы и объекты пояса Койпера (как и многие экзопланеты) имеют очень высокий эксцентриситет<ref>{{Cite journal|title=Eccentricity evolution of giant planet orbits due to circumstellar disk torques|author=Moorhead, Althea V.; Adams, Fred C.|journal=Icarus|year=2008|volume=193|pages=475|doi=10.1016/j.icarus.2007.07.009|id={{arxiv|0708.0335}}}}</ref><ref>{{Cite web|title=Planets – Kuiper Belt Objects|work=The Astrophysics Spectator|date=2004-12-15|url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/KuiperBelt.html|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUuNoWi|archivedate=2012-07-04}}</ref>.
* [[Файл:Semimajoraxis.png|thumb|200px|Иллюстрация большой полуоси]] ''[[Кеплеровы элементы орбиты#Большая полуось|Большая полуось]]'' это дистанция от планеты до средней точки на полпути вдоль её орбиты (см. изображение). Эта дистанция не то же самое, что апастрон, потому что звезда находится в одном из фокусов орбиты планеты, а не точно в центре<ref name="young"/>.
* ''[[Кеплеровы элементы орбиты#Наклонение|Наклонение]]'' это угол между плоскостью его орбиты и плоскостью отсчёта (базовой плоскостью). В Солнечной системе за эту плоскость принято считать орбиту Земли, называемую [[Эклиптика|эклиптикой]]<ref>Точнее, орбиту [[барицентр]]а системы [[Земля]]-[[Луна]]</ref>. Для экзопланет эта плоскость известна как ''Небесная плоскость'', это плоскость на обзорной линии с места на Земле<ref>{{Cite book| url=http://astrowww.phys.uvic.ca/~tatum/celmechs.html|title=Celestial Mechanics|year=2007|chapter=17. Visual binary stars|first=J. B.|last=Tatum|accessdate=2008-02-02|publisher=Personal web page}}</ref>. Восемь планет Солнечной системы находятся очень близко к плоскости эклиптики; тогда как кометы и объекты [[пояс Койпера|пояса Койпера]], как, например, [[Плутон (карликовая планета)|Плутон]], находятся под намного более высокими углами<ref>{{Cite journal|title=A Correlation between Inclination and Color in the Classical Kuiper Belt| last=Trujillo|first=Chadwick A.|coauthors= Brown, Michael E.|journal=Astrophysical Journal|year=2002|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002ApJ...566L.125T| volume=566| pages=L125|doi=10.1086/339437}}</ref>. Точки, где планета пересекает эклиптику и спускается выше или ниже оной, называются соответственно [[Восходящий узел|восходящими]] и [[нисходящий узел|нисходящими]] узлами орбиты<ref name="young"/>. [[Долгота восходящего узла]] это угол между базовой плоскостью и восходящим узлом орбиты. [[Кеплеровы элементы орбиты#Аргумент перицентра|Аргумент периастра]] (или перигелий в Солнечной системе) это угол между орбитальным восходящим узлом и его ближайшей точкой к звезде на орбите вокруг неё<ref name="young"/>.
==== Наклон оси ====
[[Файл:Земля22.jpg|thumb|right|Ось вращения Земли отклонена примерно на 23° от перпендикуляра к плоскости орбиты]]
Планеты имеют различный наклон оси вращения к плоскости экватора планеты и к плоскости экватора материнской звезды. Поэтому количество света, получаемого тем или иным полушарием, меняется в течение года. С этим связан цикл климатических изменений — смена сезонов (времён года). Время, когда одно из полушарий находится ближе или дальше всего от Солнца называется [[солнцестояние]]м. По мере движения планеты по своей орбите случается два солнцестояния; когда одно из полушарий находится в летнем солнцестоянии, и день там самый длинный, и когда одно из полушарий находится в зимнем солнцестоянии, с его чрезвычайно коротким днём.
Осевой наклон [[Юпитер]]а чрезвычайно низкий, и сезонные изменения там минимальны; [[Уран (планета)|Уран]], в противоположность обладает осевым наклоном настолько экстремально высоким, что практически «обращается вокруг Солнца на боку», и одно из его полушарий либо постоянно под солнечным светом, либо постоянно находится в темноте во время солнцестояний<ref name=Weather>{{Cite web|last=Harvey|first=Samantha|date=2006-05-01|url=http://solarsystem.nasa.gov/scitech/display.cfm?ST_ID=725|title=Weather, Weather, Everywhere?|publisher=NASA|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUvsshr|archivedate=2012-07-04}}</ref>. Что касается экзопланет, то их осевые наклоны неизвестны наверняка, однако, большинство «горячих юпитеров» обладают, по-видимому, чрезвычайно низким наклоном, что является результатом близости к звезде<ref>{{Cite journal|title=Obliquity Tides on Hot Jupiters|author=Winn, Joshua N.; Holman, Matthew J.|journal=The Astrophysical Journal|year=2005| doi=10.1086/432834| volume=628|pages=L159}}</ref>.
==== Вращение ====
Помимо того, что планеты обращаются по своей орбите вокруг звезды, они ещё и вращаются вокруг своей оси. Период вращения планеты вокруг оси известен как [[сутки]]. Большинство планет Солнечной системы вращаются вокруг своей оси в том же направлении в каком обращаются вокруг Солнца, против часовой стрелки, если смотреть со стороны северного полюса Солнца, кроме Венеры, которая вращается по часовой стрелке<ref>{{Cite journal|title=Rotation of Venus: Period Estimated from Radar Measurements|author=Goldstein, R. M.; Carpenter, R. L.|year=1963|journal =Science|volume=139|pages=910|doi=10.1126/science.139.3558.910 |pmid=17743054 |issue=3558}}</ref> и Урана<ref>{{Cite web|contribution=Rotational properties of Uranus and Neptune|first=M. J. S.|last=Belton|coauthors=Terrile R. J.|title=Uranus and Neptune|year=1984|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1984urnp.nasa..327B|pages=327|editor=Bergstralh, J. T.|accessdate=2008-02-02|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUwfMAM|archivedate=2012-07-04}}</ref>, экстремальный осевой наклон которого порождает споры, какой полюс считать южным и какой северным, и вращается ли он против часовой или по часовой стрелке<ref>{{Cite book|title=The Outer Worlds; Uranus, Neptune, Pluto, and Beyond|pages=195–206|year=2006|first=Michael P.|last=Borgia|publisher=Springer New York}}</ref>. Однако, какого бы мнения ни придерживались стороны, вращение Урана ретроградное относительно его орбиты.
Вращение планеты может быть вызвано несколькими факторами ещё на стадии формирования. Изначально [[Момент импульса|угловой момент]] может быть задан индивидуальными угловыми моментами аккрецируемых объектов на ранних стадиях формирования планеты. Аккреция газа газовыми гигантами также может способствовать заданию углового момента планете. Наконец, во время последних стадий формирования, [[случайный процесс]] протопланетарного прироста может почти непредсказуемо изменить ось вращения планеты<ref name=araa31>{{Cite journal| title=Planet formation|last=Lissauer|first=Jack J.|journal=Annual review of astronomy and astrophysics|volume=31 (A94-12726 02–90)|pages=129–174|year=1993|doi=10.1146/annurev.aa.31.090193.001021|bibcode=1993ARA&A..31..129L}}</ref>.
Есть большая разница между длиной дня у планет: если Венере требуется 243 земных дня для одного оборота вокруг оси, то газовым гигантам хватает нескольких часов<ref>{{Cite web|title=Planet tables|url=http://www.astronomynotes.com/tables/tablesb.htm|first=Nick|last=Strobel|publisher=astronomynotes.com|accessdate=2008-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUx7E2Z|archivedate=2012-07-04}}</ref>. Период вращения для экзопланет не известен. Однако близкое расположение к звёздам горячих юпитеров означает, что на одной стороне планеты царит вечная ночь, а на другой вечный день (орбита и вращение синхронизированы)<ref>{{Cite journal|title=Magnetically-Driven Planetary Radio Emissions and Application to Extrasolar Planets| last=Zarka|first=Philippe|coauthors=Treumann, Rudolf A.; Ryabov, Boris P.; Ryabov, Vladimir B. |year=2001|journal=Astrophysics & Space Science|volume=277|pages=293|doi = 10.1023/A:1012221527425}}</ref>.
==== «Чистая орбита» ====
{{main|Чистая орбита}}
Один из критериев, который позволяет определить небесное тело как классическую планету, — чистые от иных объектов орбитальные окрестности. Планета, которая очистила свои окрестности, накопила достаточную массу, чтобы собрать или, наоборот, разогнать все планетезимали на своей орбите. То есть, планета обращается по орбите вокруг своего светила в изоляции (если не считать её [[Спутники планет|спутников]] и [[Троянские астероиды|троянцев]]), в противоположность тому, чтобы делить свою орбиту с множеством объектов подобных размеров. Этот критерий статуса планеты был предложен [[Международный астрономический союз|МАС]] в августе [[2006 год]]а. Этот критерий лишает такие тела Солнечной системы как [[Плутон (карликовая планета)|Плутон]], [[Эрида (карликовая планета)|Эрида]] и [[Церера (карликовая планета)|Церера]] статуса классической планеты, относя их к [[Карликовая планета|карликовым планетам]]<ref name=IAU />. Несмотря на то, что этот критерий относится пока только к планетам Солнечной системы, некоторое количество молодых звёздных систем, находящихся на стадии протопланетарного диска, имеют признаки «чистых орбит» у протопланет<ref>{{Cite web|title=The Total Number of Giant Planets in Debris Disks with Central Clearings|date=2007-07-12|author=Faber, Peter; Quillen, Alice C. |work=Department of Physics and Astronomy, University of Rochester|url=http://arxiv.org/abs/0706.1684|accessdate=2008-08-23}}</ref>.
=== Эволюция планетных систем ===
=== Солнечная система ===
[[Файл:Planets2012.jpg|right|325px|thumb|Планеты и [[карликовая планета|карликовые планеты]] Солнечной системы. ''(размеры для сравнения, расстояния не соблюдены)'']]
[[Файл:Terrestrial planet size comparisons.jpg|thumb|325px|Землеподобные планеты: Меркурий, Венера, Земля, Марс ''(размеры для сравнения, расстояния не соблюдены)'']]
[[Файл:Gas giants and the Sun (1 px = 1000 km).jpg|thumb|325px|Четыре газовых гиганта: Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун ''(размеры для сравнения, расстояния не соблюдены)'']]
{{Main|Солнечная система}}
{{Main|Список планетоподобных объектов}}
Согласно текущему определению термина планета, которое дал [[Международный астрономический союз|МАС]], в Солнечной системе находятся восемь классических планет и пять карликовых планет<ref>Некоторые крупные [[Транснептуновый объект|ТНО]] пока не получили статус карликовой планеты, но претендуют на него</ref>. В порядке увеличения расстояния от Солнца классические планеты расположены так:
# [[Файл:Mercury symbol.svg|14px|{{unicode|☿}}]] '''[[Меркурий]]'''
# [[Файл:Venus symbol.svg|14px|{{unicode|♀}}]] '''[[Венера]]'''
# [[Файл:Earth symbol.svg|14px|{{unicode|🜨}}]] '''[[Земля]]'''
# [[Файл:Mars symbol.svg|14px|{{unicode|♂}}]] '''[[Марс]]'''
# [[Файл:Jupiter symbol.svg|14px|{{unicode|♃}}]] '''[[Юпитер]]'''
# [[Файл:Saturn symbol.svg|14px|{{unicode|♄}}]] '''[[Сатурн]]'''
# [[Файл:Uranus symbol.svg|14px|{{unicode|♅}}]] '''[[Уран (планета)|Уран]]'''
# [[Файл:Neptune symbol.svg|14px|{{unicode|♆}}]] '''[[Нептун]]'''
Юпитер самый крупный — его масса равна 318 земным. Меркурий самый маленький, с массой всего лишь 0,055 от земной.
Планеты Солнечной системы можно разделить на 2 группы на основании их характеристик и состава:
* '''[[Планеты земной группы|Земного типа]].''' Планеты, похожие на Землю, в основе своей состоящие из [[Горная порода|горных пород]]: Меркурий, Венера, Земля и Марс. С массой в 0,055 от земной, Меркурий — самая маленькая планета земной группы (и вообще самая маленькая из известных на сегодняшний день планет) в Солнечной системе, тогда как Земля — самая крупная землеподобная планета в Солнечной системе.
* '''[[Газовые планеты|Газовые гиганты]].''' Планеты, в значительной степени состоящие из газа, и значительно более массивные, чем планеты земной группы: Юпитер, Сатурн, Уран и Нептун. Юпитер, с 318 земными массами — крупнейшая планета в Солнечной системе. Сатурн, не намного меньший, весит «всего» 95 земных масс.
** '''[[Ледяные гиганты]]''', включают в себя Уран и Нептун. Это подкласс газовых гигантов, которых отличает от большинства газовых гигантов «небольшая» масса (14-17 земных) и значительно меньшие запасы гелия и водорода в атмосферах наравне со значительно большими пропорциями горных пород и льда.
* '''[[Карликовая планета|Карликовые планеты]].''' До решения 2006 года несколько объектов, обнаруженных астрономами, были предложены к присвоению им статуса планет МАС. Однако в 2006 все эти объекты были определены как карликовые планеты — объекты, отличающиеся от планет. В настоящее время МАС признаёт 5 карликовых планет в Солнечной системе: Цереру, Плутон, Хаумеа, Макемаке и Эриду. Ещё несколько объектов пояса астероидов{{Нет АИ|09|02|2011}} и пояса Койпера рассматриваются как текущие кандидаты, и ещё 50 косвенно подходят под определение. Возможно, когда пояс Койпера будет исследован полностью, таких объектов будет обнаружено до 200. Карликовые планеты во многом разделяют особенности планет, хотя и остаются известные различия — а именно то, что они недостаточно массивны, чтобы расчистить свои орбитальные окрестности. По определению, все карликовые планеты являются членами какой-нибудь популяции. Церера — крупнейший объект в [[главный пояс астероидов|астероидном поясе]], в то время как Плутон, Хаумеа и Макемаке — объекты [[пояс Койпера|пояса Койпера]], а Эрида — [[рассеянный диск|рассеянного диска]]. [[Майк Браун]] и другие учёные уверены, что более 40 [[Транснептуновый объект|транснептуновых объектов]] будут впоследствии признаны МАС как карликовые планеты, согласно действующему определению<ref>{{Cite web|first=Brad|last=Amburn|title=Behind the Pluto Mission: An Interview with Project Leader Alan Stern|work=Space.com|date=2006-02-28|url=http://www.space.com/scienceastronomy/060228_stern_interview.html|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUxZ6BE|archivedate=2012-07-04}}</ref>.
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto"
|- bgcolor=#ccccff
|+ Сравнение планет и карликовых планет Солнечной системы
|- style="font-size: smaller;"
!
! Имя
! Экваториальный<br />диаметр{{Ref label|a|a|a}}
! Масса{{Ref label|a|a|a}}
! Орбитальный<br />радиус{{Ref label|a|a|a}}
! [[Период обращения]]<br />(лет){{Ref label|a|a|a}}
! [[Кеплеровы элементы орбиты#Наклонение|Наклонение<br />к Солнечному экватору]] (°)
! [[Эксцентриситет орбиты|Эксцентриситет<br />орбиты]]
! [[Период вращения]]<br />(дней)
! [[Спутники планет|Спутники]]{{ref label|c|c|c}}
! Кольца
! [[Атмосфера]]
|- align="center"
! rowspan=4 style="background: #DDEEFF;"|[[Планеты земной группы|Земная группа]]
| align="left"| [[Меркурий]]
| 0,382
| 0,06
| 0,39
| 0,24
| 3,38
| 0,206
| 58,64
| 0
| нет
| минимальна
|- align="center"
| align="left"| [[Венера]]
| 0,949
| 0,82
| 0,72
| 0,62
| 3,86
| 0,007
| −243,02
| 0
| нет
| [[Оксид углерода(IV)|CO<sub >2</sub>]], [[Азот|N<sub>2</sub>]]
|- align="center"
| align="left"| [[Земля]]{{ref label|b|b|b}}
| 1,00
| 1,00
| 1,00
| 1,00
| 7,25
| 0,017
| 1,00
| [[Луна|1]]
| нет
| N<sub>2</sub>, [[Кислород|O<sub>2</sub>]]
|- align="center"
| align="left"| [[Марс]]
| 0,532
| 0,11
| 1,52
| 1,88
| 5,65
| 0,093
| 1,03
| [[Спутники Марса|2]]
| нет
| CO<sub >2</sub>, N<sub>2</sub>
|- align="center"
! rowspan=4 style="background: #DDEEFF;"| [[Газовые планеты|Газовые гиганты]]
| align="left"| [[Юпитер]]
| 11,209
| 317,8
| 5,20
| 11,86
| 6,09
| 0,048
| 0,41
| [[Спутники Юпитера|65]]
| [[Кольца Юпитера|да]]
| [[Водород|H<sub>2</sub>]], [[Гелий|He]]
|- align="center"
| align="left"| [[Сатурн]]
| 9,449
| 95,2
| 9,54
| 29,46
| 5,51
| 0,054
| 0,43
| [[Спутники Сатурна|62]]
| [[Кольца Сатурна|да]]
| H<sub>2</sub>, He
|- align="center"
| align="left"| [[Уран (планета)|Уран]]
| 4,007
| 14,6
| 19,22
| 84,01
| 6,48
| 0,047
| −0,72
| [[Спутники Урана|27]]
| [[Кольца Урана|да]]
| H<sub>2</sub>, He
|- align="center"
| align="left"| [[Нептун]]
| 3,883
| 17,2
| 30,06
| 164,8
| 6,43
| 0,009
| 0,67
| [[Спутники Нептуна|13]]
| [[Кольца Нептуна|да]]
| H<sub>2</sub>, He
|-
! rowspan=6 style="background: #DDEEFF;"| [[Карликовая планета|Карликовые планеты]]
|- align="center"
| align="left"|[[Церера]]
| 0,08
| 0,000 2
| 2,5—3,0
| 4,60
| 10,59
| 0,080
| 0,38
| 0
| нет
| нет
|- align="center"
| align="left"| [[Плутон]]
| 0,19
| 0,002 2
| 29,7—49,3
| 248,09
| 17,14
| 0,249
| −6,39
| [[Спутники Плутона|4]]
| нет
| временная
|- align="center"
| align="left"| [[Хаумеа]]
| 0,37×0,16
| 0,000 7
| 35,2—51,5
| 282,76
| 28,19
| 0,189
| 0,16
| [[Спутники Хаумеа|2]]
|
|
|- align="center"
| align="left"| [[Макемаке]]
| ~0,12
| 0,000 7
| 38,5—53,1
| 309,88
| 28,96
| 0,159
| ?
| 0
| ?
| ? {{ref label|d|d|d}}
|- align="center"
| align="left" |[[Эрида]]
| 0,19
| 0,002 5
| 37,8—97,6
| ~557
| 44,19
| 0,442
| ~0,3
| [[Дисномия (спутник)|1]]
| ?
| ? {{ref label|d|d|d}}
|-
|colspan=12 style="background: #FFFFFF; border-right:1px solid white; border-bottom:1px solid white; border-left:1px solid white;"|<div class="references-small" style="margin-bottom: 0em;">
: {{note label|a|a|a}} Относительно Земли
: {{note label|b|b|b}} См. статью [[Земля]] для точных данных
: {{note label|c|c|c}} У Юпитера спутников известно больше, чем у любой другой планеты Солнечной системы (63)<ref name=Sheppard>{{Cite web
| title = The Jupiter Satellite Page (Now Also The Giant Planet Satellite and Moon Page)
| publisher = Carnegie Institution for Science
| author = [[Scott S. Sheppard]]
| url = http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/
| accessdate = 2009-06-07
| archiveurl = http://www.webcitation.org/68uUyZFyu
| archivedate = 2012-07-04
}}</ref>
: {{note label|d|d|d}} Как и у Плутона вблизи от перигелия — появляется временная атмосфера.
</div>
|}
== Процессы ==
=== Формирование планеты ===
{{main| Образование планет и планетарных систем}}
[[Файл:Protoplanetary-disk.jpg|thumb|300px|Протопланетный диск в представлении художника]]
Ясности в том, какие процессы идут при формировании планет и какие из них доминируют, до сих пор нет. Обобщая наблюдательные данные, можно утверждать лишь то, что<ref name="planetreview">{{статья
|автор=Tristan Guillot, Daniel Gautier.|заглавие=Giant Planets
|ссылка=http://arxiv.org/abs/0912.2019|язык=en|год=10 Dec 2009}}</ref>:
* Они образуются ещё до момента рассеяния [[Протопланетный диск|протопланетного диска]].
* Значительную роль в формировании играет [[аккреция]].
* Обогащение тяжелыми химическими элементами идет за счет [[Планетезималь|планетезималей]].
Отправная точка всех рассуждений о пути формирования планет — газопылевой (протопланетный) диск вокруг формирующейся звезды. Сценариев, как из него получились планеты, существует два типа<ref name="formationtheory">{{статья
|ссылка=http://arxiv.org/abs/1012.5281
|заглавие= Theory of planet formation
|автор = Christoph Mordasini, Hubert Klahr, Yann Alibert, Willy Benz, Kai-Martin Dittkrist
|bibcode = 2010arXiv1012.5281M
|год = 2010
|}}</ref>:
# Доминирующий на данный момент — аккреционный. Предполагает формирования из первоначальных планетозималей.
# Второй полагает, что планеты сформировались из первоначальных «сгущений», впоследствии сколлапсировавших.
Окончательно формирование планеты прекращается, когда в молодой звезде зажигаются ядерные реакции и она рассеивает протопланетный диск, за счет давления солнечного ветра, [[Эффект Пойнтинга — Робертсона|эффекта Пойнтинга — Робертсона]] и прочих<ref>{{Cite web| last = Dutkevitch|first = Diane|year =1995|url =http://www.astro.umass.edu/theses/dianne/thesis.html|archiveurl =http://web.archive.org/web/20071125124958/http://www.astro.umass.edu/theses/dianne/thesis.html|archivedate=2007-11-25|title =The Evolution of Dust in the Terrestrial Planet Region of Circumstellar Disks Around Young Stars|publisher =Ph. D. thesis, University of Massachusetts Amherst|accessdate = 2008-08-23}} ([[Astrophysics Data System]] [http://adsabs.harvard.edu/abs/1995PhDT..........D entry])</ref>.
==== Аккреционный сценарий ====
Вначале из пыли образуются первые планетозимали. Существует две гипотезы как это происходит:
* Одна утверждает, что они растут из-за парного столкновения очень маленьких тел.
* Вторая, что планетозимали формируются в ходе гравитационного коллапса в средней части протопланетного газопылевого диска.
По мере роста возникают доминирующие планетозимали, которые впоследствии станут протопланетами. Расчет темпов их роста довольно разнообразен. Однако базой для них служат уравнение Сафронова:
<math>\frac{dM}{dt}=\pi R^2F_G\Sigma_p\sqrt{\frac{GM_*}{a^3}}</math>,
где R — размер тела, a — радиус его орбиты, M<sub>*</sub> — масса звезды, Σ<sub>p</sub> — поверхностная плотность планетозимальной области, а F<sub>G</sub> — так называемый параметр фокусировки, ключевой в данном уравнении, для различных ситуаций он определяется по-своему. Расти такие тела могут не до бесконечности, а ровно до того момента пока есть небольшие планетозимали в их окрестностях, пограничная масса (так называемой массой изоляции) при этом получается:
<math>M=\frac{ \sqrt{M} (4\pi a^3 \Sigma_p)^{\frac{3}{2}}}{3M_*}</math>
В типичных условиях она варьирует от 0,01 до 0,1 M<sub>🜨</sub> — это уже является протопланетой. Дальнейшее развитие протопланеты может следовать по следующим сценариям, один из которых приводит к образованию планет с твердой поверхностью, другой — к газовым гигантам.
В первом случае, тела с изолированной массой тем или иным образом увеличивают эксцентриситет и их орбиты пересекаются. В ходе череды поглощений более мелких протопланет образуются планеты подобные Земле.
Планета-гигант может образоваться если вокруг протопланеты останется много газа из протопланетного диска. Тогда в роли ведущего процесса дальнейшего приращения массы начинает выступать аккреция. Полная система уравнений описывающий данный процесс:
<math>\frac{dr}{dm}=\frac{1}{4\pi\rho r^2}</math>(1)
<math>\frac{dP}{dm}=-\frac{G(m+M_{core})}{4\pi r^4}</math>(2)
<math>\frac{dL}{dm}=\epsilon - T\frac{\partial S}{\partial t} </math> (3)
<math>\frac{dP}{dT}=P(T)</math>
Смысл выписанных уравнений следующий (1) — предполагается сферическая симметрия и однородность протопланеты, (2) предполагается, что имеет место гидростатическое равновесие, (3) Нагрев идет при столкновении с планетозималями, а охлаждение происходит только за счет излучения. (4) — уравнения состояние газа.
Рост ядра будущей планеты-гиганта продолжается до M~10<sub>🜨</sub><ref name="formationtheory"/> Примерно на этом этапе гидростатическое равновесие нарушается. С этого момента весь аккрецирующий газ уходит на формирование атмосферы планеты-гиганта.
==== Трудности аккреционного сценария ====
Первые же трудности возникают в механизмах формирования планетозималей. Общей проблемой для обеих гипотез является проблема «метрового барьера»: любое тело в газовом диске постепенно сокращает радиус своей орбиты, и на определенном расстоянии просто сгорит. Для тел размером порядка одного метра, скорость подобного дрейфа наибольшая, а характерное время гораздо меньше необходимого, чтобы планетозималь значительно увеличила свой размер<ref name="formationtheory"/>.
Кроме того, в гипотезе слияния метровые планетозимали при столкновении скорее разрушатся на многочисленные мелкие части, нежели образуют единое тело.
Для гипотезы формирования планетозималей в ходе фрагментации диска, классической проблемой была турбулентность. Однако, возможное её решение, а заодно и проблемы метрового барьера, было получено в недавних работах. Если в ранних попытках решений основной проблемой являлась турбулентность, то в новом подходе этой проблемы нет как таковой. Турбулентность может сгруппировать плотные твёрдые частицы, а вместе с потоковой неустойчивостью возможно образование гравитационно-связанного кластера, за время гораздо меньшее, чем время дрейфа к звезде метровых планетозималей.
Вторая проблема — это сам механизм роста массы:
# Наблюдаемое распределение размеров в поясе астероидов невозможно воспроизвести в данном сценарии<ref name="formationtheory"/>. Скорее всего, первоначальные размеры плотных объектов 10-100 км. Но это значит, что средняя скорость планетозималей снижается, а значит, снижается скорость формирования ядер. И для планет-гигантов это становится проблемой: ядро не успевает сформироваться до того, как протопланетный диск рассеется.
# Время роста массы сравнимо с масштабом некоторых динамических эффектов, способных повлиять на темпы роста. Однако произвести достоверные расчёты на данный момент не предоставляется возможным: одна планета с околоземной массой должна содержать не менее 10<sup>8</sup> планетозималей.
==== Сценарий гравитационного коллапса ====
Как и в любом самогравитирующем объекте, в протопланетном диске могут развиваться нестабильности. Впервые эту возможность рассмотрел Тумре (Toomre) в [[1981 год]]у. Оказалось, что диск начинает распадаться на отдельные кольца если
<math>Q=\frac{c_s k}{\pi G\Sigma}<1</math>
где c<sub>s</sub> — скорость звука в протопланетном диске, k — эпициклическая частота.
Сегодня параметр Q носит название «параметр Тумре», а сам сценарий называется неустойчивостью Тумре.
Время, за которое диск будет разрушен, сравнимо со временем охлаждения диска и высчитывается сходным образом со временем Гельм-Гольца для звезды.
==== Трудности сценария гравитационного коллапса ====
Требуется сверхмассивный протопланетный диск.
=== Эволюция ===
{{В планах}}
=== Структурообразующие ===
{{В планах}}
=== Процессы магнитного поля ===
[[Файл:Structure of the magnetosphere.svg|thumb|right|300px|Схематическое изображение [[Магнитное поле Земли|земной магнитосферы]]]]
Одна из важнейших характеристик планет — внутренний [[магнитный момент]] который, в свою очередь, создаёт [[Магнитосфера|магнитосферу]]. Присутствие магнитного поля указывает на то, что планета ещё геологически «жива». Другими словами, у намагниченных планет перемещения [[Электрическая проводимость|электропроводимых]] материалов находящихся в их глубинах, генерируют их магнитные поля. Эти поля значительно изменяют взаимодействия между планетой и солнечным ветром. Намагниченная планета создаёт в Солнечном ветре область вокруг себя, именуемую [[магнитосфера|магнитосферой]], сквозь которую солнечный ветер проникнуть не может. Магнитосфера может быть намного большей, чем сама планета. В противоположность, ненамагниченные планеты обладают лишь слабыми магнитосферами, порождёнными взаимодействием между [[ионосфера|ионосферой]] и солнечным ветром, которые не могут существенно защитить планету<ref name=Kivelson2007/>.
Из восьми планет Солнечной системы лишь у двух магнитосфера практически отсутствует — это Венера и Марс<ref name=Kivelson2007/>. Для сравнения, она есть даже у одного из спутников Юпитера — [[Ганимед (спутник)|Ганимеда]]. Из намагниченных планет — магнитосфера Меркурия самая слабая, и едва-едва в состоянии отклонить [[солнечный ветер]]. Ганимедово магнитное поле в несколько раз мощнее, а Юпитерианское самое мощное в Солнечной системе (такое мощное, что может представлять серьёзный риск для будущих возможных пилотируемых миссий к спутникам Юпитера). Магнитные поля других планет-гигантов примерно равны по мощности Земному, но их магнитный момент значительно больше. Магнитные поля Урана и Нептуна сильно наклонены относительно [[Вращательное движение|оси]] вращения и смещены относительно центра планеты<ref name=Kivelson2007>{{Cite book| last=Kivelson|first=Margaret Galland|coauthors=Bagenal, Fran|chapter=Planetary Magnetospheres|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2007|publisher=Academic Press|editor= Lucyann Mcfadden, Paul Weissman, Torrence Johnson|isbn=9780120885893|page=519}}</ref>.
В [[2004 год]]у, команда астрономов на Гавайских островах наблюдала экзопланету вокруг звезды [[HD 179949]], которая, как казалось, создала на поверхности звезды-родителя [[солнечное пятно]]. Команда выдвинула гипотезу что магнитосфера планеты передавала энергию на поверхность звезды, увеличивая в определённой области и без того высокие 7760 °C температуры ещё на 400 °C<ref>{{Cite web|title=Magnetic planet|first=Amanda|last=Gefter|work=Astronomy|date=2004-01-17|url=http://www.astronomy.com/asy/default.aspx?c=a&id=2090|accessdate=2008-01-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUzBuY5|archivedate=2012-07-04}}</ref>.
=== Атмосферные ===
{{See also|Атмосфера}}
[[Файл:Top of Atmosphere.jpg|thumb|left|Земная атмосфера]]
Все планеты Солнечной системы обладают [[Атмосфера|атмосферой]], так как их больша́я масса и гравитация достаточны для того, чтобы удерживать газы у поверхности. Большие газовые гиганты достаточно массивны, чтобы удерживать вблизи от поверхности такие лёгкие газы как водород и гелий, тогда как с меньших планет они свободно улетучиваются в открытый космос<ref>{{Cite journal|last=Sheppard|first=Scott S.|coauthors=Jewitt, David; Kleyna, Jan|title=An Ultradeep Survey for Irregular Satellites of Uranus: Limits to Completeness|journal=The Astronomical Journal| volume=129|pages=518–525|year=2005| doi=10.1086/426329|id={{arxiv|astro-ph|0410059v1}}}}</ref>. Состав [[Атмосфера Земли|атмосферы Земли]] отличается от прочих планет Солнечной системы, потому что различные процессы, сопровождающие находящуюся на планете жизнь, создали условия для появления молекулярного кислорода, столь важного для всего живого, что населяет Землю<ref name=zeilik>{{Cite book| last=Zeilik|first=Michael A.|coauthors=Gregory, Stephan A.|title=Introductory Astronomy & Astrophysics|edition=4th|year=1998|publisher=Saunders College Publishing|isbn=0030062284|pages=67}}</ref>. Единственная в Солнечной системе планета без существенных следов атмосферы — Меркурий, у которого она была почти полностью «сдута» солнечным ветром<ref>Hunten D. M., Shemansky D. E., Morgan T. H. (1988), ''The Mercury atmosphere'', In: Mercury (A89-43751 19-91). University of Arizona Press, pp. 562—612</ref>.
Атмосфера планеты подвержена влиянию различных видов энергии, получаемых как от Солнца, так и из внутренних источников. Это приводит к формированию довольно динамичных [[Погода|погодных систем]], к примеру таких как [[ураган]]ы (на Земле), порой покрывающие почти всю планету [[Пыльная буря|пылевые бури]] (на Марсе), и размером с Землю [[Антициклон|антициклонический шторм]] на Юпитере (называемый: [[Большое красное пятно]]), и [[Большое тёмное пятно|«пятна» в атмосфере]] (на Нептуне)<ref name="Weather" />. По крайней мере на одной экзопланете, [[HD 189733 b]], была замечена при составлении яркостной карты планеты погодная система, похожая на Большое Красное пятно, но раза в 2 больше<ref name="knutson">{{cite journal | last=Knutson | first=Heather A. | coauthors=Charbonneau, David; Allen, Lori E.; Fortney, Jonathan J. | title=A map of the day-night contrast of the extrasolar planet HD 189733b | journal=Nature | year=2007 | volume=447 | pages=183 | doi=10.1038/nature05782 | laysummary=http://www.cfa.harvard.edu/press/2007/pr200713.html | laysource=Center for Astrophysics press release | laydate=2007-05-09}}</ref>.
Горячие Юпитеры зачастую теряют свою атмосферу в космос из-за звёздной радиации, что очень напоминает собой кометный хвост<ref>{{cite web|author=Weaver, D.; Villard, R.|url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2007/07/full/|title=Hubble Probes Layer-cake Structure of Alien World's Atmosphere|work=University of Arizona, Lunar and Planetary Laboratory (Press Release)|date=2007-01-31|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV076Ga|archivedate=2012-07-04}}</ref><ref>{{cite journal | journal=Nature | last=Ballester | first=Gilda E. | coauthors=Sing, David K.; Herbert, Floyd | title=The signature of hot hydrogen in the atmosphere of the extrasolar planet HD 209458b | volume=445 | pages=511 | year=2007 | doi=10.1038/nature05525}}</ref>. У этих планет могут быть сильные температурные перепады между дневной и ночной сторонами планеты, что рождает ветры, дующие со сверхзвуковыми скоростями<ref>{{cite journal | last=Harrington | first=Jason | coauthors=Hansen, Brad M.; Luszcz, Statia H.; Seager, Sara | title=The phase-dependent infrared brightness of the extrasolar planet Andromeda b | journal=Science | volume=314 | pages=623 | year=2006 | doi=10.1126/science.1133904 | laysummary=http://www.nasa.gov/vision/universe/starsgalaxies/spitzer-20061012.html | laysource=NASA press release | laydate=2006-10-12 | pmid=17038587}}</ref>. И хотя у ночной и дневной стороны HD 189733b наблюдаются сильные перепады между дневной и ночной сторонами, атмосфера планеты эффективно перераспределяет энергию звезды вокруг планеты<ref name="knutson"/>.
== Наблюдения и их особенности ==
{{main|Методы обнаружения экзопланет}}
=== Транзитный метод ===
{{main|Транзитный метод}}
[[Файл:The model of a transit.ogg|thumb|300px|right|Модель транзита экзопланеты.]]
Затменный или транзитный метод основан на том, что яркость звезды и планеты разная. И если луч зрения и плоскость орбиты лежат под небольшим углом, то, возможно, что видимый диск планеты пройдет перед диском звезды и «затмит» его, и яркость звезды чуть-чуть изменится.
Вероятность благоприятного исхода — отношения размера звезды к диаметру орбиты. И для близковращающихся планет равно около 10 %, падая с удалением. И это первый недостаток этого метода.
Второй заключается в высоком проценте ложной тревоги, что требует дополнительного подтверждения каким либо иным способом.
И третий — повышенная требовательность к точности измерений. Так как необходимо решать обратную задачу, решение которой неустойчиво по Ляпунову<ref>Черепащук А. М. — Обратные задачи в астрофизике</ref>.
Однако, данный метод единственно известный, с помощью которого можно определить угловой размер экзопланеты, а также, при условии оценки расстояния, и её диаметр. Кроме этого, свет звезды при «затмении» проходит через атмосферу и есть возможно снять спектр, а из него получить данные о химическом составе верхних слоев и понять общий вид процессов, которые там происходят.
Крупнейшие проводимые эксперименты на данный момент — [[Corot]], [[Kepler]], [[OGLE]].
=== Метод лучевых скоростей ===
{{main|Метод Доплера}}
Метод Доплера (''радиальных скоростей, лучевых скоростей'') — метод обнаружения [[экзопланета|экзопланет]], заключающийся в [[спектрометр]]ическом измерении [[Радиальная скорость|радиальной скорости]] звезды. Звезда, обладающая [[Планетная система|планетной системой]], будет двигаться по своей собственной небольшой [[Орбита|орбите]] в ответ на [[Гравитация|притяжение]] планеты. Это в свою очередь приведёт к изменению скорости, с которой звезда движется по направлению к [[Земля|Земле]] и от неё (то есть к изменению в радиальной скорости звезды по отношению к Земле). Такая радиальная скорость звезды может быть вычислена из смещения в [[Спектральная линия|спектральных линиях]], вызванных [[Эффект Доплера|эффектом Доплера]].
На текущий момент метод радиальных скоростей является наиболее продуктивным методом обнаружения экзопланет. Он не зависит от расстояния до звезды, но для достижения высокой точности измерений необходимо высокое [[отношение сигнал/шум]], и поэтому, метод, как правило, используется только для относительно близких звёзд (до 160 [[Световой год|световых лет]]). Метод Доплера позволяет легко находить массивные планеты вблизи своих звёзд, но для обнаружения планет на больших расстояниях требуются многолетние наблюдения. Планеты с сильно [[Наклонение_(астрономия)|наклонёнными]] орбитами производят меньшие колебания звезды в направлении Земли, и, поэтому их также сложнее обнаружить.
== Физические характеристики ==
=== Масса ===
Одна из определяющих физических характеристик планеты — это масса, достаточная для того, чтобы её собственная сила тяжести преобладала над [[Электродинамика|электромагнитными силами]], связывающими её физические структуры, приводя планету в состояние [[Гидростатическое равновесие|гидростатического равновесия]]. Следовательно, все планеты являются сферическими или сфероидальными по форме. До определённой массы объект может быть неправильной формы, но после достижения этого значения, которое определяется на основании химического состава небесного тела, гравитационные силы начинают стягивать объект к его собственному центру массы вплоть до приобретения объектом сфероидальной формы<ref>{{Cite web
| title = The Dwarf Planets
| url = http://www.gps.caltech.edu/~mbrown/dwarfplanets/
| authorlink = Браун, Майкл (астроном)
| last = Браун
| first = Майкл
| work = California Institute of Technology
| year = 2006
| accessdate = 2008-02-01
| archiveurl = http://www.webcitation.org/5wRXb7z9k
| archivedate = 2011-02-12
}}</ref>.
Помимо прочего, масса — важный отличительный признак планет от звёзд. Верхний предел массы для планеты 13 масс [[Юпитер]]а, после чего достигаются все условия для начала [[термоядерная реакция|термоядерного синтеза]]. В Солнечной системе нет планет даже приблизительно подходящих под эту черту. Однако некоторые экзопланеты имеют массу ненамного ниже этой грани. ''[[Энциклопедия экзопланет]]'' перечисляет несколько планет близких к этой границе: [[HD 38529]] c, [[AB Живописца]] b, [[HD 162020]] b, и [[HD 13189]] b. Есть несколько объектов и с более высокой массой, но так как они лежат выше границы необходимой для термоядерного синтеза, их следует отнести к [[Коричневый карлик|коричневым карликам]]<ref name="Encyclopedia" />.
Наименьшая из известных планет, исключая карликовые планеты и спутники, это [[PSR B1257+12]] b, одна из первых обнаруженных экзопланет ([[1992 год]]) на орбите вокруг [[пульсар]]а. Масса планеты — приблизительно половина от массы Меркурия<ref name="Encyclopedia" />.
=== Внутренняя дифференциация ===
[[Файл:Jupiter interior.png|150px|thumb|right|Иллюстрация внутреннего строения Юпитера, обладающего плотным ядром из горных пород, которое покрыто мантией из металлического водорода]]
Каждая планета начинала своё существование в жидком, текучем состоянии; на ранних стадиях формирования более плотные, более тяжёлые материалы оседали к центру, а более лёгкие материалы оставались около поверхности. Поэтому у каждой планеты наблюдается некоторая дифференциация внутренней структуры, выражающаяся в том, что [[планетарное ядро]] покрыто [[Мантия (геология)|мантией]], которая есть или была жидкой. Планеты земной группы скрывают мантию под плотной [[Кора (геология)|корой]]<ref name=terrestrial>{{Cite web|title=Planetary Interiors|work=Department of Physics, University of Oregon|url=http://abyss.uoregon.edu/~js/ast121/lectures/lec16.html|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV0h6mg|archivedate=2012-07-04}}</ref>, тогда как в газовых гигантах мантия просто распадается в лежащих выше облаках. Планеты земной группы обладают ядрами из ферромагнитных элементов, таких как [[железо]] и [[никель]], а также мантией из [[Силикаты (минералы)|силикатов]]. Такие газовые гиганты как [[Юпитер]] и [[Сатурн]] обладают ядрами из горных пород и металлов окружённых мантиями из [[металлический водород|металлического водорода]]<ref>{{Cite book| first=Linda T.|last=Elkins-Tanton|year=2006|title=Jupiter and Saturn|publisher=Chelsea House|location=New York|isbn=0-8160-5196-8}}</ref>. А ледяные гиганты наподобие [[Уран (планета)|Урана]] и [[Нептун]], обладают ядрами из горных пород окружённых мантией из [[Вода|водяного]], [[Аммиак|аммиачного]], [[метан]]ового и прочих льдов<ref>{{Cite journal|last=Podolak|first=M.|coauthors=Weizman, A.; Marley, M.|title=Comparative model of Uranus and Neptune|journal=Planet. Space Sci.|volume=43|issue=12|pages=1517–1522|year=1995| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995P%26SS...43.1517P|doi=10.1016/0032-0633(95)00061-5}}</ref>. Перемещение жидкости внутри ядер планет создаёт эффект [[Магнитное динамо|геодинамо]], которое генерирует [[магнитное поле]]<ref name="terrestrial" />.
=== Вторичные характеристики ===
Некоторые планеты или карликовые планеты (например, Юпитер и Сатурн, Нептун и Плутон) находятся в [[Орбитальный резонанс|орбитальном резонансе]] друг с другом или с более мелкими телами (что также характерно для спутниковых систем). Все планеты, за исключением [[Венера|Венеры]] и [[Меркурий|Меркурия]], имеют [[Спутники планет|естественные спутники]], которые также зачастую называют «лунами». Так у Земли всего лишь один естественный спутник, у Марса — два, а у планет гигантов их множество. Многие спутники [[Газовые планеты|планет гигантов]] обладают рядом черт, роднящих их с [[Планеты земной группы|планетами земной группы]] и [[карликовая планета|карликовыми планетами]]. Многие из них даже могут быть исследованы на предмет наличия жизни (в особенности [[Европа (спутник)|Европа]])<ref name=Grasset2000>{{Cite journal| last= Grasset|first=O.|coauthors=Sotin C.; Deschamps F.|title = On the internal structure and dynamic of Titan|year = 2000|journal = Planetary and Space Science|volume = 48| pages = 617–636|doi=10.1016/S0032-0633(00)00039-8}}</ref><ref name=Fortes2000>{{Cite journal| journal = Icarus|volume= 146|issue = 2|pages = 444–452|year= 2000|doi = 10.1006/icar.2000.6400|title = Exobiological implications of a possible ammonia-water ocean inside Titan|author = Fortes, A. D.}}</ref><ref>{{Cite news|first=Nicola|last=Jones |date=2001-12-11|work=New Scientist Print Edition|url=http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn1647|title=Bacterial explanation for Europa's rosy glow|accessdate=2008-08-23}}</ref>).
[[Файл:Voyager ring spokes.jpg|thumb|left|150px| [[кольца Сатурна]]]]
Четыре планеты-гиганта также обладают [[Кольца планет|кольцами]], различными по размеру и составу. Они состоят преимущественно из пыли и твёрдых частиц, но могут также включать в себя небольшие спутники, являющиеся по сути каменными глыбами размером в несколько сот метров, которые формируют и поддерживают структуру. Происхождение колец до конца не ясно, предположительно, они являются результатом разрушения спутников, пересёкших [[предел Роша]] для своей планеты и разрушенными [[Приливные силы|приливными силами]]<ref>{{Cite journal| author=Molnar, L. A.; Dunn, D. E.|title=On the Formation of Planetary Rings|journal=Bulletin of the American Astronomical Society|year=1996|volume=28|pages=77–115|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1996DPS....28.1815M}}</ref><ref>{{Cite book| first=Encrenaz|last=Thérèse|year=2004|title=The Solar System|edition=Third|pages=388–390|publisher=Springer|isbn=3540002413}}</ref>.
Никакие из вторичных характеристик экзопланет не изучались. Но, предположительно, [[субкоричневый карлик]] [[Cha 110913-773444]], который классифицируется как [[планета-сирота|одиночная планета]], обладает небольшим [[протопланетный диск|протопланетным диском]]<ref name="Luhman" />.
== История ==
{{Main|История астрономии|Определение планеты}}
{{See also|Геоцентрическая система мира}}
[[Файл:Ptolemaicsystem-small.png|thumb|right|Геоцентрическая космологическая модель из «Космографии», Антверпен, [[1539 год]]]]
Идея планеты развивалась на протяжении всей истории, от божественных странствующих звёзд старины к современному видению их как астрономических объектов — зародившемуся в научную эру. Понятие ныне стало восприниматься более широко — чтобы включить в себя не только миры внутри Солнечной системы, но и в сотнях внесолнечных систем. Двусмысленность рождённая определением планеты, привела к большому противоречию в учёном мире.
Ещё в древности астрономы заметили, что некоторые светила на небе двигались относительно других звёзд, описывая характерные [[Движение Солнца и планет по небесной сфере|петли на небесной сфере]]. Древние греки назвали эти светила «{{lang|grc|πλάνητες ἀστέρες}}» ({{transl|grc|''Странствующие звёзды''}}) или просто «{{lang|grc|πλανήτοι}}» ({{transl|grc|''Странники''}})<ref>H. G. Liddell and R. Scott, ''A Greek-English Lexicon'', ninth edition, (Oxford: Clarendon Press, 1940).</ref>, из чего и было выведено современное слово «планета»<ref>{{cite web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/planet|title=Definition of planet|publisher=Merriam-Webster OnLine|accessdate=2007-07-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV1JYLp|archivedate=2012-07-04}}</ref><ref name="oed"/>.
В Греции, Китае, Вавилоне и всех древних цивилизациях<ref>{{cite journal|first=Otto E.|last=Neugebauer|year=1945|title=The History of Ancient Astronomy Problems and Methods|journal=Journal of Near Eastern Studies|volume=4|issue=1|pages=1—38|doi=10.1086/370729}}</ref><ref>{{cite book|first=Colin|last=Ronan|title=Astronomy in China, Korea and Japan|edition=Walker|chapter=Astronomy Before the Telescope|pages=264—265}}</ref> почти универсальным было мнение, что Земля находится в центре Вселенной, и что все планеты вращаются вокруг неё. Причина таких представлений кроется в том, что древним казалось, что планеты и звёзды вращаются вокруг Земли каждый день<ref>{{cite book|first=Thomas S.|last=Kuhn|title=The Copernican Revolution|pages=5—20|publisher=Harvard University Press|year=1957|isbn=0674171039}}</ref> и ощущение того, что Земля тверда и стабильна, что она не перемещается, а находится в состоянии покоя.
=== Вавилон ===
{{main|Астрономия в Вавилоне}}
Шумеры — предшественники вавилонян, которые являются одной из первых цивилизаций в мире, которой приписывается изобретение письма к уже по крайней мере 1500 году до н. э. уверенно находили на небе Венеру<ref name=ancientmes>{{Cite journal| url=http://www.folklore.ee/Folklore/vol16/planets.pdf|format=PDF| author = Kasak, Enn; Veede, Raul|title=Understanding Planets in Ancient Mesopotamia (PDF)| journal = Electronic Journal of Folklore|accessdate=2008-02-06|issn = 1406-0957| volume=16|year = 2001|pages = 7–35|publisher = Estonian Literary Museum|editor=Mare Kõiva and Andres Kuperjanov}}</ref>. Вскоре после этого, другая «внутренняя» планета [[Меркурий]] и «внешние» (за орбитой Земли) [[Марс]], [[Юпитер]] и [[Сатурн]] были уверенно найдены [[Астрономия в Вавилоне|Вавилонскими астрономами]]. Эти планеты оставались единственными известными вплоть до изобретения телескопа в раннем «Новом времени»<ref>{{Cite journal|title=Babylonian Observational Astronomy|author=A. Sachs|journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]]|volume=276|issue=1257|date=May 2, 1974|pages=43–50 [45 & 48–9]|publisher=[[Royal Society of London]]|url=http://www.jstor.org/stable/74273|accessdate=12/03/2010}}</ref>.
Первой цивилизацией, обладающей функциональной теорией планет, были вавилоняне, которые жили в Месопотамии в I и II тысячелетия до н. э. Самый старый сохранившийся планетарный астрономический текст того периода — венерианские таблицы Амми-Цадуки, датируемые VII столетием до н. э., вероятно, они являют собой копию более древних, датируемых началом II тысячелетия до н. э<ref name="practice">{{Cite book|title=The History and Practice of Ancient Astronomy|first=James|last=Evans|publisher=Oxford University Press|year=1998|pages=296–7|url=http://books.google.com/?id=nS51_7qbEWsC&pg=PA17&lpg=PA17&dq=babylon+greek+astronomy|accessdate=2008-02-04|isbn=9780195095395}}</ref>. Вавилоняне также заложили основы того, что будет в будущем именоваться «западной астрологией»<ref name=book>{{Cite book|last=Holden |first=James Herschel |title=A History of Horoscopic Astrology |year=1996 |publisher=AFA |isbn=978-0866904636 |pages=1}}</ref>. «[[Энума Ану Энлиль]]» написанная в новоассирийский период в VII веке до н. э<ref>{{Cite book| volume=8|series=State Archives of Assyria|title=Astrological reports to Assyrian kings|editor=Hermann Hunger|year=1992|publisher=Helsinki University Press|isbn=951-570-130-9}}</ref> включает в себя список предзнаменований и их отношении к разным астрономическим явлениям, включая движение планет<ref>{{Cite journal|title=Babylonian Planetary Omens. Part One. Enuma Anu Enlil, Tablet 63: The Venus Tablet of Ammisaduqa|first=W. G.|last=Lambert|year=1987| url=http://links.jstor.org/sici?sici=0003-0279(198701%2F03)107%3A1%3C93%3ABAOATS%3E2.0.CO%3B2-0|journal=Journal of the American Oriental Society|accessdate=2008-02-04|doi=10.2307/602955|volume=107|issue=1|pages=93|last2=Reiner|first2=Erica}}</ref>.
Вавилоняне использовали двойную систему названий: «научную» и «божественную». Скорее всего, именно они и придумали первыми давать планетам имена богов<ref name= nergal>{{Cite web|first=Kelley L.|last=Ross|year=2005|title=The Days of the Week|url=http://www.friesian.com/week.htm|publisher=The Friesian School|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV2C4Sz|archivedate=2012-07-04}}</ref><ref>[http://astrologic.chat.ru/009.htm Планеты]</ref>.
=== Древняя Греция и Древний Рим ===
{{main|Астрономия Древней Греции}}
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto" align="right"
|- bgcolor=#ccccff style="font-size: smaller;"
|+ Птолемеевы «планетарные сферы»
|- style="font-size: smaller;"
| ''Современность'' || [[Луна]] || Меркурий || Венера || [[Солнце]] || Марс || Юпитер || Сатурн
|- style="font-size: smaller;"
| ''Средневековая Европа''<ref>As shown, for example, in Peter Appian’s ''Cosmographia'' (Antwerp, 1539); see the plate in {{Cite journal| issn = 0021-1753| volume = 78| issue = 2| pages = 153–173| last = Grant| first = Edward| title = Celestial Orbs in the Latin Middle Ages| journal = Isis| date = June 1987| url = http://www.jstor.org/stable/231520}}</ref> || ☾ LVNA || ☿ MERCVRIVS|| ♀VENVS ||☉ SOL || ♂ MARS || ♃ IVPITER || ♄ SATVRNVS
|}
В [[Древняя Греция|Древней Греции]] доэллинистического и раннего эллинистического периодов названия планет не имели отношения к божествам: Сатурн называли ''Файнон'', «яркая», Юпитер — ''Фаэтон'', Марс — ''Пироэйс'', «пламенная»; Венера была известна как ''Фосфорос'', «Вестница Света» (в период утренней видимости) и ''Гесперос'' (в период вечерней видимости), а наиболее быстро исчезающий Меркурий как ''Стилбон''.
Но позже, по всей видимости, греки переняли «божественные» названия планет у вавилонян, но переделали их под свой пантеон. Найдено достаточно соответствий между греческой и вавилонской традицией именования, чтобы предположить, что они не возникли отдельно друг от друга<ref name="practice" />. Перевод не всегда был точным. Например, вавилонский Нергал — бог войны, таким образом, греки связывали его с Аресом. Но в отличие от Ареса, Нергал был также богом мора, эпидемий и преисподней<ref>{{Cite book|title=Martian Metamorphoses: The Planet Mars in Ancient Myth and Tradition|first=Ev|last=Cochrane|year=1997|publisher=Aeon Press|url=http://books.google.com/?id=jz3eqRGuM0wC&pg=PP9&dq=ares+nergal+planet+pestilence|accessdate=2008-02-07|isbn=0965622908}}</ref>. Позже уже древние римляне вместе с культурой и представлениями об окружающем мире скопировали у древних греков и названия планет. Так появились привычные нам Юпитер, Сатурн, Меркурий, Венера и Марс.
Немало римлян стали последователями веры, вероятно, зародившейся в Месопотамии, но достигшей окончательной формы в эллинистическом Египте, — в то, что семь богов, в честь которых назвали планеты, взяли на себя заботу о почасовых изменениях на Земле. Порядок начинал Сатурн, Юпитер, Марс, Солнце, Венера, Меркурий, Луна (от самых дальних к самым близким)<ref name=zerubavel>{{Cite book| first=Eviatar|last=Zerubavel|year=1989|publisher=University of Chicago Press|isbn=0226981657|title= The Seven Day Circle: The History and Meaning of the Week|pages=14|url=http://books.google.com/?id=aGahKeojIUoC&pg=PA14&lpg=PA14&dq=seven+day+week+egypt+mesopotamia|accessdate=2008-02-07}}</ref>. Следовательно, первый день начинался Сатурном (1-й час), второй день Солнцем (25-й час), следующий Луной (49-час), затем Марсом, Меркурием, Юпитером и Венерой. Так как каждый день именовался в честь бога, которым он начинался, этот порядок сохранился в римском календаре после отмены «Рыночного цикла» — и всё ещё сохранился во многих современных языках<ref name="weekdays">{{Cite journal| first=Michael|last=Falk|title=Astronomical Names for the Days of the Week|journal=Journal of the [[Royal Astronomical Society of Canada]]|year=1999|volume=93|pages=122–133|url=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?1999JRASC..93..122F}}</ref>.
Термин «планета» происходит от древнегреческого ''πλανήτης'', что означало «странник», так называли объект изменивший своё положение относительно звёзд. Поскольку, в отличие от вавилонян, древние греки не придавали значения предсказаниям, планетами первоначально не особо интересовались. [[Пифагореизм|Пифагорейцы]], в VI и V столетии до н. э. развили свою собственную независимую планетарную теорию, согласно которой Земля, Солнце, Луна и планеты обращаются вокруг «Центрального Огня» который принимался за теоретический центр Вселенной. [[Пифагор]] или [[Парменид]] первыми идентифицировали «вечернюю» и «утреннюю звезду» ([[Венера|Венеру]]) как один и тот же объект<ref name="burnet">{{Cite book| first=John|last=Burnet|title= Greek philosophy: Thales to Plato|year=1950|publisher=Macmillan and Co.|pages=7–11|url=http://books.google.com/?id=7yUAmmqHHEgC&pg=PR4|accessdate=2008-02-07|isbn=9781406766011}}.
В III веке до н. э, [[Аристарх Самосский]] предложил [[Гелиоцентризм|гелиоцентрическую]] систему, согласно которой Земля и другие планеты вращались вокруг Солнца. Однако, [[геоцентризм]] оставался доминирующим вплоть до [[Революция в науке|Научной революции]]. Возможно, что [[антикитерский механизм]] был [[Аналоговый компьютер|аналоговым компьютером]], созданным для вычисления примерного положения Солнца, Луны, и планет на определённую дату.
К I веку до н. э, во время [[Эллинизм|эллинистического периода]], греки приступили к созданию своих собственных математических схем по предсказанию положения планет. Древние вавилоняне использовали арифметику{{нет АИ|29|12|2010}}, тогда как схема древних греков базировалась на геометрических решениях{{нет АИ|29|12|2010}}. Этот подход позволил далеко продвинуться в объяснении природы перемещения небесных тел, видимых невооружённым глазом с Земли. Наиболее полное отражение эти теории нашли в ''[[Альмагест]]е'', написанным [[Клавдий Птолемей|Птолемеем]] во II веке н. э. Доминирование птолемеевой модели было столь полным, что она затмила все предыдущие работы по астрономии и оставалась самым авторитетным астрономическим трудом в западном мире на протяжении 13 столетий<ref name="practice" /><ref name="almagest" />. Комплекс законов Птолемея хорошо описывал характеристики орбит 7 планет, которые по мнению греков и римлян вращались [[Геоцентризм|вокруг Земли]]. В порядке увеличения расстояния от Земли, по мнению научного сообщества того времени, они располагались следующим образом: [[Луна]], Меркурий, Венера, [[Солнце]], Марс, Юпитер и Сатурн<ref name=oed>{{Cite web|url=http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50180718?query_type=word&queryword=planet|publisher=Oxford English Dictionary|title=planet, n.|accessdate=2008-02-07|month=December|year=2007|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV2du02|archivedate=2012-07-04}} ''Note: select the Etymology tab ''</ref><ref name=almagest>{{Cite journal|first=Bernard R.|last=Goldstein|title=Saving the phenomena: the background to Ptolemy's planetary theory| journal=Journal for the History of Astronomy|volume=28|issue=1|year=1997|pages=1–12|location=Cambridge (UK) |url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1997JHA....28....1G|accessdate=2008-02-06}}</ref><ref>{{Cite book|title=Ptolemy's Almagest|author= Ptolemy|coauthors=Toomer, G. J.|publisher=Princeton University Press|year=1998|isbn=9780691002606}}</ref>.
=== Древняя и средневековая Индия ===
{{main|Индийская астрономия|Индуистская космология}}
В [[499 год]]у индийский астроном [[Ариабхата]] предложил планетарную модель, предполагающую, что планеты движутся по эллиптическим орбитам, а не круглым. Модель Ариабхаты также включала в себя вращение Земли вокруг своей оси, чем он объяснил кажущееся движение звёзд на запад<ref>J. J. O’Connor and E. F. Robertson, [http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Aryabhata_I.html Aryabhata the Elder], [[MacTutor History of Mathematics archive]]'':
<br /></ref><ref name=Hayashi08Aryabhata>Hayashi (2008), ''Aryabhata I''</ref>. Эта модель была широко принята среди индийских астрономов, которые жили и трудились позже. Последователи Ариабхаты особо были сильны в [[Южная Индия|Южной Индии]], где его принципы суточного вращения Земли, среди прочих, легли в массу работ, основывавшихся на его теории<ref name=Sarma-Ast-Ind>Sarma (2008), ''Astronomy in India''</ref>.
В [[1500 год]]у [[Нилаканта Сомайали]] из [[Керальская школа астрономии и математики|Керальской школы]], в своей ''[[Тантрасанграха|Тантрасанграхе]]'', пересмотрел модель Ариабхаты<ref name=Joseph408>Joseph, 408</ref><ref name=MOPM>{{citation|title=Model of planetary motion in the works of Kerala astronomers|last==Ramasubramanian|first=K.|journal=Bulletin of the Astronomical Society of India|volume=26|pages=11–31 [23–4]|url=http://adsabs.harvard.edu/full/1998BASI...26...11R|accessdate=2010-03-05}}</ref>. В своей ''Ариабхатавахьязе'', комментариях к ''Ариабхатье'', он предложил планетарную модель, где Меркурий, Венера, Марс, Юпитер и Сатурн вращались вокруг Солнца, а оно, в свою очередь, вокруг Земли, что напоминает систему [[Планетарная модель Тихо|Тихо]] позднее предложенную [[Браге, Тихо|Тихо Браге]] в конце [[XVI век]]а. Большинство астрономов Керальской школы приняли его модель и последовали за ним<ref name=Joseph408/><ref name=MOPM/><ref>Ramasubramanian etc. (1994)</ref>.
=== Исламский мир ===
{{main|Астрономия исламского Средневековья|Исламская космология}}
В [[XI век]]е [[Ибн Сина|Авиценной]] наблюдался [[Прохождение Венеры по диску Солнца|транзит Венеры]], который установил, что [[Венера]], по крайней мере иногда, ниже Солнца<ref>{{Cite encyclopedia|title=Ibn Sīnā: Abū ʿAlī al‐Ḥusayn ibn ʿAbdallāh ibn Sīnā|author=Sally P. Ragep|editor=Thomas Hockey|encyclopedia=The Biographical Encyclopedia of Astronomers|publisher=[[Springer Science+Business Media]]|year=2007|pages=570–572}}</ref>. В [[XII век]]е, [[Ибн Баджа]] наблюдал «две планеты как чёрные пятна на лике Солнца», что позже было идентифицировано как [[Прохождение Меркурия по диску Солнца|транзиты Меркурия]] и Венеры [[Марагинская обсерватория|Марагинским]] астрономом [[Аш-Ширази|Кутб ад Дином Ширази]] в [[XIII век]]е<ref>{{Cite book|title=History of oriental astronomy: proceedings of the joint discussion-17 at the 23rd General Assembly of the International Astronomical Union, organised by the Commission 41 (History of Astronomy), held in Kyoto, August 25–26, 1997|author=S. M. Razaullah Ansari|publisher=[[Springer Science+Business Media|Springer]]|year=2002|isbn=1402006578|page=137}}</ref>.
=== Европейское Возрождение ===
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto" align="right"
|- bgcolor=#ccccff style="font-size: smaller;"
|+ Планеты эпохи Ренессанса
|- style="font-size: smaller;"
| Меркурий || Венера || Земля || Марс || Юпитер || Сатурн
|}
{{See also|Гелиоцентрическая система мира}}
Пять видимых невооружённым глазом планет были известны с древнейших времён и оказали значимое влияние на мифологию, религиозную космологию и древнюю астрономию.
Метод научного познания совершенствовался, и понимание термина «планета» менялось, поскольку они двигались относительно других небесных тел (относительно неподвижных звёзд); к пониманию их как тел вращающихся вокруг Земли (во всяком случае, так казалось людям); к [[XVI век]]у планеты стали определять как объекты обращающиеся вокруг Солнца вместе с Землёй, когда [[гелиоцентрическая система мира|гелиоцентрическая модель]] [[Коперник, Николай|Коперника]], [[Галилей, Галилео|Галилея]] и [[Кеплер, Иоганн|Кеплера]] завоевала влияние в научном сообществе. Таким образом, Земля тоже вошла в список планет в то время как Солнце и Луна были из него исключены<ref name=galileo_project>{{Cite web
| last = Van Helden
| first = Al
| year = 1995
| url = http://galileo.rice.edu/sci/theories/copernican_system.html
| title = Copernican System
| publisher = The Galileo Project
| accessdate = 2008-01-28
| archiveurl = http://www.webcitation.org/68uV3CIg1
| archivedate = 2012-07-04
}}
</ref>.
Одновременно с этим нарушилась традиция называть планеты именем греческих или римских богов. В итоге, в каждом языке Земля зовётся по своему.
Множество [[Романские языки|романских языков]] сохраняют в обращении древнеримское ''[[Теллус|Терра]]'' (или его вариации) которое используется для обозначения «суши» (противоположности «моря»)<ref>{{Cite web|last=Harper|first=Douglas|date=2001-09|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=terrain|title=Etymology of "terrain"|work=Online Etymology Dictionary|accessdate=2008-01-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV3q4vQ|archivedate=2012-07-04}}</ref>. Однако, нероманские языки используют свои собственные родные названия. Например греки до сих пор сохраняют оригинальное древнегреческое ''[[Гея|Γή]]'' (''Ги'' или ''И''); [[германские языки]], включая английский, используют вариации древнегерманского ''ertho''<ref name=etymearth>{{Cite web|last=Harper|first=Douglas|date=2001-09|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=earth|title=Earth|work=Online Etymology Dictionary|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/617En1oOe|archivedate=2011-08-22}}</ref>, что можно видеть на примере английского ''Earth'', немецкого ''Erde,'' голландского ''Aarde'', и скандинавского ''Jorde.''
Неевропейские культуры используют другие схемы для именования планет. В [[Индия|Индии]] используется система наименования основанная на [[Наваграха|Наваграхе]], которая включает в себя семь «традиционных» планет ([[Сурья]] для Солнца, [[Чандра]] для Луны, и [[Будха]], [[Шукра]], [[Мангала]], [[Брихаспати]] и [[Шани]] для планет Меркурий, Венера, Марс,Юпитер и Сатурн) и восходящие и нисходящие [[Узлы Луны]] [[Раху]] и [[Кету]]. [[Китай (страна)|Китай]] и другие страны Восточной Азии, исторически подвергшиеся [[Китайский мир|влиянию Китая]] ([[Япония]], [[Корея]] и [[Вьетнам]]), используют систему наименования, основанную на [[У-син|Пяти элементах]] ([[стихия]]х): ''[[Вода (классический элемент)|Воде]]'' (Меркурий), ''[[Металл (классический элемент)|Металле]]'' (Венера), ''[[Огонь (классический элемент)|Огне]]'' (Марс), ''[[Дерево (классический элемент)|Дереве]]'' (Юпитер) и ''[[Земля (классический элемент)|Земле]]'' (Сатурн)<ref name="weekdays"/>.
Когда в [[XVII век]]е были открыты первые спутники Юпитера и Сатурна, поначалу термины «планета» и «спутник» использовались для них попеременно — впрочем, уже в следующем столетии слово «спутник» использовалось более часто<ref>{{Cite journal| last=Cassini|first=Signor|title=''A Discovery of two'' New Planets ''about'' Saturn, ''made in the Royal Parisian Observatory by Signor'' Cassini, ''Fellow of both the Royal Societys, of'' England ''and'' France; ''English't out of French.''|journal=Philosophical Transactions (1665–1678)|year=1673|volume=8|pages=5178–85|doi=10.1098/rstl.1673.0003}} ''Note: This journal became the Philosophical Transactions of the Royal Society of London in 1775. There may just be earlier publications within the {{lang|fr|''[[Journal des sçavans]]''}}.</ref>.
До середины [[XIX век]]а число «планет» быстро повышалось, и любому обращающемуся строго по орбите вокруг Солнца объекту, научное сообщество давало статус планеты.
=== XIX век ===
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto" align="right"
|- bgcolor=#ccccff style="font-size: smaller;"
|+ Планеты в ранних 1800-х
|- style="font-size:smaller"
| Меркурий || Венера || Земля || Марс || Веста || Юнона || Церера || Паллада || Юпитер || Сатурн || Уран
|}
В середине XIX столетия астрономы начали понимать, что объекты, которые они открыли в течение последних 50 лет (такие как Церера, Паллада, Юнона и Веста), очень отличаются от обычных планет. Они располагались в одной и той же области между Марсом и Юпитером (пояс астероидов) и имели намного меньшую массу; в результате они были реклассифицированы как «астероиды». За недостатком любого формального определения, «планета» стала пониматься как любое большое тело, которое обращалось вокруг Солнца. Астероиды и планеты разделили, и поток новых открытий, как казалось, пресёкся с открытием Нептуна в 1846 году. Не было никакой очевидной потребности иметь формальное определение<ref>{{Cite web| last =Hilton|first =James L.|date = 2001-09-17|url =http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php|title =When Did the Asteroids Become Minor Planets?|publisher =U. S. Naval Observatory|accessdate = 2007-04-08 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20070921162818/http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php |archivedate = 2007-09-21}}</ref>.
=== XX век ===
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto; clear: right;" align="right"
|- bgcolor=#ccccff style="font-size: smaller;"
|+ Планеты поздних 1800-х по 1930 год
|- style="font-size:smaller"
| Меркурий || Венера || Земля || Марс || Юпитер || Сатурн || Уран || Нептун
|}
В [[XX век]]е был открыт [[Плутон (карликовая планета)|Плутон]]. После того, как начальные стадии наблюдений убедили астрономов в том, что он крупнее Земли<ref>{{Cite book| title = Planet Quest: The Epic Discovery of Alien Solar Systems|first = K.|last=Croswell|publisher = The Free Press|year = 1997|pages = 57|isbn = 978-0684832524}}</ref>, объект был немедленно принят как девятая планета.
Дальнейшие наблюдения позволили установить, что Плутон гораздо меньше, а в [[1936 год]]у Реймонд Литолтон предположил, что Плутон мог быть сбежавшим спутником Нептуна<ref>{{Cite journal| last=Lyttleton|first=Raymond A.|year=1936|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|volume=97|pages=108|title= On the possible results of an encounter of Pluto with the Neptunian system|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1936MNRAS..97..108L}}</ref>, и в 1964 Фред Лоуренс Уиппл предположил, что Плутон это комета<ref>{{Cite journal| journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=52|pages=565–594|last=Whipple|first=Fred|year=1964|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1964PNAS...52..565W|title= The History of the Solar System|doi= 10.1073/pnas.52.2.565| pmid=16591209| issue=2| pmc=300311}}</ref>. Однако, поскольку Плутон был более крупным, чем все известные астероиды, но и не был похож на большинство планет<ref>{{Cite journal| journal=Scientific American|year=1996|month=May|pages=46–52|last=Luu|first=Jane X.|coauthors=Jewitt, David C.|title=The Kuiper Belt|volume=274|issue=5|doi=10.1038/scientificamerican0596-46}}</ref>, он сохранял свой статус до 2006 года.
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto; clear: right;" align="right"
|- bgcolor=#ccccff style="font-size: smaller;"
|+ Планеты с 1930 по 2006
|- style="font-size: smaller;"
| Меркурий || Венера || Земля || Марс || Юпитер || Сатурн || Уран || Нептун || Плутон
|}
В [[1992 год]]у астрономы [[Вольщан, Александр|Александр Вольщан]] и [[Дейл Фрейл]] объявили об открытии планет вокруг [[пульсар]]а, [[PSR B1257+12]]<ref name="Wolszczan">{{Cite journal| author=Wolszczan, A.; Frail, D. A.|title=A planetary system around the millisecond pulsar PSR1257+12|journal=Nature|year=1992|volume=355|pages=145–147|url=http://www.nature.com/nature/journal/v355/n6356/abs/355145a0.html|doi = 10.1038/355145a0}}</ref>.
Как полагают, это было первым открытием планет у другой звезды. Затем, [[6 октября]] [[1995 год|1995]], [[Мишель Мэор]] и [[Дидье Кьело]] из [[Университет Женевы|Женевского университета]] анонсировали первое открытие экзопланет у обыкновенной звезды [[Главная последовательность|главной последовательности]] — ([[51 Пегаса]])<ref name="Mayor">{{Cite journal| last=Mayor|first=Michel|coauthors=Queloz, Didier| title=A Jupiter-mass companion to a solar-type star| journal=Nature| year=1995| volume=378| pages=355–359| doi= 10.1038/355145a0}}</ref>.
Открытие экзопланет породило новую неопределённость в определении планеты: отсутствие чёткой границы между планетами и звёздами. Многие известные экзопланеты по своей массе во много раз превосходят Юпитер, приближаясь к звёздным объектам, известным как «коричневые карлики»<ref>{{Cite web|year=2006|title=IAU General Assembly: Definition of Planet debate|url=http://astro2006.meta.mediastream.cz/Astro2006-060822-01.asx|format=.wmv|publisher=MediaStream.cz|accessdate=2008-08-23|deadlink=400}}</ref>.
Коричневые карлики обычно считаются звёздами, благодаря своей способности сжигать в термоядерной реакции дейтерий — тяжёлый изотоп водорода. В то время как звёзды в 75 масс Юпитера способны сжигать водород, звёзды всего в 13 масс Юпитера способны сжигать дейтерий. Однако дейтерий — чрезвычайно редкий элемент, и большинство коричневых карликов, вероятно, успело полностью израсходовать его задолго до своего открытия, и в результате их невозможно отличить от сверхмассивных планет<ref>{{Cite journal| last=Basri|first=Gibor|title= Observations of Brown Dwarfs|journal=Annual Review of Astronomy and Astrophysics|year=2000|volume=38|pages=485|doi=10.1146/annurev.astro.38.1.485}}</ref>.
=== XXI век ===
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto" align="right"
|- bgcolor=#ccccff style="font-size: smaller;"
|+ Планеты, 2006 — настоящее время
|- style="font-size:smaller"
| Меркурий || Венера || Земля || Марс || Юпитер || Сатурн || Уран || Нептун
|}
С открытием во второй половине [[XX век]]а большого количества разного рода объектов в пределах Солнечной системы и больших объектов около других звёзд начались диспуты о том, что следует считать планетой. Начались специфические споры относительно того, следует ли считать планетой объект, выделяющийся из основного «населения» [[Пояс астероидов|пояса астероидов]], или если он достаточно крупный для [[Дейтерий|дейтериевого]] [[Термоядерная реакция|термоядерного синтеза]].
В конце 1990-х — начале 2000-х было подтверждено существование в области орбиты Плутона [[Пояс Койпера|пояса Койпера]]. Таким образом, было установлено, что Плутон является лишь одним из крупнейших объектов данного пояса, что заставило многих астрономов лишить его статуса планеты.
Немалое число других объектов того же пояса, например, [[(50000) Квавар|Квавар]], [[(90377) Седна|Седна]] и [[Эрида (карликовая планета)|Эрида]], были объявлены в массовой прессе десятой планетой, хотя и не получили широкого научного признания как таковые. Открытие Эриды в [[2005 год]]у, как считалось, более крупной и на 27 % более массивной, чем Плутон, создало потребность в ведении официального определения для планеты.
Признавая проблему, МАС приступил к разработке определения для планеты, что завершилось к 2006 году. Число планет Солнечной системы сократили до 8 значительно крупных тел обладающих «чистой» орбитой (Меркурий, Венера, Земля, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун) и определили как новый класс — карликовые планеты, в число которых включили три объекта (Церера, Плутон и Эрида)<ref>{{Cite journal| last=Green|first=D. W. E.|publisher=Central Bureau for Astronomical Telegrams, International Astronomical Union|date=2006-09-13|title=[[Международный астрономический союз|IAU]] Circular No. 8747. (134340) Pluto, (136199) Eris, and (136199) Eris I (Dysnomia)|url=http://www.cbat.eps.harvard.edu/iauc/08700/08747.html|accessdate=2010-12-29 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080624225029/http://www.cfa.harvard.edu/iau/special/08747.pdf |archivedate = June 24, 2008}}</ref>.
==== Определение экзопланеты ====
В 2003 рабочая группа по экзопланетам Международного астрономического союза (МАС) определила следующие критерии различия между планетой и коричневым карликом<ref name="autogenerated1">{{cite web|year=2001|work=IAU|title=Working Group on Extrasolar Planets (WGESP) of the International Astronomical Union|url=http://www.dtm.ciw.edu/boss/definition.html|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uUrFa98|archivedate=2012-07-04}}</ref>:
# Объект с истинной массой ниже допредельной для термоядерной реакции дейтерия (к настоящему моменту это масса приблизительно в 13 раз больше массы Юпитера для объектов с такой же [[Изотопная распространённость|изотопной распространённостью]], как и на Солнце)<ref>{{Cite journal| last=Saumon|first=D.|coauthors=Hubbard, W. B.; Burrows, A.; Guillot, T.; Lunine, J. I.; Chabrier, G.|title=A Theory of Extrasolar Giant Planets|journal=Astrophysical Journal|year=1996|volume=460|pages=993–1018|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1996ApJ...460..993S|doi=10.1086/177027}}</ref>, обращающийся вокруг звезды или её останков — называется «планета» (независимо от того как сформировалась). Требования к минимальной массе и размеру, предъявляемые к экзопланете, такие же, как и к планетам Солнечной системы.
# Объекты с массой выше допредельной для термоядерной реакции дейтерия — «коричневые карлики» независимо от того как они сформировались и где расположены.
# Объекты, находящиеся в «свободном плавании» в молодых звёздных кластерах с массами ниже необходимой для термоядерной реакции с участием дейтерия, — не «планеты», но «субкоричневые карлики».
Это определение стало популярным в среде астрономов и даже публиковалось в специализированных научных изданиях<ref>See for example the list of references for: {{Cite web|author=Butler, R. P. ''et al.''|year=2006|url=http://exoplanets.org/|title=Catalog of Nearby Exoplanets|publisher=University of California and the Carnegie Institution|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV4Jfeu|archivedate=2012-07-04}}</ref>. Хотя это определение и временное, и служит лишь до тех пор, пока не будет принято официальное, оно обрело популярность по той причине, что не затрагивает проблему определения нижней пороговой массы для планеты<ref>{{Cite news|url=http://www.spacedaily.com/news/outerplanets-04b.html|title=Gravity Rules: The Nature and Meaning of Planethood|last=Stern|first=S. Alan |date=2004-03-22|publisher=SpaceDaily|accessdate=2008-08-23}}</ref> и этим помогает избежать противоречий касательно объектов Солнечной системы и, вместе с тем, не комментирует статус объектов обращающихся вокруг коричневых карликов как например [[2M1207b]].
[[Субкоричневый карлик]] — это объект с планетарной массой сформировавшийся в ходе коллапса газового облака (в противоположность аккреции как обычные планеты). Это различие в формировании между субкоричневыми карликами и планетами универсально не согласовано; астрономы делятся на два лагеря, решающих вопрос, считать ли процесс формирования планет критерием для классификации<ref name="Cha110913">{{Cite web
| date = 2005-11-29
| title = A Planet With Planets? Spitzer Finds Cosmic Oddball
| publisher = NASA
| author = Whitney Clavin
| url = http://www.nasa.gov/vision/universe/starsgalaxies/spitzerf-20051129.html
| accessdate = 2006-03-26
| archiveurl = http://www.webcitation.org/68uV516cU
| archivedate = 2012-07-04
}}</ref><ref>[http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/planet_confusion_001101-1.html What is a Planet? Debate Forces New Definition], by Robert Roy Britt, 02 November 2000</ref>.
Одна из причин инакомыслия состоит в том, что часто невозможно определить каков был процесс формирования: например сформированная [[аккреция|аккрецией]] планета может «покинуть» свою планетарную систему и уйти в «свободное плавание», а самостоятельно сформировавшийся в звёздном кластере по ходу коллапса газового облака субкоричневый карлик может быть захвачен на орбиту вокруг звезды.
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto" align=right
|- bgcolor=#ccccff style="font-size: smaller;"
|+ Карликовые планеты
|- style="font-size: smaller;"
| Церера || Плутон || Макемаке || Хаумеа || Эрида
|}
13 Масс Юпитера — эмпирически выведенное значение, а не точное физическое. Количество дейтерия задействуемого в реакциях зависит не только от массы, но и от разницы в количествах между [[Гелий|гелием]] и [[дейтерий|дейтерием]] в наличии<ref>[http://arxiv.org/abs/1008.5150 The Deuterium-Burning Mass Limit for Brown Dwarfs and Giant Planets], David S. Spiegel, Adam Burrows, John A. Milsom</ref>.
==== Резолюция МАС 2006 года ====
{{Main|Определение планеты (2006)}}
{{ТНО imagemap}}
Вопрос о нижнем пределе массы был поднят [[XXVI Ассамблея Международного астрономического союза|в 2006 на собрании Генеральной ассамблеи МАС]]. После дебатов и одного неудачного предложения ассамблея сошлась на мнении, что планетой является<ref name=autogenerated2>{{Cite web|author=Staff|year=2006|url=http://www.iau.org/public_press/news/release/iau0603/|title=IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU resolution votes|publisher=IAU|accessdate=2007-05-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV5xQ0N|archivedate=2012-07-04}}</ref>
{{quotation|Небесное тело,
(a) обращающееся по орбите вокруг Солнца,
(b) имеющее достаточную массу, для того чтобы под действием собственной гравитации принять форму гидростатического равновесия,
(c) расчистившее окрестности своей орбиты от иных объектов.}}
Согласно этому определению в Солнечной системе 8 планет. Тела, удовлетворяющие первым двум условиям, но не третьему, (Плутон, Макемаке и Эрида) классифицируются как [[Карликовая планета|карликовые планеты]], если они не являются спутниками какой-либо планеты. Первоначально же МАС предлагал определение, не включающее пункт (c), и потому планет сейчас могло бы быть больше<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/4795755.stm|title=Planets plan boosts tally 12|publisher=[[BBC]]|date=2006-08-16|accessdate=2008-08-23|first=Paul|last=Rincon}}</ref>. После долгих обсуждений путём голосования было решено, чтобы такие тела будут классифицированы как карликовые планеты<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/5282440.stm|publisher=BBC|title=Pluto loses status as a planet|date=2006-08-24|accessdate=2008-08-23}}</ref>.
Это определение базируется на теории планетарного формирования, по которой будущие планеты очищают космос вокруг себя от пыли, газа и более мелких тел. По словам астронома Стивена Сотера<ref>{{Cite journal| last = Soter|first = Steven|title = What is a Planet|journal = Astronomical Journal|volume = 132|issue = 6|pages = 2513–19|year = 2006|doi=10.1086/508861|id={{arxiv|astro-ph|0608359}}}}</ref>:
{{quotation|Конечный продукт вторичной дисковой аккреции — это небольшое количество относительно крупных тел (планет) с непересекающимися либо резонансными орбитами, что предотвращает столкновения между ними. Астероиды и кометы, включая объекты пояса Койпера, отличаются от планет тем, что могут столкнуться друг с другом или с планетами.}}
После голосования в 2006 году дебаты и споры не прекратились<ref>{{Cite news| publisher=BBC |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/5283956.stm |title=Pluto vote 'hijacked' in revolt|first=Paul|last=Rincon|date=2006-08-25|accessdate=2008-08-23}}</ref><ref>{{Cite web|date=2006-08-24|first=Robert Roy|last=Britt|title=Pluto Demoted: No Longer a Planet in Highly Controversial Definition|work=Space.com|url=http://www.space.com/scienceastronomy/060824_planet_definition.html|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV70FQ4|archivedate=2012-07-04}}</ref>, и многие астрономы заявили, что они это определение использовать не будут<ref>{{Cite web|date=2006-08-31|first=Robert Roy|last=Britt|title=Pluto: Down But Maybe Not Out|work=Space.com|url=http://www.space.com/scienceastronomy/060831_planet_definition.html|accessdate=2008-08-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV7yogY|archivedate=2012-07-04}}</ref>. Часть споров сосредоточилась вокруг пункта (c) (чистая орбита), и что объекты, категорически отнесённые к карликовым планетам, должны быть частью более широкого определения понятия «планета». Последующие конференции МАС, возможно, расширят текущее определение, включив в себя и определение экзопланеты.
Вне научного сообщества Плутон имел важное культурное значение для широкой публики, начиная с 1930 года, как девятая планета. Открытие Эриды, освещённое в средствах массовой информации как открытие десятой планеты, и последующая переклассификация трёх объектов в карликовые планеты, привлекли внимание СМИ и общественного мнения<ref>{{Cite news| first=Clara|last=Moskowitz|title=Scientist who found '10th planet' discusses downgrading of Pluto|publisher=Stanford news|date=2006-10-18|url=http://news-service.stanford.edu/news/2006/october18/mbrown-101806.html|accessdate=2008-08-23}}</ref>.
=== Прежние классификации ===
Таблица ниже отображает те тела Солнечной системы, которые раньше считались планетами:
{| class="wikitable"
! colspan="4"|Тела
! rowspan="2"|примечания
|-
! Звезда !! Карликовая планета !! Астероид !! Спутник
|-
| [[Солнце]] || || || [[Луна]]
|style="font-size:90%;"| Классифицировались в древности как планеты в соответствии с определением того времени.
|-
| || || || [[Ио (спутник)|Ио]], [[Европа (спутник)|Европа]], [[Ганимед (спутник)|Ганимед]] и [[Каллисто (спутник)|Каллисто]]
|style="font-size:90%;"| Четыре наикрупнейших спутника Юпитера, известные также как Галилеевы. Были упомянуты Галилео Галилеем как «планеты Медичи» в честь его патрона: семьи Медичи.
|-
| || || || [[Титан (спутник)|Титан]]{{Ref label|B|b|none}}, [[Япет (спутник)|Япет]]{{Ref label|C|c|none}}, [[Рея (спутник)|Рея]]{{Ref label|C|c|none}}, [[Тефия (спутник)|Тефия]]{{Ref label|D|d|none}} и [[Диона (спутник)|Диона]]{{Ref label|D|d|none}}
|style="font-size:90%;"| Пять крупнейших спутников Сатурна, открытых Христианом Гюйгенсом и Джованни Доменико Кассини.
|-
| || [[Церера (карликовая планета)|Церера]]{{Ref label|E|e|none}}, [[(2) Паллада|Паллада]], [[(3) Юнона|Юнона]] и [[(4) Веста|Веста]] || ||
|style="font-size:90%;"| Первые известные астероиды, открытые между 1801 и 1807, до их переклассификации в 1850-х.<ref>{{Cite web|title=The Planet Hygea|year=1849|work=spaceweather.com|url=http://spaceweather.com/swpod2006/13sep06/Pollock1.jpg|accessdate=2008-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uV9HmX4|archivedate=2012-07-04}}</ref>
Церера впоследствии была переклассифицирована как карликовая планета в 2006.
|-
| || || [[(5) Астрея|Астрея]], [[(6) Геба|Геба]], [[(7) Ирида|Ирида]], [[(8) Флора|Флора]], [[(9) Метида|Метида]], [[(10) Гигея|Гигея]], [[(11) Парфенопа|Парфенопа]], [[(12) Виктория|Виктория]], [[(13) Эгерия|Эгерия]], [[(14) Ирена|Ирена]], [[(15) Эвномия|Эвномия]] ||
|style="font-size:90%;"| Астероиды, открытые между 1845 и 1851 годами. Быстрое увеличение числа планет вызвало потребность в переклассификации, которая состоялась в [[1854 год]]у<ref>{{Cite web| author=Hilton, James L.|title=When did asteroids become minor planets?|work=U.S. Naval Observatory|url=http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php|accessdate=2008-05-08 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080324182332/http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php |archivedate = 2008-03-24}}</ref>.
|-
| || [[Плутон (карликовая планета)|Плутон]]{{Ref label|F|f|none}} || ||
|style="font-size:90%;"| Первый транснептуновый объект (ТНО), открытый в 1930 году. В 2006 был лишён статуса планеты и получил статус карликовой планеты.
|}
== Любительские наблюдения ==
Для того чтобы увидеть планеты, вовсе не обязательно иметь телескоп. Большинство планет [[Солнечная система|Солнечной системы]] вплоть до Сатурна можно различить на небе невооруженным глазом. Если наблюдатель намерен различить на поверхности планет наиболее значительные геологические или атмосферные структуры, то ему понадобится [[телескоп]] с оптикой хорошего качества и высоко-контрастный [[окуляр]] с минимумом линз — этим требованиям удовлетворяют схемы Плёссла, ортоскопические и моноцентрические окуляры, которые, помимо прочего, помогают избежать бликов. В большинстве случаев для наблюдений планет Солнечной системы хватит телескопа [[Рефрактор (телескоп)|рефрактора]]-ахромата с апертурой в 150—200 мм. И немаловажно само положение планеты на орбите (в [[Афелий|афелии]] или [[Перигелий|перигелии]]) и ясное, без дымки и [[смог]]а небо. Могут потребоваться различные светофильтры — для каждой планеты они особые.<ref name="astronomyLover">[http://www.astronomy.ru/forum/index.php/topic,34776.0.html Любительские наблюдения планет — стр. 1 — Астрономические наблюдения]</ref>
Наиболее употребительными при планетных наблюдениях являются увеличения от 150х до 350—400х — и следует убедится что окуляр покрывает этот диапазон увеличений (по той причине что разрешающая способность глаза зависит от освещённости объекта, и установив увеличение, вдвое превышающее диаметр объектива телескопа в миллиметрах, яркость планетного диска упадёт настолько, что на нём исчезнут детали, отчётливо видимые с меньшим увеличением). При выборе объекта для наблюдений надо убедится что он поднялся хотя бы на 20 градусов выше горизонта — иначе свет от планеты сначала будет проходить через атмосферные воздушные потоки и высока вероятность того что он будет искажён и наблюдатель увидит размытое изображение. Вместе с тем не рекомендуется наблюдать планеты из многоэтажных зданий или прямо из комнаты: в первом случае потоки тёплого воздуха идут вдоль стен дома (из открытых окон, и потому лучше наблюдать с балкона). А во втором случае поток тёплого воздуха выходящий из вашей комнаты будет смазывать «картинку».<ref name="astronomyLover"/>
Ниже приведены рекомендации по наблюдению отдельных планет Солнечной системы:
=== [[Меркурий]] ===
Из-за близости к Солнцу, Меркурий представляет собой трудный объект для наблюдений. Тем не менее, его можно в течение двух — трёх недель в году наблюдать утром или ночью примерно по полтора часа. Хотя и утром и ночью это затруднительно — так как Меркурий недостаточно высоко над горизонтом. Но эта проблема решается — если следить за ним до тех пор пока он не окажется над горизонтом достаточно высоко в дневное время суток. Для того чтобы различить хоть какие-то детали поверхности, рекомендуется апертура телескопа не менее 100 мм. При условии спокойствия атмосферы самые крупные детали поверхности проявляются в виде размытых тёмных пятен. Для того чтобы планета лучше была видна на фоне неба в дневное время суток, и детали были видны более отчетливо, рекомендуется жёлтый фильтр.<ref name="astronomyLover"/>
=== [[Венера]] ===
Планету можно наблюдать до четырёх часов в тёмное время суток. Примерно в течение полугодия планета видна утром или вечером, но огромная яркость делает возможным наблюдение её практически в течение всего года. Рекомендуемая апертура — 75 мм. Сама поверхность планеты скрыта под плотной облачностью; основной интерес представляет сама атмосфера и перемены в ней. Отражающая способность атмосферы Венера так велика, что для безопасных наблюдений рекомендуется применять «нейтральный» фильтр. А при применении синего или фиолетового фильтра неоднородности в облачном слое лучше заметны.<ref name="astronomyLover"/>
=== [[Марс]] ===
Марс доступен для наблюдений в любое время года, но наиболее удачное время для наблюдений складывается в моменты противостояния, а в случае с Марсом они повторяются в среднем каждые 26 месяцев. Рекомендуемые апертуры:
* 75 мм: Можно различить: Полярную шапку, крупную тёмную область [[Большой Сирт (Марс)|Большой Сирт]] и темный пояс «морей» в южном полушарии.
* 100 мм: Станут заметны облачные образования на терминаторе и горах, неоднородности в светлых областях, многочисленные детали в морях.
* 150—200 мм: Количество деталей заметно возрастёт, причём часть деталей, казавшихся в меньшие инструменты непрерывными, распадутся на множество более мелких. Для того, чтобы легче было различить тёмные детали поверхности, обычно применяется жёлто-оранжевый фильтр, а если цель наблюдений — полярная шапка и облачные образования, то голубой или зелёный.<ref name="astronomyLover"/>
=== [[Юпитер]] ===
Юпитер также всегда можно найти на небе, а противостояния повторяются в среднем раз в 13 месяцев. Основной интерес при наблюдениях Юпитера представляет его атмосфера и погодные перемены в ней. При апертуре телескопа в 75 мм становятся видны три-четыре основные полосы облаков в атмосфере планеты, неровности в них, [[Большое красное пятно|БКП]], тени спутников при их прохождении. При увеличении апертуры инструмента до 100 мм становится видно уже 4-5 полосок в атмосфере и завихрения в них. При увеличении апертуры до 150—200 мм проявляются многочисленные полосы, завитки, фестоны и т. д. Число различимых деталей растёт пропорционально увеличению апертуры. Для повышения контраста при наблюдениях обычно используются голубые и жёлтые фильтры.<ref name="astronomyLover"/>
=== [[Сатурн]] ===
Каждый год противостояние происходит на две недели позже, чем в предыдущий. Но, кроме изменений в склонении, другие перемены незаметны. В течение периода обращения Сатурна вокруг Солнца меняется угол раскрытия колец, дважды они видны с ребра и дважды максимально раскрыты до угла в 27 градусов.<ref name="astronomyLover"/>
При апертуре инструмента в 100 мм видна более тёмная полярная шапка, тёмная полоса у тропика и тень колец на планете. А при 150—200 мм станут, заметны четыре-пять полос облаков в атмосфере и неоднородности в них, но их контраст будет заметно меньше, чем у юпитерианских. Для повышения контраста можно воспользоваться жёлтым фильтром. А знаменитые Кольца Сатурна видны уже при 20-кратном увеличении. Телескопы с большой апертурой позволяют различить множество различных колец и промежутков между ними.<ref name="astronomyLover"/>
=== [[Уран (планета)|Уран]] ===
Противостояния каждый год происходят на четыре-пять дней позже, чем в предыдущий, при этом возрастает склонение, и условия видимости для северного полушария улучшаются (до 2030-х годов). При апертуре в 75 мм и при увеличении более 80х будет заметен маленький тусклый диск. А при апертуре 300 мм станут заметны крайне малоконтрастные детали, но вероятность их наблюдения даже с таким инструментом довольно мала.<ref name="astronomyLover"/>
=== [[Нептун]] ===
Противостояния каждый год происходят на два дня позже, чем в предыдущий, при этом возрастает склонение, и условия видимости для северного полушария улучшаются (до 2060-х годов). Детали поверхности не видны, но при увеличении от 120х можно увидеть маленький диск планеты.<ref name="astronomyLover"/>
== Комментарии ==
<div class="references-small">
<ol type="a">
<li>{{Note_label|A|a|none}} Это [[Определение планеты|определение]] есть компиляция из двух деклараций [[Международный астрономический союз|МАС]]; формального определения согласованного союзом в 2006, и неформального «рабочего» определения от 2003 года. [[XXVI Ассамблея Международного астрономического союза|Определение 2006 года]], хотя и официальное, применяется только к Солнечной системе, тогда как определение 2003 применяется и к планетам вокруг других звёзд. Проблему определения экзопланеты сочли очень сложной для обсуждения на конференции МАС в 2006 году.</li>
<li>{{Note_label|B|b|none}} упоминаются Гюйгенсом как ''Planetes novus'' («Новая планета») в его труде [http://www.sil.si.edu/DigitalCollections/HST/Huygens/huygens-text.htm ''Systema Saturnium'']</li>
<li>{{Note_label|C|c|none}}Оба упоминаются как ''nouvelles planètes'' (новые планеты) Кассини в его труде [http://wwwnt.unifi.it/biblio/libri_studio/indice.asp?flag=2&tipo=lib&id=8 ''Découverte de deux nouvelles planetes autour de Saturne'']</li>
<li>{{Note_label|D|d|none}}оба спутника упоминаются как «планеты» в труде Кассини [http://links.jstor.org/sici?sici=0260-7085%281686%2F1692%2916%3C79%3AAEOTJD%3E2.0.CO%3B2-J ''An Extract of the Journal Des Scavans…'']. Термин «спутник», однако, уже начал использоватся к тому времени чтобы отличить такие тела от тех вокруг которых они обращались.</li>
<li>{{Note_label|E|e|none}}Переклассифицирована в карликовую планету в 2006 году.</li>
<li>{{Note_label|F|f|none}}Классифицировался как планета, начиная с его открытия в 1930 году, вплоть до переклассификации в [[Плутоид|транснептуновую карликовую планету]] в августе 2006 года.</li>
</ol>
</div>
-->
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
{{Commons|Planets}}
* [http://www.iau.org/ Официальный сайт Международного астрономического союза]
* [http://photojournal.jpl.nasa.gov/ Фотожурнал NASA]
* [http://planetquest.jpl.nasa.gov/ NASA Planet Quest — исследование экзопланет] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110225110149/http://planetquest.jpl.nasa.gov/ |date=2011-02-25 }}
* [http://www.co-intelligence.org/newsletter/comparisons.html Иллюстрированное сопоставление размеров планет друг с другом, и Солнца с другими звёздами]
* [http://www.boulder.swri.edu/~hal/planet_def.html «Оценка планетарных критериев и возможные схемы планетарной классификации.»] страничка Стёрна и Левинсона.
* [http://www.psrd.hawaii.edu/ ''Planetary Science Research Discoveries''] (образовательный сайт с иллюстрированными статьями)
{{1000}}
{{кечдар}}
[[Категори:Астрономи]]
aafhjll8ai4yaxibtn2fe22gdj229oe
Категори:Нохчийн юрташ
14
14907
10466453
104901
2025-06-05T09:55:53Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоь]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466453
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоь]]
fk9uptux5arxfld6pbfcxcgdhjtt22j
Категори:Веданан кӀошт
14
14972
10466405
105726
2025-06-05T09:27:44Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466405
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Шуьйтан кӀошт
14
15415
10466412
442467
2025-06-05T09:29:37Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466412
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Хьалха-Мартанан кӀошт
14
15452
10466413
107111
2025-06-05T09:29:52Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466413
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Нохчийн журналисташ
14
15486
10466454
107228
2025-06-05T09:56:07Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоь]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466454
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоь]]
fk9uptux5arxfld6pbfcxcgdhjtt22j
Категори:Нохчийн Республикин вузаш
14
15489
10466452
6094615
2025-06-05T09:55:32Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоь]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466452
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоь]]
fk9uptux5arxfld6pbfcxcgdhjtt22j
Категори:Нохчийчоьнан газеташ
14
15802
10466455
497112
2025-06-05T09:56:21Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоь]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466455
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоь]]
fk9uptux5arxfld6pbfcxcgdhjtt22j
Категори:Теркан кӀошт
14
16494
10466406
442465
2025-06-05T09:27:58Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466406
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Шаройн кӀошт
14
16520
10466410
111823
2025-06-05T09:29:14Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466410
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Курчалойн кӀошт
14
16856
10466404
442503
2025-06-05T09:27:32Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466404
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Латышаш
0
18391
10466391
10369771
2025-06-04T15:53:34Z
Amherst99
1504
10466391
wikitext
text/x-wiki
{{Underlinked|date=май 2015}}
{{Orphan|date=май 2015}}
{{Къам
|цӀе = Латышаш
|сурт = Latvian song festival by Dainis Matisons, 2008.jpg
|шоралла =
|куьг =
|шен цӀе = latvieši
|дукхалла = 1,7 млн.
|дIасакхалхар = {{LAT}}: 1 323 713 (2011)<ref name="pmlp1">[http://www.csb.gov.lv/statistikas-temas/2011gada-tautas-skaitisana-galvenie-raditaji-33608.html 2011.gada tautas skaitīšana — Galvenie rādītāji | Latvijas statistika] {{ref-lv}}</ref><br />
{{USA}}: 96 070-102 000 (2009)<ref>{{cite web |url=http://factfinder.census.gov/servlet/DTTable?_bm=y&-ds_name=ACS_2009_1YR_G00_&-mt_name=ACS_2009_1YR_G2000_B04003&-CONTEXT=dt&-redoLog=true&-currentselections=ACS_2007_1YR_G2000_B04001&-geo_id=01000US&-format=&-_lang=en |title=Detailed Tables - American FactFinder |publisher=Factfinder.census.gov |date= |accessdate=2011-12-03 }} {{Webarchive|url=https://archive.today/20200212035143/http://factfinder.census.gov/servlet/DTTable?_bm=y&-ds_name=ACS_2009_1YR_G00_&-mt_name=ACS_2009_1YR_G2000_B04003&-CONTEXT=dt&-redoLog=true&-currentselections=ACS_2007_1YR_G2000_B04001&-geo_id=01000US&-format=&-_lang=en |date=2020-02-12 }}</ref><br />
{{IRE}}: 48 475 (2012)<ref>[http://www.apollo.lv/portal/news/articles/270922 Pirmajā ceturksnī Īrijā reģistrēti 444 iebraucēji no Latvijas] {{ref-lv}}</ref><br />
{{UK}}: 39 000 (2011)<ref>{{cite web|author=BNS|url=http://www.tvnet.lv/zinas/arvalstis/381303-lielbritanija_paslaik_dzivo_39_tukstosi_viesstradnieku_no_latvijas|title=TVNET :: Ārvalstīs - Lielbritānijā pašlaik dzīvo 39 tūkstoši viesstrādnieku no Latvijas|publisher=Tvnet.lv|date=|accessdate=2011-12-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DR9OpQwg|archivedate=2013-01-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180207010959/http://www.tvnet.lv/zinas/arvalstis/381303-lielbritanija_paslaik_dzivo_39_tukstosi_viesstradnieku_no_latvijas |date=2018-02-07 }}</ref><br />
{{CAN}}: 27 870 (2006)<ref>[http://www12.statcan.ca/census-recensement/2006/dp-pd/tbt/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=1&PID=92333&PRID=0&PTYPE=88971,97154&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2006&THEME=80&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF= Total - Single and multiple ethnic origin responses] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304111551/http://www12.statcan.ca/census-recensement/2006/dp-pd/tbt/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=1&PID=92333&PRID=0&PTYPE=88971,97154&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2006&THEME=80&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF= |date=2016-03-04 }}</ref><br />
{{BRA}}: 25 000 (2002)<ref>{{cite web|url=http://epoca.globo.com/edic/214/soci1a.htm|title=Revista Época Ediусo 214 24/06/2002|publisher=Epoca.globo.com|date=2002-06-24|accessdate=2011-12-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DR9RjNZ4|archivedate=2013-01-05}}</ref><br />
{{RUS}}: 18 979 (2010)<ref>(Всероссийская перепись населения, 2010)</ref><br />
{{NZL}} 20,000 (2004)<ref>http://www.latviansonline.com/pdf/040713diaspora_en.pdf#search='latvian%20diaspora%2020%2C000%20brazil' {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060220020950/http://www.latviansonline.com/pdf/040713diaspora_en.pdf#search='latvian%20diaspora%2020%2C000%20brazil' |date=2006-02-20 }}</ref><br />
{{AUS}}: 18 938 (2004)<ref>http://www.ausstats.abs.gov.au/ausstats/free.nsf/Lookup/C41A78D7568811B9CA256E9D0077CA12/$File/20540_2001%20(corrigendum).pdf</ref><br />
{{UKR}}: 5079<ref>Всеукраинская перепись населения 2001 года. [http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=50&rz=1_1&rz_b=2_1%20%20%20%20%20&n_page=3 Распределение населения по национальности и родному языку]</ref><br />
{{LTU}}: 2,3 тыс. (2010)<ref>[http://db1.stat.gov.lt/statbank/SelectVarVal/Define.asp?Maintable=M3010215&PLanguage=1 Population at the beginning of the year by ethnicity — Database of Indicators — data and statistics] {{ref-en}}</ref><br />
{{EST}}: 2199 (2009)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/I_Databas/Population/01Population_indicators_and_composition/04Population_figure_and_composition/04Population_figure_and_composition.asp Таблица PO0222]{{ref-en}}</ref><br />
{{BEL}}: 1549 (2009)<ref>[https://web.archive.org/web/20100917234113/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/bul_republic.rar Общая численность населения, его состав по возрасту, полу, состоянию в браке, уровню образования, национальностям, языку и источникам средств к существованию] — стр. 22</ref>
|дIадйалла къам =
|архкультура =
|мотт =
|раса =
|дин =
|гергар =
|йукъабоьду =
|царна йукъабоьду =
|схьабалар =
}}
'''Латышаш''', '''латвихой<ref name="Шамаев Руслан">{{cite web|url = https://www.radiomarsho.com/a/baltin-kaemnashna-deana-kemata-de/27802602.html |title = Балтин къаьмнашна деана хилла къематан де |publisher = Шамаев Руслан|date = 2016 |accessdate = 2022-1-8|archiveurl = |archivedate = }}</ref>''' ({{lang-lv|latvieši}}) — [[балтой|балтикера]] къам. Латвин бахархой. Цера дукхалла 1,7 млн. стаг.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
[[Категори:Къаьмнаш]]
{{Ethno-stub}}
c58guavdinc2bd1ubft1836m03rjyvf
Категори:Хьлха-Марта
14
18426
10466415
120983
2025-06-05T09:31:04Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Хьалха-Мартан кӀоштан нах беха меттигаш]]; тӀетоьхна [[Категори:Хьалха-Мартанан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466415
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Хьалха-Мартанан кӀоштан нах беха меттигаш]]
tw1mjjqmga8jdbp3sxse1ogno0qawji
Категори:Хьалха-Мартан кӀоштан нах беха меттигаш
14
18427
10466416
120984
2025-06-05T09:31:41Z
VolnyiLev
18828
10466416
wikitext
text/x-wiki
{{db|empty category}}
[[Категори:Халха-Мартан кӀошт]]
1qwjceqq3mrzwgyfeta9g33melbqgy8
Категори:Халха-Мартан кӀошт
14
18428
10466408
120985
2025-06-05T09:28:22Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466408
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
10466417
10466408
2025-06-05T09:31:59Z
VolnyiLev
18828
10466417
wikitext
text/x-wiki
{{db}}
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
05zpgchq5l0m9ppc8azsuwr6cfe24jn
Хьалха-Мартанан кӀошт
0
19187
10466445
10106519
2025-06-05T09:50:54Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466445
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Хьалха-Мартанан кӀошт
|Шен цӀе = Урус-Мартановский район
|Сурт =
|ХӀост = Герб Урус-Мартановского района.png
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх =
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Статус =
|Йукъайоду =
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар = [[1922]]
|Д1аяккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш = нохчий
|Бахархой = {{ Бахархой | Урус-Мартановский район | эз }}
|Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Урус-Мартановский район | ш }}
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|Динан хӀоттам = бусулбанаш
|Латта = 650
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла = 43.08409
|Дохалла = 45.524669
|Карта = Location Of Urus-Martanovsky District (Chechnya).svg
|картин барам =
|Административан декъа карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Зlен ишар =
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Машинан ишар = 20, 95
|Сайт = http://u-martan.ru/
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}'''Хьалха-Мартанан кӀошт ''' (Урус-Мартановский район) — [[Нохчийчоь]]нан муниципалан кӀошт.
Административан центр — гӀала [[Хьалха-Марта]].
== Географи ==
КIоштана доза хIоттало: къилбседехь, малхбалехь — [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]]аца, малхбузехь — [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт]]аца, къилбехь — [[Шуьйтан кӀошт]]аца а, [[Галайн-ЧӀажин кӀошт]]аца а.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Урус-Мартановский район }}
== Нах беха меттигаш ==
* э. [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — Хьалха-Мартан кӀоштан коьрта гӏала йу.
* э. [[ГӀойтӀа]] (Гойты),
* э. [[Йоккха АтагӀа|Йокха АтагIа]] (Старые Атаги)
* э. [[ГихтӀа]] (Гехи),
* э. [[Ӏалхан-Юрт]] (Алхан-Юрт),
* э. [[Олхазар-КӀотар]] (Алхазурово),
* э. [[Шалажа]] (Шалажи),
* э. [[Мартан-Чу]] (Мартан-Чу),
* э. [[Роьшни-Чу]] (Рошни-Чу),
* э. [[ГӀой-Чу]] (Гой-Чу),
* э. [[Таьнги-Чу]] (Танги-Чу),
* э. [[Гихчу]] (Гехи-чу),
* э. [[ГӀой-Йист]] (Гойское),
* э. [[Краснопартизански]] (Краснопартизанский),
* э. [[Доулт-Мирзан-КӀотар|Доулт-Мирзан-КIотар]] (Мичурина).
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Хьалха-Мартанан кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Хьалха-Мартанан кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
hqng1wl54c81jihu00201od6ppzwc54
Веданан кӀошт
0
19200
10466434
9026499
2025-06-05T09:47:04Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466434
wikitext
text/x-wiki
{{Underlinked|date=ноябрь 2015}}
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Веданан кӀошт
|Шен цӀе =
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх =
|lat_dir = N |lat_deg = 42 |lat_min = 57 |lat_sec = 13
|lon_dir = E |lon_deg = 46 |lon_min = 06 |lon_sec = 47
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Статус =
|Йукъайоду =
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|Д1аяккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш = нохчий
|Бахархой = 37 873
|Бахархой ларар шо = 2013
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|Динан хӀоттам = бусулбанаш
|Латта = 956
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла = 42.884393
|Дохалла = 46.053319
|Карта = Location Of Vedensky District (Chechnya).svg
|картин барам =
|Административан декъа карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Зlен ишар =87134
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Машинан ишар = 20, 95
|Сайт =
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}
'''Веданан кӀошт''' ({{lang-ce|Веданан кlошт}}) — [[Нохчийчоь]]нан административан кӀошт. Административан центр — [[Ведана]].
== Географи ==
Веданан кӀоштан доза хIоттало: малхбалехьа — [[Нажи-Йуьртан кӀошт]]аца, къилбаседа-малхбалехь — [[Курчалойн кӀошт]]аца, къилбаседехьа — [[Шелан кӀошт]]аца, малхбуз-къилбехьа — [[Шуьйтан кӀошт]]аца, къилбехьа — [[ЧӀебарлойн кӀошт]]аца, къилба-малхбалехь — [[Дагестан]]аца.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Веденский район }}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Веданан кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Веданан кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
83exiktfy86xbhw3qetqlbhgplnjcpp
Гуьмсан кӀошт
0
19201
10466440
9101570
2025-06-05T09:48:56Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466440
wikitext
text/x-wiki
{{Underlinked|date=ноябрь 2015}}
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Гуьмсан кӀошт
|Шен цӀе =
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх =
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Статус =
|Йукъайоду =
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|Д1аяккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш = нохчий
|Бахархой = {{ Бахархой | Гудермесский район | эз }}
|Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Гудермесский район | ш }}
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|Динан хӀоттам = бусулбанаш
|Латта = 720
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла = 43.319914
|Дохалла = 46.168869
|Карта = Location Of Gudermessky District (Chechnya).svg
|картин барам =
|Административан декъа карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Зlен ишар =87152
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Машинан ишар = 20, 95
|Сайт = http://gudermes1.ru/
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}'''Гуьмсан кӀошт''' — [[Нохчийчоь]]нан муниципалан кӀошт.
КIоштан центр — [[Гуьмсе]].
== Географи ==
КIоштан доза хIоттало: къилбседехь — [[Шелковскан кӀошт]]аца, малхбузехь — [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]]аца а, [[Шелан кӀошт]]аца а, къилбехь — [[Курчалойн кӀошт]]аца а, [[Нажи-Йуьртан кӀошт]]аца а, малхбалехь — [[Дагестан]]аца.
== Нах беха меттигаш ==
* [[Азамат-Йурт]]
* [[Берза-Боьра]]
* [[БоргӀане]]
* [[Гезал-Эвла]]
* [[Гезлой-Эвла]]
* [[Гуьмсе]]
* [[Дарбанхи]]
* [[Жалкх]]
* [[Ишхой-Йурт]]
* [[Керла Бена]]
* [[Керла-Билта]]
* [[Керла-ГӀоьрдала]]
* [[Керла-Шоьна]]
* [[Керла-Энгана]]
* [[Къеди-Йурт]]
* [[Лакха-Нойбоьра]]
* [[Лаха-Нойбоьра]]
* [[Мелчхе]]
* [[Ойсхар]]
* [[Боти-Йурт]]
* [[Хьаьнгаш-Йурт]]
* [[Энгал-Йурт]]
{{ Меттиган карта+|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|width=700|float=centre|caption= |places=
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.351880 |long=46.103535 | marksize=5 | position= right | label= <span style="color:#ff0000">Гуьмсе</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.418799 |long=46.286099 | marksize=5 | position= right | label= <small>Азамат-Йурт</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.320596 |long=45.988407 | marksize=5 | position= right | label= <small>Жалкх</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.438126 |long=46.095971 | marksize=5 | position= right | label= <small>БоргӀане</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.247579 |long=46.402476 | marksize=5 | position= right | label= <small>Гезлой-Эвла</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.395975 |long=46.030879 | marksize=5 | position= right | label= <small>Дарбанхи</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.21517 |long=46.391193 | marksize=5 | position= right | label= <small>Ишхой-Йурт</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.316013 |long=46.135239 | marksize=5 | position= right | label= <small>Керла Бена</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.285085 |long=46.316514 | marksize=5 | position= right | label= <small>Керла-Билта</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.282352 |long=46.296413 | marksize=5 | position= left | label= <small>Керла-ГӀоьрдала</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.335560 |long=46.193890 | marksize=5 | position= right | label= <small>Керла-Шоьна</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.310768 |long=46.025805 | marksize=5 | position= right | label= <small>Керла-Энгана</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.317769 |long=46.312914 | marksize=5 | position= left | label= <small>Къеди-Йурт</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.25427 |long=46.287096 | marksize=5 | position= left | label= <small>Лакха-Нойбоьра</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.291324 |long=46.414208 | marksize=5 | position= right | label= <small>Гезал-Эвла</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.266961 |long=46.281141 | marksize=5 | position= right | label= <small>Лаха-Нойбоьра</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.310035 |long=46.18759 | marksize=5 | position= right | label= <small>Мелчхе</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.264565 |long=46.247409 | marksize=5 | position= left | label= <small>Ойсхар</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.389175 |long=46.157342 | marksize=5 | position= right | label= <small>Боти-Йурт</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.25402 |long=46.354829 | marksize=5 | position= right | label= <small>Берза-Боьра</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.413960 |long=46.236539 | marksize=5 | position= left | label= <small>Хьаьнгаш-Йурт</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Гуьмсан кӀошт2|lat=43.325548 |long=46.359231 | marksize=5 | position= right | label= <small>Энгал-Йурт</small>}}
}}
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Гудермесский район }}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Гуьмсан кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Гуьмсан кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
n2d3v0qqlsm97xqo251wvs604vnd629
Шелан кӀошт
0
19209
10466443
9027917
2025-06-05T09:49:50Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466443
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Шелан кӀошт
|Шен цӀе =
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх =
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Метиган статусан гар =
|Метиган статус =
|Йукъайоду =
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|ДӀайаккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш =
|Бахархой =121 883
|Бахархой ларар шо =2013
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла =200
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам =
|Динан хӀоттам =
|Латта =700
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта =
|картин барам =
|Административн декъа карта =Location Of Shalinsky District (Chechnya).svg
|Сахьтан аса ={{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Телефонан код =87146
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Автомобилан код =20, 95
|Сайт =
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}
'''Шелан кӀошт''' ({{lang-ce|Шелан кIошт}}, тӀера 1944 1957 кхаччалц — Междуреченски кӀошт) — [[Нохчийчоь]]нан муниципалан кӀошт.
Административан центр — гӀала [[Шела]].
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Шалинский район }}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Шелан кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Шелан кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
0a9d7btlpcqq1yksd5c9evsstehnds8
Шелковскан кӀошт
0
19240
10466438
10070340
2025-06-05T09:48:12Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466438
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Шелковскан кӀошт
|Шен цӀе =
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх =
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Метиган статусан гар =
|Метиган статус =
|Йукъайоду =
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|ДӀайаккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш =
|Бахархой = {{Бахархой | Шелковской район | эз }}
|Бахархой ларар шо = {{Бахархой | Шелковской район | ш }}
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам =
|Динан хӀоттам =
|Латта = 3230
|Латтан процент =
|Латтан меттиг = 1
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта = Location Of Shelkovsky District (Chechnya).svg
|картин барам =
|Административан декъа карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Телефонан код = 87136
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Автомобилан код = 20, 95
|Сайт = http://chr-shelkovskaya.ru
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}
'''Шелковскан кӀошт<ref name="radiomarsho">{{cite web|url = https://www.radiomarsho.com/a/terek-flooding-chechnya-terkyist/25037962.html |title = Терк хьадаран кхерам лаьтта ярташкахь|publisher = radiomarsho|date = 2013 |accessdate = |archiveurl =https://web.archive.org/web/20220527040056/https://www.radiomarsho.com/a/terek-flooding-chechnya-terkyist/25037962.html |archivedate = 27 May 2022}}</ref>''' — [[Нохчийчоь]]нан уггара йоккху кӀошт йу.
КIоштан центр йу — [[Шелковски]].
[[File:Въезд в Шелковской район.jpg|thumb|Шелковскан кӀоштан чуволуш]]
== Географи ==
КIоштан доза хӀоттало: къилбаседехьа а, малхбалехьа а — [[ДегӀаста]]ца, къилбехьа — [[Гуьмсан кӀошт]]аца, къилба-малхбузехьа — [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]]аца, малхбузехьа — [[Невран кӀошт]]аца.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Шелковской район }}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Шелковскан кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Шелковскан кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
kmljv1stbzvt6kykmde6icv84gz4q64
Невран кӀошт
0
19254
10466444
9734627
2025-06-05T09:50:10Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466444
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Невран кӀошт
|Шен цӀе =
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх = {{Байракх/2|Росси}}
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Метиган статусан гар = Статус
|Метиган статус = [[Муниципалан кӀошт]]
|Йукъайоду =
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала = [[Новр-ГӀала]]
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|ДӀайаккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш =
|Бахархой = {{ Бахархой | Наурский район | эз }}
|Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Наурский район | ш }}
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам =
|Динан хӀоттам =
|Латта =
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта =
|картин барам =
|Административан декъа карта =
|Сахьтан аса ={{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Телефонан код =87143
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Автомобилан код =20, 95
|Сайт =http://www.naurchr.ru
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}
'''Невран кӀошт<ref>[http://daymohk-gazet.ru/kosht Названия районов на чеченском языке]</ref>''' — [[Нохчийчоь]]нан шоллогIа йогIуш уггара йоккху кӀошт йу.
КIоштан центр — [[Новр-ГӀала]].
== Географи ==
КIоштан доза хIоттало: къилбаседехь — [[Дагестан]]ац а, [[Ставрополан мохк]]аца, малхбузехь — [[Ставрополан мохк]]аца, къилбаехь — [[Теркан кӀошт]]аца, къилба-малхбузехь — [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]]аца, малхбалехь — [[Шелковскан кӀошт]]аца.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Наурский район }}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Невран кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Невран кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
tfesbgyae6cye5hy87fdvy92v7qcuho
Шуьйтан кӀошт
0
19255
10466437
9027944
2025-06-05T09:48:00Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466437
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Шуьйтан кӀошт
|Шен цӀе = ({{lang-ru|Шатойский муниципальный район}})
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх =
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Метиган статусан гар =
|Метиган статус =
|Йукъайоду =
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала = Шуьйта
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|ДӀайаккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш =
|Бахархой =17 526
|Бахархой ларар шо =2013
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам =
|Динан хӀоттам =
|Латта =
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта =
|картин барам =
|Административан декъа карта =
|Сахьтан аса ={{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Телефонан код =87135
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Автомобилан код =20, 95
|Сайт =www.shatoy.ru
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}
'''Шуьйтан кӀошт''' ({{lang-ru|Шатойский муниципальный район}}) — [[Нохчийчоь]]нан муниципалан кӀошт. Бахархойн дукхалла 17 526 адам леррина 2013 шарахь.
Административан центр — эвла [[Шуьйта]].
== Географи ==
Шуьйтан кӀоштан дозанаш хIоттало: къилбседехь — [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГIалан кIоштаца]] а [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан кIоштаца]] а [[Шелан кӀошт]]аца, къилбседа-малхбале — [[Веданан кӀошт|Веданан кIоштаца]], малхбале — [[ЧӀебарлойн кӀошт]]аца, малхбузехь — [[Галайн-ЧӀажин кӀошт|Галайн-ЧӀажин кIоштаца]], къилбехь — [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан кIоштаца]].
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Шатойский район }}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Шуьйтан кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
3ymx55zkt5gqvtbg3caxg9hv0m2dexc
Теркан кӀошт
0
19256
10466433
10091583
2025-06-05T09:46:24Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466433
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Теркан кӀошт
|Шен цӀе =
|Сурт = Теркан кӀоштан чуволе.jpg
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх = {{RUS}}
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Метиган статусан гар =
|Метиган статус = {{nobr|[[Муниципалан кӀошт]]}}
|Йукъайоду = [[Нохчийчоь|Нохчийн Республикин]]
|Цунна йукъайоду = {{nobr|12 муниципалан кхоллам}}
|Коьрта гӀала = [[ЧӀулга-Йурт]]
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар = [[1926 шо|1926 шеран]] [[8 март]]ехь<ref>А.С. Сулейманов, Топонимия Чечни, Нальчик, Издательский центр "Эль-Фа", 1997,стр.555</ref>
|ДӀайаккхар =
|Корта = Куцаев Шамиль Ахмедович
|Коьртан цӀе = КӀоштан администрацин корта
|Корта2 = Хаджиев Сайд-Ахьмад
|Коьртан цӀе2 = Депутатийн Советан председатель
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш =
|Бахархой = {{ Бахархой | Надтеречный район | эз }}
|Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Надтеречный район | ш }}
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла = 71,48
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = [[нохчий]]
|Динан хӀоттам = [[бусалбаниг|бусулбанаш]]-[[суннийш]]
|Латта = 883,16<ref name='96_8006001'>[http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst96/DBInet.cgi?pl=8006001 Чеченская Республика. Общая площадь земель муниципального образования]</ref>
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла = 565 (Белши-Корта)
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта =
|Картин барам =
|Административн декъа карта =Location Of Nadterechny District (Chechnya).svg
|Сахьтан аса ={{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Телефонан код =87132
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Автомобилан код =20, 95
|Сайт =
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}
'''Теркан кӏошт'''<ref>[https://chechnyatoday.com/content/view/283143 Бовза хьай Дайхмохк]</ref> — [[Росси|Российн Федерацин]] [[Нохчийчоь|Нохчийн Республикин]] йукъара [[Нохчийчоьнан административан-мехкан екъаялар#Административан-мехкан хӀоттам|административан-мехкан дакъа]] а, [[муниципалан кхоллам]] ([[муниципалан кӀошт]]) а.
Административан центр — [[ЧӀулга-Йурт]].
== География ==
[[Файл:Теркан кӀоштан Администраци.jpg|thumb|Теркан кӀоштан Администраци]]
[[Терк]]ан а, [[Теркан дукъ]]ан а юккъехь йохалла яьржина теркан кIошт, Теркан дукъан уггаре лекха бохь бу - Белиш-Корта (565 м), Темнбарцъ (г. Горская) (505 м)<ref>[http://retromap.ru/m/#1418988_z12_43.509592,45.096130 1898 Карта Терской области]</ref>.
КIоштан доза хIоттало: къилбаседа-малхбузехь — [[Ставрополан мохк]]аца, къилбаседехь — [[Невран кӀошт]]аца, къилбехахь — [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]]аца, къилба-малхбузехь — [[ГIалгIайчоь]]нца, малхбузехьа — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца.
КӀоштан коьрта хин пхенаш ду [[Терк]].
{{ Меттиган карта+|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|width=700|float=centre|caption= Теркан кӀошт|places=
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.6754655 |long=45.1114774 | marksize=5 | position= right | label= <small><span style="color:#ff0000">ЧӀулга-Йурт</small></span>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.545966 |long=45.326088 | marksize=5 | position= right | label= <small>Минеральни</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.691164 |long=45.049748 | marksize=5 | position= left | label= <small>Бена-Йурт</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.499720|lon=45.083060 | marksize=5 | position= right | label= <small>Горагорск</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.561104 |long=45.099685 | marksize=5 | position= right | label= <small>ГӀулоз</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.519902 |long=45.041358 | marksize=5 | position= right | label= <small>ӀамтӀе-КӀотар</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.508154 |long=45.358571 | marksize=5 | position= right | label= <small>Аьчка-ХитӀа</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.610744 |long=45.250872 | marksize=5 | position= left | label= <small>Лакха Невре</small>}} {{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.641540 |long=45.189672 | marksize=5 | position= left | label= <small>Эмсуле</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.622564 |long=45.339509 | marksize=5 | position= left | label= <small>Лаха Невре</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.652432 |long=44.889417 | marksize=5 | position= right | label= <small>НогӀамирзин-Йурт</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.612363 |long=45.406442 | marksize=5 | position= left | label= <small>Макане</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.514868 |long=45.109405 | marksize=5 | position= right | label= <small>Кирпични</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.581829 |long=45.440479 | marksize=5 | position= left | label= <small>Макана-КӀотар</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Теркан кӀошт|lat=43.671729 |long=44.960213 | marksize=5 | position= right | label= <small>Ӏелин Йурт</small>}}
}}
== Истори ==
ХӀокху меттигехь ширачу заманахь дуьйна деха нохчийн тайпанаш. Амма уьш юхабовлура кхерста къаьмнийн бӀо тӀелетча. XVIII бӀешарахь оьрсийн паччахьан эскар Нохчийчоьна тӀелеттачу хенахь а, Кавказан тӀом болуш а лаьмнашкара латтанаш а лой кхалхабора Российн дуьхьала боцу нохчий. Цуьнца цхьаьна дуьхьала болчу нохчашна а, паччахьан эскарна а юкъахь дуккха а тӀемаш хуьлура. Нохчий дуьхьала бовларан бахьана дара, паччахьан бӀаьччалло оцу меттигашкахь гӀазакхийн гӀаланаш йогӀар а, машаре нохчийн эвланаш яхкар а, цара новкъарло йора Российн дуьхьала тӀом бан а, латта кӀезиг долу ламанхой хьена латташ тӀе охьаховшорна а.
Теркан кӀошт кхоьллина [[1926 шо|1926 шеран]] [[8 март]]ехь.
1934 шеран 1 августехь ЕЦКХК сацам бина «[[Нохч-ГӀалгӀайн автономин область|Нохч-ГӀалгӀайн автономин областехь]] керла [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]] кхолла новый центром [[Соьлжа-ГӀала]] а йолуш, цуьнан дозанаш юкъатоьхна:»... ...«в) Теркан кӀоштан [[Девкар-Эвла|Шира Йурт]]»<ref>[http://base.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc;base=ESU;n=4917 ОБ ОБРАЗОВАНИИ НОВОГО ГРОЗНЕНСКОГО РАЙОНА]</ref>.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Надтеречный район }}
== Нах беха меттигаш ==
*[[Аьчка-ХитӀе]]
*[[Бена-Йурт]]
*[[Горагорск]]
*[[ГӀулоз]]
*[[ӀамтӀе-КӀотар]]
*[[Минеральни]]
*[[Лакха Невре]]
*[[Лаха Невре]]
*[[НогӀамирзин-Йурт]]
*[[Макане]]
*[[Кирпични (Нохчийчоь)]]
*[[Макан-КӀотар]]
*[[ЧӀулга-Йурт]]
*[[Ӏелин-Йурт]]
<gallery perrow=12 widths="200px" heights="200px">
Теркан кӀоштан чуволе.jpg|Горагорскехула кӀошта чуволийла
Шатлакхан Иллиазия №10 с.Знаменское.jpg|ЧӀуьлга-Йуртара №10 йолу Шатлакхан Иллиази
Знаменская СОШ №1.jpg|ЧӀуьлга-Йуртара №1 йолу ишкол
СОШ №3 с.п.Знаменское.jpg|ЧӀуьлга-Йуртара №3 йолу ишкол
ТЦ "Знаменский".jpg||ЧӀуьлга-Йуртара базар
Знаменская мечеть им.Абаст-Хаджи.jpg|ЧӀуьлга-Йуртара керла маьждиг
IMG 20180107 105453 HDR.jpg|"Россельхозбанкан" гӀишло
Теркан кӀоштан суд.jpg|Теркан кӀоштан суд
ЧӀулга-Юьртара туьканаш.jpg|"Ценопад" туька
IMG 20180107 105733 HDR.jpg|"Быттехника" туька
Shopping center in Znamenskoye, Chechnya (IMG 20180107 105827 HDR).jpg|"Меридиан" туька
Туька "Олимп".jpg|"Олимп" туька
IMG 20180107 110738 HDR.jpg|Берийн библиотека
Теркан кӀоштан полицин гӀишло.jpg|Теркан кӀоштан полицин гӀишло
IMG 20180107 103911 ЧӀулга-Йуртара типография.jpg|ЧӀулга-Йуртара типографи
IMG 20180107 104043 Йохк-эцаран цӀа "Строймаркет" (Сайд-палахьера туька).jpg|Йохк-эцаран цӀа "Строймаркет"
ЧӀулга-Юьртара дарбанцӀа.jpg|ДарбанцӀа
ДарбанцӀен кертара маьждиг.jpg|ДарбанцӀен кертара маьждиг
IMG 20180107 104600 HDR Юьртан амбулатори.jpg|Йуьртан амбулатори
IMG 20180107 104616 HDR Аптек 36,6.jpg|Аптек 36,6
IMG 20180107 104702 HDR "ЭлектрозӀен" гӀишло.jpg|"ЭлектрозӀен" гӀишло
IMG 20180107 104850 HDR Федералан налогийн гӀуллакх.jpg|Федералан налогийн гӀуллакх
IMG 20180107 104920 HDR "Дешин таьлланг" ресторан.jpg|"Дешин таьлланг" ресторан
IMG 20180107 105332 HDR БелхагӀуллакхан центр.jpg|БелхагӀуллакхан центр
IMG 20180107 105406 HDR ЗАГС.jpg|Теркан кӀоштан ЗАГС
</gallery>
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Теркан кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Теркан кӀошт]]
eehfhdjnq3njzdfvwmg0tlaldnghbxg
Категори:Бинарш Iалхан-Юртахь
14
38229
10466419
160936
2025-06-05T09:35:57Z
VolnyiLev
18828
10466419
wikitext
text/x-wiki
{{db|empty category}}
[[Категори:Iалхан-Юрт]]
syflc7h3r2fm5aj3jk9legnkml0ka1y
Категори:Iалхан-Юрт
14
38230
10466420
160937
2025-06-05T09:36:13Z
VolnyiLev
18828
10466420
wikitext
text/x-wiki
{{db}}
[[Категори:Хьалха-Мартан кӀошт]]
pb0twzvhskjllohin0ihectste5v8xk
Категори:Хьалха-Мартан кӀошт
14
38231
10466409
160938
2025-06-05T09:28:34Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466409
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
10466421
10466409
2025-06-05T09:36:28Z
VolnyiLev
18828
10466421
wikitext
text/x-wiki
{{db}}
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
05zpgchq5l0m9ppc8azsuwr6cfe24jn
Категори:Белларш Iалхан-Юртахь
14
38232
10466418
160939
2025-06-05T09:35:42Z
VolnyiLev
18828
10466418
wikitext
text/x-wiki
{{db|empty category}}
[[Категори:Iалхан-Юрт]]
syflc7h3r2fm5aj3jk9legnkml0ka1y
Курчалойн кӀошт
0
38312
10466442
10106177
2025-06-05T09:49:30Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466442
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Курчалойн кӀошт
|Шен цӀе =
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх =
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Метиган статусан гар = Статус
|Метиган статус =
|Регион =
|Цунна йукъайоду =
|Административан центр =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|ДӀайаккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг=
|Мотт =
|Меттанаш =
|Бахархой =
|Бахархой ларар шо =
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам =
|Динан хӀоттам =
|Майда =
|Майдан процент =
|Майдан меттиг =
|Уггаре йокха локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Уггаре жима локхалла =
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта =
|картин барам =
|КӀоштан карта =
|Сахьтан аса =
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Телефонан код =
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Автомобилан код =
|Сайт =
|Commons категори =
|Билгалдахарш =
}}
'''Курчалойн кӀошт'''<ref>[http://vesti95.ru/news/нохчийчоьнан яртийн цiерш.html Нохчийчоьнан яртийн цIерш]</ref> (тӀера 1944–1957 шо кхаччалц — '''ШуьйрагIатан кӀошт''') — [[Нохчийчоь]]нан административан кӀошт. Административан центр — [[Курчалой-ГӀала]].
== Географи ==
КIоштан доза хIоттало: къилбаседехьа а къилбаседа-малхбалехьа — [[Гуьмсан кӀошт]]аца, малхбуз-къилбехьа — [[Нажи-Йуьртан кӀошт]]аца, къилба-малхбузехьа — [[Веданан кӀошт]]аца, малхбузехьа — [[Шелан кӀошт]]аца.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Курчалоевский район }}
<br>
{{ Бахархой | Курчалоевский район | д }}
== Галерей ==
<gallery perrow=12 widths="300px" heights="300px">
сурт:Курчалоевская_центральная_мечеть_им._Кунта-Хаджи_Кишиева.jpg|Курчалойн-ГӀалара маьждиг
сурт:Бачи-юрт общий вид села.jpg|Курчалойн кIоштахь Бачи-Эвла
сурт:С. Илсхан-Юрт поля подсолнухов.jpg|Курчалойн кIоштахь Илсхан-Эвла
сурт:Селение Ялхой- Мохк.jpg|Курчалойн кIоштахь Ялхой-Эвла
</gallery>
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Курчалойн кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Курчалойн кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
jnnlfx5rcvee412u8egg0dgfdcqshs3
Эна-Хишкан кӀошт
0
38317
10466439
10211097
2025-06-05T09:48:41Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466439
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Эна-Хишкан кӀошт
|ХӀост =
|Байракх =
|сурт =
| =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх = [[Росси]]
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Статус = КӀошт
|Регион = [[Нохчийн Республика]]
|Цунна йукъайоду = 2 йуьртан меттигаш
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар = [[1920]]
|ДӀайаккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш = нохчий
|Бахархой = {{ Бахархой | Серноводский район | эз }}
|Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Серноводский район | ш }}
|Бахархойх процент ={{ #expr: ( {{ Бахархой | Серноводский район | ч }} * 100 / {{ Бахархой | Чечня | ч }} round 2 ) }}
|Бахархой меттиг =14
|Луьсталла ={{ #expr: ( {{ Бахархой | Серноводский район | ч }} / 368.53 round 2 ) }}
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|Динан хӀоттам = бусулбанаш
|Майда = 450
|Майдан процент =
|Майдан меттиг =
|Уггаре йокха локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Уггаре жима локхалла =
|Шоралла = 43.292026
|Дохалла = 45.18671
|Карта =
|картин барам =
|КӀоштан карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Зlен ишар = 87154
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Автомабилан = 20, 95
|Сайт = http://www.sunzha-chr.com/
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}
'''Эна-Хишкан кӀошт''' — [[Нохчийчоь]]нан административан кӀошт. Бахархойн дукхалла 21 885 адам леррина 2013 шарахь.
Административан центр — эвла [[Эна-Хишка]].
== Географи ==
[[Файл:Указатель_Серноводского_района.jpg|thumb|справа|Эна-Хишкан кӀоштан хьажориг]]
КIоштана доза хIоттало: къилбаседа, къилбаседа-малхбалехь — [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]]ац, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт]]ац, малхбузехь — [[Соьлжан кӀошт|Соьлжан кӀоштац (ГIалгIайчоь)]].
{{Меттиган карта+|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|width=500|float=centre|caption= Соьлжан кӀошт|places=
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=43.31357 |long=45.15035 | marksize=5 | position= right | label= <small><span style="color:#FF0000">Эна-Хишка</span></small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=43.240646 |long=45.179061 | marksize=5 | position= right | label= <small>Эха-Борзе</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=43.161110 |long=45.196110 | marksize=5 | position= right | label= <small>Буммат</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=42.937778 |long=45.132778000 | marksize=5 | position= bottom | label= <small>Мержа</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=42.968450 |long=45.0745194 | marksize=5 | position= left | label= <small>ЦӀечу-Аьхке</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=42.940118 |long=45.137099 | marksize=5 | position= right | label= <small>Дака-Бух</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=43.00474 |long=45.07881 | marksize=5 | position= right | label= <small>Эги-чӀаж</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=42.940560 |long=45.112238 | marksize=5 | position= left | label= <small>Мужах</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=42.948947 |long=45.097675 | marksize=5 | position= left | label= <small>Мештие</small>}}
{{Меттиган карта~|Росси Нохчийчоь Эна-Хишкан кӀошт|lat=42.961469 |long=45.094331 | marksize=5 | position= left | label= <small>КатаргаштӀие</small>}}
}}
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Серноводский район }}
{{ Бахархой | Серноводский район | график }}
<!-- Согласно официальным данным [[Росстат]]а на 01.01.2019 года население района составило 23 040 человек и всё оно относится к категории [[Сельское население|сельского]] (код территории района по {{Comment|ТЕРСОН-МО|Территориальная Единица Разработки Статистики О Населении в разрезе Муниципальных Образований}} — 9663100000){{sfn|Росстат|2019|с=}}. На официальном сайте района указаны немного другие данные — 23 415 человек{{sfn|Паспорт р-на. Офиц. сайт Сунженского р-на|2020|с=}}. Иногда, в различных административных документах, появлялись другие цифры, например, показывающие численность населения через семь месяцев после отчёта Росстата. Так, в пояснительной записке главы Сунженского района А. З. Нагаева, приложенной к обращению Совета депутатов Сунженского муниципального района от 20.08.2019 года направленного к Председателю Парламента ЧР [[Даудов, Магомед Хожахмедович|М. Х. Даудову,]] по поводу переименования Сунженского района в Серноводский, главой указывалась численность района на 01.07.2019 года — 23 096 человек{{sfn|Кавказский Узел|20.09.2019|с=}}.-->
; Къаьмнийн хӀоттам
Къаьмнийн хӀоттам 2010 шарахь ларарца<ref>{{cite web |url = http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP |deadlink = yes |title = Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более" |accessdate = 2019-07-16 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20150929072457/http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP |archivedate = 2015-09-29 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150929072457/http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP |date=2015-09-29 }}</ref>:
{|class="standard sortable"
|-
!Къам
!Дукхалла, <br>стаг
!Массо <br>бахархойх, %
|-
|[[нохчий]]
| align="right" | 20 794
| align="right" | 99,07 %
|-
|другие
| align="right" | 186
| align="right" | 0,89 %
|-
|биглаг цабенарш
| align="right" | 9
| align="right" | 0,04 %
|-
|шаберш
| align="right" | 20 989
| align="right" | 100,00 %
|}
=== Нах беха меттигаш ===
* [[Эна-Хишка]] э. ({{lang-ru|Серноводская}}) — Эна-Хишкан кӀоштан коьрта эвла.
* [[Эха-Борзе]] э. ({{lang-ru|Ассиновская}}).
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Эна-Хишкан кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
9daiqyuvcuyhhg7hyuq9endy41c8626
ЧӀебарлойн кӀошт
0
38319
10466470
10080373
2025-06-05T10:05:39Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466470
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = ЧӀебарлойн кӀошт
|Шен цӀе =
|ХӀост =
|Байракх =
|ХӀостан шоралла =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх = [[Росси]]
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Статус = КӀошт
|Йукъайоду = [[Нохчийн Республика]]
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар =
|ДӀайаккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш = нохчий
|Бахархой = 6962
|Бахархой ларар шо = 2009
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|Динан хӀоттам = бусулбанаш
|Латта = 52,5
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла = 2809 метр
|Йуккъера локхалла = 1670 метр
|Минималан локхалла = 1070 метр
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта = Location Of Cheberloevsky District (Chechnya).svg
|картин барам =
|Административан декъа карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Телефонан код = 87154
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Машинан ишар = 20, 95
|Сайт =
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}'''ЧӀебарлойн кӀошт<ref>[http://etomesto.com/map-kuban_chechnya_1937/?x=45.852948&y=42.863566 Карта Чечено-Ингушской АССР 1937 года]</ref>''' — [[Нохчийчоь]]нан административан кӀошт. Бахархойн дукхалла 6962 стаг (2009 шо).
Дуьххьара 1925 шерахь кхоьллина йу Нохчийн Автономин Мехкана йукъахь, 1938 шере кхаччалца лаьттина а йу. 1935 шерахь Нохчи-ГIалгIайн АССР-на йукъахь меттахIоттийна йу, цул тIаьхьа 1944 шере кхаччалца лаьттина а йу. 1992 шерахь йуха а меттахIоттийна йу, тIаккха 2003 шерахь йуха а меттахIоттийначул тIаьхьа 2007 шере кхаччалци бен латта а ца лаьтти иза. ТIаьххьара 2012 шерахь йуха а меттахIоттийна йу иза, Нохчийн Республикана йукъахь а йолуш. Муниципалан "ЧӀебарлойн кӀошт" аьлла, бакъуонтIехь чIагIйина а йу иза.
Административан центр — пхьа (эвла) [[Шара-Орга]].
== Географи ==
ЧӀебарлойн кӀоштан дозанаш: къилбседехь — [[Веданан кӀошт]]аца, малхабалехь — [[Дагестан]]аца, къилбехь — [[Шаройн кӀошт]]аца, малхбузехь — [[Шуьйтан кӀошт]]аца а, [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]аца а.
==[[Нах беха меттиг]]аш ==
— '''Нижала'''
* [[Нижала|Лакха-Нижала]]
* [[Нижала|Лаха-Нижала]]
* [[ГIонтIа]]
* [[ГӀези овл]]
* [[Дургойн овл]]
* [[Дангар овл]]
* [[ГIазин овл]]
* [[Богачара]]
* [[БагӀай овл]]
* [[Бейсхор овл]]
* [[Чуьрейн мохк]]
* [[Тамбийн овл]]
* [[ЧIадана]]
* [[Осхара овл]]
* [[Жубиг овл]]
* [[ЦIинтиг овл]]
* [[Гоьрга лам]]
* [[ПатӀайн овл]]
* [[Ӏарпи овл]]
— '''Нохч-Кела'''
* [[Нохч-Кела]]
* [[Инкота]]
* [[Битара овла]]
* [[Хьала овла]]
* [[ХIинз овла]]
* [[Итон овла]]
* [[Маънех]]
* [[Сарукха]]
* [[Эхкал диехьа]]
* [[КIошт]]
* [[Дурчхие]]
* [[ЦIиндотIехьархойн овла]]
* [[Зархачойн овла]]
* [[Чарадойн овла]]
* [[Кейхосройн овла]]
* [[ЦIиндойн овла]]
* [[ЧIунойн овла]]
* [[Безан ирзуо]]
* [[РинжиетIа]]
* [[Лекха Инкота]]
* [[Элайн овла]]
— '''Чlебарла'''
* [[Ачол]]
* [[Бекхай овл]]
* [[Батин овл]]
* [[Чубахкинача]]
* [[Кула]]
* [[Макажа]]
* [[Садуо]]
* [[ПхьетIа]]
* [[Ховрин овл]]
* [[Тунжайн овл]]
* [[Хасен овл]]
* [[Виттайн овл]]
* [[ИсмаIилан овл]]
* [[Гантайн дукъан овл]]
* [[Саммин овл]]
* [[Эбуз овл]]
* [[Орса]]
* [[ПхьетIие]]
* [[ГIуонат овл]]
* [[Чахин овл]]
* [[ЧӀара овл]]
* [[Лакха Орца (ПхьаттIа)]]
* [[Пхьахьалжа]]
* [[Пхьокоче]]
* [[КIорнен овл]]
* [[Исуган овл]]
* [[Пачаган овл]]
* [[Шахьаган овл]]
* [[НикIейн овл]]
* [[ГIонтан овл]]
* [[ЖарбаIалан овл]]
* [[ТӀундакхуо]]
* [[Теллайн овл]]
* [[Насухьен овл]]
* [[Куланха]]
* [[Къадайн овл]]
* [[ТӀундакхуо|Лаха ТIундакха]]
* [[Ачаган овл]]
* [[Iисакъайн овл]]
* [[Жабиран овл]]
* [[ГIазин овл]]
* [[Пхьаметта]]
* [[Арие овл]]
* [[Желашка (ЧӀебарлойн кӀошт)|Желашка]]
* [[Герги овл]]
* [[ИгIа овл]]
* [[ГутIаха]]
* [[БIагаша овл]]
* [[Гидайн овл]]
* [[Хьаркъаруо]]
* [[Ихара|ИгIаруо]]
* [[ЦӀикара]]
* [[Бассахуо]]
* [[Шовхалан овл]]
* [[БацIин овл]]
* [[ХIиммайн овл]]
* [[Шишханан овл]]
* [[Буркъойн овл]]
* [[Анзалан овл]]
* [[Бассахо-ПхьенгIоне]]
* [[Буне]]
* [[Хо]]
* [[ХIинда]]
* [[ПхьитIиехьие]]
* [[Осайн овл]]
* [[ТIахIира овл]]
* [[Iумайн овл]]
* [[Андулайн овл]]
* [[ХIурика овл]]
* [[Касойн овл]]
* [[ГIандайн овл]]
* [[Махьайн овл]]
* [[Дукъа тIие]]
* [[Мутин овл]]
* [[Къоьзуна]]
* [[Пхьана кIал]]
* [[Ӏалхан овл]]
— '''Рига'''
* [[Ригахуо|Рига]]
* [[ПхьатIи]]
* [[Ананчи]]
* [[Торсунан овл]]
* [[ТӀушик овл]]
* [[Пхьарайн овл]]
* [[ГӀези овл]]
* [[Дундайн овл]]
* [[Кхийкхайн овл]]
* [[Миммайн овл]]
— '''Шара-Оргуне'''
* [[Шара-Орга]]
* [[ДӀай]]
* [[Духиерчу ирзов]]
* [[Iурзунакх тIийхьа]]
* [[Буоси]]
* [[Босо кӀуотар]]
* [[Биетайн жиелуош тIиехьа]]
* [[ДIа кхалле]]
* [[ЧIишон кIуотар]]
* [[Бултазание]]
* [[Саьрбала]]
* [[Ашханан ирзие]]
* [[Арсан-кхелли]]
* [[Хишкил-чу]]
* [[Лаьшкара]]
* [[Iомие-чу]]
* [[Нуй]]
* [[Буккуза]]
* [[Хьевхьа цӀогуние]]
* [[Барзин ара]]<ref>[https://karchava.files.wordpress.com/2012/09/a_suleymanov_-_toponimia_chechni_-_1997.pdf Ахмад Сулейманов,Топонимия Чечни]</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{ЧӀебарлойн кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:ЧӀебарлойн кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
ijl6xator1kezlpp7lbosmvc3osorkh
Шаройн кӀошт
0
38320
10466436
10195376
2025-06-05T09:47:41Z
VolnyiLev
18828
/* Билгалдахарш */
10466436
wikitext
text/x-wiki
{{Российн кӀошт
|Нохчийн цӀе = Шаройн кӀошт
|Шен цӀе =
|ХӀост =
|Байракх =
| =
|Байракхан шоралла =
|ХӀостан дӀайаздар =
|Байракхан дӀайаздар =
|Пачхьалкх = [[Росси]]
|region =
|type =
|барам =
|CoordScale =
|Шатлакхан Илли =
|Статус = КӀошт
|Йукъайоду = [[Нохчийн Республика]]
|Цунна йукъайоду =
|Коьрта гӀала =
|Йоккха гӀала =
|Йаккхий гӀаланаш =
|Кхоллар = [[2000]]
|ДӀайаккхар =
|Корта =
|Коьртан цӀе =
|Корта2 =
|Коьртан цӀе2 =
|ДЧС =
|ЕЧС шо =
|ЕЧС меттиг =
|ХӀораннан а сина ДЧС =
|ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг =
|Мотт =
|Меттанаш = нохчий
|Бахархой =
|Бахархой ларар шо =
|Бахархойх процент =
|Бахархой меттиг =
|Адамийн луьсталла =
|Луьсталлин меттиг =
|Къаьмнийн хӀоттам = нохчий
|Динан хӀоттам = бусулбанаш
|Латта = 400
|Латтан процент =
|Латтан меттиг =
|Максималан локхалла =
|Йуккъера локхалла =
|Минималан локхалла =
|Шоралла =
|Дохалла =
|Карта = Location Of Sharoysky District (Chechnya).svg
|картин барам =
|Административан декъа карта =
|Сахьтан аса = {{MSK+0}}
|Доцайаздар =
|ISO =
|FIPS =
|Телефонан код =
|Поштан индексаш =
|Интернет-домен =
|Машинан ишар = 20, 95
|Сайт =
|Commons Категори =
|Билгалдахарш =
}}
'''Шаройн кӀошт''' — [[Нохчийчоь]]нан административан кӀошт.
Административан центр — эвла [[ХӀима]].
== Географи ==
Шаройн кӀоштана дозанаша хIоттало: къилбехь — [[Гуьржийчоь]]ца, малхбалехь — [[Дагестан]]аца, малхабузахь — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]аца, къилбседехь — [[ЧӀебарлойн кӀошт]]аца.
== Бахархой ==
{{ Бахархой | Шаройский район }}
;Къаьмнийн хӀоттам
{| class="standard"
|-
!Къам
!1926 шо<ref name="ethno-kavkaz 1926">{{cite web|url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html |title = ЧЕЧЕНСКАЯ АО (1926 г.)|publisher = |date = 17-11-2017|accessdate = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220811113625/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html|archivedate = August 11, 2022}}</ref>
!1939 шо<ref name="ethno-kavkaz 1939">{{cite web|url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html |title = ЧЕЧЕНО-ИНГУШСКАЯ АССР (1939 г.)|publisher = |date = 17-11-2017|accessdate = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220811113625/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html|archivedate = August 11, 2022}}</ref>
!2002 шо<ref name="ethno-kavkaz 2002">{{cite web|url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html |title = ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА (2002 г.)|publisher = |date = 17-11-2017|accessdate = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220811113625/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html|archivedate = August 11, 2022}}</ref>
!2010 шо<ref>{{cite web|url=http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP|deadlink=yes|title=Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более"|accessdate=2014-01-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150929072457/http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP|archivedate=2015-09-29}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150929072457/http://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/resources/569d2180426303a6ae5bee2d59c15b71/%D0%A2%D0%9E%D0%9C+4.ZIP |date=2015-09-29 }}</ref>
|-
|[[нохчий]]
| align="right" | 7.582 (89,7%)
| align="right" | 10.389 (87,7%)
| align="right" | 792 (35,4%)
| align="right" | 1 395 (45,09%)
|-
|[[суьйлий]]
| align="right" | 828 (9,8%)
| align="right" | 1.146 (9,7%)
| align="right" | 1.436 (64,2%)
| align="right" | 1 686 (54,49%)
|-
|[[оьрсий]]
| align="right" | 17 (0,2%)
| align="right" | 202 (1,7%)
| align="right" | -
| align="right" | -
|-
|[[украинаш]]
| align="right" | 4 (0,1%)
| align="right" | 39 (0,3%)
| align="right" | -
| align="right" | -
|-
|[[гӀалгӀай]]
| align="right" | -
| align="right" | 25 (0,2%)
| align="right" | -
| align="right" | -
|-
|[[эрмалой]]
| align="right" | -
| align="right" | 5 (0,1%)
| align="right" | -
| align="right" | -
|-
|[[гӀумкий]]
| align="right" | -
| align="right" | 2 (0,1%)
| align="right" | -
| align="right" | -
|-
|[[ногӀий]]
| align="right" | -
| align="right" | 1 (0,1%)
| align="right" | -
| align="right" | -
|-
|Билгалдаккханзарш
| align="right" |
| align="right" |
| align="right" |
| align="right" |13 (0,42%)
|}
== Эвланаш ==
— '''Шара'''
* [[Шара]],
* [[ХӀиндой овл]],
* [[Махьдан овл]],
* [[Диекха овл]],
* [[Битина овл]]
* [[ЧIиедакха]],
* [[ГовлтӀа]],
* [[ГIой]],
* [[Иэт куллашка]],
* [[Борза куллашка]],
* [[Матаройн овл]],
* [[Iадайн куллаш]],
* [[ПеттIи овл]],
* [[ГукIиел]],
* [[ТIурайн куллаш]],
* [[Къубайн куллаш]],
* [[Буош овл]],
* [[ГIази овл]],
* [[Пхьан корта]],
* [[Баьхькаш овл]],
* [[Подуйн овл]],
* [[Солцанан Iелин овл]],
* [[Къуби овл]],
* [[Цикха овл]],
* [[Дуьш овл]],
* [[Шовхалан куллаш]],
* [[Дукъа]],
* [[Чихалда]],
* [[ЖогӀалда]],
* [[Борша куллаш]],
* [[ГIалайн корта]],
* [[Хизаран дукъ]],
* [[Кхикхайн овл]],
* [[Iумаран куллаш]],
* [[Бийрд кIел]],
* [[Экхараш овл]],
* [[Хьеша овл]],
* [[Сулбай буни]],
* [[БIов коьрта]],
— '''Кирие'''
* [[Кири]],
* [[КӀеса]],
* [[Минзин овли]],
* [[Дехьа овли]],
* [[Кхузахь овл]],
* [[Бути]],
* [[Кули (Нохчийчоь)|Кули]],
* [[Iисайн овл]],
* [[Мунгаран овл]],
* [[Майрбин кIотар]],
* [[Хорсойн кIотар]],
* [[ХӀанкъула]].
— '''Сандаха'''
* [[Сандаха]],
* [[Пхьиедие]],
* [[Ке-боссуо]],
* [[Чор-хьехие]],
* [[Кочие]],
* [[Пхьиеддоьхьалие]],
* [[Етткерчие]],
* [[Мозхие]],
* [[Хамбурие]],
* [[БIевнах корта]],
* [[КIиесала]],
— '''Хуланда'''
* [[Хуланда]],
* [[ХIимарчуо]],
* [[ТIепхьов]],
* [[ГIаландуо]],
* [[Серчихи (эвла)|Серчихи овл]],
— '''Хьакъмада'''
* [[Хьакъмада]],
* [[Эсилда]],
* [[Хашалда]],
* [[ХIиндушта-Ара]],
* [[Бушуо]],
* [[ГIоних]],
* [[ХIиндугIочуо]]
* [[Чайбосуо]],
* [[Чай овл]],
* [[МIалчу хитIа]],
* [[Шоршунан боссо]],
* [[Гоьргие боссо]],
* [[ХIиндулкIел]],
* [[ХIиндугIа]],
* [[Дукъа тIехьие]],
* [[ГIулунд боссо]],
* [[ТорхатIа]],
* [[Зуйн ара]],
* [[ЖаIайн ара]],
* [[ЧIулундие]],
* [[Пхьакоча]],
* [[Карташка]],
* [[БиердкIиелуо]],
— '''ХӀима'''
* [[ХӀима]],
* [[Басхойн овла]],
* [[ХIидин овла]],
* [[Мирзийн овла]],
* [[Iумаран жиелуо]],
* [[Чурчу ирзуо]],
* [[Аьлти-овл]],
* [[Йелиза]],
* [[Iалбаган овла]],
* [[Пхьачин овла]],
* [[Шарипан овла]],
* [[Кхуоранчу]],
* [[Хохадичу]]
* [[БиечIарайн дукъа]],
— '''Шакъара'''
* [[Шикъара|Байдие]],
* [[Шикъара|Пхьиедие]],
* [[Инзара]],
* [[Хьовха]],
* [[ДIехачу агана]],
* [[ХIейшийла]],
* [[Уоратл дукъа]],
* [[ЦIенара]],
* [[Илчу]],
* [[Эрзашка]],
* [[Икъара]],
* [[Ловрд тIехьие]],
* [[Iовлие коьрта]],
* [[Пирсун тIиехьие]],
* [[ЦIие духхие]],
* [[Чур-тогIе]],
* [[Керметта боссуо]],
* [[Керт метта]],
* [[Пхьахьалхие]],
— '''ЦӀеса'''
* [[ЦӀеса]]
* [[Къурбанан дукъ]],
* [[Сисилда]],
* [[Кхаьлли]],
* [[Хуьйрит]],
* [[ИгIа эвла]],
* [[Доьхьалхие]],
* [[Цацакхие]],
— '''Чайра'''
* [[Чайра]],
* [[Кенхи]],
* [[Чlад-Аре]],
* [[Шаматуран эвл]],
* [[КагIаттойн эвл]],
* [[ГорагIорийн эвл]],
* [[Кхилара]],
* [[КъордиллайгIерин эвл]],
* [[Чечбетли]],
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Шаройн кӀоштан нах беха меттигаш}}
{{Нохчийн Республика}}
[[Категори:Шаройн кӀошт]]
{{Chechen-geo-stub}}
1ala4cs6vnu751lm2e30vonw3xka4xy
Нохчийн пачхьалкхан университет
0
38653
10466449
10129795
2025-06-05T09:53:14Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоь]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466449
wikitext
text/x-wiki
{{Университетан кеп
|цӀе = '''Нохчийн пачхьалкхан университет'''
|дацдар = НПУ
|эмблема = Chesu2.png
|сурт = Chechen university 1946.jpg
|оригинал =
|халкъашна йуккъера =
|хьалхара =
* Соьлжа-ГӀалин хьехархойн институт
* Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан педагогийн институт
* Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан педагогийн институт
* Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан университет Льв Николаевич Толстойн цӀарах
|девиз =
|кхоьллина = 1938 шаран 7 февраль
|дӀакъоьвлина =
|реорганизован =
|реорганизацин шо =
|тайпа =
|гӀуллакхийн цӀераш =Ректор
|гӀуллакхан фио =
|президент =
|Ӏилманан куьйгалхо =
|студенташ =
|арахьара студенташ =
|специалитет =
|бакалавриат =
|магистратура =
|аспирантура =
|докторантура =
|доктора =
|профессораш =
|хьехархой =
|лаьтта меттиг = [[Соьлжа-ГӀала]]
|кампус =
|адрес =
|сайт = http://www.chesu.ru
|совгӀаташ =
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =
|CoordScale =
|edu_region =
}}
'''Нохчийн пачхьалкхан университет''' ({{lang-ru|Чеченский государственный университет}}) — [[Соьлжа-ГӀала]]ра классикан университет. Кхоьллина [[1938]] шарахь.
<!--
== Истори ==
Университет ведёт свою историю от [[7 февраля]] 1938 года, когда в Грозном по инициативе [[обком]]а [[ВКП(б)|партии]] и [[Совнарком]]а [[Чечено-Ингушская АССР|Чечено-Ингушской АССР]] открылся Грозненский учительский институт с двухгодичным сроком обучения. Контингент обучающихся составлял в 120 человек. [[1 сентября]] [[1938 год]]а учительский институт был преобразован в Чечено-Ингушский государственный педагогический институт с четырёхгодичным сроком обучения. Институт располагал филологическим, историческим и физико-математическим [[факультет]]ами.
После начала [[Великая Отечественная война|Великой Отечественной войны]] оборудование института было эвакуировано, однако уже середине [[1943 год]]а началось восстановление учебного заведения.
В [[1955 год]]у построен большой учебный корпус института, в [[1957 год]]у — мастерские для физико-математического факультета. В [[1956 год]]у институт открыл факультет физического воспитания, в [[1958 год]]у — факультет педагогики и методики начального образования, в [[1960 год]]у — естественно-географический факультет, в [[1962 год]]у — факультет иностранных языков. На протяжении нескольких лет исторический и филологический факультеты были объединены в историко-филологический факультет.
В [[1960 год]]у институту присвоено новое название — Чечено-Ингушский государственный педагогический институт.
В 1960-х годах укрепляется материально-техническая база института: построено общежитие на 632 места, созданы новые кабинеты и лаборатории, значительно увеличилось и улучшилось научное оборудование<ref name=autogenerated1>Магомадов С. С., Хулаев И. М. и др. Чеченский государственный университет. Грозный, 2011</ref>.
[[9 марта]] [[1971 год]]у институт преобразован в Чечено-Ингушский государственный университет<ref>Постановлением Совета Министров СССР от 9 марта 1971 года № 156</ref>. Учебному заведению присвоено имя [[Толстой, Лев Николаевич|Льва Николаевича Толстого]]. К середине 1980-х годов в университете насчитывалось уже 8 факультетов — исторический, филологический, романо-германской филологии, экономический, физический, математический, географический, биолого-химический. В [[1990 год]]у открыт медицинский факультет, в [[1993 год]]у — юридический и финансово-экономический факультеты.
В январе [[1995 год]]а в ходе [[Первая чеченская война|военных действий]] корпуса университета подверглись значительным разрушениям. В руины были превращены учебные корпуса, уничтожены [[библиотека]], [[ботанический сад]], уникальные научные лаборатории, учебно-производственные базы, [[вычислительный центр]], [[типография]]. Тем не менее, занятия продолжались в нескольких уцелевших помещениях<ref name=autogenerated1 />.
[[28 февраля]] [[1995 год]]а Чечено-Ингушский государственный университет имени Льва Николаевича Толстого был переименован в Чеченский государственный университет<ref>[Постановление Госкомвуза РФ № 4745 от 28 февраля 1995 года]</ref>.
После окончания Первой чеченской войны и провозглашения независимости Чечни, университет был подчинён новым властям, фактически был выведен из образовательного пространства России, лишён финансовой поддержки. Тем не менее, в разрушенных и разграбленных помещениях университет продолжал работу.
В [[1997 год]]у открыт агротехнологический факультет<ref name=autogenerated1 />. В ноябре [[1997 год]]а в [[Урус-Мартан]]е открылся заочный факультет Чеченского государственного университета. Аналогичные факультеты предполагалось открыть [[Шалинский район|Шалинском]] и [[Шелковской район|Шелковском]] районах республики<ref>Газета «Ичкерия», № 81, 20 ноября 1997 года</ref>.
В 1997 году в университете начались восстановительные работы. К началу [[1998 год]]а отремонтированы помещения для учебных занятий в общежитии и двух учебных корпусах ЧГУ, создана автономная система отопления. В течение 1998 года шло восстановление третьего учебного корпуса, а также здания бывшей школы-интерната, которое было передано университету<ref>Газета «[[Грозненский рабочий]]», № 1, 4 января 1998 года</ref>.
В июле 1998 года Кабинет министров Чеченской Республики Ичкерия принял решение о закрытии Чеченского педагогического института, который, по мнению властей, «дублировал» Чеченский госуниверситет. Вся материальная база и штат пединститута переданы университету. Сокращено пять факультетов и 36 кафедр<ref>Газета «Ичкерия», № 14, июль 1998 года</ref>. Тем не менее, педагоги пединститута отстояли своё учреждение, и закрытие института не было осуществлено<ref>Газета «[[Грозненский рабочий]]», № 36, 3 сентября 1998 года.</ref>.
В [[1999 год]]у в ходе [[Вторая чеченская война|очередных боевых действий]] университет снова подвергся разрушениям и приостановил работу. В апреле [[2000 год]]а, после установления в городе пророссийской администрации, университет возобновил работу. [[6 мая]] [[2003 год]]а университет внесён в единый государственный реестр юридических лиц под названием Государственное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Чеченский государственный университет».
В начале 2000-х годов начинается восстановление материально-технической базы. В 2003 году восстановлены 2500 квадратных метров учебных площадей, в [[2004 год]]у введены в строй столовая, учебные мастерские, два читальных зала. В марте [[2005 год]]а введён в эксплуатацию учебный корпус для экономического факультета и ректората, в [[2006 год]]у отремонтированы ещё 6 учебных корпусов. В октябре 2006 года открыт учебный корпус медицинского факультета. В [[2009 год]]у проведён капитальный ремонт 3-го учебного корпуса. В марте [[2007 год]]а начато строительство главного корпуса университета на месте разрушенного (улица [[Шерипов, Асланбек Джемалдинович|Асланбека Шерипова]], площадь Борьбы, сквер Льва Толстого).
В начале 2000-х годов в структуру университета входят 13 факультетов — исторический, математики и компьютерных технологий, физики и информационно-коммуникационных технологий, биолого-химический, медицинский, юридический, экономический, финансово-экономический, географии и геоэкологии, агротехнологический, иностранных языков, филологический (в 2007 году преобразован в Институт чеченской и общей филологии), государственного управления (с 2005 года). В 2003 году был создан Центр дополнительного профессионального образования, призванный заниматься профессиональной переподготовкой специалистов. В 2006 году он преобразован в факультет дополнительного профессионального образования и повышения квалификации.
В университете функционируют ботанический сад, зоологический музей, историко-краеведческий музей, библиотека с 5 отделами обслуживания, абонементами и читальными залами, комбинат общественного питания<ref name=autogenerated1 />.
[[25 июля]] [[2011 год]]а университет преобразован в федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Чеченский государственный университет»<ref>[[ЕГРЮЛ]], [[ОГРН]] 1032001202903</ref>.
-->
== Структура ==
НПУ болх беш ву 814 хьехархо, царна йукъахь 55 Ӏилманийн доктор, профессор, 236 Ӏилманийн кандидат. Вузехь болх беш йу 72 кафедра.
13 факультетас арахоьцу 40 говзалла йолу специалисташ. Университететхь доьшуш бу 20 эзар. сов студент.
2003 шо дуьйна Данин журналистийн школаца цхьана кхочуш йеш йу журналистикан партнёран проект.
=== Факультеташ ===
* Факультет дополнительного профессионального образования и повышения квалификации
* Географин а, геоэкологин а факультет
* [http://www.fmikt.ru Математикин а, компьютеран технологийн а факультет] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131022224150/http://www.fmikt.ru/ |date=2013-10-22 }}
* [http://www.fizfak-chgu.ru Физикин а, информацин а, коммуникацин а технологийн факультет] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161111235107/http://www.fizfak-chgu.ru/ |date=2016-11-11 }}
* Агротехнологин факультет
* Биологин-химин а факультет
* Кхоьчу пачхьалкхийн меттанашан факультет
* Пачхьалкхан урхиллин факультет
* [[Экономика (Ӏилма)|Финансийн-экономикин]] факультет
* Экономикин факультет
* Юридически факультет
* Медицинин факультет
* Историн факультет
* Нохчийн а, юкхаралин а филологин институт
== Бевзуш болу хьехархой а, дешна баьлларш а ==
* [[Алханов, Руслан Шахаевич]] (1962) — полицин генерал-лейтенант, юридически Ӏилманийн кандидат;
* [[Арсанукаев, Шайхи Абдулмуслимович]] (1930—2012) — нохчийн йаздархо, поэт, Нохчийн Республикин Халкъан йаздархо;
* [[Ахмадов, Муса Магомедович]] (28 января 1956) — нохчийн йаздархо, поэт, драматург, Нохчийн Республикин Халкъан йаздархо;
* [[Бадалов, Руслан Нурдиевич]] (1955) — нохчийн паргӀат кепар латархо, масийттуза СССР Кубок яккхинарг, СССР чемпион, дуьненан чемпионатан совгӀатхо, СССР халкъашна йуккъера классан спортан говзанча;
* [[Байсултанов, Одес Хасаевич]] (1965) — Нохчийн Республикин Правительстван председатель;
* [[Бексултанов, Муса Эльмурзаевич]] (1954) — нохчийн йаздархо, прозаик, Нохчийн Республикин Халкъан йаздархо;
* [[Бисултанов, Апти Дибаевич]] (1959) — нохчийн поэт, филолог, доцент;
* [[Бурлаков, Михаил Петрович]] (1952) — Российн политическан гӀуллакххо, Пачхьалкхан думин депутат, физикин а, математикин а Ӏилманийн доктор;
* [[Гайтукаева, Бана Мустафаевна]] (1959—1994) — нохчийн поэтесса;
* [[Гамидов, Анвар Гамидович]] (1924—2000) — гӀумкхийн поэт, гочдархо, хьехархо;
* [[Делимханов, Адам Султанович]] (1969) — Российн пачхьалкхан гӀуллакххо, Нохчийн Республикин правительстван председателин когаметтаниг, Чеченской республики, Российн Пачхьалкхан думин депутат;
* [[Довлеткиреева, Лидия Махмудовна]] (1974) — литературин критик, литературовед, редактор, гочдархо, филологин Ӏилманийн кандидат;
* [[Ибрагимов, Канта Хамзатович]] (1960) — нохчийн йаздархо, йукъараллин гӀуллакххо, Российн Федерацин литературин а, исбаьхьаллан а Пачхьалкхан совгӀатан лауреат, Нохчийн Республикин Халкъан йаздархо, Нохчийн Республикин Ӏилманийн Академин академик, экономикин Ӏилманийн доктор, профессор;
* [[Кан-Калик, Виктор Абрамович]] (1946—1991);
* [[Кацаев, Сайд-Хасан Абзуевич]] (1966) — нохчийн йаздархо;
* [[Минкаилов, Эльбрус Салаудыевич]] (1955) — нохчийн журналист, йаздархо, гочдархо, литературин критик, литературовед;
* [[Саралиев, Шамсаил Юнусович]] (1973) — политик, пачхьалкхан гӀуллакххо, Пачхьалкхан думин депутат, Нохчийн Республикин уьрийн, халкъан политикин, зӀорбан, информацин министр;
* [[Ханбиев, Магомед Ильманович]] (1962) — дивизин генерал;
* [[Цуруев, Шарип Мовладович]] (1963) — таханлера нохчийн йаздархо, поэт, журналист, публицист, филолог, гочдархо;
* [[Яндарбиев, Зелимхан Абдулмуслимович]] (1952—2004) — нохчийн поэт, Ичкерин президент.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
{{Commonscat|Chechen university}}
* {{cite web
| url = http://www.chesu.ru
| title = Чеченский государственный университет
| accessdate = 2009-02-05
| lang = ru
| description = Официальный сайт Чеченского Государственного Университета
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220409001440/http://www.chesu.ru/ |date=2022-04-09 }}
* {{cite web
| url = http://www.fmikt.ru
| title = Факультет математики и компьютерных технологий ЧГУ
| accessdate = 2013-01-08
| lang = ru
| description = Официальный сайт факультета математики и компьютерных технологий ЧГУ
| archiveurl = http://www.webcitation.org/6E8T88iTk
| archivedate = 2013-02-02
}}
{{кечдар}}
[[Категори:Нохчийчоь]]
nzvkx9fjewgh808b0opykz67om4i4bg
10466456
10466449
2025-06-05T09:56:50Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийчоь]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийн пачхьалкхан университет]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466456
wikitext
text/x-wiki
{{Университетан кеп
|цӀе = '''Нохчийн пачхьалкхан университет'''
|дацдар = НПУ
|эмблема = Chesu2.png
|сурт = Chechen university 1946.jpg
|оригинал =
|халкъашна йуккъера =
|хьалхара =
* Соьлжа-ГӀалин хьехархойн институт
* Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан педагогийн институт
* Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан педагогийн институт
* Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан университет Льв Николаевич Толстойн цӀарах
|девиз =
|кхоьллина = 1938 шаран 7 февраль
|дӀакъоьвлина =
|реорганизован =
|реорганизацин шо =
|тайпа =
|гӀуллакхийн цӀераш =Ректор
|гӀуллакхан фио =
|президент =
|Ӏилманан куьйгалхо =
|студенташ =
|арахьара студенташ =
|специалитет =
|бакалавриат =
|магистратура =
|аспирантура =
|докторантура =
|доктора =
|профессораш =
|хьехархой =
|лаьтта меттиг = [[Соьлжа-ГӀала]]
|кампус =
|адрес =
|сайт = http://www.chesu.ru
|совгӀаташ =
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =
|CoordScale =
|edu_region =
}}
'''Нохчийн пачхьалкхан университет''' ({{lang-ru|Чеченский государственный университет}}) — [[Соьлжа-ГӀала]]ра классикан университет. Кхоьллина [[1938]] шарахь.
<!--
== Истори ==
Университет ведёт свою историю от [[7 февраля]] 1938 года, когда в Грозном по инициативе [[обком]]а [[ВКП(б)|партии]] и [[Совнарком]]а [[Чечено-Ингушская АССР|Чечено-Ингушской АССР]] открылся Грозненский учительский институт с двухгодичным сроком обучения. Контингент обучающихся составлял в 120 человек. [[1 сентября]] [[1938 год]]а учительский институт был преобразован в Чечено-Ингушский государственный педагогический институт с четырёхгодичным сроком обучения. Институт располагал филологическим, историческим и физико-математическим [[факультет]]ами.
После начала [[Великая Отечественная война|Великой Отечественной войны]] оборудование института было эвакуировано, однако уже середине [[1943 год]]а началось восстановление учебного заведения.
В [[1955 год]]у построен большой учебный корпус института, в [[1957 год]]у — мастерские для физико-математического факультета. В [[1956 год]]у институт открыл факультет физического воспитания, в [[1958 год]]у — факультет педагогики и методики начального образования, в [[1960 год]]у — естественно-географический факультет, в [[1962 год]]у — факультет иностранных языков. На протяжении нескольких лет исторический и филологический факультеты были объединены в историко-филологический факультет.
В [[1960 год]]у институту присвоено новое название — Чечено-Ингушский государственный педагогический институт.
В 1960-х годах укрепляется материально-техническая база института: построено общежитие на 632 места, созданы новые кабинеты и лаборатории, значительно увеличилось и улучшилось научное оборудование<ref name=autogenerated1>Магомадов С. С., Хулаев И. М. и др. Чеченский государственный университет. Грозный, 2011</ref>.
[[9 марта]] [[1971 год]]у институт преобразован в Чечено-Ингушский государственный университет<ref>Постановлением Совета Министров СССР от 9 марта 1971 года № 156</ref>. Учебному заведению присвоено имя [[Толстой, Лев Николаевич|Льва Николаевича Толстого]]. К середине 1980-х годов в университете насчитывалось уже 8 факультетов — исторический, филологический, романо-германской филологии, экономический, физический, математический, географический, биолого-химический. В [[1990 год]]у открыт медицинский факультет, в [[1993 год]]у — юридический и финансово-экономический факультеты.
В январе [[1995 год]]а в ходе [[Первая чеченская война|военных действий]] корпуса университета подверглись значительным разрушениям. В руины были превращены учебные корпуса, уничтожены [[библиотека]], [[ботанический сад]], уникальные научные лаборатории, учебно-производственные базы, [[вычислительный центр]], [[типография]]. Тем не менее, занятия продолжались в нескольких уцелевших помещениях<ref name=autogenerated1 />.
[[28 февраля]] [[1995 год]]а Чечено-Ингушский государственный университет имени Льва Николаевича Толстого был переименован в Чеченский государственный университет<ref>[Постановление Госкомвуза РФ № 4745 от 28 февраля 1995 года]</ref>.
После окончания Первой чеченской войны и провозглашения независимости Чечни, университет был подчинён новым властям, фактически был выведен из образовательного пространства России, лишён финансовой поддержки. Тем не менее, в разрушенных и разграбленных помещениях университет продолжал работу.
В [[1997 год]]у открыт агротехнологический факультет<ref name=autogenerated1 />. В ноябре [[1997 год]]а в [[Урус-Мартан]]е открылся заочный факультет Чеченского государственного университета. Аналогичные факультеты предполагалось открыть [[Шалинский район|Шалинском]] и [[Шелковской район|Шелковском]] районах республики<ref>Газета «Ичкерия», № 81, 20 ноября 1997 года</ref>.
В 1997 году в университете начались восстановительные работы. К началу [[1998 год]]а отремонтированы помещения для учебных занятий в общежитии и двух учебных корпусах ЧГУ, создана автономная система отопления. В течение 1998 года шло восстановление третьего учебного корпуса, а также здания бывшей школы-интерната, которое было передано университету<ref>Газета «[[Грозненский рабочий]]», № 1, 4 января 1998 года</ref>.
В июле 1998 года Кабинет министров Чеченской Республики Ичкерия принял решение о закрытии Чеченского педагогического института, который, по мнению властей, «дублировал» Чеченский госуниверситет. Вся материальная база и штат пединститута переданы университету. Сокращено пять факультетов и 36 кафедр<ref>Газета «Ичкерия», № 14, июль 1998 года</ref>. Тем не менее, педагоги пединститута отстояли своё учреждение, и закрытие института не было осуществлено<ref>Газета «[[Грозненский рабочий]]», № 36, 3 сентября 1998 года.</ref>.
В [[1999 год]]у в ходе [[Вторая чеченская война|очередных боевых действий]] университет снова подвергся разрушениям и приостановил работу. В апреле [[2000 год]]а, после установления в городе пророссийской администрации, университет возобновил работу. [[6 мая]] [[2003 год]]а университет внесён в единый государственный реестр юридических лиц под названием Государственное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Чеченский государственный университет».
В начале 2000-х годов начинается восстановление материально-технической базы. В 2003 году восстановлены 2500 квадратных метров учебных площадей, в [[2004 год]]у введены в строй столовая, учебные мастерские, два читальных зала. В марте [[2005 год]]а введён в эксплуатацию учебный корпус для экономического факультета и ректората, в [[2006 год]]у отремонтированы ещё 6 учебных корпусов. В октябре 2006 года открыт учебный корпус медицинского факультета. В [[2009 год]]у проведён капитальный ремонт 3-го учебного корпуса. В марте [[2007 год]]а начато строительство главного корпуса университета на месте разрушенного (улица [[Шерипов, Асланбек Джемалдинович|Асланбека Шерипова]], площадь Борьбы, сквер Льва Толстого).
В начале 2000-х годов в структуру университета входят 13 факультетов — исторический, математики и компьютерных технологий, физики и информационно-коммуникационных технологий, биолого-химический, медицинский, юридический, экономический, финансово-экономический, географии и геоэкологии, агротехнологический, иностранных языков, филологический (в 2007 году преобразован в Институт чеченской и общей филологии), государственного управления (с 2005 года). В 2003 году был создан Центр дополнительного профессионального образования, призванный заниматься профессиональной переподготовкой специалистов. В 2006 году он преобразован в факультет дополнительного профессионального образования и повышения квалификации.
В университете функционируют ботанический сад, зоологический музей, историко-краеведческий музей, библиотека с 5 отделами обслуживания, абонементами и читальными залами, комбинат общественного питания<ref name=autogenerated1 />.
[[25 июля]] [[2011 год]]а университет преобразован в федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Чеченский государственный университет»<ref>[[ЕГРЮЛ]], [[ОГРН]] 1032001202903</ref>.
-->
== Структура ==
НПУ болх беш ву 814 хьехархо, царна йукъахь 55 Ӏилманийн доктор, профессор, 236 Ӏилманийн кандидат. Вузехь болх беш йу 72 кафедра.
13 факультетас арахоьцу 40 говзалла йолу специалисташ. Университететхь доьшуш бу 20 эзар. сов студент.
2003 шо дуьйна Данин журналистийн школаца цхьана кхочуш йеш йу журналистикан партнёран проект.
=== Факультеташ ===
* Факультет дополнительного профессионального образования и повышения квалификации
* Географин а, геоэкологин а факультет
* [http://www.fmikt.ru Математикин а, компьютеран технологийн а факультет] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131022224150/http://www.fmikt.ru/ |date=2013-10-22 }}
* [http://www.fizfak-chgu.ru Физикин а, информацин а, коммуникацин а технологийн факультет] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161111235107/http://www.fizfak-chgu.ru/ |date=2016-11-11 }}
* Агротехнологин факультет
* Биологин-химин а факультет
* Кхоьчу пачхьалкхийн меттанашан факультет
* Пачхьалкхан урхиллин факультет
* [[Экономика (Ӏилма)|Финансийн-экономикин]] факультет
* Экономикин факультет
* Юридически факультет
* Медицинин факультет
* Историн факультет
* Нохчийн а, юкхаралин а филологин институт
== Бевзуш болу хьехархой а, дешна баьлларш а ==
* [[Алханов, Руслан Шахаевич]] (1962) — полицин генерал-лейтенант, юридически Ӏилманийн кандидат;
* [[Арсанукаев, Шайхи Абдулмуслимович]] (1930—2012) — нохчийн йаздархо, поэт, Нохчийн Республикин Халкъан йаздархо;
* [[Ахмадов, Муса Магомедович]] (28 января 1956) — нохчийн йаздархо, поэт, драматург, Нохчийн Республикин Халкъан йаздархо;
* [[Бадалов, Руслан Нурдиевич]] (1955) — нохчийн паргӀат кепар латархо, масийттуза СССР Кубок яккхинарг, СССР чемпион, дуьненан чемпионатан совгӀатхо, СССР халкъашна йуккъера классан спортан говзанча;
* [[Байсултанов, Одес Хасаевич]] (1965) — Нохчийн Республикин Правительстван председатель;
* [[Бексултанов, Муса Эльмурзаевич]] (1954) — нохчийн йаздархо, прозаик, Нохчийн Республикин Халкъан йаздархо;
* [[Бисултанов, Апти Дибаевич]] (1959) — нохчийн поэт, филолог, доцент;
* [[Бурлаков, Михаил Петрович]] (1952) — Российн политическан гӀуллакххо, Пачхьалкхан думин депутат, физикин а, математикин а Ӏилманийн доктор;
* [[Гайтукаева, Бана Мустафаевна]] (1959—1994) — нохчийн поэтесса;
* [[Гамидов, Анвар Гамидович]] (1924—2000) — гӀумкхийн поэт, гочдархо, хьехархо;
* [[Делимханов, Адам Султанович]] (1969) — Российн пачхьалкхан гӀуллакххо, Нохчийн Республикин правительстван председателин когаметтаниг, Чеченской республики, Российн Пачхьалкхан думин депутат;
* [[Довлеткиреева, Лидия Махмудовна]] (1974) — литературин критик, литературовед, редактор, гочдархо, филологин Ӏилманийн кандидат;
* [[Ибрагимов, Канта Хамзатович]] (1960) — нохчийн йаздархо, йукъараллин гӀуллакххо, Российн Федерацин литературин а, исбаьхьаллан а Пачхьалкхан совгӀатан лауреат, Нохчийн Республикин Халкъан йаздархо, Нохчийн Республикин Ӏилманийн Академин академик, экономикин Ӏилманийн доктор, профессор;
* [[Кан-Калик, Виктор Абрамович]] (1946—1991);
* [[Кацаев, Сайд-Хасан Абзуевич]] (1966) — нохчийн йаздархо;
* [[Минкаилов, Эльбрус Салаудыевич]] (1955) — нохчийн журналист, йаздархо, гочдархо, литературин критик, литературовед;
* [[Саралиев, Шамсаил Юнусович]] (1973) — политик, пачхьалкхан гӀуллакххо, Пачхьалкхан думин депутат, Нохчийн Республикин уьрийн, халкъан политикин, зӀорбан, информацин министр;
* [[Ханбиев, Магомед Ильманович]] (1962) — дивизин генерал;
* [[Цуруев, Шарип Мовладович]] (1963) — таханлера нохчийн йаздархо, поэт, журналист, публицист, филолог, гочдархо;
* [[Яндарбиев, Зелимхан Абдулмуслимович]] (1952—2004) — нохчийн поэт, Ичкерин президент.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
{{Commonscat|Chechen university}}
* {{cite web
| url = http://www.chesu.ru
| title = Чеченский государственный университет
| accessdate = 2009-02-05
| lang = ru
| description = Официальный сайт Чеченского Государственного Университета
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220409001440/http://www.chesu.ru/ |date=2022-04-09 }}
* {{cite web
| url = http://www.fmikt.ru
| title = Факультет математики и компьютерных технологий ЧГУ
| accessdate = 2013-01-08
| lang = ru
| description = Официальный сайт факультета математики и компьютерных технологий ЧГУ
| archiveurl = http://www.webcitation.org/6E8T88iTk
| archivedate = 2013-02-02
}}
{{кечдар}}
[[Категори:Нохчийн пачхьалкхан университет]]
sgemyjxtvgoufj82cytxez3cfpngtkd
Категори:Шелан кӀошт
14
39154
10466411
184149
2025-06-05T09:29:26Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466411
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Олхазар-КӀотар
14
47404
10466414
221049
2025-06-05T09:30:50Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Хьалха-Мартан кӀоштан нах беха меттигаш]]; тӀетоьхна [[Категори:Хьалха-Мартанан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466414
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Хьалха-Мартанан кӀоштан нах беха меттигаш]]
tw1mjjqmga8jdbp3sxse1ogno0qawji
Категори:Нохчичоьн нах беха меттигаш
14
47547
10466450
225955
2025-06-05T09:55:00Z
VolnyiLev
18828
10466450
wikitext
text/x-wiki
{{db|empty category}}
[[Категори:Нохчийн Республика]]
hrc0d2nqfq0rohypwh9es0lrimmo6om
Категори:Соьлжа-ГӀалин кӀошт
14
79990
10466422
6088613
2025-06-05T09:37:16Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республикин кӀошташ]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466422
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Гуьмсе
14
81910
10466458
395055
2025-06-05T09:59:10Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466458
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш]]
0bqxa75d631br8i9uz3dl7wsd8mc30z
Некъ (телерадиокомпани)
0
91865
10466448
6476615
2025-06-05T09:52:55Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоь]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466448
wikitext
text/x-wiki
{{Телеканал
|цӀе = ТРК "Путь"
|юьззина цӀе = Кадыров А-Хь. цӀарах йолу «Путь» ТРК
|логотип = Путь (телерадиокомпани).png
|логоцӀе = Телерадиокомпанин логотип
|шоралла =
|пачхьалкх = [[Росси]]
|болх баран зона = [[Нохчийчоь]]
|болх баран хан = 24 сахьт
|мотт = [[нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[оьрсийн мотт|оьрсийн]] а
|меттиг = [[Нохчийчоь]] [[Соьлжа-ГӀала]]
|формат =
|тематика = Дин
|схьайиллина хан = [[2007]] шаран [[1 март]]
|дӀакъевлина хан =
|дӀакъовларан бахьана =
|хуьйцур ю =
|хийцина =
|хийцина ю =
|лицензи =
|аудитори =
|дакъа =
|дакъа-хан =
|дакъа-хьост =
|кхоьллинарг =
|ерг = НР-н къоман политикин, арахьарчу зIенийн, зорбанан, хаамийн министерство
|куьйгалхой = Шахидов А.С.
|гергара каналаш =
|гергара каналаш =
|каналан аз =
|хьалхалера цӀерш =
|слоган =
|сайт = http://www.putyislama.ru/
|Бос= #FF7F50}}
'''Путь''' — НР-н хьалхарчу Президентан [[Кадыров, Ахмат Абдулхамидович|Кадыров А-Хь]] цӀарах йолу телерадиокомпани. ЮкъайогӀуш ю НР-н къоман политикин, арахьарчу зӀенийн, зорбанан, хааман министерстван.
'''Коьрта Ӏалашо''' — [[Нохчийчоь|Нохчийчохь]] цӀенна бусулба дин даржадар.
Телерадиокомпани кхолларан шо ларалуш ду 2007, НР-н Куьйгалхочун [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Кадыров Рамзанин]] омарца Гуьмсехь бусулба динан леррина зорбанан отдел схьаяьстича.
Цул тӀаьхьа, цу отделан кертахь, болх бан йолаелира «Исламан некъ» радио а, жимма Ӏийна телеканал а.
2012 шарахь «Исламан некъ» радион цӀе хийцира «Путь» тӀе.
2013 шеран чаккхенгахь [[Гуьмсе]]хь зорбанан а, техникин а отдел бен ца юьтуш, телеканал а, радио а дехьаяьккхира [[Соьлжа-ГӀала]].
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
[http://www.putyislama.ru/ Официальни сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141218060649/http://putyislama.ru/ |date=2014-12-18 }}
{{кечдар}}
[[Категори:Нохчийчоь]]
h0frf2513j3gcnapl2d35gi3uxvnpsy
Вайнах (телеканал)
0
93462
10466447
9080487
2025-06-05T09:52:36Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоь]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466447
wikitext
text/x-wiki
{{Кхин маьӀнаш|Вайнах (маьӀнаш)}}
{{Телеканал
|цӀе = ГТРК Вайнах
|юьззина цӀе = Филиал ФГУП ВГТРК ГТРК «Вайнах»
|логотип =
|пачхьалкх = {{Байракх|Росси}}
|болх баран зона = {{Байракх|Нохчийн Республика}}<br />{{Байракх|ГӀалгӀайчоь}}
|мотт= [[оьрсийн мотт|оьрсийн]], [[нохчийн мотт|нохчийн]]
|меттиг= {{Байракх|Росси}}, [[Соьлжа-ГӀала]]
|тематика = дукхаха керланаш
|болх баран хан = 1959
|сайт = http://gtrkvainah.tv/
}}
'''«Вайнах»''' — «Россия» телеконцернан Нохчийн Республикехула йолу филиал. Нохчийчоьнан филиалан къайогӀуш ю '''Россия 1/Вайнах''', '''Россия 2/Вайнах''', '''Россия К/Вайнах''' телевизионни кепаш а, '''Радио России/Вайнах''' радио а. Нохчийчуьра '''Вайнах''' телекеп Къилбаседа Кавказехь уггаре а шира ларалуш ю. Амма даиман а цхьана цӀарца ца бина цу телекепо болх.
Цуьнан хилла дукха цӀерш (масала '''ЧИГТРК''', '''Чеченская Республика''', '''Низам''', '''ЧГТРК''', иштта дӀа кхин а). Цу телекепан сигнал лоцуш ю Нохчийчоьнан муьлхха а меттехь.
Ткъа 2014 шо долалуш, Нохчийчоьнан леринчу цифровой телетӀоьрмиган хьалхарчу мультиплексан йукъа а тоьхна иза, шен цӀе '''Россия + Вайнах''' а йолуш. Иза цу канал тӀехь эфире йолу сарахь масех сохьтан. Ткъа дийнахь '''меттигера керланаш''' а бовзуьйту цо нохчийн бахархошна.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{ВГТРК}}
[[Категори:Нохчийчоь]]
j8ebpdi2gwy7pl4msgugit4io5gnhnq
Категори:Нажи-Йуьртан кӀоштан нах беха меттигаш
14
95376
10466428
7031633
2025-06-05T09:41:03Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Ножи-Йуьртан кӀошт]]; тӀетоьхна [[Категори:Нажи-Йуьртан кӀошт]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466428
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан нах беха меттигаш|Ножи-Йуьртан кӀошт]]
[[Категори:Нажи-Йуьртан кӀошт]]
o7ylv7x63d297xbq9s96dqg5q3edz6k
Шестерня (Кривой Роган кӀошт)
0
230875
10466392
10411931
2025-06-04T17:00:29Z
Spokiyny
41752
10466392
wikitext
text/x-wiki
{{Orphan|date=январь 2021}}
{{НБМ-Украина
|статус = эвла
|нохчийн цӀе = Шестерня
|шен цӀе = {{lang-ua|Шестірня}}
|герб =
|байракх =
|пачхьалкх = Украина
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec =
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon =
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам =
|регионан картин барам =
|кӀоштан картин барам =
|регион = Днепропетровскан область
|регион таблицехь = Днепропетровскан область
|кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт
|кӀошт = Кривой Роган кӀошт
|кӀошт таблицехь = Кривой Роган кӀошт{{!}}Кривой Роган кӀошт
|йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг
|йуьртан меттиг =
|йуьртан меттиг таблицехь =
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь =
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш =
|статус йелла терахь =
|майда =
|хӀордан тӀегӀанал локхалла =
|бахархой =900
|бахархой ларар шо =
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам =
|динан хӀоттам =
|бахархойн цӀерш =
|поштан индекс = 53761
|поштан индексаш =
|сахьтан аса = UTC+2, аьхка UTC+3
|автомобилан код = AE, КЕ / 04
|телефонан код =
|идентификаторан терахьаш =
|категори Commons чохь =
|сайт =
}}
'''Шестерня''' ({{lang-ua|Шестірня}}) — [[Украина|Украинин]] [[Днепропетровскан область|Днепропетровскан областан]] [[Кривой Роган кӀошт]]ара эвла.
== Климат ==
Кхузахь климат барамехь континенталан йу, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шеран уггаре а бовха бутт бу — июль (мангалан), уггаре а шийла — январь (кхолламан).
== Cахьтан аса ==
Кхузахь лела шолгӀачу сахьтан асанан хан (киевн хан) - UTS+2 (аьхкенан мур - UTS+3). Хан лараран низам леладо Украинин правительствон сацамца, хӀора шарахь сахьт хьовзадо мартан тӀаьххьарчу кӀиранбуса 3:00 сахьт долуш цхьаьна сахьтана хьалха, ткъа октябран тӀаьххьарчу кӀиранбуса 4:00 цхьа сахьт йухахьовзадо<ref name="mind">{{cite web|url = https://mind.ua/ru/news/20195439-zavtra-nochyu-ukraina-perejdet-na-letnee-vremya-kak-perevodit-chasy |title = Завтра ночью Украина перейдет на летнее время: как переводить часы|publisher = mind.ua|date = 29-3-2019|accessdate = 2020-12-14|archiveurl = |archivedate = }}</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
* [http://ukrindex.ru/04/0.html Днепропетровскан областан индексаш]
{{Кривой Роган кӀошт}}
{{Широкин кӀошт}}
[[Категори:Кривой Роган кӀоштан нах беха меттигаш]]
{{Ukraine-geo-stub}}
tg1glzyptu9xe75cw1hhqu3ojc98k60
Российн Ӏилманийн академин библиотека
0
260412
10466394
9734669
2025-06-05T00:31:26Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466394
wikitext
text/x-wiki
{{Библиотека
|библиотекан цӀе = {{s|Российн Ӏилманийн академин библиотека}}
|оригиналан цӀе = <!-- {{lang-xx|}} -->
|логотип =
|Сурт = Library of the Russian Academy of Sciences 02.jpg
|Суьртан шоралла = 290px
|Суьртан куьг = Библиотекан гӀишло
|мохк = Росси
|тайп = академин библиотека
|лаьттаметтиг = {{Байракх/2|Росси}}, {{nobr|[[Петарбух]]}}
|кхоьллина =
|филиалийн барам =
|ISIL =
|гуламан гӀирсаш =
|гуламан барам = {{nobr|26,5 млн тептар}}<ref name="fond">{{cite web|date=|url=http://www.rasl.ru/b_resours/index.php|title=Единый фонд системы Библиотеки Российской Академии наук — главный информационный ресурс|accessdate=2010-07-14|lang=|archiveurl=https://www.webcitation.org/65jLctH5U?url=http://www.rasl.ru/b_resours/index.php|archivedate=2012-02-26}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100715230105/http://www.rasl.ru/b_resours/index.php |date=2010-07-15 }}</ref> ({{nobr|9,5 млн жайна}}<ref name="fond"/>)
|гуламан барам шо =
|хила еза экземпляр =
|дӀаяздаран хьал =
|хӀора шарахь дӀаялар =
|хӀора шарахь дӀаялар шо =
|лелор =
|лелор шо =
|дешархойн барам =
|дешархойн барам шо =
|бюджет =
|директор = Беляева Ирина Михайловна
|белхалойн барам =
|веб-сайт = http://www.rasl.ru/
|совгӀаташ = {{Къинхьегаман ЦӀечу Байракхан орден|тайп=кхоллам}}
}}
'''Российн Ӏилманийн академин библиотека''' ('''ӀАБ''', 1992 шо кхачале — '''Къинхьегаман ЦӀечу Байракхан орденан ССРС ӀА Библиотека''') — йоккха пачхьалкхан [[библиотека]], лаьтта [[Петарбух]]ера [[Васильевн гӀайре]]н тӀехь, [[Биржан аса]], цӀа 1 адресца. цхьа [[Дуьненан яккхийчех библиотекаш| Дуьненан уггаре яккхийчех библиотека]], Российн Федерацехь шен фондан барамца кхоалгӀа ю.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
2tmzn4o8ohssia8m8xa8tv9dp7l4phx
Категори:ТӀехьа-Мартанан кӀошт
14
535352
10466407
4848726
2025-06-05T09:28:11Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Нохчийн Республика]]; тӀетоьхна [[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466407
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Нохчийчоьнан муниципалан кхолламаш
14
535401
10466474
4851643
2025-06-05T10:12:08Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Муниципалан кхолламаш Российн Федерацин субъекташкахула]]; тӀетоьхна [[Категори:Муниципалан кхолламаш Российн Федерацин субъектийн муниципалан кхолламаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466474
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Муниципалан кхолламаш Российн Федерацин субъектийн муниципалан кхолламаш|Нохчийчоьнан]]
[[Категори:Нохчийчоь]]
a2czpoj6bodw1bnisk4u5m4top3afjc
10466475
10466474
2025-06-05T10:12:18Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Муниципалан кхолламаш Российн Федерацин субъектийн муниципалан кхолламаш]]; тӀетоьхна [[Категори:Муниципалан кхолламаш Российн Федерацин субъектийн]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466475
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Муниципалан кхолламаш Российн Федерацин субъектийн|Нохчийчоьнан]]
[[Категори:Нохчийчоь]]
ep5nt7llluzhxqf1ccpml3nmt034izf
10466476
10466475
2025-06-05T10:13:01Z
VolnyiLev
18828
дӀайаьккхина [[Категори:Муниципалан кхолламаш Российн Федерацин субъектийн]]; тӀетоьхна [[Категори:Российн Федерацин субъектийн муниципалан кхолламаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца
10466476
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Российн Федерацин субъектийн муниципалан кхолламаш|Нохчийчоьнан]]
[[Категори:Нохчийчоь]]
se44cf0cjvf3ajbrjmxgcqseujt5ycr
Категори:Муниципалан кхолламаш Российн Федерацин субъекташкахула
14
535402
10466477
9835937
2025-06-05T10:13:31Z
VolnyiLev
18828
10466477
wikitext
text/x-wiki
{{db|empty category}}
{{Метакатегори}}
{{catmain|Муниципалан кхоллам}}
[[Категори:Российн Федерацин субъекташ административан-мехкашка йекъайалар|*Муниципалан]]
[[Категори:Российн административан-мехкан объекташ]]
[[Категори:Муниципалан кхолламаш]]
byg5k013p9jivvx4w6yvzxl7z26c264
Серова, Елена Олеговна
0
535595
10466399
10024626
2025-06-05T07:19:56Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466399
wikitext
text/x-wiki
{{Фамили, ЦӀе, Ден цӀе}}
{{Пачхьалкхан гӀуллакххо
| ЦӀе = Серова Елена Олеговна
| Сурт = Yelena Serova (2016-03-10).JPG
| Шоралла = 190
| Суьртах лаьцна =
| Дарж = [[Российн Федерацин VII кхайкхаман Федералан гуламан Пачхьалкхан дума]]н депутат
| Муьран йуьххьехь = 2016 шеран 5 октябрехь дуьйна
| Муьран чаккхенгахь =
| Урхалладаран мур =
| Хьалха хилларг =
| Когаметтаниг =
| Ӏедалан куьйгалхо =
| Вице-президент =
| Президент =
| Паччахь =
| Губернатор =
| Вице-губернатор =
| Дарж2 =
| Муьран йуьххьехь_2 =
| Муьран чаккхенгахь_2 =
| Урхалладаран мур_2 =
| Хьалха хилларг_2 =
| Когаметтаниг_2 =
| Ӏедалан куьйгалхо_2 =
| Вице-президент_2 =
| Президент_2 =
| Паччахь_2 =
| Губернатор_2 =
| Вице-губернатор_2 =
| Дарж3 =
| Муьран йуьххьехь_3 =
| Муьран чаккхенгахь_3 =
| Урхалладаран мур_3 =
| Хьалха хилларг_3 =
| Когаметтаниг_3 =
| Ӏедалан куьйгалхо_3 =
| Вице-президент_3 =
| Президент_3 =
| Паччахь_3 =
| Губернатор_3 =
| Вице-губернатор_3 =
| Йина терахь = 22.4.1976
| Йина меттиг = [[Воздвиженка (Приморьен мохк)|Воздвиженка]], [[Уссурийскан кӀошт]] [[Приморьен мохк]] [[Российн Советийн Федеративан Социалистийн Республика|РСФСР]] [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|ССРС]]
| Кхелхина терахь =
| Кхелхина меттиг =
| ДӀайоьллина =
| Пачхьалкх =
| Династи =
| Парти =
| Тайпа =
| Бакъ цӀе =
| Да = Олег
| Нана =
| Майра =
| Бераш =
| Динлелор =
| Дешар =
| СовгӀаташ = {{{!}} style="background:transparent"
{{!}}{{ Медаль Дашо Седа (Росси)}}{{!!}}{{Российн Федерацин лётчик-космонавт}}
{{!}}}
| КуьгтаӀор =
}}
'''Серо́ва Еле́на Оле́говна''' (йечу хенахь Кузнецова; йина [[1976 шо|1976]] [[22 апрель|22 апрелехь]], [[Воздвиженка (Приморьен мохк)|Воздвиженка]], [[Уссурийскан кӀошт]] [[Приморьен мохк]] [[Российн Советийн Федеративан Социалистийн Республика|РСФСР]] [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|ССРС]]) — [[Росси]]йн [[политик]], [[космонавт]]. [[Российн Федерацин VII кхайкхаман Федералан гуламан Пачхьалкхан дума]]н [[депутат]] [[2016 шо|2016 шеран]] [[5 октябрь|5 октябрехь]] дуьйна. «[[Йукъара Росси]]» партин декъашхо. [[Российн Федерацин Турпалхо]] (2016).
[[Ю. А. Гагаринан цӀарах космонавтийн кечаман центр]]ан тобан зерхо. [[Российн Федерацин лётчик-космонавт|РФ лётчик-космонавт]] (2016). ССРС а, Российн а исторехь йоьлгӀа зуда-космонавт хилла ([[Терешкова, Валентина Владимировна|Терешкова Валентина]], [[Савицкая, Светлана Евгеньевна|Савицкая Светлана]], [[Кондакова, Елена Владимировна|Кондакова Елена]] дӀабевлча).
== Биографи ==
Кузнецова Елена йина 1976 шеран 22 апрелехь тӀемагӀуллакххочун доьзалехь. Ден белхан гӀуллакхаш бахьнехь доьзал масийттаза кхелхира.
1993 шарахь чекхйаьккхира йуккъера №99 йолу ишкол Малхбузан тобан эскаршкахь [[Гроссенхайн]] гӀалахь ([[Германи]]).
Деша хӀоьттира [[Москохан авиацин институт]]е. Студентка йолуш, техник болх бира МАИра лахарчу температурийн ӀТИ. Институтехь доьшучу хенахь вевзира хин волу майра Серов Марк.
2001 шеран мартехь чекхйаьккхира [[Москохан авиацин институт|С. Орджоникидзен цӀарах Москохан авиацин институт]]ан (МАИ) аэрокосмосан факультет, квалификацица — «инженер».
2001 шеран августехь болх бан йолайелира [[Энерги (корпораци)|РКК «Энергин»]] инженеран даржехь, цигахь 1998 шарахь дуьйна болх беш вара Серов Марк.
2003 шеран 23 январехь Еленин а, Маркан а СеровгӀеран йоӀ хилира.
2003 шарахь чекхйаьккхира [[Москохан технологин университет (МГУПИ)|Москохан пачхьалкхан приборашйаран а, информатикан а академи]] (МППИА) говзалла «экономист» йолуш, иштта хилира шолгӀа лакхара дешар.
2004 шеран чеккхенгахь дуьйна — шолгӀачу категорин инженер.
=== Космонавтийн тобанехь ===
Космонавтийн тобана йукъатохале болх беш йара [[ТӀемалеларан урхаллин центр]] РКК «Энерги» 2-гӀа категорин инженер.
2006 шарахь 11 октябрехь Космонавташ хоржу ведомствашнайукъара комиссин кхеташонехь кховдийра РКК «Энерги» тобан космонавтан кандидатан дарже.
2006 шеран декабрехь Елена РКК «Энергин» «2006 шеран гуламан» космонавтийн тобан йукъатуьйхира<ref>[http://www.astronaut.ru/as_rusia/2005/start.htm Набор 2006 года]</ref> зерхо-космонавтан кандидатан дарже.
2007 шеран февралехь шина шеран курсаш йаха йолайелира [[Космонавтийн кечаман Ю. А. Гагаринан цӀарах центр]]ан ККДхь.
2009 шеран июнехь Серован йелира РКК «Энергин» «зерхо-космонавт» квалификаци.
2011 шарахь дуьйна Еленех хилира [[Роскосмос]]ан зерхо-космонавт тобан космонавт.
2011 шеран 15 декабрехь Ведомствошнайукъара комиссин сацамца, Серова хӀоттийра [[Союз ТМА-14М]] кеман коьрта экипажан йукъа бортинженер дарже<ref>{{cite web|url=http://www.astronaut.ru/index/in_pers/14_314.htm|title=Елена Олеговна Серова|work=Космическая энциклопедия ASTROnote|accessdate=2014-10-31}}</ref>.
=== Космосе хьалабахаран кечам ===
[[Файл:Expedition 41 Crew Wave (201409250001HQ).jpg|thumb|left|180px|«Союз ТМА-14М» кеман экипаж старт хилале, 2014 шеран 25 сентябрехь]]
2012 шеран январера 2014 шеран март кхаччалц кечам бира [[МКС-39]]/[[МКС-40|40]] дублан экипажан йукъахь.
2014 шеран 7 февралехь [[Сочи|Сочехь]] [[Ӏаьнан Олимпийн ловзарш 2014|2014 шеран Ӏаьнан Олимпийн ловзарш]] дӀаделларан церемонехь сий хилира [[Российн байракх|Российн Федерацин байракх]] айа, Советийн Союзан а, Российн а космонавтийн тобан йукъахь, [[Крикалёв, Сергей Константинович|Крикалёв Сергей]] коьртехь а волуш<ref>[http://www.baltinfo.ru/2014/02/07/V-Sochi-nachalas-tceremoniya-otkrytiya-XXII-zimnikh-Olimpiiskikh-igr-406674 В Сочи началась церемония открытия XXII зимних Олимпийских игр] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160331144029/http://www.baltinfo.ru/2014/02/07/V-Sochi-nachalas-tceremoniya-otkrytiya-XXII-zimnikh-Olimpiiskikh-igr-406674 |date=2016-03-31 }}</ref>.
2014 шеран 24 мартехь Байконурехь Пачхьалкхан комиссин кхеташонехь, чӀагӀйира бортинженер-1 даржехь [[Союз ТМА-12М]] дублан экипажан. 2014 шеран 26 мартехь ТПК «Союз ТМА-12М» кеман старт йечу хенахь йара кеман экипажан хьалхарчу бортинженеран дублёр.
Космосе йаха кечам бира [[МКС-41]]/[[МКС-42|42]] коьртачу экипажан йукъахь ДКС бортинженеран даржехь а, ТПК «Союз ТМА-М» бортинженеран даржехь а. 2014 шеран 24 сентябрехь Пачхьалкхан комиссин кхеташонехь чӀагӀйина ТПК [[Союз ТМА-14М]] коьрта экипажан бортинженер-1 даржехь.
== Доьзал ==
Марехь йу РКК «Энергин» зерхо-космонавт хиллачу Серов Маркан, кхиош йо\ ю: Серова Елена Марковна (йина 23.01.2003)<ref>[http://www.astronaut.ru/as_rusia/2005/text/serova.htm Серова Елена]</ref>.
== СовгӀаташ ==
* [[Российн Федерацин Турпалхо]] (2016 шеран 15 февралехь) — ''«Дуьненайукъара космосан станци тӀехь дехха космосехь лелаш, майралла а, турпалалла а гайтарна»''<ref name="УкПРФ59-2016">[http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001201602150064?index=0 Указ Президента Российской Федерации от 15.02.2016 № 59 «О награждении государственными наградами Российской Федерации»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190812084116/http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001201602150064?index=0 |date=2019-08-12 }}</ref>.
* [[Российн Федерацин лётчик-космонавт]] (2016 шеран 15 февралехь) — ''«Дуьненайукъара космосан станци тӀехь дехха космосехь лелаш, майралла а, турпалалла а гайтарна»''<ref name="УкПРФ59-2016" />.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
* [http://www.gctc.ru/main.php?id=209 Серова Елена Олеговна]
* [http://www.astronaut.ru/as_rusia/2005/text/serova.htm?reload_coolmenus Серова Елена Олеговна]
* [http://ria.ru/interview/20120306/586013328.html Космонавт Серова: я должна быть профессионалом, любящей женой и мамой]
* «[http://tvroscosmos.ru/frm/films/serova.php Вера, надежда, любовь Елены Серовой]». Документальный фильм [[Телестудия Роскосмоса|телестудии Роскосмоса]]. 2014 г.
* [http://www.aif.by/social/persone/item/45318-serova.html Космонавт Елена Серова: «Люди часто сильно недооценивают себя»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160706040250/http://www.aif.by/social/persone/item/45318-serova.html |date=2016-07-06 }}
* [https://www.youtube.com/watch?v=fU0Pn2RKrcs Космические Юра и Нюра] Анимационный сериал телестудии Роскосмоса. 2016 г.
{{Арахьара хьажоргаш}}
{{Российн Федерацин лётчик-космонавташ}}
{{Космонавташ мехкашкахула}}
[[Категори:Российн космонавташ]]
[[Категори:Зударий-космонавташ]]
[[Категори:Адамаш:Королёв]]
[[Категори: Российн Федерацин VII кхайкхаман Пачхьалкхан думан депутаташ]]
[[Категори:Российн экологаш]]
p7eju9qzmfvvtik93ohn7ehxix23yy9
Сибрехан федералан университет
0
647632
10466400
10349379
2025-06-05T07:31:37Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466400
wikitext
text/x-wiki
{{Университетан кеп
|цӀе = Сибрехан федералан университет
|дацдар = СФУ
|эмблема = Logo of SibFU.png
|эмблеман шоралла =
|сурт = Siberian Federal University (site 4), Krasnoyarsk.JPG
|шоралла =
|куьг =
|оригинал =
|халкъашна йуккъера = Siberian Federal University (SibFU)
|хьалхара =
|девиз =
|кхоьллина = [[2006 шо|2006]]
|дӀакъевлина =
|хийцам бина =
|хийцам бина шо =
|тайпа = [[федералан университет]]
|Ӏалашонан капитал = ₽ 14,7 млн. (2016<ref>{{Cite web|url=http://endowment.sfu-kras.ru/|title=Главная страница {{!}} Фонд целевого капитала развития СФУ|publisher=endowment.sfu-kras.ru|accessdate=2019-08-29}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190822015202/http://endowment.sfu-kras.ru/ |date=2019-08-22 }}</ref>)
|даржан цӀе = Ректор
|даржан фцӀдцӀ = [[Румянцев, Максим Валерьевич|Румянцев Максим Валерьевич]]
|президент = [[Усс, Александр Викторович|Усс Александр Викторович]]{{sfn|ВОС|2013|с=4}}
|Ӏилманан куьйгалхо =
|ректор =
|студенташ = 40 000 сов (2013){{sfn|Ваганов|2013|с=236}}<br>35000{{sfn|БРЭ|2015|с=133—134}}—36000{{sfn|Безруков, Вчерашний, Шишацкий, Бухарова, Лаптева, Фирюлина|2014|с=68}} (2014)
|арахьара студенташ= 350 (2013){{sfn|Ваганов|2013|с=237}}<ref name="sibrat2010">{{Cite web|url=http://univer-rating.ru/ftproot/files/Siberian_FU_2010.pdf|title=Профиль вуза — Сибрехан федералан университет|publisher=Национальный рейтинг вузов России – 2010|accessdate=2019-08-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170622195007/http://www.univer-rating.ru/ftproot/files/Siberian_FU_2010.pdf|archivedate=2017-06-22|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170622195007/http://www.univer-rating.ru/ftproot/files/Siberian_FU_2010.pdf |date=2017-06-22 }}</ref>
|специалитет = 14689 (2010)<ref name="sibrat2010" />
|бакалавриат = 19795 (2010)<ref name="sibrat2010" />
|магистратура = 1765 (2010)<ref name="sibrat2010" />
|аспирантура = 706 (2010)<ref name="sibrat2010" />
|докторантура = 38 (2010)<ref name="sibrat2010" />
|докторш =
|профессорш =
|хьехархой = 3450 (2013){{sfn|Ваганов|2013|с=236}}
|лаьтта меттиг = [[Файл:Coat of Arms of Krasnoyarsk (Krasnoyarsk krai).svg|20px]] [[Красноярск]], {{RUS}}
|метро =
|кампус = гӀалин, 650 [[гектар|га]]
|адрес = [[Красноярск]], [[Маьрша проспект (Красноярск)|Маьрша пр.]], 79
|сайт = http://www.sfu-kras.ru
}}
'''Сибре́хан федера́лан университе́т''' (СФУ) — [[Красноярск]]ера [[лакхара дешаран меттиг]]. Россехь дуьххьарлера [[федералан университет]]{{sfn|БРЭ|2017|с=224}}. Российн йоккха Ӏилманан-талламан а, дешаран а йукъ{{sfn|БРЭ|2015|с=133—134}}. Российн малхбален декъан яккхийчарех университет{{sfn|Безруков, Вчерашний, Шишацкий, Бухарова, Лаптева, Фирюлина|2014|с=68}}{{sfn|Ваганов, Вчерашний, Туртапкина, Шорохов|2012|с=63}}.
Йиллина [[2006 шо|2006 шарахь]] Красноярскан йиъ лакхара дешаран меттиг цхьаьнатоьхна{{sfn|БРЭ|2015|с=133—134}}. 2012 шарахь цунах кхин а дӀатуьйхира [[Красноярскан пачхьалкхан махлелоран-экономикин институт]] а, ӀТИЦ «Кристалл»{{sfn|БРЭ|2015|с=133—134}}.
Университет йукъахь ю пачхьалкхан «[[Проект 5-100]]» программин декъахь<ref>{{Cite web|url=https://5top100.ru/universities/siberian-federal-university/|title=Профиль Сибирского федерального университета|website=[[Проект 5-100]]|accessdate=2018-02-18}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180216143855/https://5top100.ru/universities/siberian-federal-university/ |date=2018-02-16 }}</ref>.
Юьззина юридически цӀе: ''Федералан пачхьалкхан автономин лакхара дешаран кхоллам «Сибрехан федералан университет».''
== Истори ==
СФУ кхоьллира Красноярска йиъ уггаре йоккха дешаран меттиг цхьаьнатоьхна{{sfn|БРЭ|2015|с=133—134}}{{sfn|Ваганов, Вчерашний, Туртапкина, Шорохов|2012|с=61}}<ref>Распоряжение Правительства Российской Федерации от 04.11.2006 № 1518-р «[http://www.government.ru/content/governmentactivity/rfgovernmentdecisions/archive/2006/11/08/7186396.htm О реорганизации Красноярского государственного университета в Сибирский федеральный университет и присоединении к нему Красноярской государственной архитектурно-строительной академии, Красноярского государственного технического университета и Государственного университета цветных металлов и золота]{{Недоступная ссылка|date=Декабрь 2017|bot=InternetArchiveBot}}»</ref><ref>Приказ [[Министерство образования и науки Российской Федерации|Министерства образования и науки Российской Федерации]] № 1417 от 28.11.2006</ref><ref name="NL-13542">{{Cite web|url=http://newslab.ru/info/dossier/sibirskij-federalnyj-universitet|title=Сибирский федеральный университет / Досье / Справка|publisher=newslab.ru|accessdate=2019-06-27}}</ref>:
*[[Красноярскан пачхьалкхан университет]] (КрасПУ),
*[[Красноярскан пачхьалкхан архитектурин-гӀишлошъяран академи]] (КрасПАГӀА),
*[[Красноярскан пачхьалкхан техникин университет]] (КПТУ),
*[[Пачхьалкхан бесара металлийн а, дешин а университет]] (ПБМДУ).
2012 шеран 12 февралехь арадаьлла № 112 йолу [[Российн Федерацин Дешаран а, Ӏилманан а министралла|Российн Федерацин Дешаран а, Ӏилманан а министраллин]] омарца цунна тӀетуьйхира<ref>Приказ Минобрнауки России № 112 от 15.02.2012 г. [http://www.edu.ru/db-mon/mo/Data/d_12/m112.pdf О реорганизации федерального государственного автономного образовательного учреждения высшего профессионального образования «Сибирский федеральный университет», федерального государственного бюджетного образовательного учреждения высшего профессионального образования «Красноярский государственный торгово-экономический институт» и федерального государственного бюджетного научного учреждения "Научно-исследовательский инженерный центр «Кристалл»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140328085445/http://www.edu.ru/db-mon/mo/Data/d_12/m112.pdf |date=2014-03-28 }}</ref>:
*[[Красноярскан пачхьалкхан махлелоран-экономикин институт]] (КПМЭИ)
* Ӏилманан-талламан инженерин центр (ӀТИЦ) «Кристалл».
СФУ Ӏуналлин кхеташонан йукъа боьлху бизнесан а, промышленностан а векалш, Ӏилманчаш, политикин а, йукъараллин а гӀуллакххой. Ӏуналлин кхеташонан председатель — [[Медведев, Дмитрий Анатольевич|Д. А. Медведев]]{{sfn|ВОС|2013|с=4}}.
Тахана СФУ цхьаьнатуху 36<ref name="NL-13542" /> Ӏилманан-инновацин дакъа, царна йукъахь [[Ӏилманан-талламан институт|ӀТИ]], [[Конструкторан бюро|КБ]], [[технопарк]]аш, [[Лаборатори|лаборатореш]], гӀирс йукъара лелоан центраш, Ӏилманан-дешаран центр, [[инноваци]]н центраш, [[технологийн трансфер]]ан центраш, зиеран кхолламаш{{sfn|Немировская|2012|с=52}}.
2013 шарахь университете хӀоьттина 7 эзар стаг{{sfn|ВОС|2013|с=4}}.
2014 шарахь университетехь болх беш вара 8 эзар сов хьехархо а, белхало а.{{sfn|Безруков, Вчерашний, Шишацкий, Бухарова, Лаптева, Фирюлина|2014|с=68}}
== Ректораш ==
* [[Российн Ӏилманийн академи|РӀА]] [[академик]] [[Ваганов, Евгений Александрович|Ваганов Евгений Александрович]] — 2006 шеран 28 ноябрера 2017 шеран 26 октябрь кхаччалц.
* [[Колмаков, Владимир Иннокентьевич|Колмаков Владимир Иннокентьевич]] [[профессор]] — декхарш кхочушдийриг 2017 шеран 26 октябрера 2019 шеран 30 июль кхаччалц.
* [[Румянцев, Максим Валерьевич|Румянцев Максим Валерьевич]] [[доцент]] — 2020 шеран 27 мартехь дуьйна<ref>[https://krsk.aif.ru/society/krasnoyarec_maksim_rumyancev_poteryal_pristavku_i_o_i_naznachen_rektorom_sfu Красноярец Максим Румянцев потерял приставку и.о. и назначен ректором СФУ] // [[Аргументы и факты]]-Красноярск, 27.03.2020</ref> (цхьаьна ханна декхарш кхочушдийриг 2019 шеран 30 июлехь дуьйна<ref>{{Cite web|url=http://news.sfu-kras.ru/node/21999|title=Временно исполняющим обязанности ректора Сибирского федерального университета назначен Максим Румянцев|publisher=Пресс-служба СФУ|date=2019-07-29}}</ref>).
== Университетан структура ==
Университет лаьтта ткъа институтах а, кхаа филиалах а{{sfn|БРЭ|2015|с=133—134}}{{sfn|Ваганов|2013|с=236}}<ref>{{Cite web|url=http://newslab.ru/print/454481|title=Приемная кампания в СФУ началась с проверки инфраструктуры университета - версия для печати|publisher=newslab.ru|accessdate=2019-06-27}}</ref>
{{col-begin}}
{{col-2}}
<div class="NavFrame collapsed" style="text-align: left">
<div class="NavHead"><center>Бухара дакъош</center></div>
<div class="NavContent">
'''ТӀеман-дешаран центр'''
* ТӀеман кафедра
'''Гуманитарин институт'''
* [[Массера йукъара истори]]н кафедра
* [[Глобалистика|Глобалистикин]] а, [[геополитика|геополитикин]] а кафедра
* Креативан а, оьздангаллин а индустришкара [[Хаамийн технологеш|хаамийн технологийн]] кафедра
* [[Российн истори]]н кафедра
* [[Оьздангаллалогин]] кафедра
* [[Реклама|Рекламин]] а, социалан-оьздангаллин гӀуллакхан кафедра
* ХӀокху заманан Ӏаламдовзаран кафедра
* [[Философи]]н кафедра
'''Инженерин-гӀишлошъяран институт'''
* [[Промышленностан гӀишлошъяр|Промышленностан]] а, гражданийн а гӀишлошъяран дакъа
** ГӀишлойн проекташ хӀитторан а, ара-чу ца баккхалун бахаман экспертизин кафедра
** ГӀишлошъяран конструкцийн а, урхаллин системийн а кафедра
** [[ГӀишлошъяран гӀирсаш|ГӀишлошъяран гӀирсийн]] а, гӀишлошъяран технологийн а, гӀишлошъяран а кафедра
* [[Инженерин инфраструктура]] яран а, [[некъ]]аш дахкаран а дакъа
** [[Автомобилан некъ]]ийн а, гӀалийн гӀишлойн а кафедра
** ГӀишлойн инженерин системийн кафедра
'''Архитектурин а, дизайнан а институт '''
* Архитектурин проекташ хӀитторан кафедра
* Геометрин моделаш йаран а, компьютеран графикин а кафедра
* [[ГӀаланашйар]]ан кафедра
* Дизайнан кафедра
* Архитектурин хьолан дизайнан кафедра
* Архитектурин проекташ хӀитторан бухан кафедра
* [[Сурт|Суьртан]], [[суртдилларан]], [[Скульптура|скульптурин]] кафедра
'''Ламанан гӀуллакхан, [[геологи]]н, [[готехнологий]]н институт'''
* Ламанан-геологин факультет
** МаьӀданаш дохку меттигийг геологин а, талламан хьесапийн а кафедра
** Геологин, минералогин, петрографин кафедра
** Ламанан машенийн а, комплексийн а кафедра
** Инженерин графикин кафедра
** Маркшейдеран гӀуллакхийн кафедра
** Биллина ламанан белхийн кафедра
** МаьӀда долу меттигаш лаьттан бухахь лелоран кафедра
** Техникин механикин кафедра
** Технологин а, талламан техникин а кафедра
** Шахтан а, лаьттан бухара гӀишлошйаран а кафедра
** Ламанан-металлургин арахецаран электрификацин кафедра
* Дуьхьала воцу дакъа
'''Инженерин физикин а, радиоэлектроникин а институт '''
</div><div>
{{col-2}}
{{col-end}}
== Зорбанан арахецарш ==
=== СФУ журнал ===
'''«<u>Сибрехан федералан университетан журнал</u>»''' (кхоьллина Ӏилманан кхеташонан сацамца 23.04.07 шо (протокол № 4)), цунна чуйогӀу пхиъ тематикин сереш:<ref name="edu">{{Cite web |url=http://www.edu.ru/modules.php?page_id=6&name=Web_Links&l_op=viewlinkinfo&lid=82331 |title=Научный журнал Сибирского федерального университета — Карточка ресурса |accessdate=2013-09-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130927214214/http://www.edu.ru/modules.php?page_id=6&name=Web_Links&l_op=viewlinkinfo&lid=82331 |archivedate=2013-09-27 |deadlink=yes }}</ref> Журнал арадолу оьрсийн а, ингалсан а меттанашкахь кхаа баттахь цкъа<ref name="edu" />. Ерриг сереш йукъатоьхна [[ЛАК исписка|ЛАК журналийн испискин]], [[Российн Ӏилманан цитата ялоран индекс|РӀЦЯИ]], [[Google Scholar]], ткъа сери «Математика а, физика а» [[Ерригроссийн математикин кевнна|Math-Net.Ru]] а, [[Scopus]] а<ref>[https://elsevierscience.ru/files/Scopus_rus_Nov2016_pub.xlsx Перечень журналов России, включённых в БД SCOPUS (по состоянию на 1 ноября 2016 г.)] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170219104340/http://www.elsevierscience.ru/files/Scopus_rus_Nov2016_pub.xlsx |date=2017-02-19 }} // [[Elsevier]]</ref><ref>{{Cite web|url=http://news.sfu-kras.ru/node/20462|title=Журнал СФУ вошёл в третий квартиль Scopus {{!}} Новости СФУ|publisher=news.sfu-kras.ru|accessdate=2019-08-29}}</ref>. Кхин а Scopus йукъайоьду «Гуманитарин Ӏилманаш» серин<ref>{{Cite web|url=http://research.sfu-kras.ru/news/20508|title=Журнал СФУ «Гуманитарные науки» теперь индексируется Scopus {{!}} Научно-инновационный портал СФУ|publisher=research.sfu-kras.ru|accessdate=2019-08-29}}</ref>.
; Редакцин кхеташо:
* РӀА академик [[Ваганов, Евгений Александрович|Е. А. Ваганов]] (председатель)
; Декъашхой:
* РӀА академик [[Гительзон, Иосиф Исаевич|И. И. Гительзон]]
* РӀА академик [[Шабанов, Василий Филиппович|В. Ф. Шабанов]]
* РӀА декъахо-корреспондент, физикин-математикин Ӏилманийн доктор [[Дегерменджи, Андрей Георгиевич|А. Г. Дегерменджи]]
* РӀА декъахо-корреспондент, физикин-математикин Ӏилманийн доктор [[Миронов, Валерий Леонидович|В. Л. Миронов]]
* РӀА декъахо-корреспондент, физикин-математикин Ӏилманийн доктор [[Пашков, Геннадий Леонидович|Г. Л. Пашков]]
* РӀА декъахо-корреспондент, физикин-математикин Ӏилманийн доктор [[Шайдуров, Владимир Викторович|В. В. Шайдуров]]
; сереш
* «<u>Сибрехан федералан университетан журнал. Сери: Биологи</u>» <br>({{lang-en|Journal of Siberian Federal University. Biology}})<ref>{{Cite web|url=http://elibrary.ru/title_about.asp?id=26372|title=eLIBRARY.RU - Информация об издании "Журнал Сибирского федерального университета. Серия: Биология"|publisher=elibrary.ru|accessdate=2019-11-04}}</ref>
[[Файл:Journal of Siberian Federal University. Biology 2008 (1).jpg|thumb|180px|«Биологи» серин хьалхара лоьмаран мужалт]]
:* Редакцин коллеги: биологин Ӏилманийн кандидат, [[РӀА СД биофизикин институт| РӀА СД БФИ]] белхало [[Кравчук, Елена Сергеевна|Е. С. Кравчук]] (коьрта редактор); физикин-математикин Ӏилманийн, РӀА СД РӀА СД БФИ белхало [[Барцев, Сергей Игоревич|С. И. Барцев]]; биологин Ӏилманийн доктор, РӀА СД БФИ белхало [[Болсуновский Александр Яковлевич|А. Я. Болсуновский]]; биологин Ӏилманийн доктор, профессор БФИ РӀА СД Т. Г. Волова; биологин Ӏилманийн доктор, профессор [[Гаевский, Николай Александрович|Н. А. Гаевский]]; биологин Ӏилманийн доктор, профессор РӀА СД СДЭИ [[Глупов, Виктор Вячеславович|В. В. Глупов]]; биологин Ӏилманийн кандидат РӀА СД БФИ [[Задереев, Егор Сергеевич|Е. С. Задереев]]; биологин Ӏилманийн доктор, [[Ерригроссийн Ӏилманан-талламан чӀерийн бахаман а, океанографин институт]]ан белхало [[Карпинский, Михаил Георгиевич|М. Г. Карпинский]]; биологин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Кратасюк, Валентина Александровна|В. А. Кратасюк]]; биологин Ӏилманийн доктор, [[РӀА СД Хьуьнан В. Н. Сукачёвн цӀарах институт|РӀА СД Хьуьнан институтан]] профессор [[Муратова, Елена Николаевна|Е. Н. Муратова]]; биологин Ӏилманийн доктор, профессор РӀА СД БФИ [[Сущик, Надежда Николаевна|Н. Н. Сущик]]; биологин Ӏилманийн доктор, Белоруссин биоресурсийн КъӀА Ӏилманан-практикин центран профессор, [[Беларусин Къоман Ӏилманийн академи|Белоруссин КъӀА]] декъашхо-корреспондент [[Семенченко, Виталий Павлович|В. П. Семенченко]]; [[Аризонин университет]]ан профессор М. К. Хьюз; [[Джорджин университет]]ан профессор Дж. Ли; [[Киотин университет]] профессор А. Осава; [[ХӀордан биологин лаборатори]] профессор [[Симомура, Осаму|О. Синомура]]; профессор [[Ганди Махатмин университет]] С. Томас.
* «<u>Сибрехан федералан университетан журнал. Сери: Гуманитаран Ӏилманаш</u>» <br>({{lang-en|Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences}})<ref>{{Cite web|url=http://elibrary.ru/title_about.asp?id=26370|title=eLIBRARY.RU - Информация об издании "Журнал Сибирского федерального университета. Серия: Гуманитарные науки"|publisher=elibrary.ru|accessdate=2019-11-04}}</ref>
[[Файл:Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences 2008 (1).jpg|thumb|180px|«Гуманитаран Ӏилманаш» серин хьалхара лоьмаран мужалт]]
:* Редакцин коллеги: философин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Копцева, Наталья Петровна|Н. П. Копцева]] (коьрта редактор); Абердинан университетан профессор [[Андерсон, Дэвид (антрополог)|Д. Андерсон]]; хабилитаци йина психологин доктор, [[Балтикин психологин а, менеджментан а институт|БПМИ]] адъюнкт-профессор [[Бреслав, Гершон Моисеевич|Г. М. Бреслав]]; философин Ӏилманийн кандидат, [[Ярослав хьекъалечун цӀарах НовПУ]] доцент [[Девяткин, Сергей Викторович|С. В. Девяткин]]; бакъонан доктор, [[Карлов университет|Карловн университетан]] профессор [[Дамохорский, Милан|М. Дамохорский]]; бакъонан доктор, [[Пассау Университет]]ан профессор [[Дедерер, Ханс-Георг|Х. Г. Дедерер]]; юридически Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Дёмин, Александр Васильевич|А. В. Дёмин]]; юридически Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Дробышевский, Сергей Александрович|С. А. Дробышевский]]; экономикин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Зандер, Евгения Викторовна|Е. В. Зандер]]; философин Ӏилманийн доктор, [[Уралан федералан университет|Российн хьалхара Президентан Б. Н. Ельцинан цӀарах УрФУ]] профессор [[Керимов, Тапдыг Хафизович|Т. Х. Керимов]]; историн Ӏилманийн кандидат [[Колеров, Модест Алексеевич|М. А. Колеров]]; филологин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Копнина, Галина Анатольевна|Г. А. Копнина]], психологин Ӏилманийн доктор, [[Говардан университет]]ан адъюнкт-профессор [[Кроник, Александр Александрович|А. А. Кроник]]; филологин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Куликова, Людмила Викторовна|Л. В. Куликова]]; филологин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Магировская, Оксана Валериевна|О. В. Магировская]], историн Ӏилманий кандидат, СФУ доцент [[Мандрыка, Павел Владимирович|П. В. Мандрыка]]; философин Ӏилманийн доктор, [[Петарбухан пачхьалкхан университет|ПбПГУ]] профессор [[Марков, Борис Васильевич|Б. В. Марков]]; философин Ӏилманийн кандидат, социологин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Немировский, Валентин Геннадьевич|В. Г. Немировский]]; хьехархойн Ӏилманийн доктор, [[Красноярскан пачхьалкхан хьехархойн университет|В. П. Астафьевн цӀарах КПХьУ]] профессор [[Пак, Николай Инсебович|Н. И. Пак]]; историн Ӏилманийн доктор, говзаллайовзаран доктор, [[Къилба-Уралан пачхьалкхан университет|КъУрПУ]] профессор [[Парфентьев, Николай Павлович|Н. П. Парфентьев]]; говзаллайовзаран доктор, КъУрПУ профессор [[Парфентьева, Наталья Владимировна|Н. В. Парфентьева]]; [[Род-Айлендан университет]]ан профессор {{гочданза 3|Петро, Николай|Н. Петро||Nicolai N. Petro}}; экономикин Ӏилманийн кандидат, СФУ доцент [[Пыжев, Игорь Сергеевич|И. С. Пыжев]]; [[Тромсён Университет]]ан профессор [[Равна, Йовинд|Равна Йовинд]]; филологин Ӏилманийн доктор, [[Петарбухан пачхьалкхан экономикин университет|ПбПЭФУ]] профессор [[Руберт, Ирина Борисовна|И. Б. Руберт]]; философин Ӏилманийн доктор, ПбПУ а, [[Оьрсийн керстан гуманитарин академи|ОьКГА]] профессор [[Светлов, Роман Викторович|Р. В. Светлов]]; РӀА корреспондент-декъашхо, философин Ӏилманийн доктор, [[Пачхьалкхан академин гуманитарин Ӏилманийн университет|ПАГӀУ]] профессор [[Смирнов, Андрей Вадимович|А. В. Смирнов]]; РАД академик, хьехархойн Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Смолянинова, Ольга Георгиевна|О. Г. Смолянинова]], РӀА корреспондент-декъашхо экономикин Ӏилманийн доктор, [[Новосибирскан пачхьалкхан университет|НПУ]] профессор [[Суслов, Виктор Иванович (российн экономист)|В. И. Суслов]]; хьехархойн Ӏилманийн доктор, [[Москохан гӀалин хьехархойн университет|МГӀХьУ]] профессор [[Тарева, Елена Генриховна|Е. Г. Тарева]]; [[Балтикин дуьненайукъара академи|БДА]] профессор [[Ужуле, Кристин|К. Ужуле]]; юридически Ӏилманийн кандидат, психологин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Хасан, Борис Иосифович|Б. И. Хасан]].
* «<u>Сибрехан федералан университетан журнал. Сери: Математика а, физика а</u>» <br>({{lang-en|Journal of Siberian Federal University. Mathematics & Physics}})<ref>[http://elibrary.ru/title_about.asp?id=26371 Журнал Сибирского федерального университета. Серия: Математика и физика] // [[РИНЦ]]</ref>
[[Файл:Journal of Siberian Federal University. Mathematics & Physics 2008 (1).jpg|thumb|180px|«Математика а, физика а» серера хьалхара лоьмаран мужалт]]
:* Редакцин коллеги: физикин-математикин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор А. М. Кытманов (коьрта редактор); физикин-математикин Ӏилманийн доктор, [[Бар-Иланан университет]]ан профессор [[Айзенберг, Лев Абрамович|Л. А. Айзенберг]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, [[СД РӀА Лараран моделаш хӀитторан институт|СД РӀА ЛМХӀИ]] профессор [[Андреев, Виктор Константинович|В. К. Андреев]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Белов, Юрий Яковлевич|Ю. Я. Белов]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, [[В. П. Астафьевн цӀарах КПХьУ]] профессор [[Баранов, Александр Михайлович|А. М. Баранов]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, [[СД РӀА физикин Л. В. Киренскийн цӀарах институт|СД РӀА ФИ]] профессор [[Вальков, Валерий Владимирович|В. В. Вальков]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, РӀА декъахо-корреспондент, [[СД РӀА математикин С. Л. Соболевн цӀарах институт|СД РӀА МИ]] профессор [[Гончаров, Сергей Савостьянович|С. С. Гончаров]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, [[СибПТУ]] профессор [[Захаров Юрий Владимирович (физик)|Ю. В. Захаров]]; [[Паччахьан технологин институт]]ан профессор {{гочданза 3|Лаптев, Ари Ариевич|А. А. Лаптев||Ari Laptev}}; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Левчук, Владимир Михайлович|В. М. Левчук]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, академикан А. Ф. Решетнёвн цӀарах СибПАУ профессор [[Логинов, Юрий Юрьевич|Ю. Ю. Логинов]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Носков, Михаил Валерианович|М. В. Носков]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, СД Р/А ФИ профессор [[Овчинников, Сергей Геннадьевич|С. Г. Овчинников]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Патрин, Геннадий Семёнович|Г. С. Патрин]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, [[Узбекистанан къоман университет]]ан профессор [[Садуллаев, Ӏазимбай Садуллаевич|А. С. Садуллаев]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, [[Потсдаман университет]]ан профессор [[Тарханов Николай Николаевич|Н. Н. Тарханов]]; физикин-математикин Ӏилманийн доктор, СФУ профессор [[Цих, Альберт Карлович|А. К. Цих]].
=== Кхин дерг ===
; Ӏилманан журналаш
* хӀора шеран гулам «Адам а, коммуникативан йесаллера мотт а: Ӏилманан йаззамийн гулам» (2012 шо кхачале — «Коммуникацехь а, могӀамехь а меттан а, оьздангаллин а йукъаметтигаш: Ӏилманийн йаззамийн гулам»)<ref>{{Cite web|url=https://elibrary.ru/title_about.asp?id=37507|title=eLIBRARY.RU - Журнал "Человек и язык в коммуникативном пространстве: сборник научных статей"|publisher=elibrary.ru|accessdate=2019-11-04}}</ref>
* журнал «Меттан а, коммуникативан практикин а экологи». Диллина 1996 шарахь, хӀинцалера цӀе 2013 шарахь дуьйна{{sfn|БРЭ|2015|с=133—134}}<ref>{{Cite web|url=https://elibrary.ru/title_about.asp?id=50861|title=eLIBRARY.RU - Журнал "Экология языка и коммуникативная практика"|publisher=elibrary.ru|accessdate=2019-11-04}}</ref>
* журнал «[[Siberia Lingua]]». Диллина 2010 шарахь{{sfn|БРЭ|2015|с=133—134}}.
; муьран
* корпоративан газет «Университетан керла дахар»<ref>[https://krasnoyarsk.dk.ru/news/ekspertiza-obshhestvennogo-centra-sfu-poka-ne-gotova-113307893 Экспертиза Общественного центра СФУ пока не готова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140812223843/https://krasnoyarsk.dk.ru/news/ekspertiza-obshhestvennogo-centra-sfu-poka-ne-gotova-113307893 |date=2014-08-12 }} // Деловой квартал, 27.10.2010</ref>
* газет «Сибрехан форум. Интеллектуалан къамел»
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}
== Литература ==
; оьрсийн маттахь
{{refbegin|2}}
* {{книга |автор=[[Безруков, Леонид Алексеевич|Безруков Л. А.]], [[Вчерашний, Павел Михайлович|Вчерашний П. М.]], [[Шишацкий, николай Георгиевич|Шишацкий Н. Г.]], [[Бухарова, Евгения Борисовна|Бухарова Е. Б.]], [[Лаптева, Алла Владимировна|Лаптева А. В.]], [[Фирюлина, Наталья Вячеславовна|Фирюлина Н. В.]]|заглавие=Россия: восточный вектор. Предложения к стратегии развития Сибири и Дальнего Востока. Аналитический доклад|ссылка=https://we.hse.ru/data/2014/02/25/1330032431/%D0%94%D0%BE%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F%20-%20%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80_2014.pdf|ответственный=Под ред. [[Ефимова, Валерия Сергеевна|В. С. Ефимова]], [[Крюкова, Валерия Анатольевна|В. А. Крюкова]]|место=Красноярск|издательство=Сиб. федерал. ун-т|год=2014|страниц=92|isbn=978-5-7638-2979-2|тираж=500|ref=Безруков, Вчерашний, Шишацкий, Бухарова, Лаптева, Фирюлина}}
* {{статья|автор=[[Близневский, Александр Юрьевич|Близневский А. Ю.]], [[Близневская, Валентина Степановна|Близневская В. С.]]|заглавие=Выход Красноярского края на Международный уровень проведения студенческих спортивных мероприятий как результат развития регионального студенческого спортивного движения|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/vyhod-krasnoyarskogo-kraya-na-mezhdunarodnyy-uroven-provedeniya-studencheskih-sportivnyh-meropriyatiy-kak-rezultat-razvitiya|издание=[[Вестник Томского государственного университета]]|год=2014|номер=379|страницы=170—174|ref=Близневский, Близневская}}
* {{статья|автор=[[Ваганов, Евгений Александрович|Ваганов Е. А.]], [[Вчерашний, Павел Михайлович|Вчерашний П. М.]], [[Туртапкина, Евгения Алексеевна|Туртапкина Е. А.]], [[Шорохов, Роман Геннадьевич|Шорохов Р. Г.]] |заглавие=Опыт создания, становления и развития Сибирского федерального университета через системное решение комплексных проблем |ссылка=http://www.vestnik.vsu.ru/pdf/educ/2012/02/2012-02-09.pdf |издание=[[Вестник Воронежского государственного университета]]. Серия: Проблемы высшего образования |место=Вороне |издательство=[[Воронежский государственный университет]] |год=2012 |номер=2 |страницы=61—69 |issn=1609-0721 |ref=Ваганов, Вчерашний, Туртапкина, Шорохов}}
* {{книга|автор=[[Ваганов, Евгений Александрович|Ваганов Е. А.]] |часть=Сибирский федеральный университет |ссылка часть=http://federalbook.ru/files/FSO/soderganie/Tom%209/VII/Vaganov.pdf |заглавие=Федералан справочник. Образование в России |место=М. |издательство=Издательский центр "Президент" |год=2013 |страницы=236—237 |ref=Ваганов}}
* {{статья|автор=[[Верховец, Сергей Владимирович|Верховец C. В.]], [[Кирко, Владимир Игоревич|Кирко В. И.]], [[Кеуш, Анна Викторовна|Кеуш А. В.]]|заглавие=Роль федеральных университетов в формировании региональной инновационной инфраструктуры (на примере Сибирского федерального университета)|издание=Инновации|место=СПб.|издательство=Трансфер|год=2010|номер=10|страницы=60—64|issn=2071-3010|ref=Верховец, Кирко, Кеуш}}
* {{книга|автор=[[Копцева, Наталья Петровна|Копцева Н. П.]]|часть=Роль Сибирского федерального университета в подготовке кадров для отрасли „культура“ Красноярского края|заглавие=От стратегии культурной политики к тактике управленческого взаимодействия : материалы краевых публичных слушаний, 11-12 марта, 2009 г|место=Красноярск|издательство=М-во культуры Краснояр. края|год=2009|страницы= 47—50|страниц=130|тираж=200|ref=Копцева}}
* {{книга|автор=[[Немировская, Анна Валентиновна|Немировская А. В.]] |заглавие=Социокультурный портрет студентов Красноярского края. Эмпирические аспекты (по материалам социологических исследований в 2008–2010 гг.): монография |ссылка=http://www.hse.ru/data/2013/06/06/1283863028/Немировская%20Социокультурный%20портрет%20студентов.pdf |ответственный=Научный редактор: А. А. Давыдов, д-р филос. наук, глав. науч. сотр. ИС РАН; Рецензенты: [[Гришаев, Сергей Васильевич|С. В. Гришаев]], д-р социол. наук, [[Труфанов, Дмитрий Олегович|Д. О. Труфанов]], канд. социол. наук |место=Красноярск |издательство=Сиб. федерал. ун-т |год=2012 |страниц=131 |isbn= 978-5-7638-2485-8 |тираж=50 |ref=Немировская}}
* {{статья|автор=[[Немировский, Валентин Геннадьевич|Немировский В. Г.]] |заглавие=У нас в гостях социологи Сибирского федерального университета |ссылка=http://www.isras.ru/files/File/Socis/2013_4/u_nas.pdf |издание=[[Социологические исследования (журнал)|Социологические исследования]] |место=М. |издательство=[[Наука (издательство)|Наука]] |год=2013 |номер=4 |страницы=53 |issn=0132-1625 |ref=Немировский}}
* {{статья|автор=Онегова Д. Н. |заглавие=Роль социологии в становлении Сибирского федерального университета как высшего учебного заведения нового типа |ссылка=http://scjournal.ru/articles/issn_1993-5552_2009_4-1_50.pdf |издание=Альманах современной науки и образования |место=Тамбов |издательство=Издательство „Грамота“ |год= 2009 |номер=4—1 |страницы=134—135 |isbn=1993-5552 |ref=Онегова}}
* {{книга|заглавие=От Томского университета к мегавузу будущего: документы, статьи и воспоминания|ответственный=сост.: [[Бердников, Леонид Павлович|Л. П. Бердников]], [[Лонина, Софья Леонидовна|С. Л. Лонина]]|место=Красноярск|издательство=Офсет|год=2007|страниц=111|серия=Сибирская книга [[Быков, Анатолий Петрович|А. П. Быкова]]|ref=}}
* {{книга|автор=[[Рожков, Григорий Васильевич|Рожков Г. В.]]|заглавие=Региональные зоны роста инновационной экономики|ссылка=http://xn----7sbb6cn8a9b.xn--p1ai/search/detail.php?ID=14849|место=М.|издательство=МАКС Пресс|год=2008|страниц=284|ref=Рожков}}
* {{книга|автор=[[Рожков, Григорий Васильевич|Рожков Г. В.]]|заглавие=Региональные зоны роста инновационной экономики : диссертация ... доктора экономических наук : 08.00.05|ответственный=Рожков Григорий Васильевич; [Место защиты: Ин-т экономики и соц. отношений]|место=М.|год=2009|страниц=287|ref=Рожков}}
* {{статья|автор=[[Таппасханова, Марина Алиевна|Таппасханова М. А.]]|заглавие=Федеральные университеты как новая форма организации высшего профессионального образования|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/federalnye-universitety-kak-novaya-forma-organizatsii-vysshego-professionalnogo-obrazovaniya|издание=Отечественная и зарубежная педагогика|год=2012|номер=2 (5)|страницы=119—126|ref=Таппасханова}}
* {{статья|автор=[[Тарасова, Мария Владимировна|Тарасова М. В.]]|заглавие=Honors College как новая организационная форма российского высшего образования: опыт Сибирского федерального университета|ссылка=https://profed.nsau.edu.ru/jour/article/view/418|издание=Профессиональное образование в современном мире|год=2018|номер=8(1)|страницы=1587—1592|doi=10.15372/PEMW20180104|ref=Тарасова}}
* {{статья|автор=[[Фоминых, Юлия Сергеевна|Фоминых Ю. С.]], [[Малимонов, Игорь Васильевич|Малимонов И. В.]], [[Рахинский, Дмитрий Владимирович|Рахинский Д. В.]]|заглавие=Взаимосвязь интегральной природы социализации личности и профессионального развития специалиста в рамках Сибирского федерального университета|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/vzaimosvyaz-integralnoy-prirody-sotsializatsii-lichnosti-i-professionalnogo-razvitiya-spetsialista-v-ramkah-sibirskogo-federalnogo|издание=Вестник Челябинского государственного педагогического университета|номер=№11—2|страницы=195—205|ref=Фоминых, Малимонов, Рахинский}}
* {{книга|заглавие=Российская академия наук. Сибирское отделение: Исторический очерк|ответственный=[[Водичев, Евгений Григорьевич|Е. Г. Водичев]], [[Красильников, Сергей Александрович|С. А. Красильников]], [[Ламин, Владимир Александрович|В. А. Ламин]] и др|место=Новосибирск|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=2007|страниц=510|isbn=978-5-02-032108-3|тираж=1200}}
* {{БРЭ|статья=Сибирский федеральный университет|id=3660379|том=30|страницы=133—134|ref=БРЭ}}
* {{книга|часть= Сибирский федеральный университет|заглавие=Красноярск. История. События. Люди|ответственный=Ю. Галишников и др. ; сост. Николай Истомин|издание=1-е изд., сокр.|место=Красноярск|издательство=Тренд : Ситалл|год=2007|страниц=384|тираж=9000}}
* {{статья|заглавие= Сибирский федеральный университет отметил День знаний с размахом|издание=Высшее образование сегодня|место=М.|издательство=Издательская группа "Логос"|год=2013|issn=1726-667X|ref=ВОС}}
* {{книга|часть=Федеральные университеты: стратегия модернизации. Итоги первого этапа|заглавие=Ректор|оригинал=Университетская книга. – 2010. – № 3. – С. 22-28|ссылка=http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/3053/2/dijest_2010_1.pdf|ответственный=Сост. Т. С. Пирогова|издание=Вып. 1 ««Федеральные университеты»|место=Екатеринбург|издательство=Научная библиотека [[УрГУ]]|год=2010|страниц=63|ref=Пирогова}}
* {{БРЭ|статья=Федералан университет|id=4707247|том=33|страницы=224|ref=БРЭ}}
{{refend}}
; кхечу меттанашкахь
<div class="references-small">
* {{статья|автор=[[Смолянинова, Ольга Георгиевна|Smolyaninova O. G.]], Ryzhkova T. N.|заглавие=Social Aspects of an Academic Digital Library: New Initiative of Siberian Federal University|ссылка=http://elib.sfu-kras.ru/bitstream/2311/1808/1/17_Smolyaninova.pdf|издание=[[Журнал Сибирского федерального университета]]. Серия: Гуманитарные науки|место=Красноярск|издательство=СФУ|том=3|номер=5|страницы=805—811|ref=Smolyaninova, Ryzhkova}}
</div>
== Хьажоргаш ==
* [http://www.interfax-russia.ru/Siberia/print.asp?id=267986&type=exclusive Ректор Сибирского федерального университета Е.Ваганов: "Нельзя научиться решать дифференциальные уравнения, не зная азов математики"] // [[Интерфакс]], 21.10.2011 г.
* [http://www.sfu-kras.ru/ Официальный сайт Сибирского федерального университета]
{{АХь}}
{{СФУ}}
{{Красноярскан лакхара дешаран меттигаш (ЛДМ)}}
{{Федералан университеташ}}
[[Категори:Университеташ абатца]]
[[Категори:Красноярскан университеташ]]
[[Категори:Российн Федералан университеташ]]
[[Категори:Российн классикин университетийн ассоциаци]]
[[Категори:Сибрехан федералан университет]]
3rcgzdq2f439povaam2gmdnj896avim
Брежнев, Леонид Ильич
0
1010169
10466393
10465765
2025-06-04T21:12:56Z
Ziv
33390
→ File has been renamed on Commons ([[:c:GR]])
10466393
wikitext
text/x-wiki
{{ДӀасахьажорг|Брежнев}}
{{Пачхьалкхан гӀуллакххо
| ЦӀе = Брежнев Леонид Ильич
| ЦӀеран оригинал =
| Сурт = Leonid Brezjnev, leider van de Sovjet-Unie, Bestanddeelnr 925-6564.jpg
| Шоралла = 235px
| Суьртах лаьцна =
| Дарж = [[ССРС Лакхара Кхеташонан Президиуман председатель]]
| Муьран йуьххьехь = 1977 шеран 16 июнь
| Муьран чаккхенгахь = 1982 шеран 10 ноябрь
| Хьалха хилларг = [[Подгорный, Николай Викторович|Николай Подгорный]]
| Когаметтаниг = [[Кузнецов, Василий Васильевич (пачхьалкхан гӀуллакххо)|Василий Кузнецов]] <small>(д.кх.)</small><br>[[Андропов, Юрий Владимирович|Юрий Андропов]]
| Ӏедалан куьйгалхо = [[Косыгин, Алексей Николаевич|Алексей Косыгин]] <small>(1964—1980)</small><br>[[Тихонов, Николай Александрович|Николай Тихонов]] <small>(1980—1985)</small>
| Вице-президент =
| Президент =
| Паччахь =
| Губернатор =
| Вице-губернатор =
| Дарж_2 =
| Муьран йуьххьехь_2 = 1960 шеран 7 май
| Муьран чаккхенгахь_2 = 1964 шеран 15 июль
| Хьалха хилларг_2 = [[Ворошилов, Климент Ефремович|Климент Ворошилов]]
| Когаметтаниг_2 = [[Микоян, Анастас Иванович|Анастас Микоян]]
| Ӏедалан куьйгалхо_2 = [[Хрущёв, Никита Сергеевич|Никита Хрущёв]] <small>(1958—1964)</small>
| Вице-президент_2 =
| Президент_2 =
| Паччахь_2 =
| Губернатор_2 =
| Вице-губернатор_2 =
| Дарж_3 = [[ССКП ЦК инарлин секретарь]]
| Муьран йуьххьехь_3 = 1964 шеран 14 октябрь
| Муьран чаккхенгахь_3 = 1982 шеран 10 ноябрь
| Хьалха хилларг_3 = [[Хрущёв, Никита Сергеевич|Никита Хрущёв]]
| Когаметтаниг_3 = [[Андропов, Юрий Владимирович|Юрий Андропов]]
| комментарий_3 = 1966 шеран 8 апрель кхаччалц даржах олура <br>«ССКП ЦК хьалхара секретарь»
| Вице-президент_3 =
| Президент_3 =
| Паччахь_3 =
| Губернатор_3 =
| Вице-губернатор_3 =
| Дарж_4 = [[Кхазакхстанан Компартин ЦК куьйгалхой (1920—1991)|Кхазакхстанан Компартин ЦК хьалхара секретарь]]
| Муьран йуьххьехь_4 = 1955 шеран 6 август
| Муьран чаккхенгахь_4 = 1956 шеран 6 март
| Хьалха хилларг_4 = [[Пономаренко, Пантелеймон Кондратьевич|Пантелеймон Пономаренко]]
| Когаметтаниг_4 = [[Яковлев, Иван Дмитриевич|Иван Яковлев]]
| Ӏедалан куьйгалхо_4 =
| Вице-президент_4 =
| Президент_4 =
| Паччахь_4 =
| Губернатор_4 =
| Вице-губернатор_4 =
| Дарж_5 = [[Молдавин Советийн Социалистийн Республикийна#Куьйгалла|КП(б) ЦК хьалхара секретарь — Молдавин КП]]
| Муьран йуьххьехь_5 = 1950 шеран 26 июнь
| Муьран чаккхенгахь_5 = 1952 шеран 25 ноябрь
| Хьалха хилларг_5 = [[Коваль, Николай Григорьевич|Николай Коваль]]
| Когаметтаниг_5 = [[Гладкий, Дмитрий Спиридонович|Дмитрий Гладкий]]
| Ӏедалан куьйгалхо_5 =
| Вице-президент_5 =
| Президент_5 =
| Паччахь_5 =
| Губернатор_5 =
| Вице-губернатор_5 =
| Дарж_6 = [[Украинин КП Днепропетровскан областан комитет|Украинин КП(б) Днепропетровскан обкоман хьалхара секретарь]]
| Муьран йуьххьехь_6 = 1947 шеран 21 ноябрь
| Муьран чаккхенгахь_6 = 1950 шеран июнь
| Хьалха хилларг_6 = [[Найдёнов, Павел Андреевич|Павел Найдёнов]]
| Когаметтаниг_6 = [[Кириленко, Андрей Павлович|Андрей Кириленко]]
| Ӏедалан куьйгалхо_6 =
| Вице-президент_6 =
| Президент_6 =
| Паччахь_6 =
| Губернатор_6 =
| Вице-губернатор_6 =
| Дарж_7 = [[Украинин КП Запорожьен областан комитет|Украинин КП(б) Запорожьен обкоман хьалхара секретарь]]
| Муьран йуьххьехь_7 = 1946 шеран 30 август
| Муьран чаккхенгахь_7 = 1947 шеран 22 ноябрь
| Хьалха хилларг_7 = [[Матюшин, Фёдор Семёнович|Фёдор Матюшин]]
| Когаметтаниг_7 = [[Енютин, Георгий Васильевич|Георгий Енютин]]
| Ӏедалан куьйгалхо_7 =
| Вице-президент_7 =
| Президент_7 =
| Паччахь_7 =
| Губернатор_7 =
| Вице-губернатор_7 =
| Вина терахь = {{OldStyleDate2|19|декабрехь|1906|6}} (кхечу хаамашца {{OldStyleDate2|1|января|1907|19|декабрехь|1906}})
| Вина меттиг = {{ВМ|Каменски|Каменскехь|Каменски}}, [[Екатеринославан губерни]], [[Российн импери]]
| Кхелхина терахь = {{КхелхинаТерахь|10|11|1982}} (75 шо)
| Кхелхина меттиг = {{КхМ|Заречье|Одинцовн кӀоштахь|Заречье (белхалойн посёлок, Одинцовн кӀошт)}}, [[Москохан область]], [[Российн Советийн Федеративан Социалистийн Республикийна|РСФСР]], [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз |ССРС]]
| ДӀавоьллина = [[Кремлан пена йистера некрополь]]
| Династи =
| Парти = [[Советийн Союзан Коммунистийн парти #1921—1941|ЙКП(б)]] / [[Советийн Союзан Коммунистийн парти|ССКП]]
| Тайпа =
| Бакъ цӀе =
| Да = Илья Яковлевич Брежнев (1874—1930)
| Нана = Наталья Денисовна Брежнева (Мазалова) (1886—1975)
| Зуда = [[Брежнева, Виктория Петровна|Виктория Петровна Брежнева (Денисова)]] (1907—1995)
| Бераш = '''кӀант:''' [[Брежнев, Юрий Леонидович|Юрий]] (1933—2013)<br>'''йоӀ:''' [[Брежнева, Галина Леонидовна|Галина]] (1929—1998)
| Эскаран цӀе = {{ССРС, Советийн Союзан Мудир}}
| Эскарехь деккхина шераш = {{Байракх/2|ССРС|эскар}} (1935—1954)
| Пачхьалкх = {{Байракх|ССРС|эскар}} [[Белхалойн-ахархойн ЦӀен эскар|БАЦӀЭ]]<br>{{Байракх|ССРС|эскар}} [[Советийн эскар]]
| Куьйгалхо = [[ССРС 18-гӀа эскар|18-гӀа эскаран]] политдекъан хьаькам ,<br>[[4-гӀа Украинийн фронт]]ан политурхаллин хьаькам
| ТӀемаш = [[Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом]],<br>[[Барвенковон-Лозовн операци]],<br>[[Жима латта]],<br>[[Новороссийскан операци (1943)|Новороссийскан операци]],<br>[[Дуьненан шолгӀа тӀом]],<br>[[Шийла тӀом]]
| Динлелор = [[Атеизм|атеист]]
| Дешар = [[Днепран пачхьалкхан техникин университет|Днепродзержинскан металлургин институт]]
| СовгӀаташ =
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Дешин Седа мидал|1966}}{{!!}}{{Дешин Седа мидал|1976}}{{!!}}{{Дешин Седа мидал|1978}}{{!!}}{{Дешин Седа мидал|1981}}{{!!}}{{Марс а, жӀов а мидал|1961}}
{{!}}}
{{ Hidden begin|корта=Кхин |дегӀан_хатӀ= border:.1px solid transparent; font-size:100% }}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{ Ленинан Орден|1947}}{{!!}}{{Ленинан Орден}}{{!!}}{{Ленинан Орден}}{{!!}}{{Ленинан Орден}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Ленинан Орден}}{{!!}}{{Ленинан Орден}}{{!!}}{{Ленинан Орден}}{{!!}}{{Ленинан Орден}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Октябран Революцин Орден}}{{!!}}{{Октябран Революцин Орден}}{{!!}}{{ЦӀен Байракхан орден|1942}}{{!!}}{{ЦӀен Байракхан орден|1944}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Хмельницкий Богданан 2 тӀегӀанан орден|1945}}{{!!}}{{Даймехкан тӀеман 1-ра даржан орден|1943}}{{!!}}{{ЦӀен Седан орден|1943}}{{!!}}{{ТӀеман кхиамийн мидал}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Ленин Владимир Ильич вина 100 шо кхачаран лерина мидал}}{{!!}}{{Одесса ларйаран мидал}}{{!!}}{{Кавказ ларйаран мидал}}{{!!}}{{1941—1945 шерашкахь Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀамтӀехь Германи эшайаран мидал}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{1941—1945 шерашкахь Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀамтӀехь толам баьккхина ткъа шо кхачарна мидал}}{{!!}}{{1941—1945 шерашкахь Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀамтӀехь толам баьккхина ткъе итт шо кхачарна мидал}}{{!!}}{{Варшава мукъайаккхаран мидал}}{{!!}}{{Прага мукъайаккхаран мидал}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{1941—1945 шерашкахь Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀамтӀехь сийлахь къахьегаран мидал}}{{!!}}{{ТӀеман доттагӀалла чӀагӀдаран мидал (ССРС)}}{{!!}}{{Къилбан Ӏаьржа металлургин предприятеш метахӀитторна мидал}}{{!!}}{{Байлатта карадерзорна мидал}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{ССРС ТӀеман Ницкъийн 40 шо кхачарна мидал}}{{!!}}{{ ССРС ТӀеман Ницкъийн 50 шо кхачарна мидал}}{{!!}}{{ССРС ТӀеман Ницкъийн 60 шо кхачарна мидал}}{{!!}}{{Ленинградан 250 шо кхачарна иэсан мидал}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Киевн 1500 шо кхачарна иэсан мидал}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Ленинан совгӀат|1979}}{{!!}}{{Дуьненайукъара Ленинан «Къаьмнашна йукъара машар чӀагӀбарна» совгӀат|1973}}{{!!}}[[Файл:Badge 50 years in the CPSU.png|22px|«ССКП 50 шо даккхарна» хьаьрк]]{{!!}}{{Киев гӀалин сийлахь гражданин}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{ГДР турпалхо}}{{!!}}{{ГДР турпалхо}}{{!!}}{{ГДР турпалхо}}{{!!}}{{Кубин турпалхо}}{{!!}}{{ЧССР турпалхо}}{{!!}}{{ЧССР турпалхо}}{{!!}}{{ЧССР турпалхо}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{БХР турпалхо}}{{!!}}{{БХР турпалхо}}{{!!}}{{БХР турпалхо}}{{!!}}{{МХР Турпалхо}}{{!!}}{{Къинхьегаман Турпалхо МХР}}{{!!}}{{Социалистийн къинхьегаман турпалхо (Вьетнам)}}{{!!}}{{Къоман Дешин мидал}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Польша Денйаран орден 1 тӀегӀанера}}{{!!}}{{Грюнвальдан 2 тӀегӀанан жӀаран орден}}{{!!}}{{Одра а, Ниса а, Балтика а даккхаран мидал}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Толаман а, Маршонан а мидал}}{{!!}}{{Перун Маьлхан орденан Йоккха жӀаран кавалер}}{{!!}}{{Къоман гӀуллакхийн орденан Йоккха жӀар (Гвиней)}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Клемент Готвальдан орден}}{{!!}}{{Клемент Готвальдан орден}}{{!!}}{{Клемент Готвальдан орден}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Клемент Готвальдан орден}}{{!!}}{{КӀайчу лоьман 1 тӀегӀанан орден}}{{!!}}{{МХР Байракхан алмазашца йолу орден}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{МХР Байракхан алмазашца йолу орден}}{{!!}}{{КӀайчу ровзанан орден}}{{!!}}{{Югославин боккха седин орден }}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Маршонан орден (Югослави)}}{{!!}}{{Чехословакин ТӀеман жӀар 1939}}{{!!}}{{Къоман 1 тӀегӀанан байракхан орден}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{МостагӀчунна хьалха майра хиларна мидал}}{{!!}}{{Герзца долу доттагӀалла чӀагӀдарна 1 тӀегӀанан мидал (ЧССР)}}{{!!}}{{ТӀеман иэсан мидал (ССРС у)}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Плайя-Хирон орден (1979 шо кхаччалц)}}{{!!}}{{Хосе Мартин орден}}{{!!}}{{ Карлос Мануэль де Сеспедесан орден (1978 шарахь дуьйна)}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{ХӀиндонезин Седин 1 тӀегӀанан орден}}{{!!}}{{ХӀиндонезин Седин 1 тӀегӀанан орден}}{{!!}}{{Майн орденан йоккха жӀар}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Дешин Седин орден}}{{!!}}{{Хо Ши Минан орден}}{{!!}}{{Динчу гӀуллакхийн Йоккха ЖӀаран орден (Польша)}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Маркс Карлан орден}}{{!!}}{{Маркс Карлан орден}}{{!!}}{{Маркс Карлан орден}}{{!!}}{{Эфиопин Седин орденан йоккха жӀар}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Димитров Георгин орден}}{{!!}}{{Димитров Георгин орден}}{{!!}}{{Димитров Георгин орден}}{{!!}}{{«Социализман толам» орден}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Сухэ-Баторан орден|тайпа=1961}}{{!!}}{{Сухэ-Баторан орден|тайпа=1961}}{{!!}}{{Сухэ-Баторан орден|тайпа=1961}}{{!!}}{{Сухэ-Баторан орден|тайпа=1961}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Милитаристийн Японин тӀехь толам баьккхина 30 шо кхачарна мидал (Монголи)}}{{!!}}{{Халхин-Голан толаман 30 шо кхачаран лерина мидал}}{{!!}}{{Халхин-Голан Толаман 40 шо кхачарна мидал}}{{!!}}{{Монголин Халкъан революцин 50 шо кхачаран мидал}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Монголин Халкъан эскаран 50 шо кхачаран мидал}}{{!!}}{{«Ӏусманийн лоллах Болгари мукъайаьккхина 100 шо кхачарна» мидал}}{{!!}}{{«Маршонан малх» орден (ОвхӀан)}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Румынин Седин 1 тӀегӀанан орден (СРР)}}
{{!}}}
* '''[[ССРС Пачхьалкхан хӀостан дешин сурт долу Сийлахь герз|Сийлахь дешин герз]]'''
* Кхечу пачхьалкхийн дуккха а совгӀаташ
{{Hidden end}}
<br>
([[Брежневн совгӀатийн а, сийлахь цӀерийн а исписка|хьажа совгӀатийн йуьззина исписка]])
| куьг = Leonid Brezhnev Signature.svg
}}
'''Бре́жнев Леони́д Ильи́ч ''' ({{OldStyleDate2|19|декабрехь|1906|6}}<ref>{{БСЭ3 |статья= [http://bse.sci-lib.com/article001234.html Брежнев Леонид Ильич]|автор= |том= 4|страницы= 17|ref= }}</ref><ref name="БРэ-т4-с185">[[Большая Российн энциклопедия]], М., [[Большая Российн энциклопедия (издательство)|Большая Российн энциклопедия]], 2006, т. 4, с. 185.</ref>, по другим данным, {{OldStyleDate2|1|января|1907|19|декабря|1906}}<ref name="БРэ-т4-с185"/><ref>Маршалы Советского Союза. Личные дела рассказывают. М., издательство «Любимая книга», 1996 год, с. 18.</ref><ref>{{Cite web|url=http://marshalu.com/BIOS/Brezhnev.html|title=Леонид Ильич Брежнев|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2019-12-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131109010025/http://marshalu.com/BIOS/Brezhnev.html|archivedate=2013-11-09}}</ref>, {{ВМ|Каменски|Каменскехь|Каменски}}, {{ВМ|Екатеринославан губерни|Екатеринославан губернехь}}, [[Российн импери]] — [[1982 шо|1982 шеран]] [[10 ноябрь]], [[Заречье (белхалойн посёлок, Одинцовн кӀошт)|Заречье]], [[Одинцовн кӀошт]], [[Москохан область]], [[Российн Советийн Федеративан Социалистийн Республика|РСФСР]], [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|ССРС]]) — советийн пачхьалкхан а, партин а гӀуллакххо, [[Советийн Союзан Коммунистийн парти|ССКП]] лакхара куьйгаллера даржехь лаьттина 18 шарахь (1964 шерера 1982 шарахь ша валлалц). [[Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман ветеранаш|Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман декъахо]], 1945 шеран 24 июнан [[ЦӀен майда]]нера [[Толаман парад]]ан декъахо ([[4-гӀа Украинин фронт]]ан [[Кхоллар (тӀеман гӀуллакх)|вовшахтоьхна полкан]] [[комиссар|замполит]]<ref>Указом ПВС СССР от 9.10.1942 г. и приказа НКО № 307 от 9.10.1942 г. институт комиссаров был ликвидирован, а вместо них вводилась должность замполитов.</ref>).
1960—1964 а, 1977—1982 а шерашкахь [[ССРС Лакхара Кхеташонан Президиуман председатель]]. 1964—1966 шерашкахь ССКП ЦК хьалхара секретарь. 1966 - 1982 шерашкахь [[ССКП ЦК инарлин секретарь]]. 1964 – 1966 шерашкахь [[РСФСР ССКП ЦК бюрон]] председатель.
[[Днепропетровскан область|Днепропетровскан областан]] тӀера [[ССРС Лакхара Кхеташо]]нан [[ССРС Лакхара Кхеташонан Кхеташонан Союз|Кхеташонан Союзан]] (3-гӀа кхайкхам, 1950—1954)<ref>[http://www.knowbysight.info/1_SSSR/08966.asp Список депутатов Верховного Совета СССР 3-го созыва]</ref>, [[Кхазакхийн Советийн Социалистийн Республика|Кхазакхийн ССР]] (4-гӀа кхайкхам, 1954—1958)<ref>[http://www.knowbysight.info/1_SSSR/10245.asp Список депутатов Верховного Совета СССР 4-го созыва]</ref>, [[Самарин область|Куйбышевн областан]] (5-гӀа кхайкхам, 1958—1962)<ref>[http://www.knowbysight.info/1_SSSR/12605.asp Список депутатов Верховного Совета СССР 5-го созыва]</ref>, [[Москох]]ан (6—10-гӀа кхайкхамаш, 1962—1982)<ref>{{Cite web |url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06647.asp |title=Список депутатов Верховного Совета СССР 6-го созыва |accessdate=2015-04-21 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Cfu6AZGT?url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06647.asp |archivedate=2012-12-05 |deadlink=yes }}</ref><ref>[http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06648.asp Список депутатов Верховного Совета СССР 7-го созыва]</ref><ref>[http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06649.asp Список депутатов Верховного Совета СССР 8-го созыва]</ref><ref name="autogenerated6">[http://www.knowbysight.info/1_SSSR/10250.asp Список депутатов Лакхара Кхеташоа ССРС 9-го созыва]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/07704.asp |title=Список депутатов Верховного Совета СССР 10-го созыва |accessdate=2020-04-18 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6I0DggkFL?url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/07704.asp |archivedate=2013-07-10 |deadlink=no }}</ref> депутат. 1974—1977 шерашкахь — ССРС Лакхара Кхеташонан Президиума декъахо<ref name=autogenerated6 />. [[Советийн Союзан мудир]] (1976)<ref>По предложению Д. Ф. Устинова сразу после назначения в должность министра обороны, указ не публиковался [http://2001.novayagazeta.ru/nomer/2001/93n/n93n-s45.shtml] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070320031247/http://2001.novayagazeta.ru/nomer/2001/93n/n93n-s45.shtml |date=2007-03-20 }}</ref>. [[ССРС журналистийн барт |ССРС журналистийн бертан]] а, [[ССРС йаздархойн барт|ССРС йаздархойн бертан]]<ref>«Итоги» № 43 (30.10.01) [https://itogi.ru/archive/2001/43/109387.html Неизвестный Брежнев] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210427111459/https://itogi.ru/archive/2001/43/109387.html |date=2021-04-27 }}</ref><ref>[https://back-in-ussr.com/2017/11/triumf-pisatelya-brezhneva.html Триумф писателя Брежнева]</ref> декъахо.
[[Социалистийн КъинхьегаманТурпалхо]] (1961)<ref>Звание Героя Социалистического Труда<!-- в 1961 году --> было присвоено за участие в космической программе.</ref>, доьазза [[Советийн Союзан Турпалхо]] (1966<ref>В связи с 60-летием.</ref>, 1976, 1978, 1981), [[Ленинан орден|Ленинан]] бархӀ орденан [[Кавалер (титул)|кавалер]]. Лауреат [[Дуьненайукъара Ленинан «Къаьмнашна йукъара машар чӀагӀбарна» совгӀат]]ан (1973) а, [[Ленинан совгӀат|Ленинан литературера совгӀатан]] (1979) а лауреат. 1978 шарахь совгӀат дина [[«Толам» орден]]ца (1989 шарахь и совгӀат орденан статутан дуьхьала хиларна дӀадаьккхина [[ССРС Лакхара Кхеташо]]нан Председатело [[Горбачёв, Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёвс]] омар кӀела куьг йаздина<ref name="autogenerated3">{{Cite web|url=https://radiovesti.ru/brand/60935/episode/1355463/|title=Брежнева наградили орденом "Победа" задним числом|publisher=radiovesti.ru|lang=ru|accessdate=2019-12-07}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191207080437/https://radiovesti.ru/brand/60935/episode/1355463/ |date=2019-12-07 }}</ref>). Йерриг Брежневн хилла 117 советийн а, кхечу мехкийн а пачхьалкхан совгӀат<ref>[http://history-news.org/?p=10012 Загадки наград маршала Брежнева]</ref>.
== Биографи ==
=== Хьалхара шераш Каменскехь ===
{{External media
|image1=[https://konspekta.net/studopedianet/baza14/7273603926964.files/image003.jpg Нана — Наталья Денисовна.]}}
Брежнев Леонид Ильич вина 1906 шеран 19 декабрехь<ref group="Прим.">С 1.03.1918 г., при переходе со старого стиля на новый, в документах должны были записывать (переписывать) новые даты рождения, но на практике часто оставляли те даты рождения, которые были записаны в Метрических книгах.</ref> [[Российн импери]]н [[Екатеринославан губерни|Екатеринославан губернера]] [[Каменски]] эвлахь (хӀинца [[Украина|Украинин]] [[Днепропетровскан область|Днепропетровскан областера]] иштта цӀе йолу гӀала<ref group="Прим.">В 1936—2016 годах — Днепродзержинск</ref>) шайн дайшкара дуьйна белхало хиллачу Брежнев Илья Яковлевичан (1878—1937<ref>Из автобиографии Брежнева Л. И., написанной в 1945 г. «…Отец 42 года проработал на заводе в прокатных цехах, '''умер в 1937 году'''…». РГАНИ. Ф. 80. Оп. 1. Д. 1197. Л. 6.</ref><ref name=":4">{{Cite web|url=http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/avtobiografiya-li-brezhneva-1945-g|title=Автобиография Л.И. Брежнева. [1945 г.] {{!}} Брежнев. К 110-летию со дня рождения.|author=|website=|date=|publisher=liders.rusarchives.ru|accessdate=2020-04-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200805040203/http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/avtobiografiya-li-brezhneva-1945-g |date=2020-08-05 }}</ref>) а, Мазалова Наталья Денисовнин а доьзалехь (1886—1975).
[[Файл:Илья Яковлевич Брежнев – отец Леонида Ильича.jpg|мини|180пкс|слева|Илья Яковлевич Брежнев – отец Леонида Ильича]]
Ден схьавалар ду Курскан областера [[Брежнево (Курскан область)|Брежнево]] эвлара, Леонидан ненахой — [[Енакиево]]ра<ref>{{Cite web|url=http://www.e-reading.club/chapter.php/83903/0/Brezhnev_-_Zhizn'_po_zavodskomu_gudku.html|title=Леонид Ильич Брежнев Жизнь по заводскому гудку - Жизнь по заводскому гудку|publisher=www.e-reading.club|accessdate=2019-12-07}}</ref> бу. Брежневн да металлургин заводехь техникин белхало — «фабрикатор» вара. Ваша — Брежнев Яков Ильич<ref>Из автобиографии Л. И. Брежнева написанная в 1945 г. «…брат [работает] секретарём Горкома в Днепродзержинске…». РГАНИ. Ф. 80. Оп. 1. Д. 1197. Л. 6.</ref> (1912—1993). Йиша — Брежнева Вера Ильинична<ref>Из автобиографии Л. И. Брежнева написанная им в 1945 г. «Сестра работает на заводе…». РГАНИ. Ф. 80. Оп. 1. Д. 1197. Л. 6.</ref> (1910—1997).
Тайп-тайпана официалан кехаташкахь, царна йукъахь [[паспорт]] а, Л. И. Брежневс къам гойтура [[Великоруссаш|великоросаш]]<ref>В «Приписной книжке допризывника Л. И. Брежнева» от 5.10.1928 г. в пункте 6 «Национальность и родной язык» записано — «'''Великорос'''». ГАСО. Ф. Р-160. Оп. 1л. Д. 103. Л. 6. И в учётной карте члена ВКП(б) от 18.11.1929 г. тоже в пункте 4. «Народность» записано «'''Великорос'''», а в пункте 5. «Родной язык» — «Украинский» зачёркнут, а поверх написано «Русский». ЦДООСО. Ф. 4. Оп. 17. Д. 22. Л. 256.</ref><ref name=":7">{{Cite web|url=http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/pripisnaya-knizhka-doprizyvnika-li-brezhneva-5-oktyabrya-1928-g.html|title=Приписная книжка допризывника Л.И. Брежнева. 5 октября 1928 г. {{!}} Брежнев. К 110-летию со дня рождения. /|author=|website=|date=|publisher=liders.rusarchives.ru|accessdate=2020-04-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180101005909/http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/pripisnaya-knizhka-doprizyvnika-li-brezhneva-5-oktyabrya-1928-g.html |date=2018-01-01 }}</ref><ref>{{Cite web|url=http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/uchetnaya-kartochka-chlena-vkpb-brezhneva-leonida-ilicha.html|title=Учётная карточка члена ВКП(б) Брежнева Леонида Ильича. {{!}} Брежнев. К 110-летию со дня рождения. /|author=|website=|date=|publisher=liders.rusarchives.ru|accessdate=2020-04-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200506170908/http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/uchetnaya-kartochka-chlena-vkpb-brezhneva-leonida-ilicha.html |date=2020-05-06 }}</ref> йа [[Украинаш|украинхо]]<ref>{{Cite web|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Brezhnev_LI_Pasport_1947.jpg?uselang=ru|title=English: Brezhnev L.I.'s passport of 1947|author=неизвестен|date=1947-06-11|accessdate=2019-12-07}}</ref><ref>https://upload.wikimedia.org/wikipedia/ru/a/ac/Brezhnev_LI_ListKadr_1942.jpg</ref><ref>https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/db/Brezhnev_LI_OrKrZn_NagrList_1942.jpg?uselang=ru</ref> или [[Русские|русский]]<ref>«Известия ЦК КПСС», № 7 (306) июнь 1990 г.</ref>{{дехьадалар|#Документаш|blue}}. Шен мемуарашкахь Брежневс йаздина, вина Курскан губернера Стрелецки уездан Брежнево эвлахь белхалочун доьзаллехь, оьрсех схьаваьлла: «Иштта, оьрсийн къомах ву, схьавалар — бух тӀера пролетарий, когаметта волу металлург»<ref>Л. И. Брежнев. Воспоминания: жизнь по заводскому гудку. Изд-во полит. лит-ры, М., 1981. С. 7.</ref>.
1915 шарахь дӀаийцира Каменски шахьрара классикин гимназе (1918 шарахь цунах хилира Йукъара къинхьегаман ишкол), иза чекхйаьккхира 1921 шарахь<ref>''Девятов С. В., Котеленец Е. А., Саврушева К. Ц.'' История России. Краткий курс. Учебное пособие. Издательство «Проспект», 2015 г. — 123 с.</ref>.
1921 шарахь дуьйна болх бира [[Курск]]ан даьтта доккху заводехь белхалочун даржехь<ref name=":4" />, 1923 шарахь велира комсомоле (№ 3297)<ref name=":7" />.
=== Латта нисдийриг болх (Курск, Белорусси, Урал) ===
[[Файл:Л. И. Брежнев с женой Викторией, 1927 год.jpg|мини|180пкс|слева|БрежневгӀар Виктория а, Леонид а (1927)]]
1923—1927 шерашкахь дешна [[Курск]]ехь <!-- (при поступлении землеустроительный) -->землеустроительном-мелиоративном техникуме<ref>РГАНИ. Ф. 80. Оп. 2. Д. 277. Л. 18.</ref>. 3-гӀа разрядан [[латтадустург]] квалификаци йаьккхина, латтадустург-латтанисдийриг болх бира: масех баттахь [[Курскан губерни]]н [[Грайворонски уезд]]ера Краснояружски волостан [[Теребрено]] эвлахь <ref>{{Cite web|url=http://belstory.ru/mir-belogoryya/istoriya/neizvestny-brezhnev.html,%20http://belstory.ru/mir-belogoryya/istoriya/neizvestny-brezhnev.html|title=Неизвестный Брежнев {{!}} Летопись Белогорья|lang=ru|accessdate=2019-12-07}}</ref> (хӀинца [[Белгородан область|Белгородан областан]] [[Краснояружски кӀошт]]), цул тӀаьхьа [[Белоруссийн Советийн Социалистийн Республика|Белоруссийн ССР]] [[Орша|Оршин]] гуонан [[Кохановски кӀошт]]ара (хӀинца [[Белорусси]]н [[Витебскан область|Витебскан областан]], [[Толочински кӀошт]]ара, [[Богдановка (Витебскан область)|Богдановка]] эвла<ref>{{Cite web|url=https://vkurier.by/2706|title=Брежневский след на Витебщине (Опрос)|date=2014-08-27|publisher=Газета «Витебский Курьер»|lang=ru|accessdate=2019-02-25}}</ref>)<ref>{{Cite web|url=https://www.sb.by/articles/v-predelakh-razumnogo-2.html|title=В пределах разумного|date=2009-02-13|publisher=Беларусь Сегодня|lang=ru|accessdate=2019-12-07}}</ref>.
1927 шарахь зуда йалийра – [[Брежнева, Виктория Петровна|Денисова Виктория]].
1928 шеран мартехь<ref>"Выписка из приказа № 28 по Свердловскому Окрземуправлению от 31.III.1928 г. п. 8. Гр-н: Анненкова И. Ф. , '''Брежнева Л. И'''. , Каменева [ ], Силаева А. Л., Ухина Ю. Т. 1-го апреля с. г. считать принятыми на должность землеустроителей с окладом содержания, присвоенным по должности. Замзавокрзу Головачёв. " ГАСО. Ф. Р-160. Оп. 1л. Д. 103. Л. 5.</ref> Брежнев [[Урал]]е дехьаваьккхира, цигахь [[латтанисдийриг]], кӀоштан лаьттан декъан куьйгалхо<ref name=":5">{{Cite web|url=http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/protokol-85-zasedaniya-byuro-sverdlovskogo-okruzhkoma-vkpb-punkt-9-ob-utverzhdenii-li-brezhneva|title=Протокол № 85 заседания бюро Свердловского окружкома ВКП(б) пункт № 9 об утверждении Л.И. Брежнева заведующим отделом землеустройства окружного земельного управления (ОКРЗУ). 13 февраля 1930 г. {{!}} Брежнев. К 110-летию со дня рождения./|author=|website=|date=|publisher=liders.rusarchives.ru|accessdate=2020-04-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200805043703/http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/protokol-85-zasedaniya-byuro-sverdlovskogo-okruzhkoma-vkpb-punkt-9-ob-utverzhdenii-li-brezhneva |date=2020-08-05 }}</ref>, [[Уралан область (РСФСР)|Уралан областан]] [[Бисерть|Бисертан]] райисполкоман председателан гӀовс (1929—1930) белхаш бира. 1930 шеран 13 февралехь хӀоттийра [[Свердловскан гуо]]нан лаьттан урхаллин декъан куьйгалхо (гуонлу)я<ref name=":5" /><ref>Из выписки протокола № 85 бюро Свердловского окружкома ВКП(б) «9). Утвердить Зав. Отделом Землеустройства ОКРЗУ тов. Брежнева, отозвав его из Бисертского района. Секретарь ОК ВКП(б) — Нариманов.» 13.02.1930 г. ЦДООСО. Ф. 6. Оп. 1. Д. 1992. Л. 114.</ref><ref>{{Cite web|url=http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/telegramma-sverdlovskogo-okruzhkoma-vkpb-bisertskomu-raikomu-vkpb-ob-otkomandirovanii-li-brezhn|title=Телеграмма Свердловского окружкома ВКП(б) Бисертскому райкому ВКП(б) об откомандировании Л.И. Брежнева на работу в окружное земельное управление. 20 февраля 1930 г. {{!}} Брежнев. К 110-летию со дня рождения. /|author=|website=|date=|publisher=liders.rusarchives.ru|accessdate=2020-04-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200805042147/http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/telegramma-sverdlovskogo-okruzhkoma-vkpb-bisertskomu-raikomu-vkpb-ob-otkomandirovanii-li-brezhn |date=2020-08-05 }}</ref>.
1929 шеран 9 октябрехь 2 шеран стажца ийцира [[ЙКП(б)]] декъахочун кандидат<ref>Из учётной карты члена ВКП(б) Брежнева от 18.11.1929 г. № 2871 «…9). время вступление в кандидаты — 9.10.1929 г. 10). На какой стаж принят — два года…». ЦДООСО. Ф. 4. Оп. 17. Д. 22. Л. 256.</ref><ref>{{Cite web|url=http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/protokol-44-zasedaniya-byuro-bisertskogo-raikoma-vkpb-punkt-9-o-prieme-v-rkpb-li-brezhneva-s-2-|title=Протокол № 44 заседания бюро Бисертского райкома ВКП(б), пункт № 9 о приёме в РКП(б) Л.И. Брежнева с 2-х годичным кандидатским стажем. {{!}} Брежнев. К 110-летию со дня рождения. /|author=|website=|date=|publisher=liders.rusarchives.ru|accessdate=2020-04-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200506170108/http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/protokol-44-zasedaniya-byuro-bisertskogo-raikoma-vkpb-punkt-9-o-prieme-v-rkpb-li-brezhneva-s-2- |date=2020-05-06 }}</ref>.
=== Днепродзержинск. Байкалдехье. Днепропетровск ===
1930 шеран сентябрехь Уралера дӀа а вахана [[Комиссаровски техникин доьшийла|Москохан машенашйаран институте]]<ref name=":3" /><ref name=":6">{{Cite web|url=http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/kopiya-diploma-ob-okonchanii-li-brezhnevym-metallurgicheskogo-instituta-im-arsenicheva-v-g-kame|title=Копия диплома об окончании Л.И. Брежневым Металлургического института им. Арсеничева в г. Каменском и присвоении ему квалификации инженера-теплосиловика. 5 мая 1935 г. {{!}} Брежнев. К 110-летию со дня рождения. /|author=|website=|date=|publisher=liders.rusarchives.ru|accessdate=2020-04-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200805042027/http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/docs/kopiya-diploma-ob-okonchanii-li-brezhnevym-metallurgicheskogo-instituta-im-arsenicheva-v-g-kame |date=2020-08-05 }}</ref> деша хӀоьттира, ткъа 1931 шеран сентябрехь дехьавелира [[Днепран пачхьалкхан техникин университет|Каменскан металлургин Арсеничевн цӀарах институтан]]<ref name=":3">Из Диплома выданный гр. Брежневу Леониду Ильичу, в том, что он переведён из Московского Машино-Строительного Института в сентябре 1931 г. и закончил Каменский металлургический институт имени Арсеничева в январе 1935 г. по специальности тепло-силовая, а 5 мая 1935 г. получил квалификацию — инженера-теплосиловика. г. Вал-Каменский. РГАНИ Ф. 80. Оп. 1. Д. 1196. Л. 2.</ref><ref name=":6" /> суьйренан факультете ([[белхфак]]). Доьшучу хенахь болх беш вара [[Днепран металлургин комбинат|Днепран металлургин Ф. Э. Дзержинскийн цӀарах заводехь]] слесаран даржехь.
[[Файл:Л. И. Брежнев – курсант Забайкальской бронетанковой школы. 1936 год.jpg|thumb|180px|left|Брежнев Л. И. — Байкалдехьара бронетанкийн ишколан курсант (1936)]]
1931 шеран 24 октябрехь дуьйна [[Советийн Союзан Коммунистийн парти#1921—1941|ЙКП(б)]] декъахо.
1935 шеран 5 майхь диплом делира «инженер-йовхоницкъахо» говзаллица<ref name=":6" /><ref>Из Диплома Брежнева Л. И. выданный ему 5.05.1935 г. «…гр. Брежневу Л. И. присвоена квалификация инженера-теплосиловика». РГАНИ. Ф. 80. Оп. 1. Д. 1196. Л. 2-2об.</ref>.
1935 шеран октябрехь дуьйна<ref>Из учётно-послужной карты на Л. И. Брежнева из карточки учёта политсостава СА. «Призван Днепродзержинским ГВК в октябре 1935 года и служил до октября 1937 года … Политрук роты танкового полка ДВК …»</ref> [[Генарамалхбален мохк|Генарамалхбален махкахь]] [[Белхалойн-ахархойн ЦӀен эскар|БАЦӀЭхь]] гӀуллакхехь вара: [[Байкалдехьен тӀеман гуо]]нера бронетанкийн ишколан [[танк]]ийн [[рота|ротин]] курсант а, [[Комиссар (тӀемлойн декъехь)|политкуьйгалхо]] а ([[Чита]] гӀалин 15 км къилба-малхбалера Песчанка (Чита-II) посёлок). Дийшира ЦӀен Эскаран моторизацин а, механизацин а курсашкахь, уьш чекхйаьхча дуьххьарлера эпсаран цӀе йелира — [[лейтенант]]. 1982 шарахь, Л. И. Брежнев веллачул тӀаьхьа, цуьнан цӀе йелира Песчанскан танкийн дешаран [[полк]]анна.
=== Документалан фильмаш ===
* Гуттаренна а иэс, 1975. Сценарийн режиссёр а, автор а [[Фирсова, Джемма Сергеевна|Фирсова Д.]]. Операторш: ДФЦС операторш, диктор: Хлебников А.[http://www.net-film.ru/found-page-1/?search=qЛеселидзе#]
* [[Кармен, Роман Лазаревич|Кармен Романан]] документалан фильм «[[Сийлахь-Боккха Даймехкан (фильм)|Сийлахь-Боккха Даймехкан]]», америкехь и фильм гайтина «Ца бевза тӀом» цӀе йолуш<br> (эпизодаш).
* «Новороссийск Турпалхо-шахьар» (1974). Операторш: Аккуратов Е., Микоша В., Леонгардт Ю.
== Документаш ==
<gallery>
Файл:Brezhnev LI ListKadr 1942.jpg|1942 шеран 25 октябрера Брежнев Л. И. кадрийн чот лело долара кехат
Файл:Brezhnev LI OrKrZn NagrList 1942.jpg|Брежнев Л. И. 1942 шеран 27 мартехь ЦӀен Седин орденца совгӀат дина СовгӀатан кехат
Файл:Brezhnev LI OrOtVo NagrList 1943.jpg|Брежнев Л. И. 1943 шеран 18 сентябрехь Даймехкан тӀеман I тӀегӀанан орденца совгӀат дина СовгӀатан кехат
Файл:Brezhnev LI Pasport 1947.jpg|Л. И. Брежневн 1947 шеран паспорт
Файл:Брежнев Леонид Ильич, партийный билет.png|Л. И. Брежневн 1973 шеран Партин билет
</gallery>
== Хьажа кхин а ==
* [[Брежневн автомобилийн коллекци]]
== Билгалдахарш ==
;Комментареш
{{билгалдахарш|group="Билг."}}
;Хьосташ
{{билгалдахарш|2}}
== Литература ==
* {{Книга:Волкогонов-Семь}}
* Брежнев Леонид Ильич // ''[[Иванян, Эдуард Александрович|Иванян Э. А.]]'' Энциклопедия российско-американских отношений. XVIII—XX века. — Москва: Международные отношения, 2001. — 696 с. — ISBN 5-7133-1045-0.
* {{Книга|заглавие=Брежнев : к 109-летию со дня рождения : каталог историко-документальной выставки|ответственный=авт.-сост.: Н. Г. Томилина [и др.]|год=2016|место=М.|издательство=Кучково поле|страниц=255|isbn=978-5-9950-0684-8}}
* {{Книга|заглавие=Генеральный секретарь Л. И. Брежнев. 1964-1982|год=2006|место=М.|страниц=239, [1]|серия=Вестник Архива Президента. Специальное издание}}
* ''[[Млечин, Леонид Михайлович|Млечин Л. М.]]'' Брежнев. М.: Молодая гвардия, 2008. — 624 c., ил. (серия «Жизнь замечательных людей»). ISBN 978-5-235-03114-2
* {{книга |автор=[[Святослав Рыбас]] |заглавие=Громыко. Война, мир и дипломатия|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=Молодая гвардия |год=2011 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=530 [14]|серия=ЖЗЛ |isbn=978-5-235-03477-8|тираж=5000 |ref= С. Рыбас}}
* {{книга|автор=Шаттенберг С.|заглавие=Леонид Брежнев. Величие и трагедия человека и страны|ответственный=Пер. с нем. В.А. Брун-Цехового|место={{М}}|издательство=[[РОССПЭН|Политическая энциклопедия]]|год=2018|страниц=623|isbn=
978-5-8243-2244-6}}
* {{Золотые Звёзды|страницы=98—100}}
* {{И генерал, и рядовой…|страницы=3—5}}
; Кхечу мехкийн меттанашкахь
* {{Книга|заглавие=Brezhnev reconsidered|ссылка=https://archive.org/details/brezhnevreconsid0000unse|ответственный=ed. by Edwin Bacon and Mark Sandle|год=2002|место=Basingstoke (Hants.); New York|издательство=Palgrave Macmillan|allpages=VIII, 233|серия=Studies in Russian and East European history and society|isbn=0-333-79463-X}}
* {{публикация|книга|автор=Білоусов М. М.|часть=Брежнєв Леонід Ілліч|заглавие=[[Украинская дипломатическая энциклопедия|Українська дипломатична енциклопедія]]|язык=uk|томов=2|ответственный=Редкол.:Л. В. Губерський (голова) та ін.|место=К.|издательство=Знання України|год=2004|том=1|страниц=760|isbn=966-316-039-X}}
* {{публикация|книга|автор=[[Шаповал, Юрий Иванович|Шаповал Ю.]]|часть=Брежнєв Леонід Ілліч|заглавие=Політична енциклопедія|язык=uk|ответственный= Редкол.: Ю. Левенець (голова), Ю. Шаповал (заст. голови) та ін.|место=К.|издательство=Парламентське видавництво|год=2011|страницы=74|isbn=978-966-611-818-2}}
== Хьажоргаш ==
{{Гергара проекташ
|Викитека = Брежнев Леонид Ильич
|Викицитатник = Брежнев Леонид Ильич
}}
* [http://www.brejnevli.ru/ Брежнев Леонид Ильич. Собрание сочинений] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220618033701/http://brejnevli.ru/ |date=2022-06-18 }}
* [http://www.biblus.ru/Default.aspx?auth=9j0a8 Доклады, выступления, собрания сочинений на сайте Biblus] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221117044342/http://www.biblus.ru/Default.aspx?auth=9j0a8 |date=2022-11-17 }}
* [https://www.net-film.ru/found-page-1/?search=qбрежнев Кинохроника с Леонидом Брежневым — Архив кинохроники и документальных фильмов Net-Film]
* [https://web.archive.org/web/20101026205938/http://cccp.tv/person/leonid_brezhnev/ ССРС ТВ] Л. И. Брежнев на портале кхеташоского телевидения
* [http://liders.rusarchives.ru/brezhnev/ Виртуальная историко-документальная выставка «Брежнев. К 109-летию со дня рождения»]
* [http://www.nikkka.ru/2music_breznev.shtml Некоторые аудиозаписи речей Брежнева]
* ''Кавун М.'' «Леонид Брежнев: Карьера и жизнь генсека» (в 3-х частях) [https://web.archive.org/web/20100502062550/http://www.realnest.com.ua/information/articles/444]-[https://web.archive.org/web/20070927082155/http://www.realnest.com.ua/information/articles/448]-[https://web.archive.org/web/20070927082145/http://www.realnest.com.ua/information/articles/452]
* [http://www.musaelian.ru/brfam.html Семейные фотографии Брежнева на сайте Мусаэльяна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200129100131/http://musaelian.ru/brfam.html |date=2020-01-29 }}
* [https://web.archive.org/web/20130815132322/http://alexeypivovarov.ru/pokushenie-na-brezhneva/ «Покушение на Брежнева»] Фильм Алексея Пивоварова (НТВ) из серии «Дело тёмное»
* [http://ria.ru/society/20121218/915235586.html Российские историки готовят к печати дневники Брежнева] ''[[РИА Новости]]'', 18 декабря 2012
* [http://ttolk.ru/?p=3751 «Пробовал говорить в зале Кремля»: дневник Брежнева] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221115104356/http://ttolk.ru/?p=3751 |date=2022-11-15 }}
{{АХь}}
{{Брежнев}}
{{ССРС куьйгалхой}}
{{ССКП куьйгалхой }}
{{ССРС Лакхара Кхеташонан Президиуман председателаш}}
{{Советийн Союзан мудираш}}
{{Эскаран инарлаш (ССРС) }}
{{Молдавин Компартин ЦК куьйгалхой}}
{{Кхазакхстанан Компартин ЦК куьйгалхой (1920—1991)}}
{{Запорожьен компартин обкоман хьалхара секретараш (1939—1991)}}
{{УКП Днепропетровскан обкоман хьалхара секретараш }}
{{«Толам» орденан кавалераш}}
[[Категори:Брежнев Леонид |*]]
[[Категори:ССКП ЦК инарлин секретараш]]
[[Категори:ССКП ЦК хьалхара секретараш]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Президиуман Председателаш]]
[[Категори:ССКП ЦК Политбюрон декъахо]]
[[Категори:Сийлахь боккха Даймехкан тӀеман политбелхалой]]
[[Категори:Толаман Парадан декъашхой]]
[[Категори:Советийн Союзан доьазза Турпалхой]]
[[Категори:Маркс Карлан орденан кавалераш]]
[[Категори:Дуьненан Дешин Жолио-Кюри Фредерикан цӀарах мидалан лауреаташ]]
[[Категори:ССРС Пачхьалкхан хӀостан дешин сурт долу сийлахь герз делларш]]
[[Категори:XX бӀешеран оьрсийн йаздархой]]
[[Категори:ССРС мемуархой]]
[[Категори:Днепран сийлахь гражданаш]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан 3-гӀа кхайкхаман депутаташ]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан 4-гӀа кхайкхаман депутаташ]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан 5-гӀа кхайкхаман депутаташ]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан 6-гӀа кхайкхаман депутаташ]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан 7-гӀа кхайкхаман депутаташ]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан 8-гӀа кхайкхаман депутаташ]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан 9-гӀа кхайкхаман депутаташ]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан 10-гӀа кхайкхаман депутаташ]]
[[Категори:РСФСР гуонашкара ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан депутаташ]]
[[Категори:Украинин гуонашкара ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан депутаташ]]
[[Категори:Кхазакхстанан гуонашкара ССРС Лакхара Кхеташонан Союзан Кхеташонан депутаташ]]
[[Категори:Адамаш:1-ра Украинин фронт]]
[[Категори:Бургасан сийлахь гражданаш]]
[[Категори:РСФСР 5-гӀа кхайкхаман Лакхара Кхеташонан депутаташ]]
[[Категори:РСФСР Лакхара Кхеташонан 6-гӀа гуламан депутаташ]]
[[Категори:РСФСР Лакхара Кхеташонан 7-гӀа гуламан депутаташ]]
[[Категори:РСФСР Лакхара Кхеташонан 8-гӀа гуламан депутаташ]]
[[Категори:РСФСР Лакхара Кхеташонан 9-гӀа гуламан депутаташ]]
[[Категори:РСФСР 10-гӀа кхайкхаман Лакхара Кхеташонан депутаташ]]
[[Категори:ССКП XIX гуламан векалш]]
[[Категори:ССКП XX гуламан векалш]]
[[Категори:ССКП XXI гуламан векалш]]
[[Категори:ССКП XXII гуламан векалш]]
[[Категори:ССКП XXIII гуламан векалш]]
[[Категори:ССКП XXIV гуламан векалш]]
[[Категори:ССКП XXV гуламан векалш]]
[[Категори:ССКП XXVI гуламан векалш]]
[[Категори:Бригадин комиссараш]]
[[Категори:РСФСР ССКП ЦК бюрон декъашхо]]
[[Категори:ДӀабоьхкинарш Кремлан пенан уллера некрополехь]]
[[Категори:Бакохан сийлахь гражданаш]]
[[Категори:Кхазакхийн ССР Лакхара Кхеташонан 3-гӀа гуламан депутаташ]]
[[Категори:Кхазакхийн ССР Лакхара Кхеташонан 4-гӀа гуламан депутаташ]]
[[Категори:Украинийн ССР гӀалийн кхеташонан депутаташ]]
[[Категори:ССРС Лакхара Кхеташонан Президиуман 9-гӀа гуламан декъахой]]
[[Категори:Автомобилийн коллекционераш]]
[[Категори:Стара-Загорин сийлахь гражданаш]]
[[Категори:Пловдиван сийлахь гражданаш]]
ku0xmukho4g8kcs0t9zfkriakqf65sj
Светличная, Светлана Афанасьевна
0
1280615
10466398
10466022
2025-06-05T05:48:44Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466398
wikitext
text/x-wiki
{{Актёр
|ЦӀе =
|Сурт =
|Суьртах лаьцна =
|Йохалла =
|Бакъ цӀе =
|Вина терахь =
|Вина меттиг =
|Кхелхина терахь =
|Кхелхина меттиг =
|Говзалла = артист
|Гражданалла =
|Жигара шераш =
|Некъ =
|СовгӀаташ =
}}
'''Светлана Афанасьевна Светличная''' ({{ВД-Преамбула}}) — советан а, оьрсийн театран а кинон актриса йу. РСФСР сийлахь артист (1974).
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
* {{imdb name|id=0841254|name=Светлана Светличная}}
* [https://ssvetlichnaya.ru/ Официальный сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230913100856/https://ssvetlichnaya.ru/ |date=2023-09-13 }} Светланы Светличной
* [http://remont-online.net/idealnyy-remont/1614-svetlana-svetlichnaya-francuzskiy-lyuks.html В гостях у Светланы Светличной]
* [https://zwezda.ru/svetlich.html Интервью Светланы Светличной]
* {{cite web |author= |url=https://tass.ru/encyclopedia/person/svetlichnaya-svetlana-afanasevna |title=Светличная Светлана Афанасьевна |lang=ru |website=ТАСС |date= |access-date=2021-08-22}}
* {{cite web |author=Ольга Шмелёва |url=https://www.mosfilm.ru/news/?ELEMENT_ID=41075&sphrase_id=981887 |title=Широкий диапазон и «бриллиантовый» эпизод: к юбилею актрисы Светланы Светличной |lang=ru |website=Мосфильм |date=2020-05-14 |access-date=2021-08-22}}
{{АХ}}
[[Категори:ССРС актрисаш]]
f175md9cwl0jsv8wlj1tuffqtrl8pno
Смирнова, Лидия Николаевна
0
1280624
10466403
10466057
2025-06-05T09:01:04Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10466403
wikitext
text/x-wiki
{{Актёр
|ЦӀе =
|Сурт =
|Суьртах лаьцна =
|Йохалла =
|Бакъ цӀе =
|Вина терахь =
|Вина меттиг =
|Кхелхина терахь =
|Кхелхина меттиг =
|Говзалла = артист
|Гражданалла =
|Жигара шераш =
|Некъ =
|СовгӀаташ =
}}
'''Лидия Николаевна Смирнова''' ({{ВД-Преамбула}}) — советан а, оьрсийн театран а кинон актриса йу. ССРС къоман артист (1974).
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
* {{imdb name|id=0807074|name=Лидия Смирнова}}
* [http://www.vvedenskoe.pogost.info/displayimage.php?pos=-6638 Могила на Введенском кладбище] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160315174432/http://www.vvedenskoe.pogost.info/displayimage.php?pos=-6638 |date=2016-03-15 }}
* [https://archive.today/20130419142912/http://eternaltown.com.ua/content/view/5624/2/1/1/ Лидия Смирнова, биография в изложении Ф. Раззакова ]
{{АХ}}
[[Категори:ССРС актрисаш]]
3p0iqz9dz2ctpkjxy4o8a9wej1i66f1
Категори:Шелковскан кӀошт
14
1280718
10466423
2025-06-05T09:38:07Z
VolnyiLev
18828
Керла агӀо: «[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]»
10466423
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Невран кӀошт
14
1280719
10466424
2025-06-05T09:38:41Z
VolnyiLev
18828
Керла агӀо: «[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]»
10466424
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Итон-Кхаьллан кӀошт
14
1280720
10466425
2025-06-05T09:39:10Z
VolnyiLev
18828
Керла агӀо: «[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]»
10466425
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Гуьмсан кӀошт
14
1280721
10466426
2025-06-05T09:39:44Z
VolnyiLev
18828
Керла агӀо: «[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]»
10466426
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:Ножи-Йуьртан кӀошт
14
1280722
10466427
2025-06-05T09:40:26Z
VolnyiLev
18828
Керла агӀо: «[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]»
10466427
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
10466429
10466427
2025-06-05T09:41:24Z
VolnyiLev
18828
10466429
wikitext
text/x-wiki
{{db|empty category}}
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
3qx1dlcj5po0eagq5us8strrfcuptmi
Категори йийцар:Википеди:Бакъонаш
15
1280723
10466430
2025-06-05T09:41:51Z
85.192.83.25
/* ohoifhfojodijfijkdiv */ Керла тема
10466430
wikitext
text/x-wiki
== ohoifhfojodijfijkdiv ==
@gieheciucu8cihuyfhihfujefjoeveif, [[ГӀирс:Къинхьегам/85.192.83.25|85.192.83.25]] 2025, 5 июнь, 09:41 (UTC)
tcgqs0iwbnnk412du6l9sj554c93c82
Категори:Эна-Хишкан кӀоштан нах беха меттигаш
14
1280724
10466432
2025-06-05T09:44:22Z
VolnyiLev
18828
Керла агӀо: «[[Категори:Эна-Хишкан кӀошт]] [[Категори:Нохчийчоьнан нах беха меттигаш]]»
10466432
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Эна-Хишкан кӀошт]]
[[Категори:Нохчийчоьнан нах беха меттигаш]]
9x0ef4wo4gfs2sn5jjy5x4gh0xraedo
Категори:Нохчийчоьнан гIаланаш
14
1280725
10466459
2025-06-05T09:59:55Z
VolnyiLev
18828
Керла агӀо: «{{catmain}} [[Категори:ГӀаланаш Российн Федерацин субъекташкахула|Нохчийчоь]] [[Категори:Нохчийчоьнан нах беха меттигаш|*]]»
10466459
wikitext
text/x-wiki
{{catmain}}
[[Категори:ГӀаланаш Российн Федерацин субъекташкахула|Нохчийчоь]]
[[Категори:Нохчийчоьнан нах беха меттигаш|*]]
k1q0c4aewhu674hnz3as4ugwr5fahrc
Категори:ГаланчӀожан кӀошт
14
1280726
10466471
2025-06-05T10:06:22Z
VolnyiLev
18828
Керла агӀо: «[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]»
10466471
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Категори:ЧӀебарлойн кӀошт
14
1280727
10466472
2025-06-05T10:06:57Z
VolnyiLev
18828
Керла агӀо: «[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]»
10466472
wikitext
text/x-wiki
[[Категори:Нохчийчоьнан кӀошташ]]
7ghit1dtk5a0mxjqcaht72vnz5qw6un
Дийцар:Малхбаленславянийн меттанаш
1
1280728
10466478
2025-06-05T11:22:38Z
85.192.83.25
/* Daniel flores martinez */ Керла тема
10466478
wikitext
text/x-wiki
== Daniel flores martinez ==
jiefjfkjoihifjhkv, [[ГӀирс:Къинхьегам/85.192.83.25|85.192.83.25]] 2025, 5 июнь, 11:22 (UTC)
b9xsbklk6mov68k0v455456elw1yx4f