Википеди cewiki https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B0%D0%B3%D3%80%D0%BE MediaWiki 1.45.0-wmf.3 first-letter Медиа ГӀирс Дийцар Декъашхо Декъашхочун дийцар Википеди Википедин дийцаре Файл Файл йийцар MediaWiki MediaWiki йийцар Кеп Кеп йийцар ГӀо ГӀо дийцар Категори Категори йийцар Ков Ков дийцаре TimedText TimedText talk Модуль Модуль йийцар 14 931 10466526 180860 2025-06-06T09:45:12Z VolnyiLev 18828 дӀайаьккхина [[Категори:Росси]]; тӀетоьхна [[Категори:Российн республикаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466526 wikitext text/x-wiki [[Категори:Ковказ]] [[Категори:Российн республикаш]] sc4q4fskxm0d4rs6momzbls14ftkkdo 0 2305 10466640 10420847 2025-06-06T19:00:46Z Votre Provocateur 33476 10466640 wikitext text/x-wiki {{маьӀна}} {{Пачхьалкх |Нохчийн цӀе= Латви |Шен цӀе= Latvijas Republika |Доланиг дожар=Латвин |ХӀост=Coat of Arms of Latvia.svg |Шатлакхан Иллинан цӀе= Dievs, Svētī Latviju <br /> (Дела, декъалъехьа Латви) |Аудио = Latvian National Anthem (instrumental).ogg |Урхаллин тайпа= [[Парламентан республика]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=26|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref> |lat_dir = N|lat_deg =57 |lat_min = 0|lat_sec = 0 |lon_dir =E |lon_deg =24 |lon_min =56 |lon_sec =0 |region = LV |CoordScale =2000000 |Картан тӀехь=EU-Latvia.svg |картан куьг = '''Латви''' лаьтта (таьIна-баьццара):<br />— [[Европа|Европехь]] (сирла-баьццара а, таьIна-сира а)<br />— [[Европин барт|Европин бертехь]] (сирла-баьццара) |Мотт=[[Латышийн мотт|латышийн]] |Маьрша йаьлла терахь= [[1918 шо|1918 шеран]] [[18 ноябрь|18 ноябрехь]] ([[Росси|Россех]])<ref>По условиям [[Брестский мир|Брестского мира]] 3 марта 1918 Латвия перешла под контроль [[Германская империя|Германской империи]], от которой стала независимой после её поражения в [[Первая мировая война|I мировой войне]].</ref> <br /><small>[[1991 шо|1991 шеран]] [[21 август]]ехь ([[ССРС]])<ref>''Зиновьев В. П.'', ''Троицкий Е. Ф.'' Страны СНГ и Балтии. Томск., 2009. 334 С. — c. 9</ref></small> |Коьрта гӀала=[[Рига]] |Йаккхий гӀаланаш=[[Рига]], [[Даугавпилс]], [[Вентспилс]], [[Лиепая]], [[Елгава]], [[Юрмала]]<!-- Больше не добавлять. --> |Куьйгалхойн даржаш=[[Латвин президенташ|Президент]]<br />[[Латвин премьер-министрийн исписка|Премьер-министр]] <br />[[Латвин Сейман председателийн исписка|Сейман председатель]] |Куьйгалхой=[[Левитс, Эгилс|Левитс Эгилс]]<br /> [[Кришьянис, Кариньш|Кришьянис Кариньш]] <br />[[Мурниеце, Инара|Мурниеце Инара]] |Латтанца меттиг=122 |Латта={{Num|64589}} |Хина процент=1,5 |Бахархой меттиг=154-гIа |Бахархой= {{охьадалар}} {{Num|1898400}}<ref name="pmlp">[https://data1.csb.gov.lv/pxweb/en/iedz/iedz__iedzskaits__isterm/IE010m.px/ База данных Центрального статистического бюро Латвии]{{ref-en}} {{cite web |url=https://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html |title=Архивированная копия |accessdate=2013-12-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html |archivedate=2013-06-28 |deadlink=yes }}</ref> |Бахархой лерина шо=2020 |Луьсталла=29,39 |Бахархойн цӀерш = латыш, латышаш<ref>[http://ps95.ru/dikdosham/ru/]</ref> |ДЧС (НЭТ) = 53,467 млрд<ref name="wb">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=60&pr.y=11&sy=2016&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=941%2C946%2C939&s=NGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Latvia |publisher=IMF}}</ref> |ДЧС (НЭТ) лерина шо = 2018 |ДЧС (НЭТ) меттиг = 107 |ХӀораннан а сина ДЧС (НЭТ) = {{Num|29489}}<ref name="wb" /> |ДЧС (номинал)= 30,175 млрд<ref name="wb" /> |ДЧС (номинал) лерина шо =2018 |ДЧС (номинал) меттиг =99 |ХӀораннан а сина ДЧС (номинал)= {{Num|18472}}<ref name="wb" /> |АДКИ = {{тӀекхетар}} 0,854<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2019.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators 2019 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН}}</ref> |Лерина шо АДКИ = 2019 |АДКИ меттиг = 39 |Локхалла АДКИ = <span style="color:#090;">чӀогӀа лакхара</span> |Ахча=[[евро]] ([[EUR, код 978]]) |Домен=[[.lv]], [[.eu]] ([[Европин союз|ЕС]] санна) |ISO = 428 / LVA / LV |МОК = LAT |Телефонан код=371 |Сахьтан аса=[[Малхбален Европин хан|EET]] ([[UTC+02:00|UTC+2]], [[Аьхкенан хан|аьхка]] [[Малхбален Европин аьхкенан хан|UTC+3]]) <!-- |Примечания=--> }} '''Ла́тви''' ({{lang-lv|Latvija}} {{IPA|[ˈlatvija]}}), официалан цӀе — '''Латви́н Респу́блика''' ({{lang-lv|Latvijas Republika}}), — [[Къилбаседа Европа|Къилбаседа Европера]] [[пачхьалкх]]<ref name="UN">{{cite web |url=https://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#europe |title=Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings |publisher= [[ООН]] |accessdate=2015-04-30 |lang=en}}</ref>. 2024 шеран 1 февралехь мах хадорца, бахархойн барам хилира {{Num|1871882|}}<ref>{{Cite web|url=https://data.stat.gov.lv/pxweb/lv/OSP_PUB/START__POP__IR__IRS/IRS010/|title=Iedzīvotāju skaits gada sākumā, tā izmaiņas un dabiskās kustības galvenie rādītāji 1920 - 2024|lang=lv|website=Oficiālās statistikas portāls|access-date=2024-09-09}}</ref> стаг ([[Пачхьалкхийн бахархойн барамца йолу исписка|дуьненахь 153-гӀа меттиг]]).{{Дехьадалар|#Барам, охьаховшар|1}} Мохк — {{Num|64589|км²}} ([[Пачхьалкхийн а, бозуш болчу мехкийн а майданан барамца йолу исписка|дуьненахь 122-гӀа меттиг]]). Мехкан къилбаседера къилбехьа йохалла 250 км, ткъа малхбузера малхбалехьа — 450 км. Латвин доза ду [[Эстони]]ца къилбаседехь, [[Росси]]йца — малхбалехь, [[Белорусси]]ца — къилба-малхбалехь, [[Литва]]ца — къилбехь.{{Дехьадалар|#Географин хьал|1}}. Йекъало 119 административан-мехкан декъе, царех 110 [[Мохк (Латви)|мехкаш]] ду, 9 — мехкан статус йолу республикин гӀала йу.{{Дехьадалар|#Административан йекъайалар|1}} Коьрта шахьар — [[Рига]]. Пачхьалкхан мотт — [[Латышийн мотт|латышийн]].{{Дехьадалар|#Меттанаш|1}} [[Унитаран пачхьалкх]], [[парламентан республика]]. [[Латвин президенташ|Президент]] — Эдгарс Ринкевичс<ref>{{cite web|url=https://www.delfi.lv/a/51139459&all=true|title=Левитс - новый президент Латвии. Что о нём нужно знать?|author=rus.DELFI.lv|date=2019-05-29|publisher=delfi.lv|lang=ru|accessdate=2019-06-01|deadlink = yes }}</ref> (2019 шеран 8 июлехь дуьйна), [[Латвин премьер-министрийн исписка|премьер-министр]] (официалан даржан цӀе — Латвин министрийн президент) — [[Кариньш, Кришьянис|Кариньш Кришьянис]] (2019 шеран 23 январехь дуьйна).{{Дехьадалар|#Пачхьалкхан хӀоттам|1}} == Географи == Дозанца йолу пачхьалкхаш: къилбаседехьа — [[Эстони]], къилбехьа — [[Литва]], малхбалехьа — [[Росси]], [[Белорусси]]. == Истори == === Яккхи гӀаланаш === {| class="wikitable sortable" style="text-align:right;" ! style="text-align:center; background:#abcdef;"| ХӀост ! style="text-align:center; background:#abcdef;"| ГӀала ! style="text-align:center; background:#abcdef;"| Бахархой (01.01.2012) ! style="text-align:center; background:#abcdef;"| Шира кӀошт |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Greater Coat of Arms of Riga - for display.svg|40px]] || style="text-align:left;"| '''[[Рига]]''' ||align="middle" | 699 203 ||align="middle" | [[Видземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Coat of arms of Daugavpils.svg|20px]] || style="text-align:left;"| '''[[Даугавпилс]]''' ||align="middle" | 101 057||align="middle" | [[Латгале]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Coat of Arms of Liepāja.svg|20px]] || style="text-align:left;"| '''[[Лиепая]]''' ||align="middle" | 82 413||align="middle" | [[Курземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Escut Jelgava.png|20px]] || style="text-align:left;"| '''[[Елгава]]''' ||align="middle" | 63 534||align="middle" | [[Земгале]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Coat of Arms of Jūrmala.svg|20px]] || style="text-align:left;"| '''[[Юрмала]]''' ||align="middle" | 56 307||align="middle" | [[Видземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:LVA Ventspils COA.svg|20px]] || style="text-align:left;"| '''[[Вентспилс]]''' ||align="middle" | 41 998||align="middle" |[[Курземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Coat of Arms of Rēzekne.svg|20px]] || style="text-align:left;"| '''[[Резекне]]''' ||align="middle" | 33 936||align="middle" | [[Латгале]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:COA LV Valmiera.svg|20px]] || style="text-align:left;"| '''[[Валмиера]]''' ||align="middle" | 26 674||align="middle" | [[Видземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Coat of Arms of Ogre.svg|20px]] || style="text-align:left;"| [[Огре]] ||align="middle" | 26 549||align="middle" | [[Видземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Escut Jekabpils.png|20px]] || style="text-align:left;"| '''[[Екабпилс]]''' ||align="middle" | 25 883||align="middle" | [[Селия]] / [[Латгале]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Coat of Arms of Tukums.svg|20px]] || style="text-align:left;"| [[Тукумс]] ||align="middle" | 19 729||align="middle" | [[Земгале]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Salaspils gerb.png|20px]]|| style="text-align:left;"| [[Саласпилс]] ||align="middle" | 18 039||align="middle" | [[Видземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Cesis COA.svg|20px]]|| style="text-align:left;"| [[Цесис]] ||align="middle" |17 673||align="middle" | [[Видземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Kuldiga COA.svg|20px]]|| style="text-align:left;"| [[Кулдига]] ||align="middle" | 12 494||align="middle" |[[Курземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Olaine.gerb.png|20px]]|| style="text-align:left;"| [[Олайне]] ||align="middle" | 12 367||align="middle" | [[Видземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Saldus gerb.png|20px]]|| style="text-align:left;"| [[Салдус]] ||align="middle" | 12 085||align="middle" |[[Курземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Coat of Arms of Sigulda.svg|20px]]|| style="text-align:left;"| [[Сигулда]] ||align="middle" | 11 368||align="middle" | [[Видземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Coat of Arms of Talsi.svg|20px]]|| style="text-align:left;"| [[Талси]] ||align="middle" | 10 962||align="middle" |[[Курземе]] |- | style="text-align:center;"|[[Файл:Dobele COA.svg|20px]]|| style="text-align:left;"| [[Добеле]] ||align="middle" | 10 895||align="middle" | [[Земгале]] |} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Европин пачхьалкхаш}} {{rq|empty}} {{external links}} [[Категори:Латви]] ojijhcypinctkwty26lpxslswnex7jy 0 2586 10466636 10462585 2025-06-06T16:58:45Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466636 wikitext text/x-wiki {{ТӀом |conflict=Дуьххьара нохчи-оьрсийн тӀом (1994—1996 шераш) |partof= |image=[[Сурт:Evstafiev-Chechnya-BURNED.jpg|300px]] |caption=Соьлжа-ГӀалин штурм |date= [[1994]] шеран [[11 гӀуран ]] — [[1996]] шеран [[31 хьаьттан]] |place=[[Нохчийчоь]], [[Росси]] |casus=1991—1994 шерашкахь [[Нохчийн Республика Ичкери|Нохчийчоьн]] [[Къобалъянза а, цхьаццамма къобалйина а пачхьалкхаш|факт хилла маршо]] |territory=[[Нохчийчоь]], иштта, цхьаццанхьа, [[ГӀалгӀайчоь|ГӀалгӀайчохь]], [[ДегӀаста]]хь, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкахь]] |result=[[Хаси-Эвлан барт]]: Нохчийчуьра российн ницкъаш арабахар{{Ref+|ЖамӀаш, бина барт, НРИ факт хилла толам санна лара мегар ду, иза бахьнехь цхьаболчу МХГӀ йо формулировкаш, «Нохчийн тӀамехь Российн иэшар» олий<ref>* Finch, Raymond C., III [http://www.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a435005.pdf Why the Russian Military Failed in Chechnya] 1998. — 25 p. * Сидорчик А. [http://www.aif.ru/society/history/operaciya_dzhihad_kak_rossiya_proigrala_chechenskuyu_voynu Операция «Джихад». Как Россия проиграла чеченскую войну] // [[Аргументы и факты]], 06.08.2016 * Сеньшин Е. [https://www.znak.com/2014-02-26/aleksandr_nevzorov_o_maydane_i_chechne_berezovskom_i_putine_golubyh_i_chekistah_v_rpc «Насколько я знаю Путина, он далек от мании величия»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180117131123/https://www.znak.com/2014-02-26/aleksandr_nevzorov_o_maydane_i_chechne_berezovskom_i_putine_golubyh_i_chekistah_v_rpc |date=2018-01-17 }} // [[znak.com]], 26.02.2016</ref>|group="Комм"}} * Нохчийчоьн статусах дерг дӀатеттина [[2001 шо|2001 шеран]] [[31 декабрь|31 декабрь]] кхаччалц<ref>[http://ria.ru/history_spravki/20110831/427508949.html Подписание Хасавюртовских соглашений в 1996 году. Справка] // [[РИА Новости]]</ref>{{Ref+|Чеккхенца гӀуллакх нис ца делира, 1999 шарахь факт хилла барт бохор бахьнехь [[ШолгӀа нохчийн тӀом]] болабелира|group="Комм"}} * [[Нохчийчуьра шина тӀеман йукъара къоьлла]] * Нохчийчоьн факт хилла маршо [[ШолгӀа нохчийн тӀом]] болабаллалц |combatant1= [[Сурт:Flag of Russia.svg|30px]] [[Оьрсийчоь]] |combatant2= [[Сурт:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|30px]] [[Нохчийчоь]] |commander1= [[Файл:Standard of the President of the Russian Federation.svg|border|20px|Российн Федерацин президентан штандарт]] [[Ельцин, Борис Николаевич|Ельцин Борис]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Грачёв, Павел Сергеевич|Грачёв Павел]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Квашнин, Анатолий Васильевич|Квашнин Анатолий]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Куликов, Анатолий Сергеевич|Куликов Анатолий]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Романов, Анатолий Александрович|Романов Анатолий]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Рохлин, Лев Яковлевич|Рохлин Лев]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Трошев, Геннадий Николаевич|Трошев Геннадий]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Шаманов, Владимир Анатольевич|Шаманов Владимир]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Бабичев, Иван Ильич|Бабичев Иван]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Пуликовский, Константин Борисович|Пуликовский Константин]]<br> {{Байракх|Росси}} [[Скрыпник, Николай Васильевич|Скрыпник Николай]] †<br> {{Байракх|Росси}}{{Байракх|Нохчийчоь|2004 шо кхаччалц}} [[Завгаев, Доку Гапурович|Завгаев Доку]]<br> {{Байракх|Росси}}{{Байракх|Нохчийчоь|2004 шо кхаччалц}} [[Гантамиров, Бислан Сайдалиевич|Гантамиров Бислан]]<br> {{Байракх|Росси}}{{Байракх|Нохчийчоь|2004 шо кхаччалц}} [[Какиев, Сайд-Мохьмад Шамаевич|Какиев Сайд-Мохьмад]]<br> {{Байракх|Росси}}{{Байракх|Нохчийчоь|2004 шо кхаччалц}} [[Лабазанов, Руслан Хамидович|Лабазанов Руслан]] †<br> {{Байракх|Росси}}{{Байракх|Нохчийчоь|2004 шо кхаччалц}} [[Автурханов, Ӏумар Джунитович|Автурханов Ӏумар]] |commander2= [[Сурт:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|30px]] [[Дудаев, Джохар Мусаевич|Дудаев Джохар]] ☾ [[Масхадов, Аслан Алиевич|Масхадов Аслан]]<br> [[Закаев, Ахьмад Халидович|Закаев Ахьмад]]<br> [[Яндарбиев, Зелимхан Абдулмуслимович|Яндарбиев Зелимхан]]<br> [[Басаев, Шамиль Салманович|Басаев Шамиль]]<br> [[Гелаев, Руслан Германович|Гелаев Руслан]]<br> [[Радуев, Салман Бетырович|Радуев Салман]]<br> [[Атгериев, Турпал-Ӏела Аладиевич|Атгериев Турпал-Ӏела]]<br> [[Исрапилов, Хункар-Паша Германович|Исрапилов Хункар-Паша]]<br> [[Арсанов, Ваха Хамидович|Арсанов Ваха]]<br> [[Бараев, Ӏарби Алаутдинович|Бараев Ӏарби]]<br> [[Абдулхаджиев, Асламбек Сайпиевич|Абдулхаджиев Асламбек]]<br> [[Баталов, Апти Алдамович|Баталов Апти]]<br> [[Исмаилов, Асланбек Абдуллаевич|Исмаилов Асланбек]]<br> [[Ахмадов, Рамзан Аднанович|Ахмадов Рамзан]]<br> [[Ахмадов, Ризван Аднанович|Ахмадов Ризван]]<br> [[Хачукаев, Хизир Мусаевич|Хачукаев Хизир]]<br> [[Амир ибн аль-ХаттӀаб|ХаттӀаб]] |strength1={{терахь|21 000}} (декабрь 1994)<br> {{терахь|70 500}} (февраль 1995)<ref>{{Книга:Россия и СССР в войнах XX века|страницы=582}}</ref> |strength2=* {{терахь|6000}} [[Нохчийн Республика Ичкерин ТӀеман НицӀкъаш|НРИ ТӀН]] тӀемло (1994)<ref>[http://o001oo.ru/index.php?showtopic=47389 ВС ЧР Ичкерия. 1994—2000 гг. — Номера автомобилей на o001oo.ru — сайт о меченых властью<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><br> {{терахь|6000}} (НРИ хаамашца) |casualties1='''Официалан хаамаш:'''<br> {{терахь|3860}} кхелхина РФ ТӀН тӀеман гӀуллакххо<br> {{терахь|1872}} кхелхина ЧГӀМ белхало<br> '''Берриш:''' {{терахь|5732}} кхелхина<br> {{терахь|17 892}} чов йина.<br> '''Салтийн ненийн комитетан хаамашца''':<br> {{терахь|14 000}} сов кхелхина а, тӀепаза вайна а<ref>{{Книга:Россия и СССР в войнах XX века|страницы=582—583}}</ref> '''НРИ хаамашца''':<br> {{терахь|22 000}} кхелхина |casualties2='''Российн хаамашца:'''<br> {{терахь|17 391}} вийна сепаратист.<br> '''НРИ хаамаш:'''<br> {{терахь|3000}} гергга кхелхина тӀемло <br> {{терахь|120000}} гергга кхелхина маьрша бахархой '''[[Мемориал (кхоллам)|Мемориал]] кхолламан хаамашца''':<br> {{терахь|2700}} кхелхина<ref>{{Книга:Россия и СССР в войнах XX века|страницы=584}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://smallwarsjournal.com/documents/khozhevinterview.pdf |title=Khozhev interview |accessdate=2015-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080308081709/http://smallwarsjournal.com/documents/khozhevinterview.pdf |archivedate=2008-03-08 |deadlink=yes }}</ref><ref>[http://newleftreview.org/A2533 New Left Review — Tony Wood: The Case for Chechnya] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111118232120/http://newleftreview.org/A2533 |date=2011-11-18 }}</ref><ref>Knezys, Stasys, and Romaras Sedlickas. ''The War in Chechnya''. 1st ed. College Station: Texas A&M University Press, 1999. 303—304.</ref> }} '''Дуьххьара нохчи-оьрсийн тӀом''' болабелира 11 декабрахь 1994 шарахь, ткъа иза чекхбелира 31 августехь, нохчийша толам а боккхуш. == Хронологи == === 1994 === * 26 Эрх-бутт - [[Оппозицийн путч]] * 11 Огой-бутт - Оьрсийн эскар чудеар. ТӀом болар * 31 Огой-бутт - март 1995 - [[Соьлжа-ГӀали штурм]] === 1995 === * 10 Биэкарг-бутт - 22 Сели-бутт 1996 - [[Бамути тӀелётар]] * 7 Тушоли-бутт — [[Сейн-МаӀаш йагийна де.]] * 14 Мангал-бутт-17 Мангал-бутт — [[Будённовскан рейд]] ([[Баси Шамиль]]) === 1996 === * 9 Нажи-бутт — [[Кизляран рейд]] ([[Салман Радуев]]) * 16 Тушоли-бутт — [[Ярышмардахь оьрсийн колонан тӀелётар]] (Амир Хаттаб) * 21 Тушоли-бутт - Дуди Джохар кхелхар. * 6 Эгиш-бутт — [[Операци "Джихад"]]. Нохчийн тӀемлош Соьлжа-ГӀал схьаяхкар. * 31 Эгиш-бутт - Машар бар Хасав-Юртахь. Оьрсийн эскар Нохчийчоьра ар далар. == 1997 == * 12 Сели-бутт 1997 - Машаран ч1аг1ам [[Аслан Масхадов]]c а [[Борис Ельцин]]c а куьг яздира. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Линкаш == * [http://www.voinenet.ru/index.php?aid=5126 (voinenet) Дуьххьара нохчи-оьрсийн тӀом. Март-июнь 1995.(оьрсийн маттахь)]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{кечдар}} [[Категори:Дуьххьара нохчи-оьрсийн тӀом]] [[Категори:Росси]] [[Категори:Нохчийчоь]] k8aouw0515mfchuwm3g6yv69dz9q7v4 0 9524 10466638 10442488 2025-06-06T17:30:24Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466638 wikitext text/x-wiki {{Пачхьалкх |Нохчийн цӀе = Чийн Халкъан Республика<br /> {{Цийн|中華人民共和國|中华人民共和国|Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó|}} |Доланиг дожар = Цийн Халкъан Республикин |ХӀост = National_Emblem_of_the_People's_Republic_of_China.svg |p1= Цийн Халкъан Республика <!-- |ХӀостан метта = --> <!-- |Девиз = --> |Гимн = Марш добровольцев |Аудио = March of the Volunteers instrumental.ogg |Урхаллин тайпа=[[Цийн Халкъан Республикин пачхьалкхан хоттам|социалистически (коммунистически)]] [[Халкъан республика|республика]] |Картан тӀехь= CHN orthographic.svg |lat_dir = N|lat_deg = 32|lat_min = 48|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 103|lon_min = 5|lon_sec = 0 |region = CN |CoordScale = |Мотт = [[Цийн мотт|Цийн]]<ref>Иштта [[ингалсан мотт|ингалсан]] [[Гонконг]]ехь, кхин [[Португалихойн мотт|португалихойн]] [[Макао]]хь.</ref> |Кхоьллина = [[1949 шо|1949]] шеран [[1 октябрехь]] <!-- |Маьрша йелира = --> |Коьрта гӀала = [[Пекин]] |Йаккхий гӀаланаш = [[Чунцин]], [[Тяньцзинь]], [[Шанхай]], [[Пекин]], [[Гуанчжоу]] |Куьйгалхойн даржаш=[[Председатель]],<br />[[ЦК ККП секретарь]]<br />[[Председателан]] гӀовс<br />[[Госсовета]]н Премьер<br />Председатель [[ВСНП]]<br />Председатель [[НПКС]] |Куьйгалхой= [[Си Дзиньпин]]<ref>[http://www.itar-tass.com/c512/675427.html Си Дзиньпин занял высший государственный пост в Китае, возглавив "пятое поколение" руководителей]</ref><br /><br />[[Ли Юаньчао]]<ref>[http://www.itar-tass.com/c188/675488.html В Китае завершился процесс передачи власти новому "пятому поколению" руководителей страны]</ref><br />[[Ли Кецян]]<ref>[http://www.itar-tass.com/c512/676725.html Ли Кецян возглавил правительство КНР]</ref><br />[[Джан Дедзян]]<br />[[Дзя Цинлинь]] |Латтанца меттиг = 3 |Латта = 9 596 960<span style="position:relative; left:38px;"><ref>Цифровые данные приведены без включения данных по [[Китайская Республика|Тайваню]], [[Гонконг]]у и [[Макао]].<br />Атлас мира, обзорно-географический, ИПУ РАН, ООО «УНИИНТЕХ», Москва, 2004.<br />Атлас мира, ПКО «Картография» федеральной службы геодезии и картографии России, Москва, 2005.</ref></span> |Хина процент = 3,8 |Бахархойн меттиг = 1 |Бахархой = 1 349 585 838<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/population/international/data/countryrank/rank.php|title=Country Rank. Countries and Areas Ranked by Population: 2013|author=Census.gov|date=2013|publisher=U.S. Department of Commerce|accessdate=2013-05-09|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GUHbJYCI|archivedate=2013-05-09}}</ref> |Бахархой лерина шо = 2013 |Луьсталла = 139,6 |ДЧС = 7,318 трлн.<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD|title=GDP|publisher=[[World Bank]]|accessdate=October 9,2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6ESNTbD18|archivedate=2013-02-15}}</ref> <br /> |ДЧС (НЭТ)= 12,383 трлн.<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&pr.y=4&sy=2010&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=924&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CNID_NGDP%2CLP&grp=0&a=|title=World Economic Outlook Database: China|publisher=[[International Monetary Fund]]|date=October 2012|accessdate=2 January 2013|archiveurl=http://www.webcitation.org/6ERWnDk6j|archivedate=2013-02-15}}</ref> |ХӀораннан а сина ДЧС=6,569<ref name=autogenerated2>Data refer to the year 2013. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?sy=2000&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&pr1.x=37&pr1.y=8&c=924%2C964%2C922%2C456%2C134%2C528%2C926%2C111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a= IMF database], [[IMF]].</ref> |ХӀораннан а сина ДЧС (НЭТ) =9 828<ref name=imf2 /> |Ахча = [[Женьминьби|юань (женьминьби)]] ([[CNY, код 156]])&nbsp;<ref>Также [[гонконган доллар]] в [[Гонконг]]е и [[Патака Макао|патака]] в [[Макао]].</ref> |ДЧС лерина шо = 2013 |АДКИ = 0,699<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_complete.pdf|lang=en|title=Human Development Report 2013|year=2013|publisher=United Nations Development Programme|archiveurl=http://www.webcitation.org/6IqDzz4je|archivedate=2013-08-13}}</ref> |Лерина шо АДКИ = 2013 |АДКИ меттиг= 101 |Локхалла АДКИ = <span style="color:#fc0;">'''йукъара'''</span> |Домен=[[.cn]], [[.中国]], [[.中國]], [[.公司]], [[.网络]] |Телефонан код=86 |Бахархойн цӀерш= [[китайш]] |Сахьтан аса=+8 |Билгалдахарш= }} '''Цийн-мохк''' ({{Цийн|中國|中国|Zhōngguó|Чжунго}}), официалан цӀе — '''Цийн Халкъан Респу́блика''' '''(ЦХР)''' ({{Цийн|中華人民共和國|中华人民共和国|Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó|Чжунхуа Жэньминь Гунхэго}}) — [[Малхбален Ази]]н [[Цийн Халкъан Республикин пачхьалкхан хоттам|социалистийн]] [[пачхьалкх]] йу. Дуьнен тӀехь уггаре а дукха халкъ долу [[пачхьалкх]] йу (1,36 млрд гергга<ref name=":0">{{Cite web|accessdate = 2015-11-10|title = The World Factbook|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html|publisher = www.cia.gov}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070612213511/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html |date=2007-06-12 }}</ref>, дукхаха долу къам — этнически [[Хань (къам)|цийш]] бу, шайн цӀе — ''хань'' йолуш); [[Пачхьалкхийн а, царех дозуш долчу латтанийн майданийн тептар|кхоалгӀа меттехь йу шен майданца]], шелла а дукха латта [[Росси]]йхь а, [[Канада|Канадехь]] а бен доцуш. [[Йоккха пачхьалкх]] йу, [[потенциалан онда пачхьалкх]] йу, [[экономика|экономикин]] [[онда пачхьалкх]] йу, [[Къаьмнаш Цхьанакхетна Кхолламан (КЪЦКХ) Кхерамазаллин Кхеташо|КЪЦКХ-н Кхерамазаллин Кхеташонан]] даиман а йолу декъашхо йу. Дуьненахь [[космосан белхан пачхьалкх]]ехь коьртехь йолчарех цхьаъ пачхьалкх йу, [[ядеран герз]] ду, дуьнен тӀехь уггара доккха эскар а ду. 2010 шарахь цийн экономика хьалха йаьлла японийчул а, [[Пачхьалкхийн чуьра валови гӀирсан (ЧВГӀ) тептар (номинал)|номиналан ЧВГӀ-ца дуьненахь шолгӀа экономика]] хилла<ref>{{cite web |url = http://www.bloomberg.com/news/2010-08-16/china-economy-passes-japan-s-in-second-quarter-capping-three-decade-rise.html/ |title = China Overtakes Japan as World's Second-Biggest Economy |author = Kevin Hamlin |date = 2010-08-16 |publisher = [[Bloomberg]] |accessdate = 2015-02-05 |lang = en }}</ref>. 2014 шеран декабрехь дуьйна йу дуьненахь хьалхара [[Пачхьалкхийн ЧВГ1-н тептар|экономика ЧВГӀ-га диллича]]<ref>{{cite web |url = http://www.forbes.com/sites/timworstall/2014/12/07/chinas-now-the-world-number-one-economy-and-it-doesnt-matter-a-darn/ |title = China's Now The World Number One Economy And It Doesn't Matter A Darn |author = Tim Worstall |date = 2014-12-07 |publisher = [[Forbes]] |accessdate = 2015-02-05 |lang = en }}</ref>. ЦХР йу дуьненахь дукхаха йолу [[индустри]]н гӀирсашдарехь хьалхе лелош, цу йукъахь автомобилаш йар а, уьш йохкайаларехь а. Дуьненан йоккха [[экспорт]]ёр («дуьненан фабрика») йу иза. Дуьненахь уггара а дукха [[Пачхьалкхийн дуьненйукъара резервийн тептар стран|дешийн-валютан резерв]] йу. Цийн-мохк дуьненйукъара кхоллараш йукъах бу: [[КЪЦКХ]], [[ЙГӀА (АТЭС)]], [[G20]], [[Дуьненайукъара йохкэцаран кхоллар]] (ДЙКХ; 2001 шеран декабрехь дуьйна<ref>{{cite web |url = http://www.wto.ru/chto.asp?f=memb&t=7 |title = Члены ВТО и наблюдатели |date = 2014-06-26 |publisher = «Центр экспертизы по вопросам Всемирной торговой организации» |accessdate = 2015-02-05 }}{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>), кхин тӀе [[ШОС]] а, [[БРИКС]] а. 1949 шарахь Цийн Халкъан Республика дӀакхайкхичхьана Ӏедалехь йолу партии [[Цийн Коммунистийн парти]] (ЦКП) йу. == Истори == [[Файл:Zhongguo.gif|мини|250px|справа|Чжунго ''«Йуккъера пачхьалкх»'' — Цийн шайн цӀе]] {{main|Цийн истори}} Цийн истори шатайпа бесбесара шира тептаршкара схьаэцна йу, и тептарш а, [[археологи]]н карийна тоьшаллаш а цхьана тоьхча, меттахоттало политически дахар а, социальни кхиамаш а, кӀорггера шира заманчура дуьйна. Шира Цийн динан-философин а, историн а чулацам болу, динехь деза лерина долу [[тептар]]ша, — [[Конфуций]]н Ӏилма дуьйцурш шатайпа — цийн цивилизаци кхин дӀа кхоллайаларна а, цийн къоман дуьнегарна а гӀодора. Конфуций заманахь дуьйна Цийн цивилизацийн хӀора стагана аматехь йара лакхара социальни а, политикин а жигаралла, иза хьажийна йара дуьненахь ирс, аьтту хилийта — цу тӀе къадар делера а цахуьлийтара цара, ткъа шайн ницкъашца кхоьллина лорура. [[Цийн-мохк|Цийн]] цивилизаци — дуьненахь уггаре а шираниг йу. Цийн Ӏилманчаша{{муьлханаш}} дийцарехь, цуьнан хан пхи эзар шо хила мега, цу тӀе долуш долу йазбинчу бух тӀехь дӀакъовлу мур 3500 шо сов. Генара заманара йолу административан урхаллин система, хийцалушйолу династешца туолуора, дуккха а тӀехьабисинчу лулахой-даьхнашца лелашболчаьрца а, ламанхошца а дуьстича, церан экономика лаккхара латталелоран бух тӀехь лаьтташ йара, цуо гушболу аьттонаш бора цийн пачхьалкхана. Кхин а чӀагӀйелира цийн цивилизации Конфуцийн идеологи пачхьалкхан идеологии ([[I бӀешо вайн эрал хьалха]]) йаро а, [[цийн йоза|йозан цхьа система]] хоттайаро а ([[II бӀешо вайн эрал хьалха]]). [[Файл:The Great Wall of China at Jinshanling.jpg|thumb|[[Боккха Цийн пен]]]] Политикин агӀора хьаьжча Цийн-мохк масех эзар шарахь чекхбелира йух-йуха хийцалуш болучу политикин цхьааллин а, къастаран а муьрашкахула, цхьацца хенахь цхьа дакъа йа шаболу мохк кхечу пачхьалкхийн дакъа хуьлура (масала, [[Юань импери]]и а, [[Цийн импери|Цийн]]) импери а. Цийн-махкана сих-сиха арахьара тӀелетара, амма дукхаха болу тӀелетарш хьалха, йа тӀехьа ций хуьлий цийн этносах дӀаиэлора, ткъа церан пачхьалкхан латта дукхахьолахь Цийн-махкана йукъатохура. Таханалера цийн пачхьалкх а, халкъ а дукха бӀешерашкахь гонахьара дуккха а долу азин къаьмнашца (дукха миллионаш адамаш иэлуш, бӀешерашкахь хань къомо ассимиляци йина) оьздангаллин а, политикин а дӀаиэдаларан, уьйранаш латтайаран жамӀ ду. Цу тӀе лара деза, цийн историйийцаро йукъайалайо кхечу къаьмнийн йозуш йоцу пачхьалкхаш (монголийн а, маньчжурийн а) Цийн-махкан династийн терхьийн историн йукъа, оцу къаьмнийн шайн историн Ӏадаташ тергал а цадеш, церан пачхьалкхаш Цийн-мехкан дакъош долуш санна. [[Файл:Raising an army.jpg|thumb|[[Цин династи|Цийн]] эскарийн тӀом гӀоьвттанчу ''[[Мяо]]шца'']] [[Файл:Regaining the Provincial Capital of Ruizhou.jpg|thumb|[[Тайпинийн гӀаттам]]]] [[Файл:Illustration of the Decapitation of Violent Chinese Soldiers by Utagawa Kokunimasa 1894.png|thumb|[[Япон-цийн тӀом (1894—1895)|Япон-цийн тӀом]] 1894—1895]] ; Цийн историн Ӏилмано тӀеиэцна йоцца терхьийн таблица, {|class="standard" ! Шераш !! Пачхьалкх (династи) |- ! Вайн эранал хьалха ! |- |2353 в. э. хь. — 2255 в. э. хь. |Туьйранашкахь вуьйцу куьйгалхо [[Яо (император)|Яо]] |- |2255 в. э. хь. — 2205 в. э. хь. | Туьйранашкахь вуьйцу куьйгалхо [[Шунь]] |- |2205 в. э. хь. — 1766 в. э. хь. | Туьйранашкахь вуьйцу куьйгалхо [[Ся (династи)|Ся]] |- |1766 в. э. хь. — 1122 в. э. хь. |[[Шан (династи)|Шан-Инь династийн]] Ӏадат хилла терахь |- |1122 в. э. хь. — 249 в. э. хь. |[[Чжоу (династи)|Чжоу династийн]] Ӏадат хилла терахь |- |221 в. э. хь. — 206 в. э. хь. |[[Цинь (династи)|Цинь династийн]] Ӏадат хилла терахь, цийн къоман пачхьалкх кхоьллина хан |- |206 шо в. э. хь. — 220 в. э. |[[Хань династи]]йн Ӏадат хилла терахь<br /> (оцу йукъахь [[Малхбузен Хань]] — 206 в. э. хь. 25 в. э. кхаччалц,<br /> [[Малхбален Хань]] — 25 — 220 в. э.) |- ! Вайн эра ! |- |220—264 |[[Вэй (пачхьалкх)|Вэй династи]], [[Кхаа пачхьалкхан зама]] |- |265—420 |[[Цзинь (265—420)|Цзинь династи]] ([[Малхбузен Цзинь]]: 265—316, Малхбален Цзинь: 317—420) |- |420—479 |[[Лю Сун|Къилба Сун династи]] |- |479—501 |[[Къилба Ци|Ци династи]] |- |502—556 |[[Лян (династи)|Лян династи]] |- |557—588 |[[Чэнь (династи)|Чэнь династи]] |- |581—618 |[[Суй династи]] |- |618—917 |[[Тан династи]], цийн оьздангаллин «Дешийн бӀешо» |- |907—959 |[[Пхеа династийн а, итт пачхьалкхан а зама]] |- |960—1279 |[[Сун династи]], ЙуккъерабӀешерийн экономикин дахаран лакхара айам |- |1280—1368 |[[Юань династи]] ([[монголаш|монголийн]]) |- |1368—1644 |[[Мин династи]] |- |1644—1911 |[[Цин династи]] ([[маньчжураш|маньчжурийн]]) |- |1912—1949<br /> ([[Тайвань|Тайванехь]] — таханаллац) |[[Цийн Республика]] |- |1949 ш. 1 октябрехь дуьйна |Цийн Халкъан Республика |} === Цин династи === Юьхьанца династех «Цзинь» (金 «деши») олура, Цзинь империи цӀарах — хьалха шайха маньчжураш бевлла йолу [[чжурчжэни]] хиллайолу пачхьалкх. 1636 шарахь цӀе хийцина хилла «Цин» (清 «цӀена») аьлла. XVIII бӀешера хьалхарчу декъехь цинийн куьйгалхойн аьтту белира пайдехьа нисдан пачхьалкхан куьйгалдар, оцу белхан цхьа жамӀ ду оцу бӀешарахь уггара чехка темпашца айаделира Цийн-махкара халкъ дебар. Цинийн гуоно лелайора [[Хайцзинь|ша дӀакъастаран политика]], тӀехьа XIX бӀешарахь Цин империн йукъабогӀуш хилла Цийн-мохк [[Хьалхара опиуман т1ом|нуьцкъала дӀабиллира]] Малхбуза пачхьалкхаш. ТӀехьарлера Малхбуза пачхьалкхашца долу гергарлонаш аьтту бира династийн [[Тайпинийн г1аттам]]ах кӀелхьарайала, гӀеххьачул аьттонца модернизаци йан, ткъа иза бахьанехь XX бӀешераш доладаллац латта, амма иза бахьана дара маньчжураш цабезар айадалар. === XX бӀешо === [[Файл:China 1900.jpg|thumb|Брокгаузан а, Ефронан а энциклопедина тӀиера XX бӀешерийн хьалхарчу декъан Цийн-мехкан шен карта]] 1900 шеран майхь Цийн-махкахь болабелира боккха гӀаттам, цунна цӀетиллира боксёрийн, йа [[Ихэтуанан гӀаттам]]. 1900 шеран 21 июнехь [[Цыси|Цыси паччахьо]] Йоккхабританина, Германина, Австро-Мажарийна, Францийна, Италийна, Японана, Америкин Цхьаьнатоьхна Штаташна, Российна тӀом кхайкхийра. Йаккхий пачхьалкхаш резахилира бертахь доьхьало йан гӀаттамхошна дуьхьал. 1904 шарахь 8 февралехь болабелира [[Оьрсийн-японин тӀом]] [[Манчжури]] а, [[Корей]] доладархьама. Цийн-махкан дозан тӀехь бодара тӀом, Российна чӀогӀа аьтту боцуш а бара иза: оцунан жамӀашца Российно дӀаелира Японан [[Порт-Артур]] а, Ляодунски ахгӀайре а, цу тӀехь бинчу цӀерпоштнекъийн цхьана декъаца [[ЦМЦ1Н]]. 1908 шарахь 14 ноябрехь [[Цыси|Цыси паччахьа]] хьалхо Ӏедалера дӀаваьккхина волу [[Гуансюй|Гуансюй паччахь]] велира. Гуансюйна дӀавш теснера, хӀунда аьлча Цысина цалаара иза шелла тӀаьхьавуьсийла. ШолгӀачу дийнахь елира Цыси а. Паччахь хоьттира ши о долу [[Пу И]]. Цуьнан доладеш волу регент хоттийра цуьнан да [[Айсиньгёро Цзайфэн|эла Чунь]]. 1910 шарахь Японис дӀалецира Корей. 1911 шарахь Цийн-махкахь болабелира [[Учанан гӀаттам]]. Иза йоьхьиг йара [[Синьхайн революци]]н (1911—1913), жамӀ дара маньчжурийн династии кхоссар. Цийн импери йуьйхира, дӀакхайкхийра [[Цийн республика]] кхоллар. Монархи йоьжначул тӀехьа, Монголин Богдо-хан республикин куьйга кӀел ца веара, цуо кхайкхийра, шен пачхьалкхо маньчжурийн династин суверенитет къобал йора, ткъа Цийн республикин ца йо аьлла. 1912 ш. 3 ноябрехь бартбаран кехат хоттийра Монголино Российца. Цийн-махкахь йукъара къийсамаш беш Ӏашшехь, Ингалсо [[Тибет]]ехь шайн позицеш чӀагӀйира, уьш гӀевттира къам мукъадаккхаран къовсаме, Цийн гарнизонан арайала йийзира пачхьалкхера. Оцу хенахь дуьйна Цийно Тибет дӀалацалц, иза йозушйоцу пачхьалкх йара. Росси резахилира Тибет Ингалсо доладо мохк лара, ткъа Ингалсо лерира оьрсийн Ӏалашонаш йозашйоцучу (Арахьара) Монголи. 1912 шеран 12 февралехь [[Пу И|Пу И паччахьа]] Ӏарш дӀаелира. Ӏедале веара инарла [[Юань Шикай]] — премьер-министр а, эскаран коьрта эмир а. Кестта иза дӀакхайкхийра Цийн президент. 1913 шарахь хилира «[[ШолгӀа революци]]» коьртехь [[Сунь Ятсен]] а волуш. [[Юань Шикай]]с охьатаӀийра къаьстина лела гӀовттамхой йуккъера а, къилбехьара а провинцешкахь. Пачхьалкхехь дӀахутту Юань Шикайн тӀеман диктатура, иза ву бэйянски (къилбаседера) милитаристийн тоба кхоьллинарг. Сунь Ятсена дийзира дозанал аравала. [[Хьалхара дуьненан тӀом]] болабелча цийн правительство кхайкхадо шеш нейтральни хилар, доьху тӀемаш дечу агӀонашцка Цийн дозан тӀе тӀом цабаккхар, оцун декъахь ду аренде схьэцна латтанаш а. Амма 1914 шеран 22 августехь [[Японо]] кхайкхийра шеш Германица тӀеман хьолехь хилар, [[Шаньдун]] провинцехь немцойн колонин центр йолу [[Циндао]]н къилбаседехьа охьадоссийра 30 эзар долу эскар. Шина беттан тӀеман кампанехь Японо дӀалецира Шаньдунехь германин латтанаш, иштта куьйга кӀелалецира шайолу провинци. 1915 шарахь цийн принцаш кхажтосу Цийхь монархи хоттайарехьа паччахьан Ӏарш тӀехь [[Юань Шикай]] волуш. Парламент дӀасахоьцу. Кхайкхадо [[Цийн импери (1915–1916)|Цийн импери]] кхоллар. Иза бахьанехь могӀа гӀаттамаш хуьлу Цийн провинцешкахь. Пекинах йозуш цахилар кхайкхадо [[Юньнань]], [[Гуйчжоу]], [[Гуанси]] провинцеш. Царал тӀехьа дӀакъаьста [[Гуандун]], [[Чжэцзян]], [[Сычуань]], [[Хунань]]. 1916 шарахь 22 мартехь республика меттахоттийра. [[Юань Шикай]]н дарж охьадилла дийзира. Юань Шикай веллачул тӀехьа Цийхь кхоллабала буьйлабелира, тайп-тайпана милитаристийн тобанийн, дуккха а тӀеман-феодальни мехкаш. Уггара йоккханиг йара [[Бэйянийн милитаристаш|бэйянийн тоба]], тӀехьа йекъайеллайолу [[фынтянан тоба]]не шен куьйгаллехь хьалха хунхузийн жоьлкийн тобан корта [[Чжан Цзолинь]] волуш, [[Чжилийн тоба|чжилийн]] тобане коьртехь инарла [[Фэн Гочжан]] волуш, [[Аньхойн тоба|аньхойн]] тобане коьртехь инарла [[Дуань Цижуй]] волуш. Фэнтянан тобан карахь йара [[Хэйлунцзян]], [[Гирин (провинци)|Гирин]], [[Ляонин|Фэнтянь]] провинцеш, чжилийн — [[Шаньдун]], [[Цзянсу]], [[Чжэцзян]], [[Фуцзянь]], [[Цзянси]], [[Хунань]], [[Хубэй]] провинцеш, Чжили провинцин дакъа а. Фэнтянан а, аньхойн а тобанашна финанс латтадора Японо, чжилийн — Ингалсо а, Америко (АЦШ) а. [[Ли Юаньхун]] вара къилба-малхбузан милитаристаш хоттийна. Вице-президент инарла Фэн Гочжан Ингалсан а, Америкин (АЦШ) а новкъа вара, ткъа премьер-министр инарла Дуань Цижуй лаьттара японан агӀора. 1917 шарахь Япон Дуань Цижуйн даккхийра декхарш дала йолайелира, царех керл-керла агӀонаш йуьтуш, оцу декъахь Маньчжурера концесси а. 1912 шарахь [[Гуанчжоу]] провинцехь кхоьллира [[Гоминьдан]] парти. Иттех шо даьлча, 1921 ш., кхоьллира [[Цийн Коммунистийн Парти]], декъашхой кӀезиг а болуш, оцу хенахь башха лераме а йоцуш. 1924 ш. 20 январехь дӀабаьхьира [[Гоминьдан]]ан Шайолу цийн I гулам [[Гуанчжоу]]хь. Гуламехь цийн коммунисташца а, [[Советийн Социалистийн Республикийн Союзаца (ССРС)]] а гергарлонан некъ тӀеийцира. 16 июнехь кхоьллира ТӀеман [[академи Вампу]] куьйгаллехь [[Чан Кайши]] а волуш. Хьалхара дӀаиэцарехь схьаийцира 400, шолгӀа — 500, кхузлагӀа — 800, ткъа доьзлагӀа — 2600 гергга ладогӀархо. Вампу академие йеара советийн тӀеман хьехамчийн йоккха тоба. 1924 шеран октябрехь тӀеийцира Цийн Конституци — законаш кхолларан меже хилира Сенатах (хоржура 6 шаран меттигерчу Ӏедалан урхалло) а, Депутатийн Палатех (хоржура халкъо 3 шаран) а лаьтташ йолу Парламент, ткъа пачхьалкхан корта Президент, харжара Парламенто 5 шаран. Кхочушдаран меже Премьер-Министрах а, министрах а лаьтташ йолу Кабинет йара, ткъа уьш хиттабора Президенто Депутатийн Палатийн пурбанца, лакхара суьдан инстанцией — Лакхара Суд йара, цуьнан председатель хоттавора Сенатан пурбанца, меттигера Ӏедалан законаш кхолларан меже — бахархоша хоржу гулам бара, меттигера Ӏедалан кхочушдаран меже — бахархоша 4 шеран хоржу административан советаш дара. 1926 шеран мартехь Чан Кайшис Кантонехь тӀеман харцам бира, гӀалара коммунисташ лаьхкира, ткъа кхоъ бутт баьлчи хаьржира Гоминьданан председатель а, тӀеман ницкъийн коьрта эмир а. Лакхара дарж даьккхина, Чан Кайшис рейхсверан инарла хиллаволу [[Сект, Ханс фон|фон Сект]] коьртехь а волуш немцойн хьехамхошка кхайкхира. 1926 шарахь Чан Кайшин Цийн Къоман-революцийн эскаро [[Къилбаседехьа лелар]] олуш болу тӀелатарш дира. Йалх баттахь цасоццуш тӀемаш бича меттигерчу тӀеман куьйгалхойн Ӏедалах мукъайаьхнера Цийн йуккъара кӀошташ. 1927 шо долалуш Чан Кайши вуьйлира [[Гоминьданан|ГМД]] а, [[Цийн Коммунистийн партин|ЦКП]] а цхьанатоьхна фронт цалечкъош йохо: цуьнан эскарш дуьйладелира герз дӀадаккха шанхайн тобанашкара а, гӀайранашкара а. Дуьйладелира тобанашкахь нах дӀалецар, профсоюзийн кортош а, коммунисташ а байар. Цунна доьхьала коммунисташ 1 августехь [[Наньчан]] гӀалахь гоминьданан эскаран цхьана декъан гӀаттам бира, иза Цийн истории йукъа бахана «[[Наньчанан гӀаттам]]» аьлла. 1927 ш. декабрехь [[Кантон (г1ала)|Кантонехь]] айира коммунистийн гӀаттам, иза гоминьданхоша охьатаӀийра деа дийнахь цӀи Ӏанош тӀемаш бинчул тӀехьа. Масех тӀеман операци йинчул тӀехьа 1927 шере гергадахача Гоминьданан эскаро доладешдара Цийн доккхаха долчу декъан тӀехь. 1931 шарахь гуьйрана [[Япон]] Цийн тӀелетира. 18 сентябрехь цхьа могӀа йамартлонаш йина японаш тӀелетира, йоццачу хенахь дӀалецира [[Манчжури]]. 1932 ш. мартехь кхузахь дӀакхайкхийра [[Маньчжоу-Го]] пачхьалкх, коьрте хоьттира тӀаьххьара маньчжурийн [[Цин]] империн паччахь хиллаволу, [[Синьхайн революци]] йолуш дӀаваьккхина волу [[Пу И|Айсиньгёро Пуи]]. Оцу халачу хенахь цхьанахенахь кхаа мостагӀца тӀомбан бийзира [[Чан Кайшин]]: арахьара японан агрессица а, меттигашкара цхьаболу милитаристийн спорадически гӀаттамашца а, пачхьалкхехь Ӏедал дӀалаца герга болчу [[Цийн Коммунистийн Партин|ЦКП]] тӀеман ницкъашца а. Цуо хаьржира японашца компромиссан политика, милитаристашца гӀуллакхаш леладора тароне хьаьжжина, коммунисташца цхьан а компромисс хуьлийла йацара. 1934 шарахь [[Цийн Коммунистийн Партин|ЦКП]] коьрта ницкъашна гуо бира [[Цзянси]] провинцехь. Оцу гуон йукъара ЦКП куьйгалло аьтту белира арабовла, масийтта баттахь некъ бина эскар пачхьалкхан Къилбаседа-Малхбузе далийра. Цунах олура «башха кӀошт», коьрта гӀала [[Яньань]] йара; и хилла хӀуманаш ЦКП историна йукъа дахана «[[Цийн коммунистийн Боккха некъ|Боккха некъ]]» аьлла. [[Чан Кайши]] дагахь вара цигахь а коммунисташца тӀомбан, ткъа оццахь бунт гӀаттийра цуьнан цхьа могӀа инарлаш, царна гӀолехь хетара коммунисташца берта а бахана, цхьана японан агрессица тӀомбар. «[[Сианан инцидент]]ан» жамӀашца барт хилира [[Цийн Коммунистийн Партин|ЦКП]] а, [[Гоминьдан]]ан а цхьанатоьхна фронт йан. Чан Кайшин Правительствон Веймарски республика хенахь дуьйна [[Германийн-цийн гергарло (1911—1941)|кхочура тӀеман гӀо Германера]]. Ӏедале Гитлера веъча гӀо алсамдаьккхира коммунисташца тӀом байтархьама. Цийхь лицензии йолу немцойн герз деш заводаш йира, германийн хьехамчаша Ӏамабора белхалой, Ций чукхоьхьура шлемаш, ''Gewehr'' 88 а, [[Gewehr 98|98]] олу винтовкаш, [[Mauser C96|Mauser]] пистолеташ. Цийн кхочура кӀеззига [[Henschel Hs 123|''Henschel'']], ''Junkers'', ''Heinkel'', ''Messerschmitt'' кеманаш, ''Rheinmetall'' а, ''Krupp'' гаубицаш, танкандуьхьал а, ломан а йаккхийн тоьпаш, масала, [[Pak 35/36|''Pak'' 35/36]], латтайора кхин а [[PzKpfw I|''PzKpfw'' I]] олу йай танканаш. 1936 шарахь 25 ноябрехь Японо а, Германис а [[Антикоминтерновски пакт]] олу барт бира, иза ССРС а, коммунизман гӀуллакхна а дуьхьала бара. 1936 шеран 12 декабрехь хилира [[Сианан инцидент]], цуо Чан Кайши коммунисташца берта вахавизийтара. 1937 ш. 7 июлехь Пекинан уллорчу [[Лугоуцяо]] тӀай долчохь хилла дардацар бахьанехь Японан а, Цийн а йукъахь «боккха» тӀом болабелира. Оцу меттигара, цийн историхошна моттарехь, болало [[Шолг1а дуьненан т1ом]]. 1937 шеран 21 августехь тӀеэцна Советийн-цийн вовшашна тӀецалатаран барт, цул тӀехьа ССРС йолайелира Чан Кайшин правительствон тӀеман а, экономикин а гӀодан (Цийн латтадора И-16 кеманаш а, кхин тӀеман техника а, дуьхьанца Цийн агӀора тӀомбеш советийн лётчикаш а бара). Цийн Германийн тӀеман гӀо сацийра. 1949 ш. ЦКП тӀеман ницкъаша толам баьккхира Цийра граждански тӀамехь, цу тӀе [[Гоминьдан]]е ларлура дара шайн Ӏедал шегга — АЦШ гӀо а доцуш, ткъа «Цийн Компартин шайн аьтту бацара Ӏедал тӀемаца дӀалаца, уьш тӀетижира Советийн Союзна»<ref>Ледовский А. М. 2005. СССР, США и китайская революция глазами очевидца 1946—1949. М.: Ин-т Дальнего Востока РАН.</ref>. АЦШ доккха тӀеман гӀодора Гоминьданан, цу йукъахь чогӀа дукха танкаш. 1949 шарахь болх дӀаболира Цийн халкъан политикин консультативни совето, цуо дӀакхайкхира Цийн Халкъан Республика, хаьржира Центральни Халкъан Правительствон Совет. ЦХПС Председатель хилира [[Мао Цзэдун]]) цо кхоьллира Пачхьалкхан Административан Совет — лаккхара кхочушдаран меже (Председатель ПАС хоьттира [[Чжоу Эньлай]]). 1954 шарахь тӀеийцира конституци, цуо хийцира Центральни Халкъан Правительствон Советан цӀе Халкъан Векалийн Гуламан Шайолуцийн Гуттарен Комитет аьлла, ткъа Пачхьалкхан Административан Совет — Пачхьалкхан Совет аьлла. 1949—1956 шерашкахь [[Советийн Социалистийн Республикийн Союзан|ССРС]] гӀоьнца коьллира промышленностан коьрта отраслаш, промышленность халкъан долайаьккхира, [[йуьртан бахам]] йукъара бира, тӀетаьӀӀина йаржийра социалистийн гӀишлошйар. 1956 шарахь [[Цийн Коммунистийн Партийн|ЦКП]] 8-гӀа гуламехь кхайкхийра, [[Мао Цзэдун]]ан сатийсамаш кхочушдаран, «баккхийра кхиамийн» а, «коммунизацин» а политикин керла некъ (1958—1966), ткъа тӀехьлона 1966—1976, шина агӀонан къийсаман жамӀашца кхайкхийна «[[Цийн оьздангаллин революци|оьздангаллин революци]]». Цуьнан коьрта постулат йара [[социализм]] йаре хьаьжжина классийн къийсам чӀагӀбар а, пачхьалкх а, йукъаралла йаран Цийн «шакепара некъ» (товаран-ахчан йукъаметтиг цаиэшар, долахь долу хӀуман пачхьалкха йоцу кепаш цахилар, арахьараэкономикин уьйранаш совцайар, цӀенабоцу политикашна публикан суьдаш, [[хунвэйбинаш]] кхин дӀа а). И политика йара тӀехьа «веана къуйтоба» дӀа а йаьккхина Ӏедале веанчу [[Дэн Сяопин]]а сийсаза йина. ЦК ЦКП 11 кхайкхаран III Пленумехь ([[1978 шеран декабрь бутт]]) ши система ийна йолу социалистийн [[базаран экономика|экономикин]] некъ дӀакхайкхийра. И системаш йара: планаца дӀасаекъаран а, базаран а (кхечу пачхьалкхийн [[инвестицеш]] декъайалош, предприятешна алсама бахаман паргӀато луш, йуьртахь доьзалан подряда йукъабалор, [[экономика|экономикехь]] пачхьалкхан секторан дакъа лагӀдеш, паргӀата экономикин зонаш дӀайоьллуш, къоьлла дӀайоккхуш, [[Ӏилма]] а, [[техника]] ойъуш. Дэн Сяопин волуш пачхьалкхан арахьара политика, Маон хене хьаьжчи, пассивни йара. 1980-гӀа шераш чекхдовлуш 1990-гӀа шераш долалуш Цийн аьтту белира бахархойн йуург латтайаран проблема дӀайаккха, [[Валови чоьхьара продукт|ВЧП]] а, промышленни гӀирсашбаран а лакхара темпаш айъа, халкъан [[дахаран барам]] айъа. Хийцамаш аьттонца дӀабаьхьира иза хийцинчу [[Цзян Цзэминь|Цзян Цзэмина]] (1993 ш. дуьйна), [[Ху Цзиньтао]]с (2002 ш. дуйна), [[Си Цзиньпин]]а (2012 ш. дуьйна). == Пачхьалкхан хоттам == {{main|Цийн Халкъан Республикин Пачхьалкхан хоттам}} === Пачхьалкхан хоттаман бух === Цийн Халкъан Республика — [[Унитарни пачхьалкх|унитарни республика]] а, халкъан демократин диктатуран социалистийн пачхьалкх а йу. Пачхьалкхан коьрта закон ду 1982 шарахь тӀеэцна [[конституци]]. Пачхьалкхан Ӏедалан лакхара меже — цхьана палатех лаьтташ болу, меттигашкарачу халкъан векалийн гуламаш 5 шаран хоржуш болу, 2979 депутат йукъахь волу, [[Шайолуцийн Халкъан Векалийн Гулам]] (ШХВГ) бу. ШХВГ сесси кхойкху хӀора шарахь. Сессешна йукъахь цуьнан бакъо дӀакхоьхьу [[Халкъан Векалийн Гуламан Шайолуцийн Гуттарен Комитет]]о. Харжамашна йукъабуьту Цийн Коммунистийн парти депутаташ а, [[Цийн Халкъан политикин консультативни совет]] (ЦХПКС) йукъайогӀу кхин а барх демократийн йу олушйолу парти а. Шайн законкхолларан Ӏедалан меженаш болхбеш йу [[ЦХР лерринайолу административан кӀошт|лерринайолу административан кӀошташ]] [[Гонконг]] а, [[Макао]] а. ШХВГ массо а депутат ву [[коммунистийн парти|коммунистийн]] а, [[демократи]]йн а блокан векал. Пачхьалкхан корта — [[ЦХР председатель]] волу ([[Си Цзиньпин]] ву ({{lang-zh|习近平}})). Иза ву [[ЦХР куьйгалхойн гола|пачхьалкхан куьйгалхойн пхоьалгӀа голан]] векал. Ӏедал оцу голан дӀадалар доладелла 2002 шарахь, Ху Цзиньтао ЦКП ЦК генеральни секретаран даржера Цзян Цзэминас хийцинчу хенахь. 2003 шеран мартехь Ху Цзиньтао хаьржира ЦХР Председатель, ткъа 2004 шеран сентябрехь — ЦКП ЦК Центральни ТӀеман Советан Председатель (ЦТӀС). Хьалха и даржаш карахь дара [[Цзян Цзэмин]]а. 2005 шеран 8 мартехь цийн парламентан сессехь (Шайолуцийн Халкъан Векалийн Гулам) тӀеийцира ЦХР Центральни ТӀеман Советан Председатель даржера Цзян Цзэминан дӀавалийтаран дехар. ТӀехьуо и дарж дӀалецира Ху Цзиньтаос а, цуьнца чекхъелира пачхьалкхан лакхарчу куьйгаллехь Ӏедал хийцаран процесс. [[ЦХР ЦТ1С|ЦХР Центральни ТӀеман Совет]] кхоьллинера 1982 шарахь. Цуьнан хьалхара председатель хилира [[Дэн Сяопин]], 1990 шарахь оцу даржехь иза хийцира Цзян Цзэмина. ЦК ЦКП ЦТӀС а, ЦХР ЦТӀС а председателийн даржаш хӀинцалерачу Цийн политикин системехь, цхьана стагехь ду. ТӀеман совето а, цуьнан куьйгалхочо а цийн политикин системехь коьрта васт ловзайо. Иштта, 1989 шарахь оцу хенахь партийн а, пачхьалкхан а лакхара даржашкара дӀаваьллачу цу даржехь волу [[Дэн Сяопин]]а, омар дира майданара [[1989 ш. Тяньаньмэнь майданахь хилларг|гӀаттам]] охьатаӀабе аьлла [[1989 ш. Тяньаньмэнь майданахь хилларг|Тяньаньмэнь]] ({{lang-zh|天安门}}). 2013 шеран январех ЦХР лакхара пачхьалкхан а, партийн а даржаш декъар иштта дара: {|class="wikitable" !Ранг !Дарж !Даржехь волу |---- |1 |[[Цийн Халкъан Республикин Председатель]]<br />[[ЦКП ЦК Генеральни секретарь]]<br /> [[ЦХР Центральни т1еман совет|Центральни ТӀеман Советан]] Председатель |[[Си Цзиньпин]] |---- |rowspan="2"|2 / 3 |[[ЦХР Пачхьалкхан совет]]ан Премьер |[[Ли Кэцян]] |---- |[[Шайолуцийн Халкъан Векалийн Гулам]]ан Гуттарен Комитетан Председатель |[[Чжан Дэцзян]] |---- |4 |[[Цийн Халкъан политикин консультативни совет]]ан Шайолуцийн Комитетан Председатель |[[Юй Чжэншэн]] |---- |} Пачхьалкхан кхочушдаран Ӏедалан Лакхара меже йу [[ЦХР Пачхьалкхан совет|Пачхьалкхан Совет]] (Центральни халкъан правительство), цу йукъабогӀу премьер, цуьнан гӀовсаш, Пачхьалкхан Советан декъашхой, министарш, комитетийн председателаш, генеральни ревизор, жоьпаллийн секретарь. Лакхара суьдан инстанци йу Лакхара Халкъан Суд. Хьалхара инстанци суьдаш [[кассаци]]онни суьдаш — халкъан суьдаш. Прокурорийн терго йо Лакхара Халкъан Прокуратуро а, халкъан прокуратурийн меттигерчу меженаш а. Пачхьалкхан Ӏедалан меттигера меже йу халкъан векалийн гулам, меттигера даиман болх беш йолу меженаш — гуттарен комитеташ (волосташкахь йац), меттигера кхочушдаран-омардаран меженаш йу меттигера халкъан правительство. == Физикин-географин амалаш == [[Файл:China topo.png|мини|300px|Цийн топографин карта]] {{main|Цийн Халкъан Республикин географи}} === Географин хӀоттам === Ций йу [[Малхбален Ази|Малхбален Азехь]]. Малхбале агӀора [[Тийна Ӏапказ]]ан хӀордийн хиш ду. Къилбаседа-малхбалехь доза ду [[КХДР]] а, [[Росси]]йца а, къилбехьа — [[Монголи]]йца, къилбаседа-малхбузехьа — [[Росси]]йца а, [[Кхазакхстан]]ца а, малхбузехь — [[ГӀиргӀазойчоь]]ца, [[Таджикистан]]ца, [[ОвхӀан]]ца, къилба-малхбузехь — [[Пакистан]]ца, [[ХӀинди]]ца, [[Непал]]ца, [[Бутан]]ца, къилбехьа — [[Бирма]]ца, [[Лаос]]ца, [[Вьетнам]]ца. Цийн латтан майда йу 9,6 млн км²<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html Сайт ЦРУ. The world factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225033920/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html%20 |date=2018-12-25 }}</ref>. Ций уггара а йоккха пачхьалкх йу [[Ази|Азехь]], ткъа дуьненахь кхоалгӀа йу, шела а йоккха [[Росси]] а, [[Канада]] а бен йоцуш. [[Цийн стандартан хан|Цийн цхьаъйолу сахьтан аса]] — UTC+8. Цийн берданйист йогӀу къилбаседанехьара Къилбаседа Корейн дозанера къилбехьа Вьетнаме кхаччалц, йохалла 14 500 км йу. Цийн бердашца [[Малхбален-Цийн хӀорд]], [[Корейн залив]], [[Можа хӀорд]], [[Къилбан-Цийн хӀорд]] бу. [[Тайвань (гӀайре)|Тайвань]] гӀайре къастийна материках [[Тайванан шинахинъйукъ]]о. === Рельеф === [[Файл:1 li jiang guilin yangshuo 2011.jpg|thumb|Хи [[Гуйцзян|Лицзян]]]] Цийн [[топографи]] чӀогӀа бес-бесара йу, цуьнан латташ тӀехь ду лекха [[Лам|лаьмнаш]], [[тӀамлаьмнаш]], [[таьӀна меттиг]]аш, [[гӀум-аре]]наш, шуьйра [[Акъари|акъареш]]. Дукха хьолахь билгалйоккху кхоъ йаккхийчех [[орографи]]н регион: * [[Тибетан лаьмнаш]], локхалла хӀордан барамал 2000 м сов, пачхьалкхан къилба-малхбузехь ду; * лаьмнийн аса а, лекха акъареш а 200—2000 м лекха, пачхьалкхан къилбаседа декъа тӀехь; * 200 м лахахь йолу лоха аккумулятивни акъареш а, лоха лаьмнаш а ду пачхьалкхан къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилбехь, цигахь беха Цийн дукхаха долу бахархойн дакъа. [[Йоккха Цийн акъари]] а, [[Хуанхэ]] хин тогӀе а, [[Янцзын хикхочийла]] а, вовшехкхета хӀордан бердйистехь, иза йаьржина къилбаседера [[Пекин]] тӀиера къилбехьа [[Шанхай]] тӀекхаччалц. [[Жовхарийн хи]]н майда (цуьнан коьрта [[Сицзян]] генца цхьана) йу Цийн къилбехь, иза Янцзы хин майданах къастийна [[Наньлин]] лаьмнаш а, [[Уишань (лаьмнаш)|Уишань]] ([[Цийра ЮНЕСКОн Дуьненан т1ехьен объектийн тептар|Цийра Дуьненан тӀехьен ткптара]] тӀейаздина) дукъо а. Малхбузера малхбалехьа цийн рельефо кхоъ тӀиэгӀа йо. Хьалхарниг царех — Тибетан лаьмнаш, цигахь алсама йу локхаллаш хӀордан барамалла 4000 метарал лекха. ШолгӀа тӀиэгӀа йо Сычуани лаьмнаш а, Йуккъера Цийн лаьмнаш а, цуьнан локхалла 1500 — 3000 м йу. Кхузахь ораматаш цӀеххьана хийцало, йуьстича дукха йоккха а йоцучу меттигехь Ӏаламан зонаш хийцало лекхалаьмнийн шийла йаьсса аренаш тӀиера субтропикийн хьаннаш тӀекхаччалц. ТӀаьххьара тӀиэгӀа йалталушйолу акъареш йу, уьш 1500 м хӀордан барамал лахахь йу. === Климат === {{main|Цийн Халкъан Республикин географи}} [[Файл:Longji Terraces.JPG|thumb|[[Гуанси-Чжуанский автономни к1ошт]]]] Цийн [[климат]] чӀогӀа бес-бесара йу — къилба-малхбалера [[Субтропикийн климат|субтропикийн]] тӀиера къилбаседа-малхбузера цӀеххьана-континентальни ([[Аридни климат|аридни]]) кхаччалц. Къилбера бердаш тӀехь хенан-хӀоттам билгалбоккху [[муссон]]ашца, уьш хуьлу тайп-тайпана лаьттан а, океанан а дӀахударан аматаш бахьанехь. Шерачохь лела хӀаваиэхь а, мехашца а аьхкен заманчохь хуьлу дукха тӀуналла, ткъа Ӏай дикка декӀа хуьлу. Муссонаш тӀейаро а, йухъйаларо а доккхаха долчу тӀегӀанехь билгалдоккху барам а, пачхьалкхехь йочанаш дӀасайекъар а. Шораллица а, йохаллица а, локхаллица а йолу Цийр йаккхий башхаллаш кхолладо тайп-тайпана температуран а, метеорологин а низам. Иза ду дукхахдолу пачхьалкхан дакъа ду [[йуккъерабараман климат]]ан областашкахь хиларе ца хьаьжина. Пачхьалкхан 2/3 декъал сов ломан даккъаш, лаьмнаш, тӀамлаьмнаш, гӀум-аренаш, ахгӀум-аренаш йу. 90 % гергга бахархой 10 % пачхьалкхан майдан тӀехь — хӀордйистера кӀошташкахь, даккхий хиш йисташкахула (Янцзы, Хуанхэ (Можа хи), Перл) беха. И меттигаш йу гӀочу экологин хьолехь, бахьана — дуккха а заманахь лелош ду латтанаш йуьртабахаман хьашташна а, промышленни хьашташна (жамӀ ду Ӏалам бехдар). [[Файл:Dunhuang Gisela Brantl 09.JPG|thumb|[[Ганьсу]]]] Цийн къилбаседехь йолу провинци [[Хэйлунцзян]] йу йуккъерабараман климатан областехь, [[Владивосток]]ан а, [[Хабаровск]]ан а климатах тера йу иза, ткъа къилбехьара [[Хайнань]] гӀайре [[Тропикан климат|тропикехь]] ду. Температурийн башхаллаш оцу регионашна йукъахь Ӏаьнан заманахь йаккхий йу, амма аьхка башхаллаш кӀазгло. Хэйлунцзянан къилбаседехь Ӏай температура охьайолу −38&nbsp;°C, ткъа январан йуккъера температураш −16&nbsp;°C гергга йу. Июлера йуккъера температура оцу областехь йу 20&nbsp;°C. [[Гуандун]] провинцин къилбехьа йуккъера температура лесташ хуьлу январехь 10&nbsp;°C июлехь 28&nbsp;° кхаччалц. Йочаллин барам хийцало йоккхачу тӀегӀанехь температурел а чӀогӀа. [[Циньлин]] лаьмнийн къилбен басешкахь дукха догӀнаш оьху, максимум хуьлу аьхкенан муссонаш йолуш. Лаьмнашна къилбаседехьа а, малхбузехьа а таьӀчи догӀнаш лагӀло. Пачхьалкхан къилбаседа-малхбуза кӀошташ уггаре йекъа йу, цигахь йолчу ([[Такла-Макан]], [[Гоби]], [[Ордос]]) йаьсса аренашкахь йочанаш йац ала мегарду. Цийн къилбера а, малхбалера а областаш дукха хьолахь (шарахь 5 гергга) балахьоьгуш йу гӀишлош йохочу [[тайфун]]ашца, кхин а [[хихьадар]]шца, муссонашца, [[цунамешца]], [[Йокъалла|йокъаллица]]. Цийн къилбаседа кӀошташкахь хӀора бӀаьста хуьлу [[можа ченан мехаш]], уьш кхоллало къилбаседа йаьсса аренашкахь, мехаш схьайахьа [[Корей]] а, [[Япон]]ан а агӀора. === Пайдехь лаьттах доккху рицкъ === Цийхь дукха тайп-тайпана йагоран а, буьйда минералин а ресурсаш йу. Доккха маьӀна долуш ду лаьттахь дохку маьхкдаьтт, кӀора, эчиган тӀулгаш, [[Сийлахь эчигаш|механ деза эчигаш]]. Цийхь лаьттах дохкуш ду дуккха а пайдехь рицкъаш. Цийра коьрта энерги йоккха гӀирс кӀора бу, цуьнан лаьттах болу барамца Ций дукха пачхьалкхашал тӀехьа ца йуьсу, ткъа иза баккхарехь дуьненахь хьалхара меттиг бу — 2013 шарахь {{3561 млн [[Тонн|т]]}}<ref name=iea>{{cite web |url = http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/key-world-energy-statistics-2014.html |title = Key World Energy Statistics 2014 |date = 2014 |publisher = [[Экономикехь г1олацаран а, кхиоран а меже|OECD]], [[Дуьненайукъара энергетикан агентство|IEA]] |accessdate = 2015-02-04 |lang = en }}</ref>. Гулахь лаьттахь рицкъ доллу меттиг, дукхахъерг Къилбаседа Ций йу. Йаккхий ресурсаш йу иштта Къилбаседа-Малхбуза Цийхь. Цаьрца къие йу кхин кӀошташ, алссама къилбехьара. Доккхах долу дакъа [[тӀулгийн к1ора]] бу. КӀора боллу меттигаш дукхахаерш Къилбаседехьара а, Къилбаседа-Малхбалехьара а Цийхь йу. Уггара а дукха кӀора болла меттиг йу [[Шаньси]] провинци (30 % ресурсех) — [[Датунски к1орин шахта|Датунски]] а, [[Янцюаньски кӀорин шахта|Янцюаньски]] а кӀорин шахташ. Ций кхин а кӀора эцарехь хьалхара меттигехь йу дуьненчохь — 2013 шарахь ЦХР чубеъна {{320 млн т}}<ref name=iea />. Кхин коьрта энергоресурсаш йахаран гӀирс маьхкдаьтта ду. Цийхь лаьттах доллу маьхкдаьттан барамца дикахчу меттигехь йу Йуккъера, Малхбалера, Къилба-Малхбалера Азин пачхьалкхашлахь. Маьхкдаьтта доллу меттигаш гучаевлла тайп-тайпана кӀошташкахь, амма алссама йу уьш Къилбаседа Цийхь ([[Сунгари-Нонни]] акъари), хӀордайисташкахула, Къилбаседа Цийн [[шельф]] тӀехь, кхин а цхьайолу йуккъерачу кӀошташкахь — [[Джунгарски охьатаь1наче]]хь, [[Сычуань|Сычуани]]. Ций йу дуьненахь йаккхийчарех деши доккху пачхьалкх 2007 шарахь дуьйна. 2013 шарахь Цийхь доккхучу дешийн барам 6,23 % совбаьлла 2012 шерца дуьстича, иза хуьлу 428 тонн<ref>{{cite web |url = http://russian.people.com.cn/31518/8532681.html |title = В Китае впервые в истории потребление золота превысило тысячу тонн |date = 2014-02-11 |publisher = «[[Жэньминь жибао]]» |accessdate = 2015-02-05 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150414201102/http://russian.people.com.cn/31518/8532681.html |date=2015-04-14 }}</ref>. Цийра компанеш жигара керла рудникаш дӀайоьллуш йу шайн пачхьалкхехь а, дозанал арахьа а<ref>{{cite web |url = http://bullion.ru/news/?n=33077 |title = Объем добычи золота в Китае в 2011 году достиг нового рекорда |date = 2012-02-01 |publisher = Bullion.ru |accessdate = 2015-02-05 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150205091644/http://bullion.ru/news/?n=33077 |date=2015-02-05 }}</ref>. Пачхьалкхехь чӀогӀа дукха лаьттахйохку [[Сланцаш (ломан тайпа)|сланцаш]], царех йаккхало [[сланцийн газ]]<ref>[http://www.cprm.gov.br/33IGC/1343402.html Unconventional gas systems in China] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131103193155/http://www.cprm.gov.br/33IGC/1343402.html |date=2013-11-03 }}</ref>. 2015 шарахь Цийхь 6,5 млрд кубометр сланцийн газ йаккха барам тӀелаьцнера. Шаболу Ӏаламан газ йаккхаран барам пачхьалкхехь айъалур ду 6 % хӀинцалерчуьнца дуьстича. 2020 шаран барам хоттийна 60-100 млрд кубометр сланцан газ йаккха хӀора шарахь<ref>{{cite web |url = http://www.kommersant.ru/doc/1896136 |title = Газовые амбиции Китая |author = Тамила Джоджуа |date = 2012-03-19 |publisher = «[[Коммерсантъ]]» |accessdate = 2015-02-05 }}</ref>. === Хиш а, Ӏаьмнаш а === Цийхь дукха хиш ду, уьш цхьана тоьхчи дохал 220 000 км хирдара. 5000 сов царех охьа хьо шайн [[хи]]ш, хӀорамма а 100 км² сов майдана тӀиера. Цийн хиш кхуллу чоьхьара а, арахьара а системаш. Арахьара хиш — [[Янцзы]], [[Хуанхэ]], [[Амур (хи)|Хэйлунцзян (Амур)]], [[Чжуцзян]], [[Меконг|Ланьцанцзян (Меконг)]], [[Нуцзян]], [[Ялуцангпо]], церан йу араволийла [[Тийна океан|Тийна]], [[ХӀиндин океан|ХӀиндин]], [[Къилбаседа Шабина океан]]аш чу, цара хи схьаоьцу майда пачхьалкхан 64 % гергга йу. Чоьхьара [[хи]]шшан, барам кӀезга бу, алссама вовшен генахь а ду, дукхах долу меттигашка лекъна а ду. Уьш кхета [[Ӏам|Ӏаьмнаш]] чу чоьхьарчу кӀошташкахь, йа дов [[гӀум-аре]]нашкахь а, дуьра ишалаш чохь; церан хи гулдо майда пачхьалкхан 36 % гергга йу. Цийхь дукха [[Ӏам|Ӏаьмнаш]] ду, цара дӀалоцу майда 80 000 км² гергга йу. Эзарнаш шаьш кхоьллина [[Ӏам|Ӏаьмнаш]] а ду — [[хилатторийла]]ш. Цийхь [[Ӏам|Ӏаьмнаш]] а декъа мегар ду арахьара а, чоьхьара а аьлла. Арахьарниш аквадааршца дехаш долу теза Ӏаьмнаш ду, масала [[Поянху]], [[Дунтин]]ху, [[Тайху]]. Чоьхьарниш ду дуьра Ӏаьмнаш, угар а боккханиг царех [[Кукунор|Цинхай]] Ӏам бу. Чоьхьара кӀоштийн [[1ам|Ӏаьмнаш]] йукъахь дукха ду лекънарш, масала [[Лоб-Нор]] а, [[Цзюйянь]] а. === Ораматаш === Цийхь кхуьу 500 сов тайпана [[Буто эрзкепара|буто эрз]], царах лаьтта шайолу хьаннех а 3 % хьаннаш. Буто эрзийн хьаннаш йу 18 провинцехь — уьш дукхахайолу акхарой йеха меттиг хилла ца Ӏа, уьш механ беза гӀирс схьаболу меттиг а йу. Церан дечиг хилла чамхалгаш шуьйра лелайо промышленностехь. == Административан йекъайалар == {{main|Цийн Халкъан Республикин административан йекъайалар}} Цийн Халкъан Республико административан терго латтайо 22 [[Провинци (ЦХР)|провинцехь]] ({{lang-zh2|省}}); цул сов ЦХР правительство [[Тайвань]] шайн 23-гӀа провинции лору. Уьш йоцуш, ЦХР йукъайогӀу кхин а, Цийра кегийра къаьмнаш деха 5 [[Автономин кӀошт (ЦХР)|автономни кӀошт]] ({{lang-zh2|自治区}}); 4 центран куьйга кӀелхьарчу гӀаланийн дарж долу [[Центран куьйга к1елара г1ала (ЦХР)|муниципалан кхолламаш]] ({{lang-zh2|直辖市}}), 2 [[Билгалйаьккхина административан кӀошт (ЦХР)|билгалйаьккхина административан кӀошт]] ({{lang-zh2|特别行政区}}). 22 провинци, 5 автономин кӀошт, 4 центран куьйга кӀелара гӀала вовшахтуху «[[континент тӀиера Ций]]» термино, цу йукъа ца йогӀу [[Гонконг]], [[Макао]], [[Тайвань]]. ЦХР [[Цийн Халкъан Республикин Конституци|конституци]] тӀехь [[де-юре]] билгалйаьккхина кхотегӀайолу [[административан йекъайалар]]: [[Провинци (ЦХР)|провинци]] (автономин кӀошт, центран куьйга кӀелара гӀала), [[ЦХР уездаш|уездаш]], [[ЦХР волосташ|волосташ]]. Амма [[де-факто]] [[Континент т1иера Ций|материк тӀиера Цийхь]] меттигерчу Ӏедалан пхиъ тегӀа йу: * ''Провинцин тегӀа (34)'': 23 [[ЦХР провинци|провинци]], 5 автономин кӀошт, 4 [[ЦХР центран куьйга к1елара г1аланаш|центран куьйга кӀелара гӀаланаш]], 2 билгалйаьккхина административан кӀошт. * ''Округан тегӀа (333)'': 15 [[ЦХР округаш|округ]] (''префектура''), 286 [[ЦХР г1алийн округаш|гӀалийн округ]], 30 [[ЦХР автономин округаш|автономин округ]], 3 [[ЦХР аймакх|аймакх]] * ''Уездан тегӀа (2853)'': 1455 [[ЦХР уездаш|уезд]], 370 гӀалийн уезд, 117 [[ЦХР автономин уезд|автономин уезд]], 49 хошун, 857 кӀошт, 3 автономин хошун, 4 билгалйаьккхина кӀошт. * ''Волостан тегӀа (46466)'': 19683 [[ЦХР йуьрташ|йурт]], 13587 [[ЦХР волосташ|волость]], 1085 [[ЦХР къаьмнийн волосташ|къаьмнийн волость]], 106 [[ЦХР сомонаш|сомон]], 1 [[ЦХР къоман сомон|къоман сомон]], 7194 [[ЦХР урамийн комитеташ|урамийн комитет]], 2 [[ЦХР уездан куьйга к1елара к1ошташ|уездан куьйга кӀелара кӀошт]] * ''КӀотарийн тегӀа'': [[ЦХР к1отараш|кӀотараш]] а, меттигашкара бахархойн тобанаш а, йа микрокӀошташ (гӀаланашкахь). === Пекин (北京) === {{Main|Пекин}} Пекин гӀала йу Къилбаседа-Цийн аркъарин къилбаседа-малхбуза агӀора. Малхбузехь а, къилбаседехь а лаьмнийн зӀе йу, царех тӀехь-тӀехьа акъарий хуьлу, цу тӀиера къилба-малхбузехь охьане йу [[Можа хӀорд]]ехьа ([[Бохайн айма]]). Пекинехь йуккъерабараман-континентан климат йу, дика къаьсташ шеран заманаш а йу. === Тяньцзинь (天津) === {{main|Тяньцзинь}} Тяньцзинь Къилбаседа Цийхь йу, Бохайн заливаца йохалла лаьтта, Хуанхэ а, Янцзы хишца зӀе йолчу Доккха цийн татолан къилбаседа чеккхенгахь а йу. Къилбаседехь а, къилбехь а, малхбузехь а доза ду Хэбэй провинцица, Пекинца — къилбаседа-малхбузехь. Тяньцзинан малхбалехьа Бохайн заливан хиш ду. 96 км генахь йолу Пекинца Тяньцзинь вовшехтесна дукха масса болу цӀерпоштнекъаца. === Шанхай (上海) === {{main|Шанхай}} [[Файл:上海环球金融中心 (Shanghai World Financial Center).jpg|thumb|[[Шанхайн дуьненанйукъара финансин центр]]]] Янцзы хинан чеккхенан хьалхарчу декъа тӀехь, 31 град. 14 мин. къ.-с. ш., 121 град. 29 мин. м.-бал. й. <!-- 31°10′00″ с. ш. 121°28′00″ в. д.??? -->лаьтташ йу. Малхбалехь Малхбален-Цийн хӀордан хиш ду, къилбехьа — [[Ханчжоувань]] заливан хиш ду, малхбузехь Цзянсу а, Чжэцзян а провинцешца доза ду, ткъа къилбаседехьа Янцзы хинан чеккхе йу. Шанхай лаьтта пачхьалкхан хӀордийн бердашца нисса йуккъахь. Цуьнан аьтту болуш транспорт йу, шуьйрра чоьхьара майда йу, шен латтар стратегин меттигехь йу, йаккхийчарех хинан а, хӀордан а порташ йу цигахь. === Чунцин (重庆) === {{main|Чунцин}} [[Файл:Chongqing 004.jpg|thumb|Чунцин]] Цийн йуккъехь йолу Центран куьйга кӀелара гӀала йу, оцу кепара Цийн йеа субъектех, майданца уггара а йоккхаха йерг йу иза. Бахархой 7,5 млн стаг (32,75 млн стаг Чунцин административан округехь (терахьаш 2009 ш.). Дукхаха долу дакъа беха гӀалел арахьа. ЧВБ (ВВП) 2004 шеран терахьашца 266,5 млрд юань йа 8540 юань цхьана синна (24-гӀа а, 20-гӀа а меттигаш бу пачхьалкхехь). === Тайбэй === {{main|Тайбэй}} ЦХР правительствос Тайбэй Цийн йукъахь йолу автономин провинци Тайванан коьрта гӀала лору. Дукхаха йолчу пачхьалкхаш Тайбэй йозаш йоцачу пачхьалкхан [[Цийн Республика|Цийн Республикин]] столица лору. Бахархой — 2 625 756 (2006). === Гонконг (香港) === {{main|Гонконг}} [[Файл:Victoria Harbor. Hong Kong..jpg|165px|thumb|Виктория Харбор. Гонконг.]] Гонконг йа Сянга́н — Цийн Халкъан Республикин башха административан кӀошт йу, Азехь а, дуьненахь а йаккхийчарех цхьаъ финансийн центр йу. Бахархой 7 млн стаг. === Макао (澳門) === {{main|Макао}} Макао йа Аомы́нь — Цийн Халкъан Республикин йукъара автономин латта ду. Хьалха Португалин колони хилла. Бахархой — 541 200 стаг (2009). Ӏедалан мотт: португалхойн а, цийн а. Цийн административан кхоллам: {| class="standard" ! Регион !! (инглс.) !! (ций.) !! Адм. центр !! (инглс.) !! Бахархой<ref>[[:fr:Provinces de Chine]]</ref><ref>[[:fr:Région autonome (Chine)]]</ref><ref>[[:fr:Municipalité (RPC)]]</ref> |- !colspan="6" |Провинцеш |- |[[Аньхой]] |''Anhui'' |安徽 |[[Хэфэй]] |''Hefei'' |59 860 000 |- |[[Фуцзянь]] |''Fujian'' |福建 |[[Фучжоу]] |''Fuzhou'' |34 710 000 |- |[[Ганьсу]] |''Gansu'' |甘肃 |[[Ланьчжоу]] |''Lanzhou'' |25 620 000 |- |[[Гуандун]] |''Guangdong'' |广东 |[[Гуанчжоу]] |''Guangzhou'' |86 420 000 |- |[[Гуйчжоу]] |''Guizhou'' |贵州 |[[Гуйян]] |''Guiyang'' |35 250 000 |- |[[Хайнань]] |''Hainan'' |海南 |[[Хайкоу]] |''Haikou'' |7 870 000 |- |[[Хэбэй]] |''Hebei'' |河北 |[[Шицзячжуан]] |''Shijiazhuang'' |67 440 000 |- |[[Хэйлунцзян]] |''Heilongjiang'' |黑龙江 |[[Харбин]] |''Harbin'' |36 890 000 |- |[[Хэнань]] |''Henan'' |河南 |[[Чжэнчжоу]] |''Zhengzhou'' |92 560 000 |- |[[Хубэй]] |''Hubei'' |湖北 |[[Ухань]] |''Wuhan'' |60 280 000 |- |[[Хунань]] |''Hunan'' |湖南 |[[Чанша]] |''Changsha'' |64 400 000 |- |[[Цзянсу]] |''Jiangsu'' |江苏 |[[Нанкин]] |''Nanjing'' |74 380 000 |- |[[Цзянси]] |''Jiangxi'' |江西 |[[Наньчан]] |''Nanchang'' |41 400 000 |- |[[Гирин (провинци)|Гирин]] |''Jilin'' |吉林 |[[Чанчунь]] |''Changchun'' |27 280 000 |- |[[Ляонин]] |''Liaoning'' |辽宁 |[[Шэньян]] |''Shenyang'' |42 380 000 |- |[[Цинхай]] |''Qinghai'' |青海 |[[Синин]] |''Xining'' |5 180 000 |- |[[Шаньси]] |''Shanxi'' |山西; |[[Тайюань]] |''Taiyuan'' |36 050 000 |- |[[Шаньдун]] |''Shandong'' |山东 |[[Цзинань]] |''Jinan'' |90 790 000 |- |[[Шэньси]] |''Shaanxi'' |陕西; |[[Сиань]] |''Xi’an'' |32 970 000 |- |[[Сычуань]] |''Sichuan'' |四川 |[[Чэнду]] |''Chengdu'' |83 290 000 |- |[[Юньнань]] |''Yunnan'' |云南 |[[Куньмин]] |''Kunming'' |42 880 000 |- |[[Чжэцзян]] |''Zhejiang'' |浙江 |[[Ханчжоу]] |''Hangzhou'' |46 770 000 |- !colspan="6" |Автономин кӀошташ |- |[[Гуанси-Чжуанийн автономин кӀошт]] |''Guangxi'' |广西 |[[Наньнин]] |''Nanning'' |48 890 000 |- |[[Автономин кӀошт Чоьхьара Монголи|Чоьхьара Монголи]] |''Inner Mongolia'' |内蒙古 |[[Хух-Хото]] |''Hohhot'' |23 840 000 |- |[[Нинся-Хуэйн автономин кӀошт|Нинся-Хуэйн]] |''Ningxia'' |宁夏 |[[Иньчуань]] |''Yinchuan'' |5 880 000 |- |[[Синьцзян-Уйгурийн автономин кӀошт|Синьцзян-Уйгурийн]] |''Xinjiang'' |新疆 |[[Урумчи]] |''Urumqi'' |19 630 000 |- |[[Тибетан автономин кӀошт|Тибетан]] |''Tibet'' |西藏 |[[Лхаса]] |''Lhasa'' |2 740 000 |- !colspan="6" |Коьрта гӀалин муьтӀахь йолу гӀаланаш |- |[[Пекин]] |''Beijing'' |北京 | | |15 810 000 |- |[[Чунцин]] |''Chongqing'' |重庆 | | |31 442 300 |- |[[Шанхай]] |''Shanghai'' |上海 | | |18 450 000 |- |[[Тяньцзинь]] |''Tianjin'' |天津 | | |11 519 000 |- !colspan="6" |Леррина административан кӀошташ |- |[[Гонконг]] |''Hong Kong'' (''Xianggang'') |香港 | | |6 864 346<ref>[[Гонконг]]</ref> |- |[[Макао]] |''Macau'' (''Àomén'') |澳门 | | |541 200<ref>[http://www.dsec.gov.mo/Statistic/Demographic/DemographicStatistics/DemographicStatistics2009Q3.aspx Estimates of population]</ref> |- !colspan="6" |[[Республика Китай]] тӀехьожуш йолу регион <br /> (политикин статус билгалйина йац) |- |[[Тайвань]] |''Taiwan'' |台湾 | | |23 069 345<ref>[http://eng.stat.gov.tw/mp.asp?mp=5 Official National Statistics Taiwan estimate]</ref> |} == Экономика == {{main|Цийн Халкъан Республикин экономика}} 2013 шеран ЦХР экономика дуьненахь шолгӀа меттиге йолу номиналан ЧВБ барамца, Японал хьалха а йолий<ref>[http://www.nytimes.com/2010/08/16/business/global/16yuan.html?_r=1&pagewanted=all China Passes Japan to Become No. 2 Economy — NYTimes.com]</ref>, кхин а шолгӀа меттиге йолу ЧВБ, [[Эцаран корматаллин паритет|эцаран корматаллин паритетаца (ЭКП)]] лерина. ДВФ терахьашца 2014 шеран 1 эхашарахь ЦХР чоьхьара валови бахам ЭКП лерича хьалхара жамӀашца лерича Америкин Цхьаьнатоьхна Штател хьалхайаьлла, цул сов дакъа а, барам а шо чекхдолуш 16,48 % а, 17,632 трлн доллар Цийн хилира, 16,28 % а, 17, 416 трлн доллар АЦШ-н доьхьала<ref>[http://itar-tass.com/ekonomika/1494526 [[ИТАР-ТАСС]]. МВФ: ВВП по паритету покупательной способности Китая впервые стал больше, чем у США]</ref>. Конституцига ладоьгӀчи ЦХР [[социализм|социалистийн]] пачхьалкх йу, амма пачхьалкхан предприятеш бешболу ЧВБ тӀехь-тӀехьа лахлуш бу: 1998 шарахь 55 %, 2008 шарахь 41 %, 2011 шарахь 30 % в кхаччалц<ref>Чистякова С. В., Голд Н. Экономическое развитие и политические связи в Китае // Актуальные проблемы управления: теория и практика. Материалы международной (заочной) научно-практической конференции. — 2014. — С. 148</ref>. 2004 шарахь Конституцехь бинчу хийцамашца, долахь болу бахам «хьебеш бац». ХӀинцалерачу экономикин хоттамах ЦХР официально олу «[[Цийн специфика йолу социализм]] йар». Цийн экономикин кепийн маххадор, цхьаболчу экономистийн чӀогӀа бес-бесара бу. 40-сахьтан белхан кӀира йукъадаьккхина 1995 шарахь пачхьалкхан декъехь, ткъа шеран отпуск (5-15 де стаже хьаьжжина) йукъайаьккхина 2007 шарахь<ref>Чжан Би Юй С. 71 — 72</ref>. И белхан гарантеш 2010-гӀа шерашшана лелаш йац ахархошна а, долахь йолчу предприятешна а<ref>Чжан Би Юй С. 72</ref>. 1980 шарахь дуьйна Цийн экономика толуш йу йуккъера барам лаьрчи 15 % шарахь. 1990-гӀа шераш чекхдовлуш экономика тойаларан боларш лагӀделира шарахь 8 % кхаччалц, амма 2001 шарахь ЦХР [[ДЙЭКХ|Дуьненайукъара йохк-эцаран кхолламан]] йукъайагӀча чуйогӀу кхечу пачхьалкхашкара инвестицеш а, экспорт а шорйаро экономикин болар сихдира. Официальни терхьашца, 2003 ш. Цийн ЧВБ айабелла 10 %, амма, эксперташ бахарехь, ЧВБ тӀекхета там бара 10-12 %. Арахьара йохк-эцаран барам 2005 шарахь кхечира 23 %. [[Файл:GDP of China annual growth each quarter.svg|lang=ru|thumb|267x267px|Цийн ЧВБ айабалар]] 2005 шарахь 80 % Цийн дозан арахьара инвестицеш лаьтта [[Ази|Азехь]]<ref>[http://russian.china.org.cn/russian/233630.htm Открытие ежегодного совещания Боаоского азиатского форума]</ref>. Цийхь базаран экономика кхоллар дӀахьуш ду Коммунистийн партин куьйгаллица пхеа шеран планийн бух тӀех. Экономико ца йойу шен мехалла. Лакхара дакъа кхечу пачхьалкхийн инвестицеш йоллушехь, 80 % гергга оцу инвестицеш ЦХР экономике чуеанчу инвесторех дозанал арахьа бехаш болу этнически цийш ([[хуацяо]]) бу. Бес-бесара маххадорехь Ций [[АЦШ]]-н тӀехьакхиа еза 2015—2021 шарашкахь<ref>{{cite web|url=http://www.fxteam.ru/forex/obzor-finansovoi-pressy/33440.html|title=Китай обгонит Америку за десять лет. Спорим?|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfQMcbM|archivedate=2013-02-25}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ria.ru/economy/20111108/484261984.html#13507512128982&message=resize&relto=register&action=addClass&value=registration|title=Экономика Китая догонит США к 2015 году, считает Conference Board &#124; РИА Новости|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfSK7E8|archivedate=2013-02-25}}</ref><ref>{{cite web|url=http://prognozoff.ru/prognozy_dolgosrochnye/prognozy_dlya_kitaya/|title=Прогнозы для Китая — Prognozoff|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfZsOKC|archivedate=2013-02-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130312050729/http://prognozoff.ru/prognozy_dolgosrochnye/prognozy_dlya_kitaya/ |date=2013-03-12 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.chinapro.ru/rubrics/1/6159/|title=ChinaPRO — Деловой журнал про Китай: новости Китая, экономика Китая, бизнес с Китаем, выставки в Китае, доставка из Китая, товары из Китая, поставки из Китая, производство в К …|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfagCjC|archivedate=2013-02-25}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=448206&cid=6|title=Вести.Ru: Китай обгонит США по объему ВВП|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfeKeqE|archivedate=2013-02-25}}</ref> кхин тӀе АЦШ-лла а кхузза совйаьла йеза 2040 шарахь<ref>{{cite web|url=http://theeconomiccollapseblog.com/archives/10-reasons-why-the-reign-of-the-dollar-as-the-world-reserve-currency-is-about-to-come-to-an-end|title=10 Reasons Why The Reign Of The Dollar As The World Reserve Currency Is About To Come To An End|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Ehfh8uNB|archivedate=2013-02-25}}</ref>. Бара итта скептикаш, царна хетара, иза хира дац аьлла<ref>{{cite web|url=http://expert.ru/2011/02/2/kitaj-ne-obgonit-ssha-evrosoyuz-ne-vyiderzhit-konkurentsii-so-shtatami/|title=Китай не обгонит США, Евросоюз не выдержит конкуренции со Штатами|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfiLtTT|archivedate=2013-02-25}}</ref>. XXI бӀаьшераш дуьйлалуш Ций хилла дуьненан хьалхара индустриальни пачхьалкх промышленни рицкъ дарехь а, [[космосан пачхьалкх|космосан]] а, [[ядерни пачхьалкх|ядерни]] а гӀуллакхехь. Ций дуьненахь хьалха йу дукхаха йолу позицешкахь: пайден лаьттах йохкурш йахарехь (кӀора, аьчган, марганцан, дашан-цинкан, сурьман, вольфраман тӀулгаш, кхин а дечиг), кхин а гӀеххьа масштабашкахь доккху маьхкдаьтта, газ, кӀезгалаьттахдохку металлаш, уран. Ций дуьненахь дукхаха долу промышленни рицкъ дечарех йаккхийчарех пачхьалкх йу. ЦХР йу дуьненахь йаккхийчарех [[Цийн автомобилийн промышленность|автойархо]], хӀора шарахь арахоьцу автомобилаш АЦШ а, Японо а вовшехтоьхначул алсама. [[Файл:浦东新区.JPG|thumb|225x225px|[[Шанхай]]н гӀуллакхийн центр]] Цийхь цемент йар коьртаниг шайн гӀишлошйаре йоьдуш йу, АЦШ-ал 80 сов а йо. Цийх АЦШ-н метта дуьненан хьалхелелориг хилла йинчу а, йеш йолчу а тӀехлекхачу гӀилошйарех. 2013 шарахь Чаншехь йина йалар ларъеш йу карайирзинчу чехкачу технологица йешйолу керла уггара а дуьненахь лекха (838 метр) 220 тӀекӀалйина тӀехлекха гӀишло [[Sky City|«Стиглара ГӀала» (''Sky City'')]]. [[Файл:Shanghai Tower July 2014 - 1.jpg|thumb|225x225px|[[Шанхайра бӀов]]]] Цийн ТӀПК до массо а кепара герз, ядерни а, термоядерни а, атоман хинан бухахулалела тӀехь баллистически ракеташ йолу кеманаш а, континенташ йукъара баллистически ракеташ а. Цийс дина чекхдаьккхира далаза Украинера эцна авиалелориг, цигара доладелла кхин а масех авиалелориг дар. Цийс пачхьалкхан базови дуарган тоамхилийтараг некъ дӀахьо шен рогӀехь, цуо и барам латтабо 90 % сов. ТӀаккха [[Дуарган кхерамазалла|дуарган кхерамазаллин]] хало, Дуьненан бахархойн пхоьалгӀа дакъа 9 % дуьненан охачу латташ тӀехь кхобуш долу, аьттонца дӀайолу{{Дехьадалар|#Йуьртан бахам|link|Йуьртан бахам}}<ref>{{cite web | url=http://russian.cri.cn/841/2011/12/04/1s406703.htm | title=Экономическое обозрение: страны БРИКС придают большое значение вопросам продовольственной безопасности, угрожающим устойчивому развитию|date= 2011-12-04|work= [[Синьхуа]]|publisher= [[Международное радио Китая]]| accessdate=2015-01-05}}</ref>. Ций экономика тойаларан бахьанех цхьаъ ду паргӀата экономикин зонаш хилар. ХӀинца ЦХР йу 4 леррина йолу экономикин зона (кӀошт) — [[Шэньчжэнь]], [[Чжухай]], [[Шаньтоу]], [[Сямэнь]], паргӀата (пошлина йоцу) йохк-эцаран 14 зона, лакхара а, керла а технологийн 53 зона (оцу декъахь йоккха а, керлазаманан шайн долахьйолу «силиконан тогӀи»), кхечу пачхьалкхашкахь дешначу говзанчашна йина 70 сов Ӏилманан-техникин зона, экспорте дерзийнадолу рицкъ деш йолу 38 зона. Масалин дало мегарду Шэньчжэнь регионан терахьаш, царна доьххьала 1980 шеран августехь официальни паргӀата экономикин зонан статус йелла. Башха экономикин регион (БЭР) Шэньчжэнь — уггара чехка толушйолу зона йу: 1979—2008 шерашкахь хӀора шеран ЧВБ йуккъара айам хилира 31,2 %<ref>[http://www.delp.ru/index.php?option=com_phocadownload&view=category&download=106&id=1%3A_26 Шэньчжэнь: место старта новых китайских реформ?]</ref>. ГӀала Цийхь хьалха йу арахьара йохк-эцаран барамашца. Цийн Йеаннах кхоъ Лерринайолу Экономикин Зона ([[Лерринайолу экономикин зона|ЛЭЗ]]) — [[Шэньчжэнь]], Чжухай, Шаньтоу — [[Гуандун]] провинцехь йу. Цхьана декъана иза бахьанехь, Гуандун провинцийс хьалхе латтайо материкан Цийхь электронан гӀирсашбарехь, кӀадийдарехь, йуурган рицкъ дарехь, фармацийн рицкъ дарехь хӀусаман техника йарехь. Провинцехь йу машенаш вовшехтосу заводаш [[Nissan]], [[Honda]], [[Toyota Group|Toyota]]; маьхкдаьттан а, маьхкдаьттахимин а отраслашкахь хьалхе лелош йу цийн корпораци [[Sinopec]]; электроника йечарех билгалйаккха мегар йу цийн корпорацеш [[BBK|BBK Electronics]], TCL; регионехь кхин а йу Guangzhou Pharmaceutical (GP) — Цийн баккхийчарех цхьаъ аптекийн маша. [[Файл:Shanghaiairpollutionsunset.jpg|240px|мини|слева|Цийхь хӀаваъ бехдар Ӏилманчаша дусту [[ядерни Ӏа]]ьнца<ref>{{cite web| author=| date=| url=http://inosmi.ru/world/20140226/217937781.html| title=Загрязнение воздуха в Китае напоминает ядерную зиму| publisher=// inosmi.ru| accessdate=2014-3-28}}</ref>]] Валютан [[Эцаран говзалла|эцаран говзаллица]] леринаболу [[Чоьхьара валови бахам|ЧВБ]], Ций хӀинца дуьненахь шолгӀа йу [[АЦШ]] тӀехьа<ref name="IMF2">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=223,156,924,922,184,132,134,534,136,112,158,111&s=NGDPD&grp=0&a=&pr.x=32&pr.y=3 Международный валютный фонд]</ref>. ЦӀеххьана тӀекхетна валютан резерваш. Пачхьалкхан малхбалера хӀордйистера провинцеш дукхаха долчу декъана индустриальни йу, ткъа дукхахайолчу чоьхьарчу ЦХР регионашкара бахархой царал а къен Ӏаш бу. Уггара а къенчарех пачхьалкхан цхьа регион йу Тибет. 2013 шеран шолгӀа кварталехь ЦХР-н ЧВБ айам гайтина 7,5 % — иза баккхийчарех цхьа гайтам бу кхечу пачхьалкхашлахь. === Энергетика === Пачхьалкхан экономикин айаман лакхара гайтамаш бу энергигӀирсаш байар. Иштта, масала, Цийхь тӀаьххьара 40 шарахь 1960-гӀа шерашкахь дуьйна маьхкдаьтта дайар алсамдаьлла ткъе пхоьазза сов. ЦХР Пачхьалкхан статистикин урхаллин терахьашца 2005 шарахь 300 млн тонне кхаьчна. [[Дуьненайукъара энергетикан агентство|IEA]] терахьашца 2013 шарахь Цийс дайара дийнах 13,62 млн [[Баррель (америкин маьхкдаьттан)|баррель]]<ref name=iea />. 2013 шарахь ЦХР шайн маьхкдаьтта даккхар йу 208 млн тонн<ref name=iea />. Кхин а 269 млн тонн маьхкдаьтта Цийс чудахьара 2013 шарахь<ref name=iea />. Цийхь маьхкдаьтта даккхар айа ресурсан база йац, цуо тӀехь-тӀехьа алсамйоккху иза импортах йазар. Цуьндела хила мега 2000—2010 шерашкахь энергетико маьхкдаьтта дайар 20,2 % тӀиера 17,6 % кхаччалц охьадалар<ref name=autogenerated18>Чеснокова С. В. Китай: новая и возобновляемая энергетика // Восточная аналитика. — 2011. — № 2. — С. 139</ref>. Хуьлуш болу экономикин айам гушболчу Цийн говзанчийн прогнозашца, 2020 шарахь импортан маьхкдаьттан эшам кхочурбу 450 млн тонне. 2025 шарахь ЦХР маьхкдаьтта дайаран шеран барам хир бу 710 млн тонн. Цийн маьхкдаьттан компанеш, [[Sinopec]] санначара, аьтту лоьху ЦХР арахьара газ а, маьхкдаьтта а доллу меттигашна тӀекховда, масала Россехь, Кхазакхстанехь, Африкин пачхьалкхашкахь<ref>{{cite web |url = http://elitetrader.ru/?newsid=187471#bpart9 |title = Китай продолжает скупать сырьевые активы |date = 2013-08-30 |publisher = Элитный трейдер |accessdate = 2015-02-05 }}</ref>, Латинийн Америкехь. 2005 шарахь ЦХР Ӏаламан газ йагор кхечира 50 млрд м³. Прогнозашца, 2020 шарахь газ йагор айалурду 200 млрд м³ гергга. ТӀаккха а Ӏаламан газ дакъа ЦХР энергии йоккхуш кӀезга ду: 2000—2010 шерашкахь иза 1,9 % тӀиера 4,0 % айаделла<ref name=autogenerated18 />. Ций хьалхара меттигехь йу электроэнергии йоккхуш а, йойуш а. 2012 шарахь ЦХР йаьккхира 4985 млрд кВт⋅с электроэнерги, иза дуьненахь йоккхучуш 22 % йу<ref name=iea />. Дуьненахь йаккхийчарех ГЭС-аш йу, иштта йоккха программа а йу АЭС-аш йан. 2000—2010 шерашкахь гидро а, атоман а, механ а энергетика лелор айаделла 2,2 % тӀиера 3,7 % кхаччалц<ref name=autogenerated18 />. Иштта доллушехь цхьайолу Къилбаседа а, Къилба а Цийн кӀошташ балахьоьгуш йу электроэнергии ца тоьуш. 2000—2010 шерашкахь Цийхь йойучу энергоресурсашлахь цӀеххьана айаделира кӀоран дакъа— 57,1 % тӀиера 70,5 % кхаччалц, ткъа кхечу дагорийн дакъа охьадуьйжира 18,6 % тӀиера 4,2 % кхаччалц<ref name=autogenerated18 />. ЦХР башхалла йу, цуо доккхуш долу кӀораводородашна доладеш кхоъ пачхьалкхан корпораци (''China National Petroleum Corporation'', ''Sinopec Group'', ''China National Offshore Oil Corporation'') хилар. Цара 2013 шарахь даьккхира Цийн 98,7 % маьхкдаьтта а, 97,8 % Ӏаламан газ а<ref name=autogenerated23>Щербаков Д. Н. Энергетический сектор Китая: структура и проблематика // Вестник Ленинградского государственного университета им. А. С. Пушкина. — 2014. — Т. 6. — № 4. — С. 124</ref>. Оцу кхааннах 2013 шарахь къастора [[Sinopec]], цуо ЦХР даьккхира 64,7 % маьхкдаьтта а, 75,8 % Ӏаламан газ а<ref name=autogenerated23 />. === Финансийн система === [[Файл:Country foreign exchange reserves minus external debt.png|thumb|Кхечу пачхьалкхийн ахчанан а, дешин а резервийн тӀиера арахьара декхар дӀадаьккхина, 2010 шеран ЦРУ Factbook терхьийн бух тӀиера эцна, пачхьалкхийн карта]] Цийн валюта ду дуьненахь а коьртачарех. Церан йу дуьненан ах валютан резерв. Цийн банкан система лаьтта [[Цийн Халкъан банк|Центральни банках]] а, «политикин» (аьлчи а коммерцин йоцу) банкех а, пачхьалкхан коммерцийн банкех а, акционерийн банкех а, гӀалийн коммерцийн банкех а, банк йукъара йоцучу финансийн кхолламех (гӀалийн а, йартийн а кредитийн кооперативаш) а, инвестицийн траст-компанех а. ==== Юань ==== {{main|Цийн юань}} Цийн ахча — [[Цийн юань|Юань]] ({{Цийн||元|yuán}}). Цийн маттахь «юань» муьлхха а валютах олу, масала, АЦШ-н доллар — «мэй юань». Амма дуьненайукъара контекстехь оцу дашуо билгалдоккху ЦХР-н юань — йа, кӀезгачу хьолехь, цийнмоттбуйцучу пачхьалкхийн (регионийн) валютех — тайванан доллар, [[гонконган доллар]], [[Макао]]н патака. ЦХР-н юань — Цийн ахчан жэньминьби (民币, пиньинь: ''Rénmínbì (RMB) '' йа мадарра гочдича «халкъан ахча») системан базан цхьа дакъа ду. Валютан дуьненанъйукъара билгалдаккхар ISO 4217 — CNY. Цхьа юань декъало 10 цзяон, ткъа иза шен декъан декъало 10 фэнан (фэнь лелаш дац ала мегар долуш ду). Масала, 3,14 юань олуш хилча 3 юань 1 цзяо 4 фэнь олу. Хабарехь мах билгалбоккхуш «юань» дешан меттана леладо «куай» дош, ткъа «цзяо» меттана — «мао». Юань лела кехат ахчана кепара а, эчиган ахчана кепара а. Цул сов, лелош ду керла а, шира а кепара купюраш. 1994 ш. Цийн Ӏедало сацийна юанан барам $1/8,28 юань. ТӀаьххьарчу хенахь, Ций йара [[ЕС]] пачхьалкхаш а, [[Япон]]о а, дукхаха дерг [[АЦШ]] а юань барам либерализаци бие бохуш охьатаӀийна лаьтташ. Царна хетарехь, юань барам охьабаьккхина бу, иза бахьанехь Цийн духку рицкъ кхин тӀе а конкуренцин аьтту болуш хуьлу. 2004 ш. Цийца йохк-эцарехь АЦШ-н пассиван [[йохк-эцаран сальдо|сальдо]] $162 млрд хилира, ткъа 2005 ш. I кварталехь тӀекхийтира кхин а 40 % хьалхарчу шеран оццу замане хьаьжча. 2005 ш. 21 июля Цийс юань долларца йолу уьйр дӀайаьккхира, халкъан валютан мах айира 2 %. Юанан механ барам хӀинца билгалбоккхур бу иза [[бивалютан тускар]]ца (05.07.2014 шарахь механ барам бара 6,21 юань АЦШ-н 1 долларах). Цийн эксперташна моттарехь, валюта тускарах тасаро дуьненан экономикин конъюктуран сема хулийтур ду иза, амма цуьнца цхьана, пачхьалкхан финансийн система латтаран кхераме хир дац иза. Ций план йолуш йу юанах резерван валюта дан<ref>[http://ria.ru/economy/20130704/947666189.html Китай рассказал, как сделает юань мировой резервной валютой]</ref>. === Арахьара йохк-эцар === {{external media |topic = Цийн [[экспорт]]ер-пачхьалкхаш |font-size = 75 |subtopic = |width = |image1 = [http://bcs-express.ru/image.ashx?id=15269]<ref>[http://bcs-express.ru/digest/?article_id=102707 обзор западной прессы: фондовый рынок почти достиг опасной зоны «эйфории», предупреждает citigroup - рынки. бкс-экспресс: финансовые и экономические новости и комментарии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131107054645/http://bcs-express.ru/digest/?article_id=102707 |date=2013-11-07 }}</ref> |audio1 = |video1 = }} «Цихь дина» аьлла билгало тоьхна рицкъ гур ду ша долчу дуьненахь а, XXI бӀаьшарахь пачхьалкх «дуьненан фабрика» хилла. Дуьненахь йаккхийчарех экспортёр йолу Ций хьалха йу 100 кепара рицкъан экспортан барамехь. Цийхь арахоьцу 50 % сов дуьненахь йухкуш йолу фотоаппараташ, 30 % кондиционераш, 25 % бедарш йуьтту машенаш, 20 % гергга холодильникаш. Цул сов, таможнин статистике хьаьжчи, Ций дуккха а шерашкахь кӀадинаш, бедарш, мачаш, сахьташ, велосипедаш, бедарш тоьгу машенаш, кхин а болх алсам бан беза рицкъаш экспорт дарехь хьалха йу. 2014 ш. цийн таможнин терахьашца ЦХР коьрта йохк-эцаран накъостий бу ЕС (товархьийзор 600 млрд доллар) а, АЦШ а (521 млрд доллар)<ref>Лю Ц. Расхождение интересов Китая и России в рамках Шанхайской организации сотрудничества // Гуманитарные, социально-экономические и общественные науки. — 2015. — № 2. — С. 108</ref>. 2000—2012 шерашкахь АЦШ-н экспорт ЦХР айаелла 16,2 млрд доллар тӀиера 110,5 млрд долларе кхаччалц, ткъа Цийн импорт 100,0 млрд доллар тӀиера 425,6 млрд долларе айаелла. Америкин ЦХР экспортан коьрта статьяш (2012 шо — скобкаш чохь гайтина оцу рицкъан группан мах млрд долларашкахь): коьш (14,9), гражданийн хӀаваан кеманаш, мотораш, гӀирс, церан дакъош (8,4), кегий автомобилаш (5,7), йоьза (4,4), ахпроводникаш (3,9)<ref name=autogenerated20>Аксенов П. А. Современные тенденции в торговле товарами и услугами между США и Китаем // Россия и Америка в XXI веке. — 2014 — № 1. — С. 11 — 12</ref>. Штаташка йолу Цийн йу компьютеран гӀирсаш (2012 шарахь ЦХР боьхкина 62,2 % компьютеран гӀирсаш АЦШ чубеанчех)<ref name=autogenerated20 />. Цийх хилла йаккхийчарех цхьаъ ловзархо Европин а, Российн а базаршкахь. 2004 ш. арахьара йохк-эцаран барам лакхабаьлла 850 млрд [[АЦШ доллар|долл.]] 2008—2012 шерашкахь Цийс цӀеххьана айбина буьда маьхкдаьттан (180,4 млн тонн тӀиера 273,8 млн тонне кхаччалц), кӀоран (41 млн тонн тӀиера 289 млн тонне кхаччалц), Ӏаламан газан (3,3 млн тонн тӀиера 30,3 млн тонне кхаччалц), эчаган тӀулгийн (444 млн тонн тӀиера 720 млн тонне кхаччалц) импорт<ref>Изотов Д. А. Рынок сырьевых товаров Китая // Пространственная экономика. — 2013. — № 4. — С. 73, 75, 77 — 78</ref>. === Цийн дозанал арахьара инвестицеш === 2002 шарахь ЦХР дӀакхайкхийна «дозанал араваларан» стратеги, оцу бахьанехь Цийн дуьххьала дӀайолу дозанал арахьара инвестицийн дакъа айаделла: 2002 шарахь Цийс дӀахьажийра дозанал арахьа дуьххьала дӀайолу инвестицеш 6,9 млрд доллар (0,47 % дуьненан барам тӀиера), ткъа 2012 шарахь — 84,2 млрд доллар (6,05 % дуьненан инвестицийн экспорт тӀиера)<ref>Новопашина А. Н. Пространственная политика экспорта прямых инвестиций: особенности Китая // Пространственная экономика. — 2014. — № 1. — С. 79</ref>. ЦХР шен башхалла йу дукхаха долу экспортан дуьххьала дӀайолу инвестицийн дакъа пачхьалкхан предприятийн (70,5 % 2010 шеран пачхьалкхан шайолу дуьххьала дӀайолу инвестицийшан тӀиера)<ref>Новопашина А. Н. Пространственная политика экспорта прямых инвестиций: особенности Китая // Пространственная экономика. — 2014. — № 1. — С. 83</ref>. ЦХР географин дуьххьала дӀайолу инвестицеш йекъалора иштта (2010 шо): 65,2 % йаьхкира Азин пачхьалкхашна (дукхахаерг Гонконге — 54,7 % Цийн инвестицийн экспортех), 15,3 % Латинийн Америкин, 9,8 % Европин<ref>Новопашина А. Н. Прост ранственная политика экспорта прямых инвестиций: особенности Китая // Пространственная экономика. — 2014. — № 1. — С. 84 — 85</ref>. === Цийра транспорт === [[Файл:ChinaRailwayNetwork.png|мини|300px|Цийн цӀерпоштнекъан маша ([[China Railways]])]] {{main|Цийн Халкъан Республикера транспорт}} '''Автонекъийн''' дохаллийн барам (йарташкара а цхьаьна) 4,1 млн км хуьлу. Керла шорттаасанийн автострадийн дохала 2013 шо чекхдолуш кхечира 104,5 эзар км (2013 шарахь дехкира 8,26 эзар км автострадаш). Шадолу йукъаралелош долчу автонекъийн дохалла 2009 шарахь 3860 эзар км дара (1990 шарахь 1028 эзар км бен дацара)<ref name=autogenerated21>Чжинфэн У. Строительство и развитие инфраструктуры в Китае // Свободная мысль. — 2011. — № 5 (1624). — С. 100</ref>. ЦХР некъаш дахкаран гӀар еара 2000—2005 шерашна, оцу хенахь йукъаралелош долчу автонекъийн дохалла айаделира 1402 эзар км тӀиера 3345 эзар км, тӀехьа некъаш дахкаран масалла лагӀъелира<ref name=autogenerated21 />. '''ЦӀерпоштнекъийн машийн''' ''[[China Railways]]'' бохаллийн барам 2013 шо чекхдолуш кхечира 103,1 эзар км (2010 шарахь тӀекхийтира 4 эзар км некъаш)<ref>[http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2010-02/18/c_13178476.htm China’s high-speed railways hit 3,300 km]</ref>. 1990 шарахь ЦХР дара 57,9 эзар км цӀерпоштнекъаш<ref name=autogenerated21 />. 2006 шарахь [[Тибет]]ехь бина белира [[Цинцзанан ц1ерпоштнекъ|уггара лекха лаьмнашкара цӀерпоштнекъ]] (5072 м хӀурдан барамал лакхахь) $4,2 млрд мах болу. Цийхь дуьненан уггара а боккха [[лекха лаьмнашкара ц1ерпоштнекъаш|чехкачех а, тӀехчехкачех а лекха лаьмнашкара цӀерпоштнекъийн]] маша бу. Японехь а, Европехь а цхьанатоьхначул сов ду уьш. ЦХР йу хьалхара а, дуьненахь уггара а йоккха тӀехчехка регулярни аса [[маглев]]ан, церан йу дуьненахь уггара а дукха болхбешйолу а, йохкушйолу а, планехь а [[метрополитен]]аш (кхузткъа гергга). Цийн лекха лаьмнашкара цӀерпоштнекъаш — чехкачарна а, тӀехчехкачарна а йукъа догӀу: модернизаци йина цӀерпоштнекъийн асанаш а, леррина тӀехчехка цӀерпошташ лелийта йехкина керла асанаш а, ткъа иштта дуьненахь дуьххьалара магнитан гӀайбана тӀехула лела коммерцийн асанаш. [[Файл:CRH2 & CRH3 at Tianjin Railway Station.jpg|thumb|200x200px|ТӀехчехка цӀерпоштан модель CRH-380A]] 2013 ш. сентябрехь долчу хьолехь ЦХР ишттачу некъийн шадолу дохалла хилира 10463 км сов (дохаллица дуьненахь 1-ра меттиг), цӀерпоштийн лаккхара чехкалла 380 км/с. ХӀинца Цийхь хаалуш йу тӀехчехка цӀерпоштнекъаш дахкаран гӀар. Пачхьалкхан гӀоьнца, цуо догдаийта леррина бечу белхашца 2015 шарахь 12-гӀа пхеашеран план чекхйолуш шаболу тӀехчехка цӀерпотнекъийн маша кхочур бу 18000 км. Технологин планехь тӀехчехка цӀерпошнекъаш дахкар хуьлу кхечу пачхьалкхера шайн цӀе айиначу Бомбардье, Алстом, Кавасаки фирманаш технологеш дӀайаларан барт бар бахьанехь. Кхечу пачхьалкхийн технологеш схьаоьцуш Ций церан бух тӀех шайн технологех йан гӀерта. Цуьнан масала ду CRH-380A сери йолу, 380 км/с сов чехкалла йолу цӀерпошташ дар, царна тӀехь Цийн тӀехчехка некъийн рекорд хоттийна, 500 км/с гергга. Уьш 2010 ш. дуьйна лелош ду. Иштта хаам бу, керла цӀерпошт Пекин — Шанхай йийр йу Цийн компанис Шагун Рейл Виклз, 2012 ш. кхачале арахоьцур йу. '''Хин транспорт''' йукъайогӀу хӀурдан арахьара йохк-эцаран а, чоьхьара мохь дӀасакхехьаран а, даккхийчу чоьхьарчу хиш чухула мохь кхехьаран а транспорт. Хин транспорт гулйина къилба-малхбален хӀурдйистехь а, къилбан кӀошташкахь а. Цуьнан дакъа мохьлелорехь айаделла 1980 шарахь хиллачу 42 процентера 2001 шарахь 53,2 проценте кхаччалц. Цийн чоьхьара хишшан дохалла 110 эзар км сов йу, ткъа кеманаш лела фарватерий йохалла — 7,8 эзар км йу. 2008 шо чекхдолуш хиллачу хьолехь ЦХР хӀурдан йохк-эцаран флотехь дара 20925 кема, шайолу тоннаж 44 млн тонн а йолуш, ткъа чоьхьара хин транспорт — 230 эзар гергга кема шайолу тоннаж 50 млн тонн сов йолуш<ref>http://cyberleninka.ru/article/n/morskoe-hozyaystvo-kitaya-i-perspektivy-sotrudnichestva-s-rossiey С. 151</ref>. 1994 шарахь кхечу пачхьалкхашкара инвестораш битира хӀурдан мохьлелоре, 1998 шарахь чоьхьарчу мохьлелоре<ref name=autogenerated19>http://cyberleninka.ru/article/n/morskoe-hozyaystvo-kitaya-i-perspektivy-sotrudnichestva-s-rossiey С. 153</ref>. 2000 шарахь бакъо елира кеманашлеларехь йолу кхечу пачхьалкхий предприятеш кхолла<ref name=autogenerated19 />. '''ХӀаваан транспорт'''. XX бӀаьшо чекхдаллалц цийхойн кеманахь хахкавалар даржехь хиларан а, вехаш хиларан а билгало йара. ХӀинца гӀаланаш йукъара рейсаш тӀекхеташ йу. Иштта, Пекинера Шанхай хӀораденна 40 рейс сов хуьлу. Граждански аэропорташ кхолларан гӀар хилира 1990—1995 шерашкахь, оцу хенах церан барам айабелира 94 тӀиера 139 кхаччалц, цултӀехьа сецира, 2005 шарахь пачхьалкхехь 135 граждански аэропорт бен йацара, амма 2005—2009 шерашкахь церан барам айабелира 165 кхаччалц<ref name=autogenerated21 />. Пассажирийн авиарейсийн терахь а лесташ дара шерашкахь: 1990 шо — 138,27 млн, 1995 шо — 59,68 млн, 2000 шо — 185,76 млн, 2005 шо — 192,51 млн, 2009 шо — 230,52 млн<ref name=autogenerated21 />. === Цийра зӀе === Цийхь телефонаш йахкаран барам 1991 шарахь 1,29 % бен йацара, ткъа 2002 шарахь иза кхечира 30 %. 2013 шеран январь чекхболуш серийн зӀен абонентийн барам кхечира 280 млн, иза дуьненахь уггара а дукхаха бу. '''Мобильни зӀе'''. Мобильни телефонан зӀен абонентийн терахь, 1990 шарахь 18 эзар бен хилла доцу, 2013 шеран январь чекхболуш айаделира 1,12 млрд каччалц, дуьненахь уггара а дукха хилира иза. === Йуьртан бахам === '''Йуьртан бахаман коьрта кепаш''' XX бӀаьшеран 90-гӀа шерашкахь дуьйна Ций дуьненахь хьалхарчу меттигехь йу йалта кхиорехь (2010 шарахь кхиийна 546 млн тонн йалта<ref>Ван Я. Уровень и тенденции развития инновационно-инвестиционного потенциала АПК Китая // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 5: Эканоміка. Сацыялогія. Біялогія. 2012. — № 1 (125). — С. 10</ref>), жижиг даккхарехь, бамба баккхарехь, рапсан хӀу даккхарехь, стоьмаш кхиорехь, гӀан тонка даккхарехь, шолгӀа йу — чай кхиорехь а, тӀаргӀа баккхарехь, кхоалгӀа йа йоьалгӀа коьш а, шекаран эрз а, джут акхиорехь. Амма йуккъерчу синбарам лаьрчи и рицкъан барам дукха ца хуьлу. Цийхь дукха тайпана лаьттан ресурсаш йу, амма лаьмнаш дукха ду, ткъа акъари кӀезга йу. 43 % пачхьалкхан лаьттан майданах акъари йу. 2010 шеран терахьашца Цийн дуьйш долу лаьттан майдано дӀалоцу 155,7 млн га<ref name=autogenerated25>Ван Я. Уровень и тенденции развития инновационно-инвестиционного потенциала АПК Китая // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 5: Эканоміка. Сацыялогія. Біялогія. 2012. — № 1 (125). — С. 8</ref>. 1990—2000 шерашкахь Цийн йуьртан бахам толуш йара шакепара — меттигаш йара интенсификацин (латта тодеш рицкъан барам айар) мур экстенсивни кхиоран (рицкъ айар латташ дер алсамдохуш) муьрца хуьйцуш. 1990—1995 шераш — интенсивни кхиоран хан йу: ЦХР латташ дуьй майда лахайаьлла 113,5 млн га тӀиера 110,5 га кхаччалц, ткъа лаьттах тоьхна латта тодаран хими айана 25,9 млн тонн тӀиера 35,4 млн тонне кхаччалц<ref name=autogenerated25 />. Оцу муьрехь айаделира йуьртан бахаман рицкъ, алссама бешийн майданаш 5,2 млн га тӀиера 8,1 млн га кхаччалц шорйар баханехь<ref name=autogenerated25 />. 1995—2000 шераш — интенсификаци лагӀъелла экстенсивни кепаш айаелла хан йу: оцу хенахь цӀеххьана айаелира йалтадеран майданаш 110,1 млн га тӀиера 156,3 млн га кхаччалц, цу тӀе тоьхна латта тодаран химин шеран барам айабелира кӀеззиг 35,4 млн тонн тӀмера 41,5 млн тонне кхаччалц<ref name=autogenerated25 />. Иштта 1995—2000 шерашкахь цӀеххьана лагӀбелира йуьртан бахамехь къахоьгурш — 916,8 млн стаган тӀиера 479,6 млн стаге кхаччалц<ref name=autogenerated25 />. 2000—2010 шерашкахь ЦХР йуьртан бахамера белхалойн (482,3 млн стаг 2010 шарахь), хӀора шарахь туху латта тодаран гӀирсийн (42,5 млн тонн 2010 шарахь), йуьртан бахаман культураш йуьйшйолу майданийн (155,7 млн га 2010 шарахь), бешийн (9,0 млн га 2010 шарахь) барам башха хийца а ца белира<ref name=autogenerated25 />. Цийр латта пачхьалкхан а, коллективан а долахь ду. 1978 шо чекхдолуш йарташкахь хийцамаш буьйлабелира. Уьш бахьанехь йаьржира керла бахаман система — кхиоран жамӀашца доьзна доьзалан жоьпалла. Коопераци йина бахамийн дакъа кӀезга ду — 9,8 % ахархойн керташ бен йац 2005 шарахь<ref>Кожевникова Л. М. Исторический опыт внедрения рыночных отношений в сельское хозяйство Китая // Вестник Московского государственного областного университета. Серия: История и политические науки. — 2011. — № 3. — С. 215</ref>. 2010 шарахь пачхьалкхехь йара 244,3 млн ахархойн керташ<ref name=autogenerated25 />. Цийн дукха йоккха хӀурдйистан аса йу. Цуьнан гомха хи долу чӀерийн меттигаш дӀалоцу 1500 эзар км², иза дуьненан гомха хин майданийн доьалгӀа дакъа ду. Ций хьалха заманахь дуьйна аграрни пачхьалкх йу, амма 1950-гӀа шерашкахь дуьйна иза тӀейоьлла шуьйра масштабийн индустриализаци йан. 80-гӀа шераш долалуш ЧВБ йуьртан бахаман дакъа хилира 32 % гергга, амма цул тӀехьа кӀезг-кӀезга охьаделира, 2001 шарахь охьадуьйжира 15,2 %. Йуьртара къинхьегамхойн барам 70,5 % 1978 шарахь хиллачул охьабелира 50 % кхаччалц, хӀинца уьш бу 365 млн стаг гергга. Ахархой йалта кхиорехь жигаралла айархьама, 2004 шеран мартехь ЦХР Пачхьалкхан кхеташоно дӀакхайкхийна йуьртан бахаман налог 5 шаран дӀайаккхарехь хилла барт<ref>{{cite web | url = http://russian.china.org.cn/business/txt/2005-01/25/content_2154842.htm | title = Ляонин стал 23-й китайской провинцией, объявившей об отмене сельскохозяйственного налога}}</ref>. === Туризм === 2013 шарахь туризмо белира 5,2 % пачхьалкхан ЧВБ (цунах 4,6 % ЧВБ — чоьхьара туризмо), оцу балхахь а, цунна гӀоьнна болчу белхашкахь вара 64 млн стаг<ref>Чжан Би Юй, с. 7</ref>. 2013 шарахь 98,18 млн дозанал арахьа бахарш хилира (уггар а дукха туристаш оьхурш хилира Къилба Корей, Таиланд, АЦШ)<ref>Чжан Би Юй, с. 91</ref>. 2013 шарахь Ций баьхкира 26,29 млн кхечу пачхьалкхашкара туристаш (1990 шарахь 1,75 млн бен вацара), уггар а дукха бара Россира, АЦШ, Филиппинера<ref>Чжан Би Юй, с. 129</ref>. Иштта 2013 шарахь 97,63 млн стаг веана Гонконгера а, Макаора а, ткъа Тайванера 5,16 млн веана<ref>Чжан Би Юй, с. 131</ref>. 1985 шарахь пурба деллера долахь йолу а, йукъарабахамах йолу а турфирмаш кхолла<ref name="autogenerated15">Чжан Би Юй, с. 43 — 44</ref>. Долахь йолу агентствошна пурба деллера чуьрчу туристашца болх бан, ткъа йукъарабахамах йолу фирмашна Цийн эмигранташца а, арахьара цийшца а<ref name="autogenerated15" />. 2009 шарахь пурба делла 100 % арахьара капиталах (цийра туристаш дозанал арахьа бахийтар доцург) туристийн фирмаш кхолла, ткъа иштта цхьаьна цийшца турагентствош кхолла а<ref name="autogenerated10">Чжан Би Юй, с. 44</ref>. 2012 шарахь ЦХР арахьара капитало дакъалецира 327 отелашкахь, ткъа кхин а 340 Гонконгера, Аомынера, Тайванера капитал дара<ref name="autogenerated10" />. Иза дуьстича дукха а дац, нагахь оццу шарахь пачхьалкхехь 11687 тайп-тайпана классан отель йар лаьрчи, цу декъахь 3328 пачхьалкханиг а йу<ref>Чжан Би Юй, с. 62 — 63</ref>. ЦХР арахьара туризман йуьхьиг йолало 1983 шарахь, оцу хенахь бахархошна пурба делира шайн четах Гонконгера гергара нах болчу баха<ref>Чжан Би Юй, с. 94</ref>. 1990 шарахь пурба делира [[Сингапур]]е, Малайзи, [[Таиланд]]е шеш баха, ткъа 1997 шарахь тӀекхийтира Австрали а, Керла Зеланди а<ref name="autogenerated11">Чжан Би Юй, с. 104</ref>. 2002 шарахь цийшна пурба делира 22 пачхьалкхе баха, 2005 шарахь — 66 пачхьалкхе, 2013 шарахь — 114 пачхьалкхе<ref>Чжан Би Юй, с. 96 — 97, 192</ref>. 2008 шарахь туристашна баха магийра АЦШ<ref>Чжан Би Юй, с. 97</ref>. Дукха хенахь дозанал арахьа бахар тобанашца бен дацара, амма 2003 шарахь магийра шеш-шайна тураш (Гонконге а, Макао а бен дацара)<ref>Чжан Би Юй, с. 101</ref>. 2007 шарах магийтира туристийн тобанашца Тайване баха, деккъа 2012 шарахь гӀайре тӀех хилира 2,42 млн стаг ЦХР<ref name="autogenerated11" />. == Арахьара политика == {{main|Цийн халкъан республикин арахьара политика}} [[Файл:North Korea - China friendship (5578914865).jpg|мини|Пхеньянера Хьалхара май цӀе йолчу стадионера «[[Ариран (фестиваль)|Ариран]]» шоу]] Малхбузера пачхьалкхаш луьйш хуьлу Цийн арахьара политикина [[КХДР]] гӀолецарна. Дуьненан политикехь шайн меттиг чӀагӀйаран арахьара политика лелайо ЦХР, кхин тӀе цхьан а агӀора меттиг ца лоцу. === ЦХР — КЪЦКХ === ЦХР 1971 шарахь дуьйна Къаьмнаш Цхьанакхетна Кхолламан Кхерамазаллин кхеташонан даиман а йолу декъашхо йу. Амма 1982 шарахь бен ца йолаелла ЦХР цунна финансаш йала, ткъа дуьххьарлера цийн тӀеман хьовсархой 1990 шарахь бен ца бахийтина цига<ref>Зародов И. А. Китай в миротворческой деятельности ООН // Вестник МГИМО Университета. — 2011. — № 6. — С. 260</ref>. 2003 шеран мартехь дозанал арахьа эскарехь вара 111 цийра машархо, ткъа 2011 шеран сентябрехь ЦХР машаран контингент (2018 «сийна каска», царна йукъахь 1892 стаг тӀеман персонал) хьалхара меттигехь йара КЪЦКХ Кхерамазаллин кхеташонан даиман а йолчу декъашхошна йукъахь, 15-гӀа йара дуьненахь<ref>Зародов И. А. Китай в миротворческой деятельности ООН // Вестник МГИМО Университета. — 2011. — № 6. — С. 262</ref>. === ЦХР — АЦШ === {{main|Цийн-америкин йукъаметтиг}} Оцу пачхьалкхашна йукъахь шина агӀора дипломатин йукъаметтиг хоттийначу хенахь дуьйна — 1979 шеран 1 январь — ткъе итт сов шо даьлла. Оцу заманахь америкин-цийн йукъаметтиг гергара а, доьвне а йацара. Оцу йукъаметтиган аматийн бес-бесара цӀераш йу: «аьшпийн накъосталлин йукъаметтиг», «доттагӀ вац йа мостагӀ вац», «цхьана меттахь бийшина тайп-тайпана гӀенаш гар». Пекино, Вашингтоне а ца хьоьжуш, Иранца а, КХДР контрактийн бехкамаш кхочушбо герзлатторехь а, технологешца а, шалхо а йоцуш, ондда позици латтайо Тайванан баланехь. Пачхьалкхийн йукъаметтигехь цхьа проблема йу, Цийра АЦШе йолу эмиграцин масштабаш. [[Файл:20041120-1 bushchinamtg-1-515h.jpg|thumb|Буш а, [[Ху Цзиньтао а]]]] Америкин-цийн йукъаметтигийн коьрта лазам бу Тайванан бала. Йуьйцашъерг ЦХР суверенитет хилла ца Ӏа, дуьйцург [[азин-тийнаокеанан регион]]ехь (АТР) цхьана машар а, дахар цхьанаэшшара хилар а ду. Ша лазам бу [[АЦШ]] а, Цийн а йукъахь лаьтта энергетикан кхерамазаллин хеттарийн комплекс. XXI бӀаьшарахь дуьйна Вашингтонан а, Пекинан а коьрта къийсамаш лаьтта АТР. Иза доьзна, хьалхарчу рогӀехь, Барак Обамас шен «тийнаокеанан» стратеги йолайар бахьанехь, цуьнан Ӏалашо йу Америка АТР чагӀйала гӀертар. Вашингтоно мел дийриг а, и Ӏалашо кхочушйархьама ду, Ций регионера арататтарна чӀоггӀа дуьхьало йо Пекино. Иштта, Вашингтон ловза гӀиртира Цийний Къилба-цийн хӀурдан кхечу пачхьалкхашний йукъара лаьттан къийсамашца. Амма башха пайда эца цкъачунна аьтту ца хилла. Тахана оцу регионехь хьал чагӀлуш ду, бахьана, масала, гуш ду Цийно а, АЦШ а дӀаболийначу герз совдаккхаран къийсамехь. Иштта делахь а, XXI бӀаьшераш дуьйлалуш йолуш йу [[Стратегин а, экономикин а диалог Цийн а, АЦШ а йукъахь|Экономикин хеттаршна йолу стратегин диалог]], агӀонаш сих-сиха вовшех а кхета, коьрта лазамаш а буьйца. === ЦХР — Росси === {{main|Цийн-российн йукъаметтигаш}} {{Дакъа кечдар}} === ЦХР — ХӀинди === {{main|Цийн-хӀиндин йукъаметтигаш}} {{Дакъа кечдар}} === ЦХР — Йоккхабритани === {{main|Британин-цийн йукъаметтиг}} {{Дакъа кечдар}} === Латтанийн хеттарш === {{main|ЦХР латтанийн хеттарш}} {{Дакъа кечдар}} == ТӀеман ницкъаш == {{main|Цийн Халкъан-паргӀатонан эскар}} {{Карладаккха дакъа}} [[Файл:ForbiddenCity MaoZedongPortrait (pixinn.net).jpg|thumb|Цийн салтий]] Цийн бу дуьненахь баккхийчарех [[тӀеман ницкъаш]]. [[Ядерни герз|Ядерни]] а, ракетан а пачхьалкх йу иза. Партийн куьйгалхоша баланс латтайо экономикин кхиамашна а, тӀаман харжаш алсамйахаран а темпашна йукъахь. «Тхо декъахь дац герз совдаккхаран къийсамехь, цхьанна а пачхьалкхана тӀеман кхерам а бац тхойгара», — билгалдаьккхира цийн коьрто [[Ху Цзиньтао]]с 2011 шарахь ша [[Америкин Цхьаьнатоьхна Штаташ|АЦШ]] вахча<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/international/2011/01/110120_china_domination.shtml BBC Russian — В мире — Ху Цзиньтао сказал, что Китай не стремится к гегемонии]</ref>. XXI бӀаьшарах Цийн тӀеман харж цхьанаэшшара айалуш йу: 2004 шарахь, масала, Цийн тӀемагӀуллакхан бюджет тӀукхетна 11,6 % 2003 ш. дуьстича. Говзанчаша хадийначу мехаца, 1992 ш. Цийс [[Росси]]гара герз эцна $10 млрд гергга. 2004 ш. Ций кхечира 50 % гергга российн тӀеман экспорт ($2,8 млрд гергга). Тахана Цийн тӀемалойн ойланаш тӀехь-тӀехьа дӀатаьӀаш йу башхалла доцу герз гулдар тӀиера тӀеман-хаамийн технологеш кечйаре. [[Цийн Халкъан-паргӀатонан эскарехь]] (ЦХПЭ) 2,5 млн стаг ву. ЦХПЭ барам охьабаккха дагахь бу хьалхарчу рогӀехь дӀахиттина лаьтташ доцучу дакъошкарий, дуккха а йолчу Ӏилманан-талламаш бечу институташкарий. 2005 шарахь эскарера дӀабевлла 200 эзар тӀемангӀуллакххой. Хуттуш лаьттачу дуьненахь ЦХПЭ тӀеман-хӀурдан флотехь ду 60 сов эсминцаш а, фрегаташ а, 60 дизель-электрически а, 10 атоман хинбухахула лела кеманаш а, 1 авиалелориг а. Эскаран реформа еш Ӏалашо хоттайо, дуккха а тӀехьайисина ЦХПЭ дуьненан хьалхарчу пачхьалкхийн тӀеман ницкъашна тӀехьакхийан. Америкин эксперташна моттарехь, керладаьлла герз а, техника а эскаран латторехь ЦХР тӀехьайисина АЦШ-ал 15—20 шо. Иза бахьанехь Цийс кхочушъеш йу эскаре керладаьлла, тӀехнийса герз латторан программа, коьрта терго ракетийн эскарашна а, иштта [[ТӀеман-хӀурдан ницкъаш|тӀеман-хӀурдан ницкъашна]] а, [[тӀеман-хӀаваан ницкъаш]]на а. Цийс кечдина [[Реактиван хӀаллакдаран кеманийн чкъор|хӀаллакдаран кеманийн доьалгӀа чкъор]], оцу йукъахь [[Стелс-технологи|стелс]]- хӀаллакдаран кеманаш, кхуллуш ду пхоьалгӀа чкъор а. 2011 шеран 11 январехь дуьххьала хиндолу пхоьалгӀа чкъоьран хӀаллакдаран кема [[J-20]] хӀаваэ айаделла. Цийс эцна Украинера а, Россера а авиалелориг<!-- Как-то очень размыто. Получается, что всё далее перечисленное относится и к Украине и к России. Есть сомнения, что это именно так. -->, масех дизель-электрически хинбухахула лела кема, ткъа иштта шиъ эсминец «Таханлера» класс йолу, кхин а масех деш ду российн верфашкахь. Цхьанне жигара барамехь кхуллуш ду шайн авиалелориш, хинбухахула лела кеманаш (царна йукъахь [[Атоман хинбухахула лела кема|атоман]] [[баллистикан ракета]]ш ерш), эсминцаш, тӀехь таханлера радарийн а, зенитни-ракетийн системаш а йолуш. ЦХР чехка тӀехьакхуьуш йу тӀеман гӀуллакхехь лулахошна — [[Росси]]йна, [[Япон]]ан, [[Къилба Корей]]на, [[ХӀинди]]на, ткъа иштта [[Тайвань|Тайванан]]. Цуо сингаттам латтабо, хьалхарчу рогӀехь, регионехь политикин-экономикин хьалхе къуьсучу Японан а, иштта Тайванан а. Эксперташ ларарехь, ЦХР къилбера провинцешка дӀа а хиттийна, Тайванан тӀе а ерзийна тактикийн ракетийн барам, даиман а тӀекхеташ бу, эзарна тӀекхочуш лаьтта. ЦХПЭ тӀеман-хӀаваан кеманийн барамца совйолу Тайванан агӀо — бакъ ду, дукхаха долу кеманаш шайн тӀеман аматашца тӀаьхьадисина ду. 2010 ш. ЦХПЭ ойланехь ду тӀехсов ницкъ гулбан Тайванан тӀеман ницкъашна дуьхьала хӀваэхь а, хӀурдан тӀехь а. Регионера ницкъий баланс йохо там бу [[Евроцхьанакхетаралл]]о ЦХР-н герздохкаран [[эмбарго]] дӀайоккхар хиларо. Эмбарго йаьккхинера 1989 ш. Пекинехь [[Тяньаньмэнь майданахь 1989 шарахь хилларг|Тяньаньмэнь майданахь студенташ меттахбовларехь]] хилларг бахьанехь. Коьрта европийн пачхьалкхаша, [[Франци]], [[Германи]], [[Итали]], хӀинцалера реза хилла санкцеш дӀайаха, АЦШ къобал ца дешшехь. 2005 ш. июнехь гӀовгӀа елира АЦШ-ний, [[Исраил]]ний йукъахь, АЦШ-ан пурба а доцуш Цийн тӀеман технологеш а, герз а доьхкина аьлла. АЦШ дийцарехь, оцу технологеш Цийн тӀеман ницкъ Тайваньчулла а совбоккхур бу. Къамел ду Исраилера Цийна пилоташбоцу Harpy олу хӀаваэхула лела аппараташ йохкар, цара ХӀаваан доза лардаран (ХӀДЛ) системийн радараш халлакайо. 2005 ш. июнехь америкин [[Washington Times|«Вашингтон таймс»]] газето зорба тоьхна цхьа къайлаха докладан хаамех лаьцна. И доклад дина АЦШ-н разведкан йукъараллин куьйгалхочуна [[Джон Негропонте]], цу тӀехь Ций герздарехь цӀеххьана генайалар а, и бахьана долуш цийн эскаран ницкъ тӀекхетар а чӀагӀдо. Цийн тӀеман отраслан кхиамаш буьйцу: * керла тӀехгена йоьду [[т1емашдолу ракета]] кхоллар; * керла америкин [[AEGIS|Иджис]] цӀе йолу [[герзтохар лелоран система|герзтохар лелоран системийн]] цийн аналог тӀехиттийна тӀеман хӀурдакеманаш могӀане хиттадар; * керла «Юань» классан тӀелета [[хинбухахула лела кема]] кхоллар; * тӀехнийса герз кечдар, оцу декъахь АЦШ-н тӀеман [[авиалелориг|авиалелочу]] тобанашна тоха мегаш долу керла «хӀаваъ-латта» а, [[«Латта-латта» ракета|«латта-латта»]] а классан [[ракетан герз|ракеташ]]. Шайн минанаш йар долийна, оцу декъахь бу дистанцера минанаш хиттайаран гӀирс а, дистанцера минанаш схьайоху гӀирс а, Ций дуьненахь йаккхийчарех экспортёр хилла [[ЛаттантӀехула йуллу мина|гӀашлошна дуьхьала минанаш]] йухкуш. Цийн пачхьалкхан компани [[Norinco|NORINCO]] кхиамашца къийсало оцу базарехь европийн компанешца. Цийн [[ЦХР леррина службаш|леррина службаш]] беш разведкан белхаш бу, оцу декъахь тӀеман разведка ([[ЦХПЭ КШ КРУ]]). ТӀеман бюджет 2006 шарахь 14,7 % айаелла, 284 млрд юане кхаьчна (35,5 млрд [[АЦШ доллар|долл]].) == Бахархой == [[Файл:China-demography.png|мини|справа|250px|ЦХР демографин гомалла]] {{main|Цийн Халкъан Республикин бахархой}} Цийхь деха кхузткъа гергга къам, царех Ӏедало лоруш ду 56 — хӀора а шайн Ӏадаташца, къоман духаршца, дукхаха дерш шайн маттаца. Амма шайн бес-бесаре, гӀиллакх-оьздангалле ца хьаьжжа и къаьмнаш пачхьалкхера бахархойн 7 % гергга бен дац, коьрта дакъа ду цийш, шайха «[[Хань (халкъ)|хань]]» олу цара. Йукъараллин модернизацино а, къаьмнаш йукъара доьзалаш кхолларо а кӀелхьара ца бовлуьйтуш этнически тобанийн йукъара башхаллаш дӀайоху, тӀаккха а дукхахболчара дозалладо шайн къаьмнех, шайн гӀиллакхашна а, дина а тешаме хуьлу. Хаза гӀиллакхаша а, Ӏиданаша а дозанал арахьара хьеший тӀеийзабо. 2000 шеран ноябрехь Цийхь пхоьалгӀа шайолуцийн [[бахархой багарбар]] чекхдаьккхира. Цуьнан терахьашца, Цийхь бара 1 137 386 112 цийш (бахархой абсолютни дукхалла). Бахархойн шарахь тӀекхетаран барам 2005 шарахь 0,58 % бара. 2010 шарахь йалхолгӀа бахархой багарбаро магайттаро, пачхьалкхан континентан декъан бахархойн барам кхечира 1 млрд 339 млн 724 эзар 852 стаг<ref name="Census2010">[http://www.stats.gov.cn/was40/gjtjj_en_detail.jsp?channelid=1175&record=54 Коммюнике о результатах 6-й Всекитайской переписи населения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121114074717/http://www.stats.gov.cn/was40/gjtjj_en_detail.jsp?channelid=1175&record=54 |date=2012-11-14 }} (данные приведены без населения Гонконга, Макао и Тайваня). {{недоступная ссылка|url=http://www.stats.gov.cn/was40/gjtjj_en_detail.jsp?channelid=1175&record=54}}</ref>, иза [[Бахархойн бараман пачхьалкхийн тептар|дуьненахь уггара дукхаха]] барам бу. Халкъ тӀекхетар сацадархьама, Ций 1979 шарахь [[Доьзал дуьненан т1ебаккхаран доза хоттадаран политика|доьзал дуьненан тӀебаккхаран доза хоттадаран политика]] тӀе бевлла. Цийн тӀекхета бахархойн охьабаьлла барам йуккъерачу тӀегӀан тӀекхачар хьаьжна ца Ӏаш, иза базисан терахь дукха доккха хиларна, шо шере мелдолу алссам айало. 1990—2000 шерашкахь бахархой хӀора шарахь йуккъера барам 12 млн стаг айалора. Бахархой 1,3 миллиард стаг сов хиларна [[Цийн коммунистийн парти|ЦКП]] чӀогӀа гӀайгӀанехь йу ЦХР бахархой тӀекхетарна, иза буьрса [[доьзалан планировани]]н политика лело гӀерта. Цуьнан жамӀаш бес-бесара ду. [[Файл:Crowd in HK.JPG|thumb|[[Гонконг]]]] Правительствон бахархойн тӀекхетар цхьанаэшшара даран политика хьажийна а йу, дӀахьуш а йу «[[Цхьана доьзалехь – цхьа бер|цхьа бер цхьана доьзална]]» бохучу кхайкхамца. Амма оцу хаттарна тӀевогӀу меттигерачу хьоле хьожжий: барамлелор дӀаделла меттигерчу Ӏедалашка, церан бакъо йу меттигерчу хьоле хьаьжжина низам лагӀдан. ШолгӀа бера хила йиш йу, нагахь дай-наной кегий къаьмнех далахь йа церан ваша-йиша дацахь, кхин тӀе йарташкахь бехачу доьзалашна, нагахь хьалхарниг йоӀ йалахь йа бер заьӀап далахь. Мел къаьста бердаран барам лелоран политика ЦХР провинцешка хьаьжжина, гойту тӀехьадогӀучу масалша. [[Синьцзян]] провинцехь 2002 шарахь дуьйна лелаш ду хань къомана доза хоттийна долу Низам: цхьа бер гӀаларчу бахархойн доьзалашна, ши бер йуьртан бахамехь къахьоьгучу доьзалашна<ref name=autogenerated24>Капицын В. М., Ван Я. Синьцзян-Уйгурский автономный район Китая: территориальное самоуправление и национальная политика // Ars Administrandi. — 2013. — № 3. — С. 113</ref>. Синьцзянан доьзалашкара дех-ненах цхьаъ кегийчу къаьмнех валахь, бакъо луора ши бер хилагӀалахь, кхоъ йуьртан бахамехь къахьоьгучарна<ref name=autogenerated24 />. Хаало дукха буткъа барам «шолгӀачу беран бакъо» кегий къаьмнаш йукъахь: масала [[Хэйлунцзян]] провинцехь 2001 шарал тӀехьа арадаьлла «Халкъабахархойн а, бераш даран доза тохаран а низам», цуо хила тардолийта нанайцийн, орочонийн, киргизийн, эвенкийн, даурийн шолгӀа бер хьалхарчуьнан диъ шо кхаьчначу хенахь<ref>Ставров И. В. Тенденции демографического развития неханьских национальностей Северо-Восточного Китая (начало XXI века) // Вестник Дальневосточного отделения Российской академии наук. — 2013. — № 4 (170). — С. 148</ref>. Амма, нагахь оцу бехкамех цхьан а кхочуш ца бинехь а, хӀора «совнаха» берах пачхьалкхан гӀуда охьадиллича могийта (дукхах болу хьалдолу доьзалаш иштта шиъ а, кхин сов а бераш до). ТӀаьххьара шерашкахь бердаран барам лелоран политика кӀадйина: Шайолуцийн халкъан векалийн гуламан Даиман а йолу комитетан Постановленица 2013 шеран 28 декабрехь бакъо йелла шиъ бер хила, нагах дайх-нанойх цхьаъ мукъане а шайн доьзалехь цхьа бер хиллехь<ref>Трощинский П. В. Влияние традиций на право современного Китая // Журнал российского права. — 2014. — № 8 (212). — С. 99</ref>. Пачхьалкхо лелуо политикин доьхьалойо йарташкахь, шайна белхан ницкъ безарна а, Ӏадаташкахь кӀант гӀоле ларарна а (цхьа хан йаьлчи уьш тӀаьхье хинйолундера). Политика йохош болчу доьзалша дукха хьолахь аьшпаш бутту бахархой дӀайазбечу хенахь. Официальни правительствон политика дуьхьала йу [[Стерилизаци (дебар)|стерилизацин]] йа бер дӀадаккхаран, амма дерг бер даран доза тухуш меттигерчу Ӏедалша и бахьнаш леладо, хӀунда аьлчи даккхий гӀуданаш туху лара ца белчи [[естественни бахархой т1екхетар|бахархой тӀекхетаран]] барамца. 2000 шо чекхдолуш 65 шо кхаьчна а, кхин бакхий а нах Цийхь 88 млн 110 эзар бара. Иза 6,96 % Цийн бахархойх бу. [[Файл:Chine Miao à cornes9317a.jpg|thumb|[[Хмонги]]]] Цийн бахархойн сте-боьрша барам — 106,74:100. Иза кӀеззиг лакхара бу дуьненан йуккъара барамал — 101,44:100. Халкъан сте-боьрший барам 4 шере кхаччалца дикка лакхара бу 119:100 кхочу. Хьаьжчи зударийн дукха беха божарел а. Тахана Цийн бахархойн хеташ болу йуккъара вахаран барам — 71 шо бу. ГӀалара бахархойн дакъа 2011 шарахь дуьххьала 50 % сов а баьлла 51,27 % кхаьчна. Дукхаха долу бахархойн дакъа ца деха шаьш даиман а тӀейаздинчу меттигехь (дукхахаберш ахархой бу, гӀаланашка болх бан баьхкина) — 2010 шеран бахархой дӀайазбаран терахьашца уьш 261 млн стаг вара (19,6 % пачхьалкхан бахархой), царех 175 млн стега регистраци даиман а бехачу провинцехь йара, ткъа 86 млн цулла а араха<ref>Понкратова Л. В., Тракова Е. В. Внутренняя миграция в Китае: что показала перепись 2010 года // Россия и Китай: новый вектор развития социально-экономического сотрудничества Proceedings of the 2nd International Scientific Conference / Под общ. ред. Л. А. Понкратовой, А. А. Забияко. — Благовещенск, 2014. — С. 109—111</ref>. Урбанизаци сецайо 1950 шерашкахь дуьйна йолу тӀейазбаран система (хукоу): цхьа стаг регистрации йина хила йиш йу цхьана бахархойн пунктехь. ТӀаккха а регистраци йанза гражданийн барам даиман а тӀекхеташ бу — 2000 шеран бахархой дӀайазбарехь уьш 144,4 млн стаг вара (10,8 % ЦХР бахархой)<ref>Понкратова Л. В., Тракова Е. В. Внутренняя миграция в Китае: что показала перепись 2010 года // Россия и Китай: новый вектор развития социально-экономического сотрудничества Proceedings of the 2nd International Scientific Conference / Под общ. ред. Л. А. Понкратовой, А. А. Забияко. — Благовещенск, 2014. — С. 110—111</ref>. Цул сов, хукоу система йохайар схьадогӀу дуккха а шерашкахь: 2010 шеран бахархой дӀайазбарехь 21,6 млн ЦХР гражданаш ца бехара шеш тӀейазбинчу меттигехь 5 шо а сов<ref>Понкратова Л. В., Тракова Е. В. Внутренняя миграция в Китае: что показала перепись 2010 года // Россия и Китай: новый вектор развития социально-экономического сотрудничества Proceedings of the 2nd International Scientific Conference / Под общ. ред. Л. А. Понкратовой, А. А. Забияко. — Благовещенск, 2014. — С. 111</ref>. [[Урбанизаци]]н барам хӀинца а кӀезга бу, сов белхан ницкъ йуьртахь шорта бу. [[XX б1аьшеран]] 90-гӀа шерашкахь Цийн гӀалийн бахархой процент шо-шере мелдолу айалора йуккъера барам 0,91 % болуш. Хетарехь и барам [[XXI б1аьшо]] долалуш а буьсур бу. [[Къаьмнаш Цхьанакхетна Кхолламан (ООН)]] прогнозашца, Цийн гӀалийн бахархой 2030 шарахь кхочур бу 884 млн. Вуьшта аьлчи, уьш 59,1 % пачхьалкхан бахархойх хира бу, оцу хенахь дуьненан йуккъара бараме кхочур бу. Уггар а марзо йолу меттиг йу къилбан провинци Гуандун — 2010 шеран бахархой дӀайазбаран терахьашца цигахь беха дукхаха болу гражданаш, тӀейазбар ЦХР кхечу провинцешкахь долуш болу (21 млн стаг сов), цунна тӀехьайогӀу Чжэцзян (12 млн стаг гергга), Шанхай (9 млн стаг гергга), Цзянсу (7 млн стаг сов), Пекин (7 млн стаг гергга), Фуцзянь (4 млн стаг сов), Тяньцзинь (3 млн стаг гергга))<ref>Понкратова Л. В., Тракова Е. В. Внутренняя миграция в Китае: что показала перепись 2010 года // Россия и Китай: новый вектор развития социально-экономического сотрудничества Proceedings of the 2nd International Scientific Conference / Под общ. ред. Л. А. Понкратовой, А. А. Забияко. — Благовещенск, 2014. — С. 112</ref>. Российца доза долу Хэйлунцзян провинци кхечу регионашкарчу мигрантийн марзо к1езга йолуш йу (церан барам регионехь к1езга бу), цигара мелхо а д1аоьхуш бу бахархой<ref>Понкратова Л. В., Тракова Е. В. Внутренняя миграция в Китае: что показала перепись 2010 года // Россия и Китай: новый вектор развития социально-экономического сотрудничества Proceedings of the 2nd International Scientific Conference / Под общ. ред. Л. А. Понкратовой, А. А. Забияко. — Благовещенск, 2014. — С. 113—114</ref>. === Доьзалан дахар === {{нет источников|дата=2013-04-01}} Доьзалан барам лелоран политико лар йитина доьзалан дахарехь — 1981 шеран 1 январехь йукъадаьлла «Зудайалоран закон», цуо лакхара хенан доза хоттийна зудайалорехь, марейахарехь (22 шо божарашна, 20 шо зударшна)<ref>Ма М. Брак в Китае // Экология и безопасность жизнедеятельности. — 2012. — № 1. — С. 79</ref>. 2003 шо кхачале зудайалошберш, маребоьлхурш ца лаахь а чекхбовла безаш бара медицинех (хӀинца маьхаза а, лаахь а бен дац психиатрах, наркологах, дерматологах, фтизиатрах чекхвалар)<ref>Ма М. Брак в Китае // Экология и безопасность жизнедеятельности. — 2012. — № 1. — С. 80</ref>. ТӀехьарчу шерашкахь билгалдаьлла и законан низам аттонга даккхар — 2005 шарахь дуьйна бакъоелла студенташна зудайало а, маребаха а<ref>Челнокова-Щейка А. В. Трансформация семейных ценностей в современном Китае // Знание. Понимание. Умение. — 2013. — № 4. — С. 311</ref>. Полигами луьра магош йац, ткъа 2001 шарахь дуьйна ца магадо цхьана баха зудчух, майранех цхьаъ кхечу доьзалера боцучу зударшца, божарашца<ref>Нань Г. Реформа закона о браке в Китае в целях предотвращения домашнего насилия // Пролог. — 2014. — № 1 (5). — С. 49</ref>. Иттаннах бархӀ меттиг йу таханлера ций дай-наной зудайалор, марейахар шайн дас-нанас хаьржжинчу бахана. Тахана гӀаланашкахь беха къона цийшан хьалхе хиана боьршаний, стений вовшен мах. 2001 шарахь дуьйна законо чӀагӀдина зудайалор Ӏедало регистраци йар, хӀетте а даьржина [[1едалах къайлаха зудайалор]]. КъотӀалгӀа дина бераш а, доьзалехь дина бераш а цхьабосса лору. 2001 шарахь пачхьалкхехь йукъабаьккхина «зудайалоран барт», оцу тӀехь билгалбоккуш дӀайаздо тӀедогӀург а, «цхьана гулбина болу» бахам а<ref>Нань Г. Реформа закона о браке в Китае в целях предотвращения домашнего насилия // Пролог. — 2014. — № 1 (5). — С. 50</ref>. Даьржина [[1едалах къайлаха зудайалор]] а, уьш регистрации йале масийттаза хийцар а. Зудайитар, ХХ бӀаьшераш кхачале ойлайан а ца бахьара, хӀинца — цецвала хӀума дац. Ткъа махбанза лелар шуьйра даьржина, Ӏедало а дийцадаьккхина иза законех ца хилар юридически кечдар. Хетарехь доьзалийн Ӏадаташна гӀуочу агӀора болхбо [[цхьа доьзал — цхьа бер]] политико, цуо балабо бераш хьарцхьара а кхуьий.<ref>[http://echo.msk.ru/programs/sorokina/1300230-echo/ Китай: старый новый друг. из цикла передач «В КРУГЕ СВЕТА» радиостанции «Эхо Москвы»]</ref> 2016 шеран 1 январехь йукъадаьлла закон доьзалехь ши бер хила бакъо луш. Парадокс йу, дукхаха болу цийра доьзалашна шайна ца лаьа ши бер хила.<ref>[http://www.theguardian.com/world/2015/oct/30/two-is-too-much-trouble-china-parents-rush-more-children 'Two is too much trouble': will China’s parents rush to have more children?]</ref> === Йаккхий гӀаланаш === {{Хьажа иштта|Цийн Халкъан Республикин гӀаланаш}} 2000 ш. дуьйна, цийн гӀаланаш йаккхийра хуьлу йуккъера барам 10 % шарахь а болуш. ХӀинца ЦХР 100 сов гӀала йу миллион сов бахархой болуш. Цхьа могӀа дукхамиллионаш бахархой болу Къилба Цийра гӀаланаш вовшех а тоьхна дагахь бу 40 млн бахархой болу дуьненахь уггара йоккха гӀала йан. {{Цийн Халкъан Республикин йаккхий гӀаланаш}} {{-}} === Социальни чкъор === 2001 шеран декабрехь [[Цийн йукъараллийн Ӏилмин Академи]]с зорбатоьхна охьадиллина таханлера Цийн социальни чкъор талларан доклад. Церан барам иттанга кхочу. И чкъор ду, [[чиновник|пачхьалкхан а, йукъараллин а куьйгалхой]], менеджераш, предпринимателаш, леррина а, техникин а персонал, канцелярин белхалой, шайна болхбе промышленникаш а, йохк-эцархой а, йохк-эцаран гӀоьнна персонал, промышленни белхалой, йуьрта-бахаман къинхьегамхой, ткъа иштта цхьа а билгалбаьлла болхбоцурш, болхбоцурш, буьззана болхбоцурш. Цийн социальни чкъоьрийн дифферинциаци (декъадалар) тӀехь-тӀехьа алсамдолуш ду корматаллашца, оцуо наггахь социальни лелхаршка кхачабо<ref>[http://lenta.ru/news/2009/07/26/clash/ «В Китае 30 тысяч сталеваров устроили драку с полицией»], lenta.ru от 26.07.2009: «Погибший (главный управляющий компании Jianlong Steel Holding Company) ежемесячно получал три миллиона юаней (около 438 тысяч долларов), в то время как пенсия среднего работника Tonghua Iron and Steel Group не превышает 200 юаней в месяц.»</ref>. [[Файл:People of Tibet46.jpg|thumb|Тибет]] === Мотт а, йоза а === Ханьцы къоман бу шайн хабарца а, йозанца а болу [[цийн мотт]], иза лелабо пачхьалкхехь а, арахьа а. Цийн маттахь къамел до 1 миллиард сов стага. Цийра 55 кегийчу къаьмнех дукхаха долчера шайн меттанаш ду. Пачхьалкх мукъайаккхале, дукха хьолехь Цийн мотт буьйцу [[Хуэйцзу|хуэй]] (дунганаш), маньчжураш и шэ къаьмнаш доцуш, шайн къоман маттахь къамел а дора, йаз а дора монголаш, тибетцаш, уйгураш, корецаш, кхазакхаш, сибош, тайш, узбекаш, киргӀизаш, гӀезалоша, оьрсаша. Шайн йоза дара [[Наси (къам)|наси]], мяо, цзинпо, лису, ва, лазу, амма иза шуйра лелош дацара. Йисина 34 этнически тоба къоман йоза ца хилла. ЦХР кхоьллинчул тӀаьхьа правительствон программица кхоьллина, нисбина йозан меттанаш 10 этносийн тобана, уьш йу чжуан, буи, мяо, дун, хани, ли, кхин а, тодина йоза уйгури, кхазакхи, цзинпо, лаху, тай. Лингвистин классификацийца, 29 мотт цийн-тибетийн, 17 — алтайн, 3 — къилбаазин, 2 — хӀхӀинди-европин доьзалера бу. Тайванехь баьржина болу гаошань мотт ХӀиндонезин доьзалера бу. Цхьа мотт мичара бу хӀинца а хууш дац. Цийн '''йоза''' [[иероглиф]]ех ду, схьадогӀу Шан династин (16—11 бӀаьшо вайн эрал хьалха) дехкина хӀуманийн суьрташ (дешнаш хийцина йолу символаш, лелайора хин дерг хаархьама) долу палтосу даьӀахкашкара. Йозан гӀирс хийцабеллехь а, цийн иероглифаш ширачу заманахь хийцамаза дисина. Газет деша 3000 сов иероглиф хаадеза, ткъа дешана стегана 5000 сов иероглиф йовзаеза. 1913 ш. дуьйна Цийн Ӏедалан къамелан мотт бу [[путунхуа]] (мандарин) диалект, кхин а лаххара а 7 регионийн [[цийн мотт|цийн меттан]] диалекташ йу, къамел йукъахь йаккхийра башхаллаш йолуш, цуьндела къамелехь Цийн маьӀ-маьӀнера бахархой ца кхета дуьйцучух. Уьш вовшахтуху иероглифийн системан йозано. ==== Цийн меттанаш ==== <!-- [[Файл:GZ FS Prayers 2.jpg|thumb|[[Хань (народ)|Хань]]]] * I. Китайско-тибетская языковая семья ** А. Языковые группы чжуан и дун *** 1. Ветвь языков чжуан-тай: [[чжуан]], [[буи]], тай *** 2. Ветвь языков дун-шуй: [[Дун (народ)|дун]], [[мулао]], [[Шуйцы|шуй]], [[маонань]] *** 3. Ветвь языков ли: [[Ли (народ)|ли]] ** Б. Тибетско-бирманская языковая группа *** 1. Ветвь тибетских языков: тибетский, мэньба *** 2. Языковая ветвь и: и, лису, [[Наси (язык)|наси]], хани, лаху, цзино, бай *** 3. Языковая ветвь цзинпо: цзинпо, дулун *** 4. Языковая ветвь цян: цян, пуми *** Не установлена языковая ветвь: лоба, ну, ачаны ** В. Китайский язык (хань): хуэй (дунгане)[[Файл:Uyghur Meshrep.jpg|thumb|[[Уйгуры]]]] * II. [[Языки мяо-яо|Языковая семья мяо-яо]] ** Языковая ветвь яо: яо ** Не установлена языковая группа и ветвь: туцзя, гэлао * III. Алтайская языковая семья ** А. Тюркские языки: [[уйгуры]], [[салары]], [[узбеки]], [[казахи]], [[татары]], [[югуры]] (яохуры), [[киргизы]] ** Б. Монгольская языковая семья: [[монголы]], [[Монгоры|ту]], [[дунсяны]], [[дауры]], [[баоань]], [[югуры]] ** В. Тунгусо-маньчжурская языковая семья: [[маньчжуры]], сибо, эвенки, орочоны, нана́йцы, хэчжэнь * IV. [[Австроазиатские языки|Австроазиатская семья]]: [[ва]], [[бэнлуны]], [[буланы]] * V. [[Австронезийские языки|Австронезийская семья]]: [[гаошань]] * VI. [[Индоевропейская семья]] ** А. [[Славянские языки|Славянская ветвь языков]]: [[русские]] ** Б. [[Иранские языки|Иранская ветвь языков]]: [[таджики]] * VII. Не определена языковая семья, языковая группа и языковая ветвь языка цзин ** Не определена языковая ветвь и группа: [[корейцы]] --> === Динан хӀоттам === {{main|Цийн динан хӀоттам}} <!-- [[Файл:Leshan Buddha Statue View.JPG|thumb|[[Статуя Будды в Лэшане]]]] Китайская Народная Республика является [[Светское государство|светским государством]]. В то же время, в годы [[Культурная революция в Китае|культурной революции]] религия в Китае была запрещена. Традиционно в китайской религии и философии сплетаются [[конфуцианство]], [[даосизм]] и [[буддизм]]. Они благополучно сосуществуют, причём зачастую — в пределах одного храма. Конфуцианство, первым обретшее влияние в Китае, по сути, стало кодексом подчинённости индивида обществу и его ответственности перед ним. Даосизм развивает идеи личного совершенствования и единения с природой; конфуцианскому учению о предопределённости социальных ролей он противопоставляет концепцию относительности. Буддизм, привнесённый в Китай извне и сосредоточенный на развитии духовного начала, выступает альтернативой китайскому прагматизму. Всего 18,2 % населения Китая исповедуют буддизм.<ref name=":0" /> Китай — страна с различными религиозными культами. [[Хуэй]], [[уйгуры]], [[казахи]], [[киргизы]], [[татары]], [[узбеки]], [[таджики]], [[дунсян]]е, [[салары]] и [[баоань]], а также югуры исповедуют [[ислам]], в то время как религия тибетцев, монголов — буддизм, у некоторых представителей мяо и яо распространено христианство, а у большинства дауров, орочонов и эвенков — [[Шаманизм в Китае|шаманизм]]. Некоторые китайцы (ханьцы) являются приверженцами христианства или буддизма, но большинство верующих исповедуют традиционную китайскую религию — даосизм. [[Файл:Zhuhai Jintai Temple inner court view and monks.jpg|thumb|180px|Монастырь [[Цзиньтай]]]] В Китае распространён буддизм Махаяны, обещающий избавление от страданий всем, кто его страждет обрести. Просветлённые, или бодхисатвы, остаются в этом мире, чтобы помочь достичь просветления другим. Своими деяниями и набожностью верующие заслуживают общения с бодхисатвами, приближающими их к нирване. В Китае ислам распространён среди хуэйцев, саларов, дунсянов, баоаньцев, уйгуров, казахов, киргизов, узбеков, татар и таджиков. Количество мусульман по разным оценкам насчитывается от 19,5<ref>[http://sunna-press.com/news/worldnews/827-skolko-musulman-prozhivaet-vo-vsem-mire-spisok.html Сколько мусульман проживают во всем мире?]</ref> до 29<ref>[http://www.imam.ru/articles/stati.html Сколько мусульман в мире?]</ref> миллионов человек. Высшим органом мусульман в Китае является [[Китайская исламская ассоциация]]. В результате революции и гражданской войны около 100—200 тысяч [[Белая эмиграция|белоэмигрантов]] осели [[Русский Харбин|в Харбине]] и в [[Русский Шанхай|Шанхае]]. Из-за сложных исторических судеб и позиции современных китайских властей деятельность церкви практически заморожена. Религиозное законодательство КНР не позволяет совершать официальные богослужения, можно только молиться в домах прихожан. Официально в Китае действует один православный приход. Связи папского престола с Китаем восходят к XIII веку<ref>Селезнев Н., Марей А. [http://east-west.rsuh.ru/article.html?id=67105 Китай] // Католическая Энциклопедия, т. 2. М.: Изд-во Францисканцев, 2005, кол. 1035—1046.</ref>. В настоящее время в Китае количество католиков исчисляется несколькими миллионами. Точная цифра неизвестна. В 1951 году коммунистическое руководство страны запретило китайским католикам иметь какие-либо связи с Ватиканом. Однако в конце ХХ—начале ХХI века положение стало постепенно изменяться. Власти Китая теперь, как правило, принимают во внимание желания Ватикана, когда назначают католических священников на важные посты. Тем не менее, эта практика иногда всё ещё нарушается<ref>[http://www.laprensa.com.ar/368079-La-Iglesia-china-dana-la-fe-denuncia-el-Vaticano.note.aspx La Iglesia china daña la fe, denuncia el Vaticano]{{ref-es}}</ref>. --> == Культура а, исбаьхьалла а == {{main|Цийн культура}} <!-- === Общие сведения === Культура Китая — одна из самых древних и самобытных в мире. Культура Китая оказала большое влияние сначала на развитие культуры многочисленных соседних народов, населявших обширные территории позднейших Монголии, Тибета, Индокитая, Кореи и Японии. === Литература === В отличие от западноевропейской литературы [[Новое Время|Нового Времени]], художественные тексты в Китае занимали второстепенное место относительно литературы историографической и этико-философской направленности, как прямое следствие господства конфуцианской идеологии. Бросается в глаза отсутствие древнейшего пласта эпического устного творчества и разрозненность мифологических представлений. Предполагается, что в их искоренении также участвовала конфуцианская идеология; следы их существования обнаруживаются в фольклоре китайских национальных меньшинств. Отличительной чертой иерархии китайских литературных жанров является низкое положение драмы и её сравнительно позднее возникновение. Малоразвитыми относительно европейской традиции оказались мемуарный и эпистолярный жанры, однако их место занял т. н. жанр «записок» ''[[бицзи]]'', близкий к [[эссе]]. === СМИ === [[Международное радио Китая]] — международная государственная радиостанция Китая, базирующаяся в Пекине, вещающая на коротких и средних волнах, УКВ (FM), через спутник и Интернет. Международное радио Китая вещает на 62 языках мира, включая русский. [[CCTV-Русский]] — международный телеканал «Центрального телевидения Китая» (ЦТК), вещающий на русском языке. Благодаря запуску телеканала «CCTV-Русский» китайское телерадиовещание для заграницы стало абсолютным лидером в мире по количеству иностранных языков вещания и количеству отдельных телеканалов на иностранных языках. === Каллиграфия === [[Каллиграфия]] вывела обычное китайское письмо на уровень художественной формы искусства и традиционно приравнивается к живописи и поэзии, как метод самовыражения. Поскольку иероглифические изображения ограничены небольшим количеством черт (линий), индивидуальный стиль художника определяют их толщина, угол изгиба и придаваемый рисункам динамизм. Эксперты оценивают сбалансированность и пропорциональность линий, композиционное построение иероглифов и их целостность и гармоничность. Основные элементы каллиграфии, которые китайцы называют «четырьмя сокровищами знания» — это тушь, камень (тушечница), кисти и бумага. === Фарфор === {{Main|Китайский фарфор}} Несмотря на то, что керамика в Китае известна издревле, только в бронзовом веке (1500—400 гг. до н. э.) китайцы научились получать особенно прочные клеи и делать печи для высокотемпературного обжига, позволившие им изготавливать более прочную, иногда глазурованную глиняную посуду. Настоящий же фарфор появился только в эпоху Суй. Более тонкий, чем керамика, настоящий фарфор ровный и полированный. При ударе по фарфоровому изделию оно звучит. === Китайская кухня === {{Main|Китайская кухня}} [[Рис]] всегда имел огромное значение для китайцев — и как основной пищевой продукт, и как техническая культура. Считается, что традиция культивирования риса в Южном Китае зародилась около 10000 лет до н. э., хотя метод устройства заливных полей, требующий масштабных ирригационных работ, достиг совершенства по прошествии тысяч лет. Сегодня рис выращивается в Китае почти повсеместно. Китайский рис составляет 35 % мировой продукции. === Культурные и исторические памятники Китая === ==== Великая Китайская стена ==== {{Main|Великая Китайская стена}} Великая стена, или, как её называют китайцы, Длинная стена, протянулась на 8851,8 км через весь Северный Китай. Из этого 6260 км стены состоят из кирпичной кладки, 2232,5 км — из естественного горного массива. Около 360 км вообще являются не стеной, а заполненными водой рвами<ref>[http://www.kp.ru/daily/24280.5/476197/ Великая Китайская стена оказалась почти на 3 000 км длиннее]</ref>. Сооружение стены началось в IV—III вв. до н. э., когда отдельные китайские государства вынуждены были создавать оборонительные сооружения от набегов кочевых народов Центральной Азии. После объединения Китая под властью династии Цинь в 221 г. до н. э. император Ши Хуанди приказал соединить ряд оборонительных линий в единую стену. При последующей династии — Хань строительные работы на Великой стене продолжались и были завершены в III в. н. э. В настоящее время в своей западной части Великая стена сохраняет первоначальную форму, в восточной же части сильно разрушена и местами представляет только земляной вал. В сохранившихся частях стена имеет ширину у основания около 9 м и на вершине около 6 м, высота стены достигает 10 м. Примерно через каждые 200 м — четырёхугольные сторожевые башни, а с внешней стороны стены — высокие оборонительные зубцы с отверстиями-амбразурами. Верхняя плоскость стены, замощенная плитами, некогда представляла собой широкую защищённую дорогу, по которой могли быстро передвигаться воинские части и обозы. В настоящее время некоторые участки этой плоскости заасфальтированы и используются как автомобильные дороги. Стена проходит главным образом по гористым местам, повторяя изгибы рельефа и органично вписываясь в окружающий пейзаж. ==== Императорский дворец ==== {{Main|Запретный город}} [[Файл:Meridan Gate.jpg|thumb|Пекин, Запретный город]] В самом центре Пекина находится Императорский дворец, известен также как [[Запретный город]], так как на протяжении 500 лет его истории здесь мог жить только император и его семья, а придворные, чиновники и все остальные жили за его стенами, и до 1925 года простым смертным вход сюда был запрещён. Занесён ЮНЕСКО в список всемирного наследия человечества в 1987 году. Построен в 1406—1420 гг., резиденция 24 китайских императоров. Общая площадь в 720 тыс. м², в нём находится 9999 комнат. Он окружён стеной длиной 3400 м и рвом с водой, которая называется «Золотая вода». Комплекс разделён на Внутренний дворец и Внешний дворец. Основные помещения Внешнего дворца, где император выполнял свои государственные функции — зал Верховной гармонии, Полной гармонии и Сохранения гармонии. Во Внутреннем дворце находились жилые помещения, где жили, играли, поклонялись богам император, императрицы, наложницы, принцы и принцессы. Основные помещения этой части Запретного города — залы Небесной чистоты, Объединения и мира, Земного спокойствия. Здесь же находятся три императорских сада — Долголетия, Доброты и Спокойствия и Императорский сад. ==== Мавзолей императора Цинь Шихуанди и «терракотовая армия» ==== {{Main|Терракотовая армия}} Г. Сиань, провинция Шэньси, включены в список ЮНЕСКО в 1987 году. Находится в 35 км от города Сианя, построен в 221—210 гг. до н. э. для первого императора объединённого Китая. На его строительстве были заняты 700 тыс. рабочих. В подземном дворце размещается более 400 захоронений, его площадь — более 56,25 км². Главный экспонат комплекса — терракотовая армия, случайно обнаруженная местными крестьянами в 1974 году. В трёх сводчатых подземных камерах находятся в общей сложности фигуры около 7400 солдат и лошадей и 90 военных колесниц — практически вся императорская армия. Фигуры выполнены в полный рост, их высота 1,8 м, лицо каждого солдата уникально. === Китайские изобретения === Печатные книги, фарфор, шёлк, зеркала, зонтики и бумажные змеи — это лишь малая доля тех предметов нашей повседневности, которые были изобретены китайцами и которыми люди пользуются и по сей день во всем мире. Примечательно, что китайцы разработали технологию производства [[фарфор]]а за тысячу лет до европейцев. А два самых известных китайских изобретения появились благодаря философии. В поисках эликсира бессмертия даосские алхимики случайно вывели формулу пороха, а магнитный компас был создан на основе инструмента, применявшегося для геомантии и фэн-шуй. ==== Китайская астрология ==== Каждый год ассоциируется с одним из 12 животных, имеющих особый символ и составляющих повторяющийся астрологический цикл. В преддверии Нового года у китайцев принято говорить, например, о приходе «года собаки». В китайской астрологии человеку, рождённому под знаком определённого животного, приписываются особенности, присущие этому животному. В честь Китая был назван [[астероид]] [[(139) Жуйхуа]], открытый 10 октября 1874 года канадо-американским астрономом [[Уотсон, Джеймс Крейг|Джеймсом Уотсоном]] в [[Пекин]]е. В переводе с китайского название астероида означает «Звезда счастья Китая». ==== Книгопечатание ==== Изобретение подвижного шрифта не оказало значительного влияния на китайское общество, и большинство печатников продолжали использовать прежние формы. В Европе изобретение подвижного шрифта произвело революцию. Оперировать 30 печатными формами латинского алфавита проще, чем 3000 и более для иероглифов, использующихся при выпуске китайской газеты. Выполнение оттисков иероглифов на одной печатной форме требует намного больше усилий и затрат. ==== Иероглифы ==== {{Main|Китайское письмо}} Китайские иероглифы могут состоять из пиктографических, идеографических и фонетических элементов. Иероглиф может содержать один или несколько ''радикалов'' (или ''ключей''), а также дополнительных ''черт''. Ключи могут быть как фонетическими элементами, так и смысловыми. Например, в иероглифе 吗 (ма), обозначающим вопросительную частицу общего вопроса, иероглиф 马 (ма, «лошадь»), является фонетиком. Также в иероглифе {{lang-zh2|好}}, обозначающем «хорошо» и произносящемся как «hǎo»<ref>[http://www.unicode.org/cgi-bin/GetUnihanData.pl?codepoint=597D&useutf8=true U+597D в Unihan database]</ref>, радикал «женщина» {{lang-zh2|女}} сочетается с другим смысловым элементом «ребёнок» {{lang-zh2|子}}. Идея иероглифа, таким образом, заключается в том, что «женщина» и «ребёнок» в семье — это хорошо, к счастью. С недавнего времени китайцы перешли на упрощённые иероглифы, что заметно облегчило обучение китайскому языку. --> == Кинематограф == <!-- В 2012 году кассовые сборы китайских фильмов составили 2,78 млрд долларов<ref>http://spbu.ru/disser2/disser/krivohij_public_diplomacy_disser.pdf С. 101</ref>. --> == Дешар == <!-- В КНР доля государственных ассигнований в общем финансировании образования в 2000—2011 годах возросла с 66,5 % до 77,8 %<ref name=autogenerated16>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 58</ref>. Особенно резкий скачок этого показателя произошёл в 2005—2011 годах, когда он возрос с 61,3 % до 77,8 %<ref name=autogenerated16 />. В 2009 году расходы на образование составили 12,0 % бюджета страны<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 61</ref>. В 2011 году были выделены стипендии 78,7 млн учащихся на общую сумму в 98,6 млрд юаней (70 % из общей суммы стипендий было предоставлено из государственного бюджета)<ref name=autogenerated12>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 64</ref>. === История образования === В 1916 году в Китае существовала целая сеть учебных заведений: 11 университетов, 502 средних школы и 50071 начальная; 21 колледж, 298 женских школ; 415 нормальных школ (для подготовки преподавателей), 965 вечерних школ и курсов, 85 военно-медицинских школ и 3 медицинских колледжа, 82 промышленные школы и 7 технических школ, 49 школ законоведения<ref name=autogenerated1>http://ihaefe.org/files/publications/full/larin-russia-and-china.pdf</ref>. Действовали 72 иностранные школы, в том числе 66 русских (в Харбине и на КВЖД)<ref name=autogenerated1 />. К моменту провозглашения КНР сеть высших школ резко возросла: в 1949 году в стране насчитывалось около 200 университетов и колледжей, где обучалось 117 тыс. человек (61 % вузов были государственными), однако неграмотность составляла 90 %<ref>Суворова Е. А. Становение системы образования в Китае во второй половине XX века // Россия и АТР. — 2015. — № 1 (87). — С. 201</ref>. В начале 1950-х годов частное образование было ликвидировано, а уровень грамотности повысился к 1956 году до 22 %<ref>Суворова Е. А. Становение системы образования в Китае во второй половине XX века // Россия и АТР. — 2015. — № 1 (87). — С. 201—202</ref>. В период «большого скачка» и «культурной революции» большинство университетов было закрыто<ref>Суворова Е. А. Становение системы образования в Китае во второй половине XX века // Россия и АТР. — 2015. — № 1 (87). — С. 202</ref>. В 1978 году введены 10-летнее общее образование (5 лет начальное и 5 лет среднее), а также Единый государственный экзамен для поступления в вузы<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 24</ref>. В 1986 году принят Закон об обязательном обучении, который освободил обучающихся первых 9-ти классов от платы за учёбу, но не от других расходов (на учебники, административаные и другие)<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 37, 59</ref>. В 1997 году введен общий порядок приёма в вузы (до этого набор осуществлялся раздельно по директивному и регулируемому планам)<ref name=autogenerated14>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 42</ref>. В 1999 году введено льготное кредитование для обучающихся — 50 % кредита погашается из бюджета: в 2008 году за такого рода займами обратились 13 % обучающихся в вузах (общая сумма долга превысила 3 млн юаней)<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 65 — 66</ref>. В 2001 году было объявлено о начале Программы «Закрытия и слияния школ», в результате чего число начальных школ (считая учебные пункты, дающие образование только 1 — 4 классов) сократилось в 2001—2012 годах с 491,27 тыс. до 228,58 тыс., а число учащихся в них уменьшилось с 125,43 млн до 96,95 млн<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 101</ref>. Укрупнение коснулось средних школ 1-й ступени: их число уменьшилось в 2001—2012 годах с 65525 до 53216, количество учителей в них снизилось с 3,34 млн до 3,04 млн, а учеников с 64,31 млн до 47,63 млн<ref name=autogenerated7>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 161</ref>. Процесс реорганизации затронул также 2-ю ступень среднего образования: число школ этого уровня уменьшилось в 2001—2012 годах с 14907 до 13509, а вот число учителей выросло с 840 тыс. до 1,59 млн, также увеличилось количество детей в них в этот период с 14,1 млн до 24,8 млн<ref name=autogenerated7 />. С 2006 года дети из нуждающихся семей получили право на освобождение от платы за учебники и иных взносов и на пособие для оплаты общежития<ref name=autogenerated12 />. В 2008 г. в Китае было в целом введено бесплатное всеобщее и обязательное 9-летнее образование<ref>[http://russian.cri.cn/841/2010/11/11/1s359752.htm Министр образования КНР: реализация принципа справедливости в получении образования<IMG src=" /mmsource/images/2010/11/09/erji.bmp" border=0> — Международное радио Китая]</ref>. === Дошкольное образование === В 2012 году в стране было более 180 тыс. детских садов, где трудились 1,5 млн воспитателей и находилось около 37 млн детей<ref name=autogenerated6>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 160</ref>. Подавлющее большинство воспитателей в 2009 году (97,6 %) составляли женщины<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 112</ref>. Дошкольное образование развивалось в последние годы неравномерно, общей тенденцией было укрупнение учреждений: в 1999 году в КНР было 181,1 тыс. детских садов, затем их число резко сократилось до 111,7 тыс. в 2001 году, но к 2012 году вновь достигло 181,2 тыс.<ref name=autogenerated6 />. В 1999—2007 годах число детей в садиках, а также количество воспитателей почти не менялось, но в 2008—2012 годах произошёл скачок: число малышей увеличилось в 1,5 раза, а число воспитателей почти в 2 раза<ref name=autogenerated6 />. === Школьное образование === По состоянию на начало 2010-х годов обучение в школе начинается с 6 лет делится на три цикла: начальное (6 лет, обязательно), первая ступень среднего (3 года, обязательно), вторая ступень среднего образования (3 года)<ref name=autogenerated13>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 33</ref>. В КНР в 2012 году было 228 тыс. начальных школ, где обучалось 96 млн детей и трудилось 5,5 млн учителей<ref name=autogenerated13 />. С 1995 по 2011 году число учеников на одного учителя начальной школы уменьшилось с 23,3 до 17,4, на одного учителя первой ступени средней школы также сократилось с 16,7 до 13,6, а на одного учителя второй ступени средней школы выросло с 13,0 до 15,5<ref name=autogenerated9>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 84</ref>. Классы переполнены — максимальное количество учеников в классе согласно нормативам Министерства образования (по состоянию на начало 2010-х годов) не может превышать 40 — 45 человек в начальной школе, 45 — 50 человек в средней<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 106—107</ref>.Тем не менее эти нормативы не всегда выполнялись — в 2011 году 5,5 % школьных классов в стране (10,0 % в городах) имели численность 66 и более учащихся<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 107</ref>. === Высшее образование === По состоянию на начало 2010-х годов высшее образование в КНР можно было получить тремя путями — поступить на бакалавриат (4 года обучения), в профессиональный вуз (4 года обучения) или в 2-х годичный специализированный вуз<ref name=autogenerated8>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 166</ref>. При этом на следующую ступень (магистратура 2 года) мог поступить только бакалавр<ref name=autogenerated8 />. После магистратуры можно было поступить в 3-х годичную аспирантуру<ref name=autogenerated8 />.. В 1949 году в Китае было 206 вузов, в 1978 году — уже 598, а в 2000 году уже 1041<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 39, 144, 162</ref>. Затем число вузов резко увеличилось и в 2012 году их насчитывалось 2442<ref name=autogenerated5>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 162</ref>. В 2000—2012 годах численность преподавателей вузов КНР выросла с 460 тыс. до 1,44 млн, а студентов с 5,6 млн до 23,9 млн<ref name=autogenerated5 />. При этом число студентов на одного преподавателя вуза выросло в 1995—2011 годах с 9,8 до 17,8<ref name=autogenerated9 />. Если в 1998 году в вузы было принято 1,08 млн абитуриентов, то в 2002 г. в вузы с полной программой обучения было принято 3,21 млн человек, в аспирантуру — 203 тыс. человек<ref>[http://russian.china.org.cn/russian/63017.htm Первая сессия ВСНП и НПКСК 10-го созыва]</ref>. Тем не менее число абитуриентов, сдавших государственный экзамен в вузы, сильно колебалось по годам: в 2002 году их было 5,27 млн, в 2008 году — 10,5 млн, в 2012 году — 9,15 млн<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 42 — 43</ref>. В 2002—2009 годах число выпускников вузов КНР возросло с 1,5 млн до 6,1 млн человек, но затем рост замедлился и в 2012 году было выпущено 6,9 млн человек<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 164</ref>. В становлении китайского высшего образования значительную роль сыграло привлечение иностранцев: с 1989 по 2009 годы количество зарубежных преподавателей в вузах КНР увеличилось с 686 до 11000 человек<ref name=autogenerated4>[http://www.socionauki.ru/journal/articles/252305/ Ключевые моменты модернизации КНР]</ref>. По состоянию на начало 2010-х годов все студенты вузов КНР были должны платить за учёбу, а выпускники не подлежали распределению (только те, кто заключил трудовой контракт на работу после выпуска не могли самостоятельно выбирать место работы)<ref name=autogenerated14 />. Также большую роль играет выезд граждан для обучения за рубежом — в 2011 году за границей учились 1,44 млн китайских студентов<ref>http://www.histant.ru/sites/default/files/inafran/Guleva_disser.pdf С. 150</ref>. ==== Иностранные студенты в вузах КНР ==== Численность иностранных студентов в КНР в последние годы очень быстро росла: в 1998 году их было около 43 тыс., в 2005 году уже 140 тыс., а в 2010 году их число превысило 290 тыс. человек<ref>http://spbu.ru/disser2/disser/krivohij_public_diplomacy_disser.pdf С. 91 — 92</ref>. По регионам выбытия иностранные студенты в КНР в 2010 году распределялись следующим образом: студенты из Азии традиционно занимали первое место — 64,21 %, на втором месте европейцы — 16,15 %, Америка — 11,05 %, Африка — 7,09 % и Океания — 1,50 %<ref name=autogenerated3>http://spbu.ru/disser2/disser/krivohij_public_diplomacy_disser.pdf С. 92</ref>. Больше всего иностранных студентов в КНР в 2010 году было из трёх стран — США, Японии и Южной Кореи<ref name=autogenerated3 />. Китайское правительство предоставляет стипендии, при этом особое внимание уделяется Африке — в 2012 году власти КНР выделили стипендии на обучение 6 тыс. африканским студентам<ref>Смертин Ю. Г. Китай и Африка: взаимный интерес // Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики. — 2015. — № 5-2 (55). — С. 157</ref>. === Частное образование === {{нет источников в разделе|дата=2012-02-28}} Правительство поддерживает частные образовательные организации. Первый «Закон о поощрении частного образования» вступил в силу с 1 сентября 2003 года. Развитие [[частная школа|частных школ]] означает увеличение объёма предложения в сфере образования и удовлетворение образовательных потребностей за счёт отказа от традиционной модели, согласно которой существовали только государственные школы. На конец 2004 года насчитывалось более 70 тысяч частных школ разных типов и уровня, с общим контингентом 14,16 миллионов учащихся, в том числе 1279 частных высших учебных заведений с общим контингентом 1,81 миллион студентов. Частное образование занимает более половины всего образовательного сектора Китая. --> == Ӏилма == <!-- [[Китайская академия наук]] (КАН) занимается развитием математики, физики, химии, медицины, наук о земле, информационными технологиями, биотехнологиями и пр. [[Китайская инженерная академия]] (КИА) занимается машиностроением, металлургией, строительством, сельским хозяйством, лёгкой и тяжелой промышленностью, транспортом. Китайская академия общественных наук (КАОН) соответственно сосредоточена на экономике, истории, философии, праве, международных отношениях, социологии. Особенностью Китая стало активное использование «иностранных мозгов»: число зарубежных учёных в исследовательских центрах Поднебесной, выросло с 1989 по 2009 годы с 2,5 тыс. до 480 тыс. человек<ref name=autogenerated4 />. Для сравнения, в конце 2000-х годов в КНР трудилось около 1,6 млн учёных<ref name=autogenerated4 />. В 2012 году общенациональные расходы на [[НИОКР]] в КНР составили около 166 млрд долларов<ref>Цуй Чжэн. Научно-техническое сотрудничество РФ и КНР в контексте инновационного развития стран БРИКС. Диссертация на соискание ученой степени кандидата политических наук. — М., 2015. — С. 169. Режим доступа: http://istina.msu.ru/dissertations/10143275/</ref>. --> == Космосан программа == <!-- Располагая [[Космическая программа Китая|многопрофильной космонавтикой]], с 2003 года Китай стал третьей в мире космической сверхдержавой, самостоятельно проводящей пилотируемые полёты. По состоянию на июль 2012 года КНР занимает третье место в мире (после США и России) по числу функционирующих искусственных спутников земли (96, в том числе 87 выведены на орбиту китайскими ракетами-носителями)<ref name=autogenerated22>Тутнова Т. А. Космические программы Китая, Индии, Японии // Вестник Нижегородского университета им. Н. И. Лобачевского. — 2013. — № 3-1. — С. 363</ref>.С 1990 года КНР начала коммерческие запуски и в 1990—2012 годах китайские ракеты-носители вывели на орбиту 43 иностранных спутника<ref name=autogenerated22 />. С 2010 года, уступая только России, Китай ежегодно производит больше космических запусков, чем США. --> == Социал проблемаш == <!-- В начале XXI века, несмотря на экономический рост, Китай столкнулся с рядом серьёзных экономических, экологических и социальных проблем: увеличился разрыв в доходах между богатыми и бедными; выросла разница в развитии села и города, западных и восточных, особенно прибрежных, районов; увеличилась безработица, в некоторых районах оказалась отравлена земля, почва и гидросфера. В Китае нарастают уличные протесты<ref>{{cite web|url=http://expert.ru/politics/2006/01/china/|title=Нереволюционная ситуация|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/20061011121005/expert.ru/politics/2006/01/china/|archivedate=2006-10-11}} {{недоступная ссылка|url=http://expert.ru/politics/2006/01/china/}}</ref>. Согласно соцопросу (окт. 2013) почти три четвёртых китайской общественности считают, что в ближайшее десятилетие разрыв между богатыми и бедными будет увеличиваться, и лишь каждый десятый из опрошенных — что ситуация улучшится и будет сформирован [[средний класс]]<ref>{{cite web | url=http://russian.people.com.cn/95181/8458258.html | title=Экономисты: В ближайшие 10 лет наибольшие дивиденды принесут реформы (2) | accessdate=2013-12-3 }}</ref>. Вопрос социального расслоения между богатыми и бедными в настоящее время (2013) стал самым волнующим население Китая социальным вопросом (ранее таковым являлся вопрос цен на продукты и [[жильё]])<ref>[http://russian.people.com.cn/31516/8497694.html Исследование: «Разделение между богатыми и бедными» стало самым волнующим население социальным вопросом]</ref>. В рейтинге журнала [[Forbes]] за 2015 год количество долларовых миллиардеров в Китае составляет 213 человек, по количеству миллиардеров Китай на втором месте после США<ref>[http://www.forbes.com/billionaires/list/#version:static_country:China The World’s Billionaires] // Forbes.com</ref>. === Безработица === По официальным данным на 2010 год уровень зарегистрированной безработицы среди городского населения Китая составил 4,1 % трудоспособного населения (9,08 млн человек)<ref name=autogenerated17>Россия и Китай: история и перспективы сотрудничества. Материалы международной научно-практической конференции / Отв. ред. Д. В. Буяров. — Благовещенск, 2011. — С. 205</ref>. При определении численности безработных официальная статистика учитывает только горожан, состоящих на учёте и получающих пособие по безработице<ref name=autogenerated17 />. Не рассматриваются в КНР как безработные сельские жители (около половины населения страны), сяган (получающие пособие по безработице сокращенные работники государственных предприятий), мужчины старше 50 лет и женщины старше 45 лет<ref>Россия и Китай: история и перспективы сотрудничества. Материалы международной научно-практической конференции / Отв. ред. Д. В. Буяров. — Благовещенск, 2011. — С. 205, 207</ref>. В КНР по состоянию на 2010 год право на пособие по безработице имеет лишь горожанин, который, работая, платил специальный страховой взнос, причем период выплаты пособия зависит от продолжительности уплаты этого взноса<ref>Россия и Китай: история и перспективы сотрудничества. Материалы международной научно-практической конференции / Отв. ред. Д. В. Буяров. — Благовещенск, 2011. — С. 207</ref>. === Терроризм === [[Терроризм]] является одной из важнейшей проблем КНР, особенно в провинции [[Синьцзян]] (только по официальным сообщениям в [[2013 год]]у в регионе было совершено около 200 терактов)<ref>Хуан Даосю. Террористические преступления в Китае и противодействие терроризму // Азиатско-тихоокенский регион. Экономика, политика, право. — С. 170</ref>. === Неравенство между городом и деревней === Для КНР характерен постепенно растущий разрыв в доходах горожан и сельчан: доходы городского населения превышали доходы сельских жителей в 1990 году в 2,2 раза, в 1995 году в 2,5 раза, в 2003 году в 3,2 раза, а в 2008 году в 3,3 раза<ref>Ван Я. Уровень и тенденции развития инновационно-инвестиционного потенциала АПК Китая // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 5: Эканоміка. Сацыялогія. Біялогія. 2012. — № 1 (125). — С. 9</ref>. --> == Спорт == <!-- Китай обладает одной из старейших спортивных культур в мире. Существуют свидетельства о том, что в Китае ещё в древние времена играли в некую игру с кожаным мячом, наподобие современного футбола. Помимо футбола, самыми популярными спортивными состязаниями в стране являются военные искусства, пулевая стрельба, настольный теннис, спортивная гимнастика и прыжки на батуте, тяжёлая атлетика, бадминтон, лёгкая атлетика, плавание, шорт трек, фигурное катание, конькобежный спорт, баскетбол и бильярд. Физическая подготовка широко распространена в китайской культуре. Крупнейший издатель спортивной литературы в стране [[China Sports Publications Corporation]] выпускает множество спортивных книг, газет и журналов. Вместо СССР КНР стала новой мировой спортивной державой, практически на равных борящейся с США за медали на Олимпиадах и чемпионатах мира по ряду видов спорта. Прошедшие с наибольшим размахом, [[Летние Олимпийские игры 2008|Летние Олимпийские игры 2008 года]] проводились также в Китае — в Пекине. КНР на них одержала убедительную победу в неофициальном общекомандном зачёте. Пекин был избран основным городом Олимпиады решением жюри Международного олимпийского комитета 13 июля 2001 года. Официальный логотип летних Олимпийских игр 2008 года — «Танцующий Пекин». Талисманы — пять игрушек Фува, каждая из которых олицетворяла цвет олимпийских колец. Слоган Олимпиады — «Один мир, одна мечта». Спортсмены соревновались в 28 видах спорта. С 2004 года в Шанхае на трассе «Шанхай Интернешнл» проводится гонка «Гран-при Китая» в классе «Формула-1». --> == Суьрташ == <gallery perrow="12" widths="250px" heights="250px"> файл:浦东新区.JPG|Шанхаера гӀуллакхийн йукъ файл:The Great wall - by Hao Wei.jpg|Боккха Цийчоьнан пен файл:BeijingTiananmenSquare.jpg|Тяньаньмэнь олу Пекинера майда </gallery> {{Азин пачхьалкхаш}} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{1000}} {{rq|empty}} {{external links}} 82iftff178ufkxb4whcstl9dd20rggh 0 13500 10466653 10195023 2025-06-07T00:43:30Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466653 wikitext text/x-wiki {{НБМ |статус = ГӀала |нохчийн цӀе = Шанхай |шен цӀе = {{Цийн||上海|Shànghǎi}}<br />{{lang-wuu|上海}}<br />{{IPA|zãhe}} Zånhae<br />[[Файл:Shanghai montage.png|300px]] |муьтӀахь = |пачхьалкх = Цийчоь |хӀост = |байракх = Kollumerpomp vlag.svg |хӀостан сурт хӀоттор = |байракхан сурт хӀоттор = |хӀостан шоралла = |байракхан шоралла = |lat_deg = 31 |lat_min = 10 |lat_sec = |lon_deg = 121 |lon_min = 28 |lon_sec = |CoordAddon = type:city(17420000)_region:CN |CoordScale = |пачхьалкхан картан барам = |регионан картан барам = |кӀоштан картан барам = |регионан тайпа = |регион = |регион таблицехь = |кӀоштан тайпа = |кӀошт = |кӀошт таблицехь = |юкъараллин тайпа = |юкъаралла = |юкъаралла таблицехь = |юкъара екъаялар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус елла терахь = |майда = |локкхаллин тайпа = |хӀордан сизал локхалла = |климат = |официалан мотт = |бахархой = 23 800 000<ref name="population">{{cite web|url=http://russian.news.cn/social/2013-02/19/c_132178716.htm|title=В Шанхае насчитывается 23,8 млн постоянных жителей|publisher=Xinhua News Agency|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EzIMlmwI|archivedate=2013-03-09}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140304095528/http://russian.news.cn/social/2013-02/19/c_132178716.htm |date=2014-03-04 }} "в 2012 году общее число постоянных жителей Шанхая достигло 23,8 млн человек, увеличившись на 330 тыс человек по сравнению с 2011 годом. В частности, число горожан с постоянной пропиской составляло 14,2 млн человек при увеличении на 80 тыс человек, численность постоянных жителей без прописки выросла на 250 тыс человек до 9,6 млн человек."</ref> |бахархой ларар шо = 2012 |луьсталла = 3754 |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |сахьтан аса = +8 |DST = |телефонан код = +86&nbsp;21 |поштан индекс = |поштан индексаш = '''2000'''00 — '''2021'''00 |автомобилан код = 沪A, B, D, E, F, G, H;<br /> 沪C (гӀалин йисташ) |идентификаторан тайпа = ISO 3166-2 |идентификаторан терахьаш = CN-31 |категори Commons чохь = Shanghai |сайт = http://www.shanghai.gov.cn/ |сайтан мотт = zh }}'''Шанха́й''' ({{Цийн||上海|Shànghǎi}}; {{lang-wuu|上海}} {{IPA|[zãhe]}}, Zånhae) — [[Цийчоь]]нан йокха гӀала а дуьненчохь бахархойн дукхаллица цхьалгӀачу меттигехь йолу гӀала а<ref name="Geohiveworld">{{cite web|url=http://www.geohive.com/earth/cy_notagg.aspx|title=Cities: largest (without surrounding suburban areas)|publisher=Geohive|accessdate=13 September 2011|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BvSQ4NAl|archivedate=2012-11-04}}</ref>. Иза ю [[Янцзы]] олучу дельтехь [[Цийчоь]]нан малхбалера гӀала. Пачхьалкхан финансовыи культурин а центр, кхин дуьненчохь йокха хӀордан порт<ref>{{cite web|url=http://russian.people.com.cn/31518/8092681.html|title=Порт Шанхай остается первым в мире по объему грузооборота товаров и контейнеров|accessdate=2013-01-16|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DnMmbJyi|archivedate=2013-01-19}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130116062139/http://russian.people.com.cn/31518/8092681.html |date=2013-01-16 }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} [[Категори:Цийчоьнан гӀаланаш]] no5mg0tyt0tgw86v9j5mg6sujfhpryj 0 15552 10466626 10465982 2025-06-06T10:30:23Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466626 wikitext text/x-wiki {{НБМ |статус = ГӀала |нохчийн цӀе = Новосибирск |шен цӀе = |муьтӀахь = Областан центр |пачхьалкх = Росси |мохк таблицехь = |хӀост = Coat of Arms of Novosibirsk.svg |байракх = Flag_of_Novosibirsk.svg{{!}}border |хӀостан сурт хӀоттор = |байракхан сурт хӀоттор = |хӀостан шоралла = |байракхан шоралла = |lat_deg = 55 |lat_min = 02 |lat_sec = 0 |lon_deg = 82 |lon_min = 55 |lon_sec = 0 |CoordAddon = type:city(1397000)_region:RU |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регионан тайпа = Область |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = |кӀоштан тайпа = гӀалин гуо |кӀошт = Новосибирскан гӀалин гуо |кӀошт таблицехь = Новосибирскан гӀалин гуо{{!}}Новосибирск |йукъараллин тайпа = |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = мэр |корта = [[Городецкий, Владимир Филиппович|Владимир Филиппович Городецкий]] |йиллина терахь = 1893 |йиллинарг = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = 1903 |майда = 505,62<ref name="Новосибирск: Общая информация">[http://новосибирск.рф/articles/novosibirsk/obschaja-informatsija Новосибирск: Общая информация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150910101137/http://xn--90absbknhbvge.xn--p1ai/articles/novosibirsk/obschaja-informatsija |date=2015-09-10 }}</ref> |локкхаллин тайпа = |хӀордан сизал локхалла = 150 |климат = |официалан мотт = |бахархой = 1 523 801<ref>{{cite web|url=http://novosibstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/novosibstat/resources/5253e4804c8cdc84878b9f915ce0328a/region1_5.htm|title=РОССТАТ - Численность населения по муниципальным образованиям Новосибирской области (дата публикации: 09.04.2013)|archiveurl=http://www.webcitation.org/6FdKnqvY7|archivedate=2013-04-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140727103719/http://novosibstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/novosibstat/resources/5253e4804c8cdc84878b9f915ce0328a/region1_5.htm |date=2014-07-27 }}</ref> |бахархой ларар шо = 2013 |луьсталла = 3 295,0 |агломераци = 1,95 млн<ref name="Aggl">Существует несколько вариантов состава [[Новосибирская агломераци|Новосибирской агломерации]]</ref> |къаьмнийн хӀоттам = русские, немцы, белорусы, украинцы, татары, евреи, киргизы<ref>{{cite web|url=http://www.novo-sibirsk.ru/articles/novosibirsk|title=О Новосибирске. Общая информация|work=Официальный сайт города Новосибирска|accessdate=2009-11-15|archiveurl=http://www.webcitation.org/616eSCavE|archivedate=2011-08-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110928001332/http://www.novo-sibirsk.ru/articles/novosibirsk/ |date=2011-09-28 }}</ref> |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |сахьтан аса = +6 |DST = |телефонан код = 383 |поштан индекс = |поштан индексаш = 630xxx |автомобилан код = |идентификаторан тайпа = ОКАТО |идентификаторан терахьаш = 50401 |категори Commons чохь = Novosibirsk |сайт = http://новосибирск.рф/ |сайтан мотт = |add1n = СовгӀаташ |add1 =Орден Ленина |add2n = ГӀалин де |add2 = Июнь беттан тӀаьхьара кӀиран де }} '''Новосиби́рск''' — бахархойн дукхалица кхозулгӀа йокхалица кхойтазулгӀа меттигехь йолу Российн гӀала, цунна йу гӀалин гуо статус. [[Сибиран федералан гуо]]нан, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] цунна йукъайогӀуш йолу [[Новосибирскан кӀошт]]ана а административан центр; кхин гӀала йу [[Новосибирскан агломераци]]н центр — Сибирера йокха гӀала. Бахархойн дукхалла 1 523 801 адам (2013 шо). Йиллина [[1893 шо|1893 шарахь]], гӀала статус йу [[1903 шо|1903 шарахь]] дуьйна. Махбаран а, гӀуллакхийн а, культурин а, промышленан а, транспортан а Ӏилмана а федеральни центр. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Новосибирск]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} bbri51jqzifu3xlo0xw7hpfx91oq0t3 10 16141 10466646 4981161 2025-06-06T21:00:51Z Milenioscuro 5261 correct file ([[Commons:Commons:GlobalReplace|GlobalReplace v0.6.5]]) 10466646 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Камбоджа | top = 14.8 | bottom = 9.9 | left = 102.2 | right = 107.9 |image = {{#switch:{{{2|}}} |physical = Cambodia relief map.svg |#default = Cambodia location map.svg }} }}<noinclude>{{Меттиган карта/Хаам|Камбоджа}} [[Категори:Кепаш:Меттигийн картанаш:Камбоджа]] </noinclude> ngbh2budeqcki61pneirjze5nxz4pbg 10 16625 10466652 4981083 2025-06-06T23:28:16Z Milenioscuro 5261 10466652 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} | name = Лесото |left=26.74 |bottom=-30.89 |right=29.62 |top=-28.33 |image = {{#switch:{{{2|}}} |physical = Lesotho relief location map.svg |#default = Lesotho location map.svg }} }}<noinclude>{{Меттиган карта/Хаам|Лесото}} [[Категори:Кепаш:Меттигийн картанаш:Лесото]] </noinclude> 2vvrwm46vhposa75e5ci4g3fjqt8fwl 0 91846 10466631 6092933 2025-06-06T13:43:56Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466631 wikitext text/x-wiki {{Фамилихой|Хакишев}} {{Театран гӀуллакххо |ЦӀе = [[Файл:Italian traffic signs - icona teatro.svg|30 px]]<br/> Санухат Адсаламовна Хакишева |ЦӀеран оригинал = |Сурт = |Шоралла = |Суьртах лаьцна = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = 14.5.1965 |Вина меттиг = [[Алхан-Кала]], [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]], [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]], [[РСФСР]], [[СССР]] |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Корматалла = театран а, кинон а актриса |Гражданалла = {{USSR}} → {{RUS}} |Жигара шераш = 1983 — таханналц |Псевдонимаш = |Амплуа = |Театр = * Х. Нурадилован цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан драматически театр; * «Серло» цӀе йолу Нохчийн пачхьалкхан кегирхойн театр. |Ролаш = |Спектаклаш = |СовгӀаташ = {{Нохчийн Республикин Халкъан артист}} |Куьг = }} {{Арахьара медиафайлаш |image1 = [http://www.google.com/imgres?imgurl=http%3A%2F%2Fst.kp.yandex.net%2Fimages%2Factor_iphone%2Fiphone360_3426231.jpg&imgrefurl=http%3A%2F%2Fwww.kinopoisk.ru%2Fname%2F3426231%2F&h=285&w=180&tbnid=qdrdKHUDoXmhiM%3A&zoom=1&docid=O4mw9HNaoKZZgM&itg=1&ei=6WKMVNa5Iqb7ygO2uoHwAg&tbm=isch&ved=0CB0QMygAMAA&iact=rc&uact=3&dur=583&page=1&start=0&ndsp=29 Санухат Хакишева] }} '''Сануха́т Адсала́мовна Ха́кишева''' ([[1965 шеран]] [[14 май]], [[Алхан-Кала]], [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт]], [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]], [[РСФСР]], [[СССР]]) — [[нохчий]]н театран а, кинон а актриса, [[Нохчийчоь|Нохчийн Республикин]] Халкъан актриса. <!-- == Биографи == Родилась 14 мая 1965 года в селе Алхан-Кала Грозненского района Чечено-Ингушетии. После окончания средней школы поступила в культпросветучилище [[Грозный|Грозного]]. Выпускница кафедры актёрского искусства [[Чеченский государственный университет|Чеченского государственного университета]]. В 1983 году начала работать в [[Чеченский государственный драматический театр имени Х. Нурадилова|Чечено-Ингушском государственном драматическом театре имени Х. Нурадилова]]. Была занята практически по всех постановках театра. Сыграла ряд главных ролей. В 2001 году ей было присвоено звание Заслуженной артистки Чеченской Республики. В 2005 году она стала Народной артисткой Чечни. Работает в [[Чеченский государственный молодёжный театр Серло|Чеченском государственном молодёжном театре Серло]] с момента его основания в 2009 году. В этом театре сыграла в спектаклях «Денисолт», «Ушедший за саваном», «Башня, построенная на льду», «Сказка о Берсе и Жовхаре», «Новогоднее чудо» и других. --> == Фильмографи == * Мёртвое поле (2006) * Приказано забыть (2014) == Хьажоргаш == * {{cite web |url = http://mtserlo.ru/aktery/big/sanuhat.htm |title = Санухат Хакишева |author = |date = |work = |publisher = Чеченский государственный молодёжный театр «Серло» |accessdate = 2014-12-13 |lang = }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141220100218/http://mtserlo.ru/aktery/big/sanuhat.htm |date=2014-12-20 }} * {{cite web |url = http://mkchr.com/main.mhtml?Part=32&PubID=1808 |title = Санухат Хакишева |author = |date = 30 сентября 2008 |work = |publisher = Министерство культуры Чеченской Республики |accessdate = 2014-12-13 |lang = }} {{ВП-кеш|Театр|Нохчийчоь|Адамаш}} {{Кечдар}} [[Категори:Нохчийчоьнан артисташ]] [[Категори:Нохчийчоьнан зударий]] c5l753udlr5y2u82qab2mj4ydf8dn4u 0 100582 10466630 9091797 2025-06-06T13:38:39Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466630 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=март 2016}} {{Спортхо |ЦӀе = Шумисат Жалаудиновна Хажмухамбетова |Сурт = |Шоралла = |Суьртах лаьцна = |Стен-боьршалла = |Йуьззина цӀе = |Шен цӀе = |Бакъ цӀе= |Харц цӀе = |Харц цӀераш = |Гражданалла = {{USSR}} → {{RUS}} |Говзалла = [[Самбо]], [[дзюдо]] |Клуб = |Йина терахь = 1968 |Йина меттиг = {{ЙинаМеттиг|СемаӀашка|СемаӀашкахь}}, [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт]], [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]], [[РСФСР]], [[ССРС]] |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Карьеран шераш = |Белхан агӀо = |Тренер = |Тренераш = * Магомед Алиев; * Виктор Шаталов. |Локхалла = |Йозалла = |Мидалш = {{ССРС спортан говзанча}} |Викиларма = }} {{Арахьара медиафайлаш |image1 = [http://i2.wp.com/wsport.su/wp-content/uploads/2014/02/06_choumissat.jpg Шумисат Жалаудиновна Хажмухамбетова] }} '''Шумиса́т Жалауди́новна Хажмухамбе́това (маре йаххалц Мама́ева)''' ([[1968 шо]], [[СемаӀашка]], [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт]], [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]], [[РСФСР]], [[ССРС]]) — [[нохчий]]н [[Самбо|самбистка]] а, [[дзюдо]]истка а, ССРС [[чемпион]], 1991 шарахь ССРС аьхкенан Спартакиадан толамхо, самбон а, дзюдон а ССРС спортан говзанча, [[тренер]], Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн институтан хьехархо. <!-- == Биография == Родилась в 1968 году. Девочек в секцию самбо не брали, поэтому пошла туда переодевшись мальчиком. Тренер зачислил её. Когда правда открылась, отчислять не стал. Родители, узнав о спортивных занятиях дочери, препятствовать ей не стали. После окончания школы пыталась поступить на [[спорт]]ивный [[факультет]] Чечено-Ингушского педагогического института, но провалилась на экзаменах. Тогда она с отличием окончила техническое училище в [[Грозный|Грозном]] и пошла работать на химический завод. Чтобы продолжать тренировки пришла к тренеру Виктору Шаталову. Затем училась в [[Колледж#Колледж в России|техникуме]], окончила Чечено-Ингушский педагогический институт. В 1991 году выиграла всесоюзный турнир в городе [[Кривой Рог]], выполнив тем самым норматив мастера спорта. Здесь же ей был присвоен титул «Мисс самбо — 1991». На чемпионате ССРС в [[Киев]]е стала серебряным призёром. На следующем чемпионате в [[Сергиев Посад|Загорске]] стала чемпионкой страны по дзюдо. В 1991 году в [[Минск]]е стала серебряным призёром [[Летняя Спартакиада народов ССРС 1991|Спартакиады народов ССРС]]. Является [[тренер]]ом [[Детско-юношеская спортивная школа|Детско-юношеской спортивной школы]] Ачхой-Мартановского района, преподавателем кафедры физического воспитания [[Чеченский государственный педагогический институт|Чеченского государственного педагогического института]]. == Семья == Отец Жалауди — [[Велосипедный спорт|велогонщик]], мать Нина — мастер спорта по [[Художественная гимнастика|художественной гимнастике]]. В 1991 году вышла замуж. Трое детей. Сын Шамиль — чемпион России и Евразии по [[Рукопашный бой|рукопашному бою]] среди юношей. Дочь Иман — победительница республиканских турниров по дзюдо. --> == Хьажоргаш == * {{cite web |url = http://wsport.su/sbyvshayasya-mechta-shumisat/ |title = Сбывшаяся мечта Шумисат |author = Малика Абалаева |date = 2008-07-08 |work = |publisher = Энциклопедия чеченского спорта |accessdate = 2015-03-03 |lang = }} * {{cite web |url = http://checheninfo.ru/14243-sambistka-iz-samashek.html |title = Самбистка из Самашек |author = Ваха Автуринский |date = 2012-09-11 |work = |publisher = Информационное агентство «Чечен-Инфо» |accessdate = 2015-03-03 |lang = }} * {{cite web |url = http://grozniy.bezformata.ru/listnews/chechenka-master-sporta-po-borbe/19771148/ |title = Первая чеченка — мастер спорта по борьбе дзюдо и самбо |author = Ваха Автуринский |date = 2014-05-01 |work = |publisher = Без формата.RU |accessdate = 2015-03-03 |lang = }}{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{cite web |url = http://vesti95.ru/news/мисс-самбо.html |title = «Мисс самбо» |author = Ваха Автуринский |date = 2014-07-08 |work = |publisher = [[Вести республики]] |accessdate = 2015-03-03 |lang = }} {{ВП-кеш|Спорт|Нохчийчоь|Адамаш}} {{Кечдар}} [[Категори:Нохчийчоьнан дзюдоисташ]] [[Категори:Нохчийчоьнан самбисташ]] [[Категори:ССРС чемпионаш]] [[Категори:Нохчийчоьнан зударий]] job4lviyvasg3os3oodtdsjfnmhfijg 0 100793 10466632 10357182 2025-06-06T13:58:39Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466632 wikitext text/x-wiki {{Фамилихой|Халиев}} {{Спортхо |ЦӀе = Хасан Сираждиевич Халиев |Сурт = |Шоралла = |Суьртах лаьцна = |Стен-боьршалла = |Йуьззина цӀе = |Шен цӀе = |Бакъ цӀе= |Харц цӀе = |Харц цӀераш = |Гражданалла = {{USSR}} → {{RUS}} |Говзалла = ийина кепар латар, кикбоксинг |Клуб = |Вина терахь = 3.8.1988 |Вина меттиг = {{ВинаМеттиг|Соьлжа-ГӀала|Соьлжа-ГӀалахь}}, [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]], [[РСФСР]], [[СССР]] |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Карьеран шераш = |Белхан агӀо = |Тренер = |Тренераш = |Локхалла = |Йозалла = 75 кг |Мидалш = |Викиларма = }} {{Арахьара медиафайлаш |image1 = [http://cs424519.vk.me/v424519698/2fc7/ubvmoCzG6Y4.jpg Хасан Халиев] }} '''Хаса́н Сиражди́евич Хали́ев''' ([[1988 шеран]] [[3 август]], [[Соьлжа-ГӀала]], [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]], [[РСФСР]], [[СССР]]) — [[нохчий]]н ийина кепар латархо, масийттуза Российн [[чемпион]], чуччавахана латаран Евразин чемпион, кикбоксинган Европин а, дуьненан а чемпион, профессионалашна йукъахь w5 версин кикбоксинган дуьненан чемпион, II дуьненан латарийн говзаллийн ловзарийн толамхо ([[Петарбух]], 2013 шо). <!-- == Статистика боёв == {|class="wikitable sortable" !Результат !Дата !Турнир !Соперник !Страна !Раунд !Время !Метод |- |{{Стиль-Бокс-победа}}|Победа |18 августа 2014 |PBSC — Pancration Black Sea Cup 2014 |Абдулвадуд Вадудов |{{Флагификация|Россия}} |1 |0:41 |Сабмишном ([[Гильотина (удушающий приём)|удушение гильотиной]]) |- |{{Стиль-Бокс-победа}}|Победа |14 июня 2014 |WWFC — Cage Encounter |Андрей Васинца | |1 |3:15 |Сабмишном (рычаг локтя) |} == Семья == В семье пять братьев. Все они занимаются единоборствами. Двое из братьев Хасана Халиева, [[Халиев, Адам Сираждиевич|Адам]] и [[Халиев, Хусейн Сираждиевич|Хусейн Халиевы]], являются известными спортсменами. --> == Хьажоргаш == * {{cite web |url = http://wsport.su/xasan-xaliev/ |title = Хасан Халиев |author = Мовлади Абдулаев |date = 2013-11-15 |work = |publisher = Энциклопедия чеченского спорта |accessdate = 2015-03-12 |lang = }} * {{cite web |url = http://www.chechnya.gov.ru/page.php?r=126&id=11943 |title = Чеченский спортсмен Хасан Халиев стал чемпионом Европы по кикбоксингу WAKO |author = |date = 2012-11-06 |work = |publisher = Глава и Правительство Чеченской Республики |accessdate = 2015-03-12 |lang = }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402100606/http://www.chechnya.gov.ru/page.php?r=126&id=11943 |date=2015-04-02 }} * {{cite web |url = http://fighttime.ru/fighters/167219/Khasan-Khaliev.html |title = Хасан Халиев |author = |date = |work = |publisher = FightTime.RU |accessdate = 2015-03-12 |lang = }} * {{cite web |url = http://www.wcgpress.ru/ru/info/athlete/66/ |title = Хасан Халиев |author = |date = |work = |publisher = Всемирные игры боевых искусств |accessdate = 2015-03-12 |lang = }}{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{cite web |url = http://fc-berkut.ru/290 |title = Хасан Халиев: «От титулованного спортсмена всегда ожидают большего» |author = |date = 2013-03-01 |work = |publisher = Бойцовский клуб Беркут |accessdate = 2015-03-05 |lang = }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402133808/http://fc-berkut.ru/290 |date=2015-04-02 }} {{ВП-кеш|Спорт|Нохчийчоь|Адамаш}} {{Кечдар}} [[Категори:Нохчийчоьнан латархой]] [[Категори:Европин чемпионаш]] [[Категори:Дуьненан чемпионаш]] k716ujj4u9efy03by4uqz4wddi8cqip 0 116526 10466634 6086844 2025-06-06T14:48:13Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466634 wikitext text/x-wiki {{Фамилихой|Хасбулатов}} {{Ӏилманча |ЦӀе = Зинаида Сайдаевна Хасбулатова |ЦӀеран оригинал = |Сурт = |Шоралла = |Суьртах лаьцна = |Йина терахь = 27.3.1956 |Йина меттиг = [[Текели]], [[Алматан область]], [[Казахийн ССР]], [[СССР]] |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Гражданалла = {{USSR}} → {{RUS}} |Ӏилманан кхоче = хими |Белхан меттиг = |Ӏилманан дарж = |Ӏилманан цӀе = |Альма-матер = |Ӏилманан куьйгалхо = |Боьвзу дешархой = |Йоьвзу сана = |СовгӀаташ = |Куьг = |Куьйган шоралла = |Сайт = |Викитека = |Викиларма = <!-- Category префик ЙОЦУШ--> }} '''Зинаида Сайдаевна Хасбулатова''' ([[1956 шеран]] [[27 март]], [[Текели]], [[Алматан область]], [[Казахийн ССР]], [[СССР]]) — нохчийн Ӏилманча, химин Ӏилманийн доктор хилла хьалхара нохчийн зуда, Нохчийн Республикин Ӏилманан Сийлахь гӀуллакххо. <!-- == Биография == Родилась в [[Депортация чеченцев и ингушей|депортации]] в городе Текели в 1956 году. В 1979 году окончила химический факультет [[Казахский национальный университет имени аль-Фараби|Казахского государственного университета имени Кирова]], затем работала учителем химии и биологии в [[Талды-Курганская область|Талды-Курганской области]]. В 1982 году стала ассистентом кафедры биоорганической химии [[Чеченский государственный университет|Чечено-Ингушского государственного университета]]. В 1987 году поступила в аспирантуру [[Российский химико-технологический университет имени Д. И. Менделеева|Московского химико-технологического института им. Д. И. Менделеева]]. После окончания аспирантуры в 1991 году вернулась в Чеченский университет и стала старшим преподавателем кафедры биоорганический химии. С 1995 года заведует кафедрой химии [[Чеченский государственный педагогический институт|Чеченского педагогического института]]. В 1995 году защитила кандидатскую диссертацию в Российском химико-технологическом университете. В 1998 году стала доцентом. В 2010 году в [[Кабардино-Балкарский государственный университет имени Х. М. Бербекова|Кабардино-Балкарском государственном университете имени Х. М. Бербекова]] защитила докторскую диссертацию по теме «Полиэфиры на основе производных n-оксибензойной и фталевых кислот». Под её руководством подготовлено 2 кандидата наук. Является автором более 130 научных публикаций, [[Монография|монографий]] и учебных пособий, автор 9 патентов и заявок на изобретение. == Награды и звания == * Заслуженный деятель науки Чеченской Республики; * Научный работник 2011 года по Чеченской Республике; * Лауреат премии «Серебряная сова» в номинации «Образование» за 2011 год. --> == Хьажоргаш == * {{cite web |url = http://grozniy.bezformata.ru/listnews/hasbulatova-nauchnij-rabotnik-goda/2593739/ |title = Зинаида Хасбулатова – научный работник года |author = Дети Сулумова |date = 2012-01-24 |work = |publisher = Грозный без формата |accessdate = 2015-06-10 |lang = }}{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{cite web |url = http://chechnyatoday.com/content/view/13391 |title = Зинаида Хасбулатова - первая чеченка, ставшая доктором химических наук |author = |date = 2011-04-07 |work = |publisher = Chechnyatoday.com |accessdate = 2015-06-10 |lang = }} * {{cite web |url = http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:gTMJn0Hidg8J:www.famous-scientists.ru/13366/+&cd=8&hl=ru&ct=clnk&gl=ru |title = Хасбулатова Зинаида Сайдаевна |author = |date = 2012-12-24 |work = |publisher = |accessdate = 2015-05-12 |lang = }} {{ВП-кеш|Ӏилма|Нохчийчоь|Адамаш}} {{Кечдар}} [[Категори:Нохчийчоьнан зударий]] [[Категори:Нохчийн Ӏилманчаш]] qvhkg5pj4c5i0zavst4wdwwfvycsfz5 0 128841 10466629 10459046 2025-06-06T11:51:37Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466629 wikitext text/x-wiki {{Пачхьалкхан гӀуллакххо | ЦӀе = ФахӀд бин Ӏабдул-Ӏазиз | Сурт = Fahd bin Abdul Aziz.jpg | Шоралла = 250 | Суьртах лаьцна = | Герб = | Гербан шоралла = | Дарж = [[СаӀудийн Ӏаьрбийчоьнан паччахьийн могӀам|СаӀудийн Ӏаьрбийчоьнан пхоьалгӀа паччахь]]<br>[[Шина маьждиган гӀуллакххо]] | Муьран йуьххьехь = 1982 шеран 13 июль — 2005 шеран 1 август | Муьран чаккхенгахь = | Хьалха хилларг = [[Халид бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|Халид бин Ӏабдул-Ӏазиз]] | Когаметтаниг = [[ӀабдуллахӀ бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|ӀабдуллахӀ бин Ӏабдул-Ӏазиз]] | Вина = 1923 | Вина меттиг = [[Эр-Рияд]] | Кхелхина = 01.08.2005 | Кхелхина меттиг = | ДӀавоьллина = | ДӀайоьллина = | Тайпа = | Бакъ цӀе = | Да = | Нана = | Зуда = | Бераш = | Династи = [[Аль СаӀуд]] | Динлелор = {{Ислам-дин}}, [[Сунниташ|суннатхойн кхетамехь]] | СовгӀаташ = | Сайт = www.kingfahad.sa/ | КуьгтаӀор = }} {{Паччахьан хатӀ | цӀе = Паччахь ФахӀд бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд | сурт = | агӀонан = [[Шина маьждиган гӀуллакххо]] | официальни = [[Шина маьждиган гӀуллакххо|Ши маьждиг лардеш волу паччахь]] | альтернативни = '''Шина маьждиган гӀуллакххо-эла''' }} '''ФахӀд ибн Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд''' ({{lang-ar-com|فهد بن عبد العزيز آل سعود|ФахӀду-бну Ӏабдиль-Ӏазиз Аль СуӀуд}} / [[1923 шо|1923]]<ref>[http://www.saudiembassy.net/files/PDF/Publications/Magazine/2002-Winter/King%20Fahd.htm Saudi Arabia Winter 2002 Magazine: King Fahd - his first 20 years:"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120602002407/http://saudiembassy.net/files/PDF/Publications/Magazine/2002-Winter/King%20Fahd.htm |date=2012-06-02 }}، دخل في 10 سبتمبر 2012</ref><ref>[http://www.saudiembassy.net/archive/2005/news/page365.aspx King Fahd 1923-2005] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191014183959/https://www.saudiembassy.net/archive/2005/news/page365.aspx |date=2019-10-14 }}، دخل في 10 سبتمبر 2012</ref> - [[1 август]] [[2005 шо|2005]]) — [[СаӀудийн Ӏаьрбийчоь]]нан пхоьалгӀа паччахь а ([[1982 шо|1982]]-[[2005 шо|2005)]], «[[Шина маьждиган гӀуллакххо]]» а ву ([[1986 шо|1986 шеран]] [[27 октябрь|27 октябрехь]]). == Биографи == ФахӀд вина 1923-чу шеран 16-чу мартехь<ref>{{cite journal|title=Riyadh. The capital of monotheism|journal=Business and Finance Group|url=http://www.bfg-global.com/pdfnw/pdf/eng/1-ensalman.pdf|accessdate=22 July 2013}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091014223725/http://www.bfg-global.com/pdfnw/pdf/eng/1-ensalman.pdf |date=2009-10-14 }}</ref><ref>{{cite book|author=Bernard Reich|title=Political leaders of the contemporary Middle East and North Africa: a biographical dictionary|url=https://books.google.com/books?id=3D5FulN2WqQC&pg=PA528|accessdate=14 April 2013|year=1990|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-26213-5|page=528}}</ref><ref>{{cite journal|last=Mouline|first=Nabil|title=Power and generational transition in Saudi Arabia|journal=Critique Internationale|date=April–June 2012|volume=46|pages=1–22|url=http://www.ceri-sciencespo.com/publica/critique/46/ci46_nm.pdf|accessdate=24 April 2012}}</ref> [[Рияд]]ехь, СаӀудийн Ӏаьрбийчохь. Иза [[саӀудий]]н хьалхарчу паччахьан [[Ӏабдул-Ӏазиз бин Ӏабдуррахьман Аль СаӀуд|Ӏабдул-Ӏазизан]] кӀант ву, Судайри тукхаман векал а ву. Шен нанас вина вешина [[Халид ибн Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|Халидан]] метта верасалла хӀоьттина хиллера иза 1982 шеран [[13 июнь|13 июнехь]]. [[1986 шо|1986 шеран]] [[27 октябрь|27 октябрехь]] «[[Паччахьан возалла|Цуьнан Возалла]]» аьллачу титулан дуьхьала вара иза, цо тӀелаьцна титул «[[Шина маьждиган гӀуллакххо]]» йу. [[1995 шо|1995 шеран]] [[29 ноябрь|29 ноябрехь]] йоккха инсульт хиллачул тӀаьхьа, коьртачу декъехь цо мехкан урхалладар дӀаделла шен цӀийнах волчу веше ӀабдуллахӀе, ФахӀд кхелхича паччахьаллин верасалла хилла волу, 2005 шеран 1 августехь. [[1992 шо|1992-чу шарахь]] ФахӀд паччахьо Паччахьаллин Коьрта Закон кхоьллина «[[СаӀудийн Ӏаьрбийчоьнан урхаллин коьрта низам]]» аьлла цӀе а туьллуш. Цуьнан кӀанта Мухьаммада Малхбалехьара провинцин ([[Малхбалехьара провинци|Аш-Шаркъиййатан]]) губернаторан гӀуллакх лаьцна ([[1985 шо|1985]]-[[2013 шо|2013]]). == Виццавалар == * ФахӀдан сийнна цӀе тиллина [[ФахӀд паччахьан тӀай]]на, СаӀудийн Ӏаьрбийчоьца а, [[Бахрейн|Бахьрайн]]аца а дозуш долу. * ФахӀдан сийнна цӀе тиллина [[Астана]] гӀалахь урам ду, Казахстанан Республикин столицехь. * ФахӀдан сийнна цӀе тиллина [[Сийлахь-деза Къуръан арахецаран ФахӀд паччахьан комплекс|Сийлахь-деза Къуръан арахецаран комплексана]] [[Мадинат]] гӀалахь (СаӀудийн Ӏаьрбийчоь). * ФахӀдан сийнна цӀе тиллина футболан турнир йу, тӀаьхьа цунна кхин цӀе тиллина «[[Конфедерацийн кубок]]» аьлла. == Доьзал == ФахӀд паччахьан йалх кӀант а, йиъ йоӀ а ю: * Файсал бин ФахӀд (1945–1999) * Мухьаммад бин ФахӀд (Январь 1950) * СаӀуд бин ФахӀд (8 октябрь 1950) * СултӀан бин ФахӀд (1951) * Халид бин ФахӀд (Февраль 1958) * Ӏабдул-Ӏазиз бин ФахӀд (1973). == Кхалхар == [[2005 шо|2005-чу шеран]] [[27 май|27-майхь]] ФахӀд цомгуш а хилла Файсал паччахьан госпитале вигна<ref name=fattah>{{cite news|last=Fattah|first=Hasan M.|title=Saudi King Hospitalized; Condition Is Called Serious|url=http://www.nytimes.com/2005/05/28/international/middleeast/28saudi.html?_r=0|accessdate=2 February 2013|newspaper=The New York Times|date=28 May 2005|location=Beirut}}</ref><ref name=sam10aug>{{cite journal|last=Samh|first=Rasheed Aboul|title=Smooth succession|journal=Al Ahram Weekly|date=4–10 August 2005|volume=754|url=http://weekly.ahram.org.eg/2005/754/re1.htm|accessdate=4 March 2013}}</ref>. [[1 август|1-чу августехь]] 07:30 даьлча дӀакхелхина ФахӀд. == Тайпа == {{ahnentafel top|width=100%}} <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''ФахӀд бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд''' |2= 2. [[Ӏабдул-Ӏазиз бин Ӏабдуррахьман Аль СаӀуд|Ӏабдул-Ӏазиз бин Ӏабдуррахьман]] |3= 3. [[Хьассат бинт Ахьмад Аль Судайри]] |4= 4. [[Ӏабдуррахьман бин Файсал]] |5= 5. Сарат бинт Ахьмад бин Кабир бин Мухьаммад Аль Судайри |6= 6. Ахьмад бин Мухьаммад Аль Судайри |7= 7. Шарифат бинт Ӏали бин Мухьаммад Аль Сувайди |8= 8. [[Файсал бин Турки бин ӀабдуллахӀ Аль СаӀуд]] |9= 9. Сарат бинт Мишари бин Ӏабдуррахьман бин Хьассан Аль СаӀуд |10= 10. Ахьмад Аль Кабир бин Мухьаммад бин Турки Аль Судайри |12= 12. Мухьаммад бин Ахьмад Аль Кабир Аль Судайри |14= 14. Ӏали бин Мухьаммад Аль Сувайди |16= 16. [[Турки бин ӀабдуллахӀ бин Мухьаммад]] |17= 17. ХӀайа бинт Хьамад бин Ӏали Аль ФакъихӀ Ӏанкъари Тамими |18= 18. Мишари бин Ӏабдуррахьман |20= 20. Мухьаммад бин Турки бин Сулайман Аль Судайри |24= 24. Ахьмад Аль Кабир бин Мухьаммад бин Турки Аль Судайри |28= 28. Мухьаммад Аль Сувайди }}</center> {{ahnentafel bottom}} == СовгӀаташ == [[Сурт:Royal Victorian Chain Ribbon.gif|50px]] [[Паччахьаллин Викториански зӀе]].<ref name=deb1999>{{cite journal|last=Deb|first=HL|title=British honours and orders of Chivalry held by overseas heads of state|journal=Hansard|date=14 March 1999|volume=505|url=http://hansard.millbanksystems.com/written_answers/1989/mar/14/british-honours-and-orders-of-chivalry|accessdate=18 July 2013}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211113211354/http://hansard.millbanksystems.com/written_answers/1989/mar/14/british-honours-and-orders-of-chivalry |date=2021-11-13 }}</ref><ref name=raw2003>{{cite news|author=Owain Raw-Rees|title=Honours and awards|url=http://www.sbtd.co.uk/RGBBNEWS/Spring%202003/rgbnspg03%20pg%2012.pdf|accessdate=18 July 2013|work=RGBB News|date=Spring 2003}}</ref> [[Сурт:İstiqlal ordeni-lent.png|left|50px]] [[Лаамалла орден (Азербайджан)]] (7 март 2005)<ref>{{cite web|url=http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=9650&doctype=0|title=Notice|work=E-qanun|accessdate=20 January 2011}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120424015414/http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=9650&doctype=0 |date=2012-04-24 }}</ref> {{Clear}} {{s-start}} {{s-hou|[[СаӀудий]]||1923||2005}} {{s-reg}} {{s-bef|before=[[Халид бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|Халид]]}} {{s-ttl|title=[[СаӀудийн Ӏаьрбийчоьнан паччахьаш|СаӀудийн Ӏаьрбийчоьнан паччахь]]|шераш=13 июнь 1982 &ndash; 1 август 2005}} {{s-aft|after=[[ӀабдуллахӀ бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|ӀабдуллахӀ]]}} {{s-roy|sa}} {{s-bef|before=[[Халид бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|Халид]]}} {{s-ttl|title=[[СаӀудийн Ӏаьрбийчоьнан верасан принц]]|шераш=1975 &ndash; 13 июнь 1982}} {{s-aft|after=[[ӀабдуллахӀ бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|ӀабдуллахӀ]]}} {{s-off}} {{succession box | before=Цкъа хьалха и гӀуллакх дан | after= [[Ӏабдул-Ӏазиз бин ӀабдуллахӀ Аль аш-Шайх]] | title=Образованин министр | шераш=1954–1962}} {{break}} {{s-bef|before=[[Файсал бин Турки Аль СаӀуд]]}} {{s-ttl|title=[[Чоьхьарчу гӀуллакхийн министерство]]|шераш=1962–1975}} {{s-aft|after=[[Найиф бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|Найиф бин Ӏабдул-Ӏазиз]]}} {{break}} {{s-bef|before=[[Халид бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|Халид]]}} {{s-ttl|title=[[СаӀудийн Ӏаьрбийчоьнан премьер-министр]]|шераш=1982–2005}} {{s-aft|after=[[ӀабдуллахӀ бин Ӏабдул-Ӏазиз Аль СаӀуд|ӀабдуллахӀ]]}} {{s-end}} {{СаӀудийн Ӏаьрбийчоьнан паччахьан доьзал}} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == {{Commons category|Fahd of Saudi Arabia}} * [http://www.kingfahad.sa/ King Fahd official website] *[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4736935.stm Saudi King Fahd is laid to rest] ([[BBC News]], 2 август 2005) *[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4737637.stm International editorial reaction to Fahd's death] {{ВП-кеш|Адамаш|СаӀудийн Ӏаьрбийчоь|Монархи}} hrqg8vk8tvpj53fw57v8imy1zikwi8g 0 137489 10466633 9085308 2025-06-06T14:33:25Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466633 wikitext text/x-wiki {{Музыкант |ЦӀе = Хас-Мохьмад Таймасханов |Шен цӀе = |Сурт = |Шоралла = |Суьртан дӀаяздар = |Юьззина цӀе = |Вина де = 18.12.1951 |Вина меттиг = [[СССР]], [[Казахийн ССР]], [[Джамбулан область]] |Кхелхина де = |Кхелхина меттиг = |Пачхьалкх = [[СССР]] → [[Ичкери]] |Говзаллаш = [[эшархо]], [[поэт]], [[композитор]] |Эшаран аз = |Пондарш = |Жанраш = [[Бардан эшар]] |Псевдонимаш = |Коллективаш = |Цхьаьна къахьегар = |Лейблаш = |Да = |Нана = |Майра = |Зуда = |Бераш = |СовгӀаташ = |Викигулам = |Сайт = }}'''Хас-Мохьмад Таймасханов''' — вина 1951 шаран 18 декабрехь Джамбулан областехь иза ву нохчийн эшархо. Хас-Мохьмад дукху йолу жима хан йаьккхина Чуйн областан Панфиловка эвлахь шаш Жима АтагIа цӀа дахккалц. [[1971]] шарахь чекхйаьккхина йукъара школа. [[1973]] тӀера [[1975]] шо кхаччалц [[Советски Арми|Советски Армехь]] вара. <!-- В целях [[национальное самосознание|национального самосознания]] чеченского народа пел националистические песни на [[СССР|советском]] и [[ЧРИ|чеченском]] телевидение. --> == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://www.nizamtv.com/rus/modules/news/article.php?storyid=3 Биография Хаджимурадова]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.sobar.org/hasmagomed.htm Музыка и лирика Хаджимурадова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070617162917/http://www.sobar.org/hasmagomed.htm |date=2007-06-17 }} * [http://umarlavina.narod.ru/hasmagomed/nashestvie.htm «Invasion»] * [http://old.zhaina.com/articles/101/1/%D1%F2%E8%F5%E8 Библиотека Жаины Нахской]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Категори:Нохчийн эшархой]] pqodrdcv9jd0b75qfqu366mk3dwnpm9 0 145539 10466651 10420486 2025-06-06T22:25:28Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466651 wikitext text/x-wiki {{Музыкант |ЦӀе = |Шен цӀе = |Сурт = |Шоралла = |Фон = non_performing_personnel |Суьртан дӀаяздар = |Юьззина цӀе = |Вина де = 08.01.1978 |Вина меттиг = [[Комсомольский (Александровкан кӀошт)|Комсомольский]], [[Оренбурган область]], [[РСФСР]], [[СССР]] |Кхелхина де = |Кхелхина меттиг = |Пачхьалкх = {{RUS}} |Говзаллаш = |Эшаран аз = |Пондарш = |Жанраш = |Псевдонимаш = Ilshat |Коллективаш = |Цхьаьна къахьегар = Иракли, Алсу, Сергей Лазарев, Влад Топалов, Граф, ALL1, Теона Дольникова, Егор Дружинин, QUEST PISTOLS SHOW |Лейблаш = |Да = |Нана = |Майра = |Зуда = |Бераш = |СовгӀаташ = |Викигулам = |Сайт = }} '''Ильша́т Раи́сович Шаба́ев''' ({{lang-ru|Ильшат Раисович Шабаев}}, {{lang-tt|Илшат Шабаев}}; [[1978]] шеран [[8 январь]], Комсомольский, [[Оренбурган область]], [[РСФСР]], [[СССР]]) — [[Росси]]йн хелхархо, хореограф, мюзиклийн артист, шен трекаш локхуш волу эшархо. MTV телеканалехь гойтуш хилла «Звезда танцпола» цӀе йолу проектан толамхо. ТНТ каналан «Танцы» цӀе йолу проектан толамхо, ТНТ каналан версин уггар дика Российн хелхархо. == Хьажоргаш == * [https://vk.com/ilshatshabaev Официальная страница ВКонтакте] * [https://instagram.com/ilshatshabaev Официальная страница в Instagram] * [https://facebook.com/still.shot.official?refsrc=https%3A%2F%2Fm.facebook.com%2Ffbrdr%2F2048%2F1008715650%2F&_rdr Официальная страница в Facebook]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.oren.ru/articles/kultura/ilshat_shabaev_uchastvoval_v_shou_tantsy_na_tnt-2765507/ Ильшат Шабаев участвовал в шоу «Танцы» на ТНТ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150711062628/http://www.oren.ru/articles/kultura/ilshat_shabaev_uchastvoval_v_shou_tantsy_na_tnt-2765507/ |date=2015-07-11 }} * [http://www.vokrug.tv/product/show/Tantsy_TNT/ ТАНЦЫ на ТНТ] * [http://www.wday.ru/stil-zhizny/vibor-redakcii/ilshat-shabaev-orenburg-eto-moya-dusha/ Ильшат Шабаев: «Оренбург – это моя душа»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150810165644/http://www.wday.ru/stil-zhizny/vibor-redakcii/ilshat-shabaev-orenburg-eto-moya-dusha/ |date=2015-08-10 }} * [http://www.sobaka.ru/ufa/city/art/37553/#1 Ильшат Шабаев: «У меня особая любовь к Уфе»] * [http://www.wday.ru/stil-zhizny/vibor-redakcii/ilshat-shabaev-dlya-uspeha-nado-uchitsya-smireniyu/ Ильшат Шабаев: для успеха надо учиться смирению] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304110602/http://www.wday.ru/stil-zhizny/vibor-redakcii/ilshat-shabaev-dlya-uspeha-nado-uchitsya-smireniyu/ |date=2016-03-04 }} * [http://issuu.com/siberiatwin/docs/____________________________________63d4dea2a5cd76/1 Звёзды щоу «Танцы» побывали в Омске]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.wday.ru/stil-zhizny/vibor-redakcii/tantsyi-v-barnaule-kak-eto-byilo/ «Танцы» в Барнауле: все секреты знаменитых участников шоу] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150711100541/http://www.wday.ru/stil-zhizny/vibor-redakcii/tantsyi-v-barnaule-kak-eto-byilo/ |date=2015-07-11 }} * [http://www.wday.ru/stil-zhizny/vibor-redakcii/ilshat-iz-tantsev-devushku-poka-ne-nashel-dengi-esche-ne-potratil/ Победитель «Танцев»: «Девушку не нашел, деньги еще не потратил!»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150721114713/http://www.wday.ru/stil-zhizny/vibor-redakcii/ilshat-iz-tantsev-devushku-poka-ne-nashel-dengi-esche-ne-potratil/ |date=2015-07-21 }} * [http://www.chel.aif.ru/culture/persona/stanovlyus_luchshe_druzhinin_o_tancah_tvorchestve_i_chelyabinskoy_kulture «Танцы» делают меня лучше. Егор Дружинин о творчестве и культуре Челябинска] 2b0nbyoeu8dowb30nh2s9ykfnf0hb2d 14 147575 10466522 1059926 2025-06-06T09:39:14Z VolnyiLev 18828 дӀайаьккхина [[Категори:ГӀалгӀайчоьнан нах беха меттагаш]]; тӀетоьхна [[Категори:ГӀалгӀайчоьнан нах беха меттигаш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466522 wikitext text/x-wiki [[Категори:ГӀалгӀайчоьнан нах беха меттигаш|ГӀалгӀайчоьнан Соьлжан кӀошт]] [[Категори:ГӀалгӀайчоьнан Соьлжан кӀошт]] jk3uy9v9uqc928i7mki74bxqk5kstqf 0 171201 10466596 10151730 2025-06-06T10:18:50Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466596 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Баган |шен цӀе = {{lang-ru|Баган}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Баганан кӀошт |кӀошт таблицехь = Баганан кӀошт{{!}}Баганан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 5507 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632770 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Баган''' ({{lang-ru|Баган}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Баганан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |5881 |5507 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf72/pochtovye-indeksy-yarkovskiy-raion.html Баганан кӀоштан индексаш] {{Баганан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Баганан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} 5826lrluog7he1vqbp0nhapo70dn5na 0 171293 10466608 10465938 2025-06-06T10:23:23Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466608 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Барабинск |шен цӀе = {{lang-ru|Барабинск}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Барабинскан кӀошт |кӀошт таблицехь = Барабинскан кӀошт{{!}}Барабинскан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = {{ Бахархой | Барабинск | эз }} |бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Барабинск | ш }} |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Барабинск''' ({{lang-ru|Барабинск}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Барабинскан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {{ Бахархой | Барабинск }} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-barabinskiy-raion.html Барабинскан кӀоштан индексаш] {{Барабинскан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Барабинскан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} mes9y3ks53kzs1qe08l0dudyaqlbn0x 0 171301 10466622 10465947 2025-06-06T10:28:37Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466622 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Болотни |шен цӀе = {{lang-ru|Болотное}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Болотнин кӀошт |кӀошт таблицехь = Болотнин кӀошт{{!}}Болотнин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 16226 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Болотни''' ({{lang-ru|Болотное}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Болотнин кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |17679 |16226 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-bolotninskiy-raion.html Болотнин кӀоштан индексаш] {{Болотнин кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Болотнин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} 3it749tpnz3xo10s7jpebr8eqv0nd5z 0 171362 10466595 10164371 2025-06-06T10:18:35Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466595 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Венгерово |шен цӀе = {{lang-ru|Венгерово}} |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Венгерован кӀошт |кӀошт таблицехь = Венгерован кӀошт{{!}}Венгерован кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 7012 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632240 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Венгерово''' ({{lang-ru|Венгерово}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Венгерован кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |7165 |7012 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-vengerovskiy-raion.html Венгерован кӀоштан индексаш] {{Венгерован кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Венгерован кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} lj00ktto1711do8f8gh26bdwnusd0xj 0 171413 10466597 10179879 2025-06-06T10:19:14Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466597 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Довольни |шен цӀе = {{lang-ru|Довольное}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Довольнин кӀошт |кӀошт таблицехь = Довольнин кӀошт{{!}}Довольнин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 6775 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632450 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Довольни''' ({{lang-ru|Довольное}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Довольнин кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |7315 |6775 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-dovolenskiy-raion.html Довольнин кӀоштан индексаш] {{Довольнин кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Довольнин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} n9185qd4zemvi6fcev481uy3pgs2j9b 0 171444 10466600 10188560 2025-06-06T10:20:09Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466600 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Здвинск |шен цӀе = {{lang-ru|Здвинск}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Здвинскан кӀошт |кӀошт таблицехь = Здвинскан кӀошт{{!}}Здвинскан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 5601 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632951 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Здвинск''' ({{lang-ru|Здвинск}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Здвинскан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |5611 |5601 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-zdvinskiy-raion.html Здвинскан кӀоштан индексаш] {{Здвинскан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Здвинскан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} tw3wv2gk2gutg8qf2qg202ebea81wg7 0 171544 10466625 10465948 2025-06-06T10:30:08Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466625 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Искитим |шен цӀе = {{lang-ru|Искитим}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Искитиман кӀошт |кӀошт таблицехь = Искитиман кӀошт{{!}}Искитиман кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = {{ Бахархой | Искитим | эз }} |бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Искитим | ш }} |агломераци = {{ formatnum: {{ #expr: ( {{ Бахархой | Искитим | ч }} / 29.9 round 2 ) }} }} |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Искитим''' ({{lang-ru|Искитим}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Искитиман кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {{ Бахархой | Искитим }} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-iskitimskiy-raion.html Искитиман кӀоштан индексаш] {{Искитиман кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Искитиман кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} spxd4osqcje5bd7j5jlsij7puajwh6k 0 171560 10466623 10465941 2025-06-06T10:29:15Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466623 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Карасук |шен цӀе = {{lang-ru|Карасук}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Карасукан кӀошт |кӀошт таблицехь = Карасукан кӀошт{{!}}Карасукан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 28575 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Карасук''' ({{lang-ru|Карасук}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Карасукан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |28672 |28575 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-karasukskiy-raion.html Карасукан кӀоштан индексаш] {{Карасукан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Карасукан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Белхан категори]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} a9kkgh8u39rc70b38cdawc7upiptzdq 0 171626 10466620 10465935 2025-06-06T10:27:57Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466620 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Каргат |шен цӀе = {{lang-ru|Каргат}} |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Каргатан кӀошт |кӀошт таблицехь = Каргатан кӀошт{{!}}Каргатан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 9952 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632402 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Каргат''' ({{lang-ru|Каргат}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Каргатан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |11119 |9952 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-kargatskiy-raion.html Каргатан кӀоштан индексаш] {{Каргатан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Каргатан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} ld6gn7k8f12jyaezwfc59ccs3ra1q2w 0 171678 10466605 10200689 2025-06-06T10:22:21Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466605 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = гӀалин кепара эвла |нохчийн цӀе = Колывань |шен цӀе = {{lang-ru|Колывань}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Колыванан кӀошт |кӀошт таблицехь = Колыванан кӀошт{{!}}Колыванан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 11108 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 633161 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Колывань''' ({{lang-ru|Колывань}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀалин кепара эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Колыванан кӀошт]]ан административан центр. XIX бӀешо — Томскан губерни, [[Российн импери]]<ref name="sni">[http://www.surnameindex.info/info/tomsk/tomsk/kolyvan/index.html Историческая информация о городе Колывань]</ref>. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |10512 |11108 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-kolyvanskiy-raion.html Колыванан кӀоштан индексаш] * [http://www.surnameindex.info/info/tomsk/tomsk/kolyvan/index.html Историческая информация о городе Колывань] {{ref-ru}} {{Колыванан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Колыванан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} hp0qs0gwh7nyt06rdcr1kdm6amm3wz1 0 171740 10466617 10204871 2025-06-06T10:27:05Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466617 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = гӀалин кепара эвла |нохчийн цӀе = Коченево |шен цӀе = {{lang-ru|Коченево}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Коченёван кӀошт |кӀошт таблицехь = Коченёван кӀошт{{!}}Коченёван кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 15599 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Коченево''' ({{lang-ru|Коченево}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀалин кепара эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Коченёван кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |16027 |15599 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-kochenevskiy-raion.html Коченёван кӀоштан индексаш] {{Коченёван кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Коченёван кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} j0bcbun8y26oqo37j4ae3ci1fkks87h 0 171786 10466603 10204984 2025-06-06T10:21:47Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466603 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Кочки |шен цӀе = {{lang-ru|Кочки}} |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Кочкин кӀошт |кӀошт таблицехь = Кочкин кӀошт{{!}}Кочкин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 4059 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632491 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Кочки''' ({{lang-ru|Кочки}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Кочкин кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |4151 |4059 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-kochkovskiy-raion.html Кочкин кӀоштан индексаш] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160726072053/http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-kochkovskiy-raion.html |date=2016-07-26 }} {{Кочкин кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Кочкин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} hl5po6y5256egejr358h7cl9bv91i6g 0 171821 10466606 10207387 2025-06-06T10:22:46Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466606 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = гӀалин кепара эвла |нохчийн цӀе = Краснозерски |шен цӀе = {{lang-ru|Краснозерское}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Краснозёрскан кӀошт |кӀошт таблицехь = Краснозёрскан кӀошт{{!}}Краснозёрскан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 9520 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632901 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Краснозерски''' ({{lang-ru|Краснозерское}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀалин кепара эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Краснозёрскан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|lang = ru |publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |10444 |9520 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-krasnozerskiy-raion.html Краснозёрскан кӀоштан индексаш] {{Краснозёрскан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Краснозёрскан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} 5cq6m6oricb5dce3ikxgw0c2zq5wxmv 14 171854 10466529 1393185 2025-06-06T09:48:00Z VolnyiLev 18828 10466529 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан нах беха меттигаш|Новосибирскан областан Куйбышеван кӀошт]] [[Категори:Куйбышеван кӀошт (Новосибирскан область)]] 8g090fctl8stl4mpllxmjcf5790eb0w 0 171935 10466616 10465937 2025-06-06T10:26:40Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466616 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Куйбышев |шен цӀе = {{lang-ru|Куйбышев}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Куйбышеван кӀошт |кӀошт таблицехь = Куйбышеван кӀошт (Новосибирскан область){{!}}Куйбышеван кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = {{ Бахархой | Куйбышев (Новосибирская область) | эз }} |бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Куйбышев (Новосибирская область) | ш }} |луьсталла = {{ formatnum: {{ #expr: ( {{ Бахархой | Куйбышев (Новосибирская область) | ч }} / 109.73 round 2 ) }} }} |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Куйбышев''' ({{lang-ru|Куйбышев}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Куйбышеван кӀошт (Новосибирскан область)|Куйбышеван кӀоштан]] административан центр. == Бахархойн дукхалла == {{ Бахархой | Куйбышев (Новосибирская область) }} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-kuybyshevskiy-raion.html Куйбышеван кӀоштан индексаш] {{Куйбышеван кӀошт (Новосибирскан область)}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Новосибирскан областан Куйбышеван кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} ro3xu5vhe6nhghp0gwpn8uoaaoyow1v 0 171959 10466624 10465942 2025-06-06T10:29:31Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466624 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Купино |шен цӀе = {{lang-ru|Купино}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Купинан кӀошт |кӀошт таблицехь = Купинан кӀошт{{!}}Купинан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 14707 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632730 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Купино''' ({{lang-ru|Купино}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Купинан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |16594 |14707 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-kupinskiy-raion.html Купинан кӀоштан индексаш] {{Купинан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Купинан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} sbqqf0v7vmu86g3fhbddpzr6f0kwwiy 0 172025 10466598 9900368 2025-06-06T10:19:27Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466598 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Кыштовка |шен цӀе = {{lang-ru|Кыштовка}} |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Кыштовкан кӀошт |кӀошт таблицехь = Кыштовкан кӀошт{{!}}Кыштовкан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 5276 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632270 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Кыштовка''' ({{lang-ru|Кыштовка}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Кыштовкан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |5768 |5276 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-kyshtovskiy-raion.html Кыштовкан кӀоштан индексаш] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160829221456/http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-kyshtovskiy-raion.html |date=2016-08-29 }} {{Кыштовкан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Кыштовкан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} p9xecgxb1vgp2dryqjuargrw5rwes5b 0 172071 10466611 9900457 2025-06-06T10:24:05Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466611 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = гӀалин кепара эвла |нохчийн цӀе = Маслянино |шен цӀе = {{lang-ru|Маслянино}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Маслянинан кӀошт |кӀошт таблицехь = Маслянинан кӀошт{{!}}Маслянинан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 13042 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Маслянино''' ({{lang-ru|Маслянино}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀалин кепара эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Маслянинан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |13522 |13042 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-maslyaninskiy-raion.html Маслянинан кӀоштан индексаш] {{Маслянинан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Маслянинан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} a0r5azz0gl8f6o71foazi58bbejk5qj 0 172106 10466604 9900490 2025-06-06T10:22:03Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466604 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = гӀалин кепара эвла |нохчийн цӀе = Мошково |шен цӀе = {{lang-ru|Мошково}} |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Мошкован кӀошт |кӀошт таблицехь = Мошкован кӀошт{{!}}Мошкован кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 10010 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 633131 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Мошково''' ({{lang-ru|Мошково}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀалин кепара эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Мошкован кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |10350 |10010 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-moshkovskiy-raion.html Мошкован кӀоштан индексаш] {{Мошкован кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Мошкован кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} 3vfqc3ta0a7423nv8cb96jhhlecnfms 0 172239 10466612 9900656 2025-06-06T10:24:26Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466612 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = гӀалин кепара эвла |нохчийн цӀе = Ордынски |шен цӀе = {{lang-ru|Ордынское}} |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Ордынскан кӀошт |кӀошт таблицехь = Ордынскан кӀошт{{!}}Ордынскан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 10256 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 633261 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Ордынски''' ({{lang-ru|Ордынское}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀалин кепара эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Ордынскан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |10409 |10256 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-ordynskiy-raion.html Ордынскан кӀоштан индексаш] {{Ордынскан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Ордынскан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} eudirhio5xgpffxxlkpr5p5du5zebcc 14 172263 10466528 1395033 2025-06-06T09:47:06Z VolnyiLev 18828 10466528 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан нах беха меттигаш|Новосибирскан областан Севернин кӀошт]] [[Категори:Севернин кӀошт (Новосибирскан область)]] 6g8bhe2em84myphmt6k2nt9ji2tun92 0 172289 10466599 9900879 2025-06-06T10:19:56Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466599 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Северни |шен цӀе = {{lang-ru|Северное}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Севернин кӀошт |кӀошт таблицехь = Севернин кӀошт (Новосибирскан область){{!}}Севернин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 5309 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632080 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Северни''' ({{lang-ru|Северное}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Севернин кӀошт (Новосибирскан область)|Севернин кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |5443 |5309 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-severnyy-raion.html Севернин кӀоштан индексаш] {{Севернин кӀошт (Новосибирскан область)}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Новосибирскан областан Севернин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} j3dhxlv7mq98s3izorb34zou4t6f8xb 0 172327 10466610 9900967 2025-06-06T10:23:51Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466610 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=август 2016}} {{НБМ-Росси |статус = гӀалин кепара эвла |нохчийн цӀе = Сузун |шен цӀе = {{lang-ru|Сузун}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Сузунан кӀошт |кӀошт таблицехь = Сузунан кӀошт{{!}}Сузунан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 15252 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Сузун''' ({{lang-ru|Сузун}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀалин кепара эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Сузунан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |15465 |15252 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-suzunskiy-raion.html Сузунан кӀоштан индексаш] {{Сузунан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Сузунан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} 70wead2ilg4beri8vcqe2f0cjgkg1nf 0 172416 10466615 10465945 2025-06-06T10:26:22Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466615 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Татарск |шен цӀе = {{lang-ru|Татарск}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Татарскан кӀошт |кӀошт таблицехь = Татарскан кӀошт{{!}}Татарскан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = {{ Бахархой | Татарск | эз }} |бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Татарск | ш }} |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Татарск''' ({{lang-ru|Татарск}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Татарскан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {{ Бахархой | Татарск }} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-tatarskiy-raion.html Татарскан кӀоштан индексаш] {{Татарскан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Татарскан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} ar5x8wr7poafv3ck1hqlajrvgzk6j5e 0 172518 10466609 10465946 2025-06-06T10:23:38Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466609 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Тогучин |шен цӀе = {{lang-ru|Тогучин}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Тогучинан кӀошт |кӀошт таблицехь = Тогучинан кӀошт{{!}}Тогучинан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 19135 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Тогучин''' ({{lang-ru|Тогучин}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Тогучинан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |19746 |19135 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-toguchinskiy-raion.html Тогучинан кӀоштан индексаш] {{Тогучинан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Тогучинан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} gemd8x4vdvqx9ntddrebte226h6sx60 0 172587 10466618 9901031 2025-06-06T10:27:25Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466618 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=сентябрь 2016}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Убински |шен цӀе = {{lang-ru|Убинское}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Убинскан кӀошт |кӀошт таблицехь = Убинскан кӀошт{{!}}Убинскан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 5843 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632520 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Убински''' ({{lang-ru|Убинское}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Убинскан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |5959 |5843 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-ubinskiy-raion.html Убинскан кӀоштан индексаш] {{Убинскан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Убинскан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} gu5hhcilfmm1oah36yrq6xwzfkvxkn6 0 172638 10466602 9901062 2025-06-06T10:21:30Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466602 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=сентябрь 2016}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Усть-Тарка |шен цӀе = {{lang-ru|Усть-Тарка}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Усть-Таркан кӀошт |кӀошт таблицехь = Усть-Таркан кӀошт{{!}}Усть-Таркан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 3818 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632160 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Усть-Тарка''' ({{lang-ru|Усть-Тарка}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Усть-Таркан кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |4339 |3818 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-ust-tarkskiy-raion.html Усть-Таркан кӀоштан индексаш] {{Усть-Таркан кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Усть-Таркан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} e71ys8elk5o9kdwd7hqf0zbe5bskucg 0 172708 10466614 9901103 2025-06-06T10:26:11Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466614 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=сентябрь 2016}} {{НБМ-Росси |статус = Белхалойн эвла |нохчийн цӀе = Чани |шен цӀе = {{lang-ru|Чаны}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Чанин кӀошт |кӀошт таблицехь = Чанин кӀошт{{!}}Чанин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 8471 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632200 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Чани''' ({{lang-ru|Чаны}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] белхалойн эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Чанин кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |9031 |8471 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-chanovskiy-raion.html Чанин кӀоштан индексаш] {{Чанин кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Чанин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} 4u087y00xs8ibtcb7rs6g5jphgqskzd 0 172759 10466619 10465939 2025-06-06T10:27:42Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466619 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Росси |статус = гӀала |нохчийн цӀе = Черепаново |шен цӀе = {{lang-ru|Черепаново}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Черепанован кӀошт |кӀошт таблицехь = Черепанован кӀошт{{!}}Черепанован кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 19609 |бахархой ларар шо = 2010<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Черепаново''' ({{lang-ru|Черепаново}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀала, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Черепанован кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |20255 |19609 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-cherepanovskiy-raion.html Черепанован кӀоштан индексаш] {{Черепанован кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Черепанован кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} kx9f1g6loe3nvtkgxosoh63f8e753ma 0 172809 10466607 9475909 2025-06-06T10:23:06Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466607 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=сентябрь 2016}} {{НБМ-Росси |статус = гӀалин кепара эвла |нохчийн цӀе = Чистоозерни |шен цӀе = {{lang-ru|Чистоозерное}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Чистоозёрнин кӀошт |кӀошт таблицехь = Чистоозёрнин кӀошт{{!}}Чистоозёрнин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 6427<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |бахархой ларар шо = 2010 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 632720 |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Чистоозерни''' ({{lang-ru|Чистоозерное}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] гӀалин кепара эвла, [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Чистоозёрнин кӀошт]]ан административан центр. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |6735 |6427 |} == Климат == Кхузахь климат барамехь континентан ю, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шаран уггаре а бовха бутт бу — [[июль]] (мангалан), уггаре а шийла — [[январь]] (кхолламан). == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-chistoozernyy-raion.html Чистоозёрнин кӀоштан индексаш] {{Чистоозёрнин кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Чистоозёрнин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} 6z9p8fxf3qkv4dfsd9opgx0hgeghbcm 0 172864 10466621 10465943 2025-06-06T10:28:11Z VolnyiLev 18828 тӀетоьхна [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466621 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Чулым |шен цӀе = {{lang-ru|Чулым}} |хӀост = |байракх = |пачхьалкх = Росси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Новосибирскан область |регион таблицехь = Новосибирскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Чулыман кӀошт |кӀошт таблицехь = Чулыман кӀошт{{!}}Чулыман кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 11479<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |бахархой ларар шо = 2010 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = ? |поштан индексаш = |сахьтан аса = +6 |автомобилан код = 54 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Чулым''' ({{lang-ru|Чулым}}) — [[Росси|Российн Федерацин]] [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] [[Чулыман кӀошт]]ара эвла. == Бахархойн дукхалла == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=2 | Бахархойн дукхаллин хийцам |- class='shadow' |[[2002 шо|2002]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010">{{cite web|url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# |title = SuperWEB2. Микроданные переписи 2002 2010 гг|publisher = |date = |accessdate = |deadlink=yes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D|archivedate = 2018-06-15}}</ref> |[[2010 шо|2010]]<ref name="SuperWEB2. 2002 2010"/> |- |12275 |11479 |} == Климат == Кхузахь климат континенталан йу. Лаьттан гӀоролаш йуьйлало сентябран шолгӀачу декъехь, чекхйовлу май чекхболуш. Шелонан мур лаьтта - 178, йовхонан - 188, гӀур йоцуш – 120 дийнахь. Географин хьоло цуьнан климатан континенталалла алсама лурйо, оццу географин шораллашкахь лаьттачу, амма адаман даха аьтто болчу Европин а, Америкин а кӀошташкахьчул<ref>[http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html Климат Новосибирской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171230164350/http://trasa.ru/region/novosibirskaya_clim.html |date=2017-12-30 }}</ref>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Omsk time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Омскца нийса лелаш ду. [[Сахьтан аса]] йу UTC+6. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ruspostindex.ru/rf54/pochtovye-indeksy-chulymskiy-raion.html Чулыман кӀоштан индексаш] {{Чулыман кӀошт}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Чулыман кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Новосибирскан областан гӀаланаш]] [[Категори:Новосибирскан областан кӀоштийн центраш]] {{Novosib-obl-geo-stub}} 644agmaho6tzp0tkuzfpl5mxwd1sh70 0 189287 10466635 10457246 2025-06-06T14:49:12Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466635 wikitext text/x-wiki {{Адам |ЦӀе = Хасуха |Шен цӀе = |Вича тиллина цӀе = |Сурт = Хасуха.jpg |Шоралла = 240 |Суьртан тӀехь = |ГӀуллакхан тайпа = обарг |Вина терахь = |Вина меттиг = [[Хьена-Кхаьлла]], {{Вина меттиг|Терски область|Терски областехь}}, [[Российн импери]] |Гражданалла = |Пачхьалкх = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = [[Шуьйтан кӀошт]] [[Бена (Шуьйтан кӀошт)|Бена]] уллехь |Да = |Нана = |Зуда = |Бераш = |СовгӀаташ = {{Орден «Къоман Сий»}} |Сайт = |Куьг таӀор = |Викиларма = }}'''Хасуха''' — [[СССР]]ехь тӀаьххьара обарг, 1940—1944 шерашкахь [[Хьасан Исраилов гӀаттар|Къилбаседа Кавказехь]] совет Ӏедалан дуьхьала гӀовттаран декъашхо. Къоман хила [[нохчо]]. Совет пачхьалкхан оцу муьрехь лера официалан документашкахь «пачхьалкхан зуламхо» а, «политталорхо» а аьлла цӀе йоккхуш хила. == Вар, хьалхара шераш == Вина 1905 шеран майхь [[Хьена-Кхаьлла]]хь. Хасухи де-нена хийла ис бер. Берхитта шо долуш Хасуха да воцуш висна<ref>[http://terroristica.info/node/1005 Последний из абреков. Хасуха Магомадов | Encyclopedia Terroristica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210604011349/http://terroristica.info/node/1005 |date=2021-06-04 }}</ref>. Цул тӀехьа Хасуха зуда а йалийна ахархочун къахьоьгуш вехна. Цо ша жима волуш [[хӀужар]]ехь Ӏаьрбийн мотт Ӏамийна. == Обарг валар == 1939 шарахь Хасухан дахарехь хийцамаш хийлара. Цул хьалха 34 шо кхаччалца иза цхьана а хӀуманна тӀехь бӀаьрла воцуш эвлахь вехаш вара. 1939 шарахь шен йуьртахо а вина Хасуха обарг велира<ref>[http://www.memo.ru/d/64302.html — 25 декабря 2010 г. — Роза Мальсагова. Кто такие абреки?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170305051837/http://www.memo.ru/d/64302.html |date=2017-03-05 }}</ref>. == Обаргалла == Хасуха [[Исраилов, Хьасан|Исраиловн Хьасанан]] тобанах кхийтира, [[Хьасан Исраилов гӀаттар|Къилбаседа Кавказехь хиллачу совет Ӏедалан дуьхьала гӀаттамехь]] дакъалецира. [[Вайнах махкахбахар|нохчий а, гӀалгӀай а]] махкахбехначул тӀехьа Исраилов велачул тӀехьа а Хасуха лаьмнашкахь вара цо [[Советан Ӏедал]]ан векаллашна тӀелатарш дора. [[НГӀАССР]] МВДн хаамашца, Хасухас 194 тӀелатаршкахь дакъалецира шен куьйга 30 сов стаг вира. Цу йукъахь бара КГБн декъан советан кӀоштан хьаькам а, партийн-советан жигархойн белхалой а, пачхьалкхан кхерамзаллин а, милицин а белхалой а. 1976 шарахь ша велца иза вара маьрша воцуш, иштта шен дукха долу дахар обарг хийла дӀадаьхьира — 35 шарал дукха хан. == Валар == 1976 шеран мартехь [[Бена (Шуьйтан кӀошт)|Бена]] йуьртан вахархочунгара хаам беира Хасуха йуьртан гена оцу чӀожехь ву аьла. 71 шо кхочуш волу Хасуха схьалоцуш операцехь дакъалецира [[КГБ]], [[МВД]] белхалоша 3394 с/т. Операцехь Хасуха коьртах топ тоьхна вира. Цуьнгахь карийра [[тапча ТТ]] а, [[Мосинан топ]] а, шиъ граната а дукха патармаш а. Обарган патарма кхета дружинахо — Чабдарханов Саид-Селим велира<ref>[http://www.chechnya.cjes.ru/journal/?j_id=9&c_id=228 Журнал «Чеченское общество сегодня»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210604011340/http://www.chechnya.cjes.ru/journal/?j_id=9&c_id=228 |date=2021-06-04 }}</ref>. Обарг дӀавоьллина меттиг тахана а хууш йац. [[Нохчийн Республика Ичкери]] йолучу хенахь Хасухан орден «Къоман Сий» веллачул тӀаьхьа яла. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [https://shatoy.org/2021/10/20/xasuxa-magomadov-poslednie-gody/ Хасуха Магомадов. Последние годы. - Мовлади Абдулаев, Шатой.] * [http://www.syrtash.com/ru/history/ussr/khasukha фотографии материалов уголовного дела] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111116153849/http://www.syrtash.com/ru/history/ussr/khasukha |date=2011-11-16 }} [[Категори:Кавказан коллаборационизм]] ps33hrtc156jd0yv2v6ldyeafuuj8v3 0 189828 10466530 9617405 2025-06-06T09:48:54Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466530 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Баганан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Баганский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Баган (Баганан кӀошт)|Баган]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Баганский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Баганский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Bagansky rayon map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Баганан кӀошт''' ({{lang-ru|Баганский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Баган (Баганан кӀошт)|Баган]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Баганский район }} == Нах беха меттигаш == === ДӀайаьхнарш === *[[Барски (эвла)|Барски]] == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Баганан кӀошт]] 7vc3pq99j72e9eb350xx4l58sk6k6dt 10466567 10466530 2025-06-06T10:02:02Z VolnyiLev 18828 дӀайаьккхина [[Категори:Баганан кӀошт]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466567 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Баганан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Баганский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Баган (Баганан кӀошт)|Баган]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Баганский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Баганский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Bagansky rayon map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Баганан кӀошт''' ({{lang-ru|Баганский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Баган (Баганан кӀошт)|Баган]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Баганский район }} == Нах беха меттигаш == === ДӀайаьхнарш === *[[Барски (эвла)|Барски]] == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} bzfupifdhe06idu4lm5a3gukd3prjsi 10466568 10466567 2025-06-06T10:02:15Z VolnyiLev 18828 Йухадаьккхина [[Special:Diff/10466567|10466567]] [[Special:Contributions/VolnyiLev|VolnyiLev]] ([[User talk:VolnyiLev|дийцар]]) декъашхочун нисдар 10466568 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Баганан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Баганский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Баган (Баганан кӀошт)|Баган]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Баганский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Баганский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Bagansky rayon map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Баганан кӀошт''' ({{lang-ru|Баганский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Баган (Баганан кӀошт)|Баган]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Баганский район }} == Нах беха меттигаш == === ДӀайаьхнарш === *[[Барски (эвла)|Барски]] == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Баганан кӀошт]] 7vc3pq99j72e9eb350xx4l58sk6k6dt 0 189829 10466531 9026374 2025-06-06T09:49:12Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466531 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Барабинскан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Барабинский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Барабинск]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Барабинский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Барабинский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = RUS Барабинский район location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Барабинскан кӀошт''' ({{lang-ru|Барабинский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Барабинск]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Барабинский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Барабинскан кӀошт]] 1jauao3y1fgmuaa1j4xsfv4ucn5f2k9 0 189830 10466532 9026441 2025-06-06T09:49:24Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466532 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Болотнин кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Болотнинский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Болотни]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Болотнинский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Болотнинский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Bolotninsky rayon map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Болотнин кӀошт''' ({{lang-ru|Болотнинский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Болотни]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Болотнинский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Болотнин кӀошт]] 1m59lgpt1gywjy51hckew0t1y4lae6c 0 189831 10466533 9026506 2025-06-06T09:49:47Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466533 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Венгерован кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Венгеровский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Венгерово]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Венгеровский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Венгеровский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = RUS Венгеровский район location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Венгерован кӀошт''' ({{lang-ru|Венгеровский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Венгерово]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Венгеровский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Венгерован кӀошт]] ec4k5kwkzwf9cbw8pdr7craxn3ulqey 0 189832 10466534 9026642 2025-06-06T09:50:01Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466534 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Довольнин кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Доволенский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Довольни]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Доволенский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Доволенский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Dovolensky rayon map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Довольнин кӀошт''' ({{lang-ru|Доволенский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Довольни]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Доволенский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Довольнин кӀошт]] m7ulq3t2bp3ea29w65o17566dq5gpt5 0 189833 10466535 9026719 2025-06-06T09:50:21Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466535 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Здвинскан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Здвинский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Здвинск]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Здвинский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Здвинский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Zdvinsky rayon map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Здвинскан кӀошт''' ({{lang-ru|Здвинский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Здвинск]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Здвинский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Здвинскан кӀошт]] hn4dm4ia7074o59sqx72ownrl775tev 0 189834 10466536 9026772 2025-06-06T09:50:39Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466536 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Искитиман кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Искитимский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Искитим]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Искитимский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Искитимский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Iskitimsky rayon location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Искитиман кӀошт''' ({{lang-ru|Искитимский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Искитим]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Искитимский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Искитиман кӀошт]] 46m0ina3xr241t91pzg7f568xyvblh8 0 189835 10466537 9026821 2025-06-06T09:50:52Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466537 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Карасукан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Карасукский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Карасук]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Карасукский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Карасукский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Karasuksky rayon location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Карасукан кӀошт''' ({{lang-ru|Карасукский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Карасук]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Карасукский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Карасукан кӀошт]] oz0x724y01wlmfsg01mabmcsp1s1kfe 0 189836 10466538 9026827 2025-06-06T09:51:04Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466538 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Каргатан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Каргатский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Каргат]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Каргатский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Каргатский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Kargatsky rayon location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Каргатан кӀошт''' ({{lang-ru|Каргатский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Каргат]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Каргатский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Каргатан кӀошт]] fqanwpmrhjpbp14usc8ep6jcqeuaoh7 0 189837 10466539 9026906 2025-06-06T09:51:17Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466539 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Колыванан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Колыванский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Колывань (Новосибирскан область)|Колывань]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Колыванский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Колыванский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Novosibirskaya oblast Kolyvansky rayon.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Колыванан кӀошт''' ({{lang-ru|Колыванский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Колывань (Новосибирскан область)|Колывань]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Колыванский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Колыванан кӀошт]] l4y1wjx8uq2ujn1s139g3gezxjxre2u 0 189838 10466540 9026933 2025-06-06T09:51:30Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466540 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Коченёван кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Коченёвский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Коченёво]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Коченёвский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Коченёвский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Kochenyovsky rayon location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Коченёван кӀошт''' ({{lang-ru|Коченёвский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Коченёво]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Коченёвский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Коченёван кӀошт]] ayvkd6naao607b318uy5qihsgbbdx4s 0 189840 10466541 9026934 2025-06-06T09:51:41Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466541 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Кочкин кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Кочковский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Кочки (Новосибирскан область)|Кочки]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Кочковский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Кочковский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Novosibirskaya oblast Kochkovsky rayon.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Кочкин кӀошт''' ({{lang-ru|Кочковский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Кочки (Новосибирскан область)|Кочки]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Кочковский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Кочкин кӀошт]] f058vwyadtvcdytysnb1po6tqpaj6ef 0 189841 10466542 9026972 2025-06-06T09:51:53Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466542 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Краснозёрскан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Краснозёрский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Краснозерски]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Краснозёрский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Краснозёрский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Krasnozyorsky rayon location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Краснозёрскан кӀошт''' ({{lang-ru|Краснозёрский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Краснозерски]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Краснозёрский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Краснозёрскан кӀошт]] 4ys6961fd3eijjdaa9sqdat2aqqgiql 0 189842 10466543 9027000 2025-06-06T09:52:04Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466543 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Куйбышеван кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Куйбышевский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Куйбышев (Новосибирскан область)|Куйбышев]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Куйбышевский район (Новосибирская область) | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Куйбышевский район (Новосибирская область) | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Kuybyshevsky rayon (Novosibirsk Oblast) location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Куйбышеван кӀошт''' ({{lang-ru|Куйбышевский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Куйбышев (Новосибирскан область)|Куйбышев]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Куйбышевский район (Новосибирская область) }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Куйбышеван кӀошт (Новосибирскан область)]] dgugz6t3zw707ag2lft8xd2z8mkejx9 0 189843 10466544 9027014 2025-06-06T09:52:15Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466544 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Купинан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Купинский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Купино (Новосибирскан область)|Купино]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Купинский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Купинский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Kupinsky rayon (Novosibirsk Oblast) location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Купинан кӀошт''' ({{lang-ru|Купинский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Купино (Новосибирскан область)|Купино]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Купинский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Купинан кӀошт]] 0jl608l2tagh2kae852vxt9bd14s3h0 0 189844 10466545 9027037 2025-06-06T09:52:33Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466545 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Кыштовкан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Кыштовский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Кыштовка]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Кыштовский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Кыштовский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Kyshtovsky rayon (Novosibirsk Oblast) location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Кыштовкан кӀошт''' ({{lang-ru|Кыштовский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Кыштовка]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Кыштовский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Кыштовкан кӀошт]] ofhd2z2ouu6u97ir9hs2zpwe1ziqrde 0 189845 10466546 9027122 2025-06-06T09:52:44Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466546 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Маслянинан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Маслянинский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Маслянино]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Маслянинский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Маслянинский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Maslyaninsky rayon (Novosibirsk Oblast) location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Маслянинан кӀошт''' ({{lang-ru|Маслянинский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Маслянино]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Маслянинский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Маслянинан кӀошт]] fkupz1c7k123667v2oasmtdgmg61lrv 0 189846 10466547 9027174 2025-06-06T09:52:56Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466547 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Мошкован кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Мошковский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Мошково (Новосибирскан область)|Мошково]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Мошковский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Мошковский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Moshkovsky rayon (Novosibirsk Oblast) location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Мошкован кӀошт''' ({{lang-ru|Мошковский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Мошково (Новосибирскан область)|Мошково]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Мошковский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Мошкован кӀошт]] 44wgl82yiym6d6gwh09bft5ln7x0ity 0 189847 10466548 9027254 2025-06-06T09:53:07Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466548 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Новосибирскан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Новосибирский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Новосибирск]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Новосибирский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Новосибирский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Novosibirsky rayon (Novosibirsk Oblast) location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Новосибирскан кӀошт''' ({{lang-ru|Новосибирский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Новосибирск]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Новосибирский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Новосибирскан кӀошт]] j89ptwea201q92qr5ractxjckruc2wb 0 189848 10466549 9027317 2025-06-06T09:53:20Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466549 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Ордынскан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Ордынский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Ордынски (Новосибирскан область)|Ордынски]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Ордынский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Ордынский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Ordynsky rayon (Novosibirsk Oblast) location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Ордынскан кӀошт''' ({{lang-ru|Ордынский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Ордынски (Новосибирскан область)|Ордынски]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Ордынский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Ордынскан кӀошт]] bciyc8snz66ae1xhxpt73xnbee94d6h 0 189849 10466550 9027510 2025-06-06T09:53:32Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466550 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Севернин кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Северный район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Северни (Севернин кӀошт)|Северни]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Северный район (Новосибирская область) | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Северный район (Новосибирская область) | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Севернин кӀошт''' ({{lang-ru|Северный район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Северни (Севернин кӀошт)|Северни]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Северный район (Новосибирская область) }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Севернин кӀошт (Новосибирскан область)]] nlaoqlhxd3x1atimoiyw071um7za1tv 0 189851 10466551 9027609 2025-06-06T09:53:43Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466551 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Сузунан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Сузунский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Сузун]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Сузунский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Сузунский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Suzunsky rayon (Novosibirsk Oblast) location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Сузунан кӀошт''' ({{lang-ru|Сузунский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Сузун]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Сузунский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Сузунан кӀошт]] 26lh231tfew1fontxamve8vkm6g3vob 0 189852 10466552 9027650 2025-06-06T09:54:06Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466552 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Татарскан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Татарский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Татарск]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Татарский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Татарский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Татарскан кӀошт''' ({{lang-ru|Татарский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Татарск]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Татарский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Татарскан кӀошт]] njliq9szxc4gc2d3cwcuq9l5x1i1wpc 0 189853 10466553 9027684 2025-06-06T09:54:18Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466553 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Тогучинан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Тогучинский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Тогучин]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Тогучинский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Тогучинский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Тогучинан кӀошт''' ({{lang-ru|Тогучинский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Тогучин]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Тогучинский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Тогучинан кӀошт]] kk5aessgeemkbkdxtk521k9r9zbeukr 0 189854 10466554 9027729 2025-06-06T09:54:30Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466554 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Убинскан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Убинский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Убински]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Убинский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Убинский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Убинскан кӀошт''' ({{lang-ru|Убинский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Убински]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Убинский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Убинскан кӀошт]] pbln9k9aimyfgdjlpfq76fu6sn9crry 0 189855 10466555 9027785 2025-06-06T09:54:49Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466555 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Усть-Таркан кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Усть-Таркский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Усть-Тарка]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Усть-Таркский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Усть-Таркский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Усть-Таркан кӀошт''' ({{lang-ru|Усть-Таркский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Усть-Тарка]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Усть-Таркский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Усть-Таркан кӀошт]] ov4utvs3zca7g8hwxoceurpazjfyso0 0 189856 10466556 9027848 2025-06-06T09:55:01Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466556 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Чанин кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Чановский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Чани]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Чановский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Чановский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Чаны районы.svg |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Чанин кӀошт''' ({{lang-ru|Чановский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Чани]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Чановский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Чанин кӀошт]] b00i05sw5lpydz39r39e0b4r37g9vrl 0 189857 10466557 9027868 2025-06-06T09:55:15Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466557 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Черепанован кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Черепановский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Черепаново]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Черепановский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Черепановский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Черепанован кӀошт''' ({{lang-ru|Черепановский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Черепаново]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Черепановский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Черепанован кӀошт]] i1z0so5ejrxhkgqcuvq38e2cof426us 0 189858 10466558 9027882 2025-06-06T09:55:29Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466558 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Чистоозёрнин кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Чистоозёрный район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Чистоозерни]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Чистоозёрный район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Чистоозёрный район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = RUS Чистоозёрный район location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Чистоозёрнин кӀошт''' ({{lang-ru|Чистоозёрный район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Чистоозерни]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Чистоозёрный район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Чистоозёрнин кӀошт]] top1sz6uv541xgr9i85jsvg68znifju 0 189859 10466559 9027891 2025-06-06T09:55:41Z VolnyiLev 18828 /* Билгалдахарш */ 10466559 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=ноябрь 2015}} {{Российн кӀошт |Нохчийн цӀе = Чулыман кӀошт |Шен цӀе = {{lang-ru|Чулымский район}} |ХӀост = |Байракх = | = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀайаздар = |Байракхан дӀайаздар = |Пачхьалкх = |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Статус = |Йукъайоду = Новосибирскан область |Цунна йукъайоду = |Административан центр = [[Чикман]] |Йоккха гӀала = |Йаккхий гӀаланаш = |Кхоллар = |Д1аяккхар = |Корта = |Коьртан цӀе = |Корта2 = |Коьртан цӀе2 = |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг = |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш = |Бахархой = {{ Бахархой | Чулымский район | эз }} |Бахархой ларар шо = {{ Бахархой | Чулымский район | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Адамийн луьсталла = |Луьсталлин меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам = |Динан хӀоттам = |Латта = |Латтан процент = |Латтан меттиг = |Максималан локхалла = |Йуккъера локхалла = |Минималан локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта = Chulymsky rayon (Novosibirsk Oblast) location map.png |Картин барам = |Административн декъа карта = |Сахьтан аса = |Доцайаздар = |ISO = |FIPS = |Зlен ишар = |Поштан индексаш = |Интернет-домен = |Машинан ишар = |Сайт = |Commons Категори = |Билгалдахарш = }} '''Чулыман кӀошт''' ({{lang-ru|Чулымский район}}) — [[Новосибирскан область|Новосибирскан областан]] муниципалан кӀошт. Административан центр — [[Чикман]]. == Бахархой == {{ Бахархой | Чулымский район }} == Нах беха меттигаш == == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{Новосибирскан область}} [[Категори:Чулыман кӀошт]] k7x5ah04wwsdus3o674ot0kc4nqikhx 0 235738 10466657 10389820 2025-06-07T10:12:05Z Spokiyny 41752 10466657 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Украина |статус = эвла |нохчийн цӀе = Варваровка |шен цӀе = {{lang-ua|Варварівка}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Украина |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Кировоградан область |регион таблицехь = Кировоградан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Кропивницкан кӀошт |кӀошт таблицехь = Кропивницкан кӀошт{{!}}Кропивницкан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой =481 |бахархой ларар шо =2025 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 28510 |поштан индексаш = |сахьтан аса = UTC+2, аьхка UTC+3 |автомобилан код = BA, НА / 12 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Варваровка''' ({{lang-ua|Варварівка}}) — [[Украина|Украинин]] [[Кировоградан область|Кировоградан областан]] [[Кропивницкан кӀошт]]ара эвла. == Климат == Кхузахь климат барамехь континенталан йу, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шеран уггаре а бовха бутт бу — июль (мангалан), уггаре а шийла — январь (кхолламан). == Cахьтан аса == Кхузахь лела шолгӀачу сахьтан асанан хан (киевн хан) - UTS+2 (аьхкенан мур - UTS+3). Хан лараран низам леладо Украинин правительствон сацамца, хӀора шарахь сахьт хьовзадо мартан тӀаьххьарчу кӀиранбуса 3:00 сахьт долуш цхьаьна сахьтана хьалха, ткъа октябран тӀаьххьарчу кӀиранбуса 4:00 цхьа сахьт йухахьовзадо<ref name="mind">{{cite web|url = https://mind.ua/ru/news/20195439-zavtra-nochyu-ukraina-perejdet-na-letnee-vremya-kak-perevodit-chasy |title = Завтра ночью Украина перейдет на летнее время: как переводить часы|publisher = mind.ua|date = 29-3-2019|accessdate = 2020-12-14|archiveurl = |archivedate = }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ukrindex.ru/12/0.html Кировоградан областан индексаш] {{Кропивницкан кӀошт}} {{Долинскан кӀошт}} [[Категори:Кропивницкан кӀоштан нах беха меттигаш]] {{Ukraine-geo-stub}} dem6fofc0kyp89uj12jpd7mwnl4evvb 0 236185 10466645 10388981 2025-06-06T19:35:18Z Spokiyny 41752 10466645 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Украина |статус = эвла |нохчийн цӀе = Бокови |шен цӀе = {{lang-ua|Бокове}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Украина |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Кировоградан область |регион таблицехь = Кировоградан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Кропивницкан кӀошт |кӀошт таблицехь = Кропивницкан кӀошт{{!}}Кропивницкан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой =1460 |бахархой ларар шо =2024 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 28516 |поштан индексаш = |сахьтан аса = UTC+2, аьхка UTC+3 |автомобилан код = BA, НА / 12 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Бокови''' ({{lang-ua|Бокове}}) — [[Украина|Украинин]] [[Кировоградан область|Кировоградан областан]] [[Кропивницкан кӀошт]]ара эвла. == Климат == Кхузахь климат барамехь континенталан йу, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шеран уггаре а бовха бутт бу — июль (мангалан), уггаре а шийла — январь (кхолламан). == Cахьтан аса == Кхузахь лела шолгӀачу сахьтан асанан хан (киевн хан) - UTS+2 (аьхкенан мур - UTS+3). Хан лараран низам леладо Украинин правительствон сацамца, хӀора шарахь сахьт хьовзадо мартан тӀаьххьарчу кӀиранбуса 3:00 сахьт долуш цхьаьна сахьтана хьалха, ткъа октябран тӀаьххьарчу кӀиранбуса 4:00 цхьа сахьт йухахьовзадо<ref name="mind">{{cite web|url = https://mind.ua/ru/news/20195439-zavtra-nochyu-ukraina-perejdet-na-letnee-vremya-kak-perevodit-chasy |title = Завтра ночью Украина перейдет на летнее время: как переводить часы|publisher = mind.ua|date = 29-3-2019|accessdate = 2020-12-14|archiveurl = |archivedate = }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ukrindex.ru/12/0.html Кировоградан областан индексаш] {{Кропивницкан кӀошт}} {{Долинскан кӀошт}} [[Категори:Кропивницкан кӀоштан нах беха меттигаш]] {{Ukraine-geo-stub}} gdtfgdaf3ul34f021qmq5qa1zubqg7q 0 574045 10466647 10106463 2025-06-06T21:25:38Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466647 wikitext text/x-wiki {{Фамилихой|Чубарьян}} {{Ӏилманча |ЦӀе = Чубарьян Александр Оганович |ЦӀеран оригинал = Ալեքսանդր Օհանի Չուբարյան |Сурт = Alexander Chubarian 1.jpg |Шоралла = 250px |Суьртах лаьцна = 2013 |Вина терахь = 14.10.1931 |Вина меттиг = {{ВМ|Москох|Москохахь}} |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Гражданалла ={{URS}} → {{RUS}} |Ӏилманан кхоче = [[истори]] |Белхан меттиг = [[РӀА Йерриг историн институт|РӀА ЕИИ]] |Ӏилманан дарж = {{Ӏилманан дарж|доктор|историн Ӏилманийн}} ([[1971 шо|1971]]) |Ӏилманан цӀе = {{Ӏилманан цӀе||0}} ([[1979 шо|1979]]),<br>{{Ӏилманан цӀе|РӀА|0}}&nbsp;([[2000 шо|2000]]) |Альма-матер = {{МПУ истфак}} ([[1955 шо|1955]]) |Ӏилманан куьйгалхо = [[Голиков, Георгий Назарович|Г. Н. Голиков]], [[Хвостов, Владимир Михайлович|В. М. Хвостов]] |Боьвзу дешархой = |Воьвзу сана = |Йоьвзу сана = |СовгӀаташ = {{{!}} style="background:transparent" {{!}}{{«Даймехкан гӀуллакхдарна» II тӀегӀан орден|2016}}{{!!}}{{«Даймехкан гӀуллакх дарна» III тӀегӀан орден|2011}}{{!!}}{{Даймехкана динчу гӀуллакхашна 4 тӀегӀанера орден|2006}} {{!}}} {{{!}} style="background:transparent" {{!}} {{Сийлаллин орден|1999}}{{!!}}{{Орден Сийлаллин Билгало|1976}}{{!!}}{{«Беркате гӀуллакхашна» къастаман хьаьрк|2019}} {{!}}} {{{!}} style="background:transparent" {{!}} {{Сийлаллин легионан орденан кавалер}} {{!!}} {{ФРГ гӀуллакхдарна орденан эпсаран жӀар}} {{!!}} {{Сийлахь Григорийн воккхачун орденан кавалер}} {{!}}} {{{!}} style="background:transparent" {{!}} {{Российн Пачхьалкхан совгӀат|2013}} {{!!}} {{Российн Федерацин Президентан Сийлаллин грамота|2010}} {{!}}} | Сайт = }} '''Чубарья́н Алекса́ндр Ога́нович''' ({{lang-hy|Ալեքսանդր Օհանի Չուբարյան}}; вина [[1931 шо|1931]] [[14 октябрь]], [[Москох]]) — советийн а, российн а [[истори]]к, керлачу [[Европин истори]]н а, [[Дуьненайукъара йукъаметтигаш|дуьненайукъара йукъаметтигийн]] историн а областера говзанча. [[Ӏилманийн доктор|Историн Ӏилманийн доктор]] (1971), [[профессор]] (1979), [[РӀА бакъволу декъахо]] (2000). [[Российн Федерацин пачхьалкхан совгӀат|Российн пачхьалкхан совгӀатан]] лауреат (2013). [[РӀА Йукъара историн институт]] Ӏилманан куьйгалхо, [[Пачхьалкхан академин гуманитарийн Ӏилманийн университет|ПАГӀУ]] президент. [[Российн историкийн къоман комитет]]ан председатель, [[Оьрсийн историн йукъаралла|Российн историн йукъараллин]] сопредседатель, [[Российн ишколхойн олимпиадийн кхеташо|РИОКх]] экспертан историн комиссин председатель. == Биографи == Вина [[эрмалой]]н доьзалехь. Да — [[Чубарьян, Оган Степанович|Чубарьян Оган Степанович]], [[БиблиотекаӀамор|библиотекаӀамориг]] дуьненайукъара репутацица<ref>''Wedgeworth, Robert''. [https://books.google.com/books?id=HSFu99FCJwQC&pg=PA200&lpg=PA200&dq=Academik+Chubarian&source=bl&ots=SRELXWPTzS&sig=2jEXBU-RVt3jWp7jstafOwvHknM&hl=en&sa=X&ei=qJfYUvanLMXEsATC94GgDA&ved=0CB8Q6AEwAA#v=onepage&q=Academik%20Chubarian&f=false World Encyclopedia of Library and Information Services]. Chicago: American Library Association, 1993.</ref>, профессор, автор а, редактор а дуккха библиотекаӀаморехь долу жайнин а, йаззамийн а, «ССРС библиотекаш» (1964—1975; [[1973 шо|1973 шарахь]] дуьйна — «Советийн библиотекаӀамор») гуламан коьрта редактор, [[1969 шо|1969]]—[[1972 шо|1972]] шерашкахь [[Российн пачхьалкхан библиотека|В. И. Ленинан цӀарах ПБ]] директоран декхарш кхочушдийриг. ТӀех дика мах хадорца чекхйаьккхира [[МПУ историн факультет]] [[1955 шо|1955 шарахь]]<ref>{{книга|автор= |часть=Чубарьян Александр Оганович|ссылка часть= |заглавие=Энциклопедический словарь Московского университета: Исторический факультет|ссылка= |ответственный=Под общ. ред. [[Карпов, Сергей Павлович|С. П. Карпова]]|издание= |место= М.|издательство=Изд-во МГУ; [[РОССПЭН]]|год=2004|страницы=508|страниц=544|серия= |isbn=5-8243-0565-X|тираж=2000}}</ref>, ткъа [[ССРС ӀА историн институт]]ан [[аспирантура]] [[1959 шо|1959 шарахь]]. А. О. Чубарьянан дипломан болх а, [[Ӏилманийн кандидат|кандидатан]] [[диссертаци]] а йаздинера 1918 шеран [[Брестан машар]]ах лаьцна<ref>[http://rus.ruvr.ru/2009/10/30/2138481/ «Визави с миром»: Александр Чубарьян, директор Института всеобщей истории, академик РАН]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. [[1958 шо|1958 шарахь дуьйна]] болхбеш ву Историн институтехь ([[1968 шо|1968 шарахь]] дуьйна — Йерриг йукъара историн институт): лахара [[Ӏилманан белхало]], [[1963 шо|1963 шарахь]] дуьйна — Ӏилманан координацин секретарь, [[1972 шо|1972 шарахь]] дуьйна — декъан куьйгалхо, [[1988 шо|1988]]—[[2015 шо|2015 шерашкахь]] — институтан директор. ССРС ӀА Историн декъан Ӏилманан секретарь (1966—1973). 1960—1970-гӀа шерашкахь оццу хенахь хьехархо болх бира [[МПДЮИ]]хь а, [[Российн АГӀМ Дипломатин академи|АГӀМ Дипломатин академехь]] а. [[1971 шо|1971 шарахь]] чекхдаьккхира «В. И. Ленин а, советийн арахьара политика кхоллайалар (1917—1922)» теманца [[Ӏилманийн доктор|докторан]] диссертаци. [[1994 шо|1994 шеран]] 31 мартехь дуьйна [[Российн Ӏилманийн академи|РӀА]] [[РӀА декъахой-корреспонденташ|декъахо-корреспондент]] историн декъехь (йерриг йукъара истори), академик [[2000 шо|2000 шеран]] 26 майхь дуьйна. ССРС Историкийн къоман комитетан вице-президент (1970—1991), [[Россий Историкийн къоман комитет|РИКъК]] председатель. Хаьржира Европин хӀокху заманан историн дуьненайукъара ассоциацин вице-президент ([[1973 шо|1973 шарахь]] дуьйна), Историн Ӏилманийн дуьненайукъара комитетан бюрон декъахо а, вице-президент а а (1990—2000), Российн а, Австрин а, Российн а, Германин а, Российн а, Латвин а, Российн а, Литван а, Российн а, Румынин а, Российн а, Украинин а Историкийн комиссийн сопредседатель ([[1997 шо|1997 шарахь]] дуьйна). [[Российн историкийн-архивистийн йукъаралла|Российн историкийн-архивистийн йукъараллин]] президент (1996—2006). Российн гуманитарин дешаран центран хьалхара ректор а, декан а ([[Гуманитарийн Ӏилманийн пачхьалкхан академин университет|ГӀПАУ]]); [[Российн пачхьалкхан гуманитарин университет|РПГУн]] дозанал арахьара историн центран куьйгалхо. ЛПД мехкийн историн институцийн ассоциацин президент. Йерригроссийн «Историн а, йукъараллаӀаморан а хьехархойн ассоциаци» йукъараллин кхолламан председатель. [[Россий Федерацин Дешаран а, Ӏилманан а министралла Лакхара аттестацин комисси|РФ ЛАК]] историн экспертан кхеташонан председатель (1999—2007), [[Российн Федерацин Президент волчура Ӏилманан, технологин, дешаран тӀегӀанера кхеташо]]нан декъахо (2001—2012), [[Российн Федерацин Правительствон|РФ Правительствон]] Динан йукъараллин белхан комиссин декъахо ([[2007 шо|2007 шарахь дуьйна]]). [[2009 шо|2009]]—[[2012 шо|2012 шерашкахь]] хиллачу [[Российн лааман зие деш истории харцйан гӀертаран дуьхьало йаран комисси]]н йукъахь лаьттина. 2007 шарахь дуьйна — «Фонд „Дерриг дуьненан новкъалеларан энциклопеди“» коммерцин боцу кхолламан Ӏилманан кхеташонан куьйгалхо, 2015 шарахь дуьйна — лакхара дешаран системера «46.00.00 Истори а, археологи а» говзаллийн а, кечаман агӀонийн а йаккхий йина тобанийн Федералан дешаран-методикин йукъараллин председатель<ref>[http://минобрнауки.рф/документы/6634/файл/5641/Prikaz_№_1220_ot_27.10.2015.pdf Приказ Министерства образования и науки РФ № 1220 от 27.10.2015]{{Недоступная ссылка|date=Июль 2019 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. [[РӀА куьйгалла|РӀА президиумера]] [[Российн дуьненайукъара гӀуллакхийн кхеташо]]нан а, [[Российский Пагуошан комитет]]ан а декъахо, Российн Президентан кандидатан [[Путин, Владимир Владимирович|В. В. Путинан]] [[Президентийн харжамаш Россехь (2018)|2018 шеран харжамашкахь]] тешам белла стаг. [[Файл:Alexander Oganovich Chubarian.jpeg|мини|270px|left|{{center|А. О. Чубарьян (аьрру агӀора) а, [[Мединский, Владимир Ростиславович|В. Р. Мединский]] а}}]] «Европейский альманах», «Историческое пространство. Проблемы истории стран СНГ», «Международный журнал социальных наук», «[[Одиссей. Человек в истории|Одиссей. Адам исторехь]]», «Россия и Балтия», «Цивилизации», «Cold War History» муьран арахецараллин коьрта редактор; «[[Военно-исторический журнал|ТӀеман-историн журналан]]», «[[Вестник Российской академии наук|Российн Ӏилманан академин хаамча]]», «[[Новая и новейшая история|Керла а, таханлера а истори]]», «[[Общественные науки и современность|Йукъараллин Ӏилманаш а, таханлера зама а]]», «[[Вестник архивиста|Архивистан хаамча]]» журналийн редколлегин декъахо. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == * Современная советская историография (всеобщая история). — {{М.}}, 1985. — С. 180—181. * Международные исследования в России и СНГ. Справочник. — {{М.}}, 1999. — С. 316. * ''[[Чернобаев, Анатолий Александрович|Чернобаев А. А.]]'' Историки России. Кто есть кто в изучении отечественной истории. — Саратов, 2000. — С. 566. == Хьажоргаш == * {{Сотрудник РАН|2196|Александра Огановича Чубарьяна}} * {{Сотрудник НАН РА|285|Александра Огановича Чубарьяна}} * [http://igh.ru/employees/1 Страница] на сайте [[Институт всеобщей истории РАН|ИВИ РАН]] * [http://rsuh.ru/who_is_who/detail.php?ID=5467 Страница] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200924163950/https://www.rsuh.ru/who_is_who/detail.php?ID=5467 |date=2020-09-24 }} на сайте [[Российский государственный гуманитарный университет|РГГУ]] * [https://www.hse.ru/org/persons/36496186 Страница]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на сайте [[Высшая школа экономики|НИУ ВШЭ]] * [http://school.historians.ru/?page_id=203 Страница] на сайте Всероссийской ассоциации учителей истории и обществознания * [http://famous-scientists.ru/5821 Страница] на сайте «Известные учёные» * [https://w.histrf.ru/articles/article/show/chubarian_alieksandr_oghanivoch Статья] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211201040556/https://w.histrf.ru/articles/article/show/chubarian_alieksandr_oghanivoch |date=2021-12-01 }} в энциклопедии «Всемирная история» * [http://ir.russiancouncil.ru/person/chubaryan-aleksandr-oganovich/ Биография] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201124181015/http://ir.russiancouncil.ru/person/chubaryan-aleksandr-oganovich/ |date=2020-11-24 }} в справочнике [[Российский совет по международным делам|РСМД]] * [http://isaran.ru/?q=ru/person&guid=6BA8F357-4F99-E0CA-BCD5-032C55A53F90 Историческая справка] на сайте [[Архив Российской академии наук|Архива РАН]] * ''[[Севостьянов, Григорий Николаевич|Севостьянов Г. Н.]]'' [https://web.archive.org/web/20160304225100/http://www.tellur.ru/~historia/archive/09-01/academic.htm Юбилей академика] * [http://rg.ru/interviews/1588.html Публикации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150704141238/http://www.rg.ru/interviews/1588.html |date=2015-07-04 }} в «[[Российская газета|Российской газете]]» * [http://izvestia.ru/news/317135 Нельзя делать историю заложницей современной политики] (интервью газете «[[Известия]]») * [http://izvestia.ru/news/326716 Хорошо иметь деидеологизированный учебник. Но на практике это сложно] (интервью газете «Известия») * [http://izvestia.ru/news/329822 Государственность — общая черта всех режимов в России] (интервью газете «Известия») * [http://rg.ru/2013/09/04/istoriya.html История убивает Ивана Грозного] (интервью «Российской газете») * [http://kommersant.ru/doc/2332034 Важно только не политизировать историю, и тогда место в ней найдется всему] (интервью газете «[[Коммерсантъ]]») * [https://scientificrussia.ru/partners/institut-vseobshchej-istorii-ran/o-polze-i-vrede-istorii-dlya-zhizni О пользе и вреде истории для жизни] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220930200451/https://scientificrussia.ru/partners/institut-vseobshchej-istorii-ran/o-polze-i-vrede-istorii-dlya-zhizni |date=2022-09-30 }} (интервью порталу «Научная Россия») {{start box}} {{succession box|before=[[Удальцова, Зинаида Владимировна]]|title=[[РӀА Йерриг йукъара историн институт]]ан директор|years=1988—2015|after=[[Липкин, Михаил Аркадьевич]]}} {{succession box|before=[[Любимов, Лев Львович]]|after=[[Бибиков, Михаил Вадимович]]|title=[[Пачхьалкхан гуманитарийн Ӏилманий академин университетан ректор]]|years=1994—2007}} {{succession box|before=[[Щапов, Ярослав Николаевич]]|after=[[Мясников, Владимир Степанович]]|title=[[Российн историкийн-архивистийн йукъаралла|РИАЮ]] председатель|years=1996—2006}} {{succession box|before=[[Тихвинский, Сергей Леонидович]]|after= —|title=[[Российн историкийн къоман комитет|РИКъК]] председатель|years=1999—}} {{end box}} {{арахьара хьажоргаш}} [[Категори:ССРС историкаш]] [[Категори:Российн историкаш]] [[Категори:РӀА Йерриг йукъара историн институтан директорш]] [[Категори:МПДЮИ хьехархой]] [[Категори:РФ АГӀМ Дипакадемин хьехархой]] [[Категори:Российн пачхьалкхан гуманитарин университетан хьехархой]] [[Категори:ПГӀПУ хьехархой]] [[Категори:Москохан лдм ректорш]] [[Категори:ЭЛИ Ӏилманан белхалой]] [[Категори:ССКП декъахой]] [[Категори:Е. В. Тарлен цӀарах совгӀатан лауреаташ]] [[Категори:РФ пачхьалкхан Ӏилманан а, технологийн а областера совгӀатан лауреаташ]] [[Категори:ПетрПУ сийлахь докторш]] [[Категори:Петарбухан гуманитарин профсоюзийн университетан сийлахь докторш]] [[Категори:РА КъӀА мехкал арахьара декъахой]] [[Категори:Норвегин Ӏилманийн академин декъахой]] [[Категори:Историн жайнийн автораш]] [[Категори:Российн Пагуошан комитетан декъашхой]] [[Категори:Святитель Макарийн, Москохан а, йерриг Русин а митрополитан орденан кавалераш]] [[Категори:Российн историкийн-архивистийн йукъараллин декъахой]] hbmxxa0a4g94nwqbl87txe6znmnjprl 0 656510 10466654 10106011 2025-06-07T04:56:01Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466654 wikitext text/x-wiki {{Цамгар|Image=Blue circle for diabetes.svg}} '''Шекаран диабет''' ([[Латинан мотт|лат.]] ''diabetes mellītus'') — эндокринин цамгарийн тоба йу. И цамгар йоьзна йу дегӀо марзалла (глюкоза) тӀеэцар талхарца а, инсулин гормон йуьззина йа гӀехьа кепехь цатоарца а. Цу хьокъехь кхуьу гипергликеми — иза цӀийнехь глюкоза совйалар ду. Цайоьрзу кепехь токху шекаран диабет. Оцу цамгарца йерриг а хӀумаллийн хийцамийн тайпанаш ''(углеводан а, хьоналлин а, белокийн а, минералан а, хинан- туьхан а)'' йуху<ref>{{cite web|url=http://www.med2000.ru/mps/diabet2.htm|title=Сахарный диабет (краткий обзор)|publisher=Библиотека доктора Соколова|accessdate=2009-09-14|lang=ru}}</ref>{{sfn|Клиническая эндокринология|2002}}. Иштта цхьайолчу дийнатийн а хуьлу шекаран диабет, масала цицкийн а, жӀалийн а<ref>{{cite web|url=http://www.veterinarka.ru/content/view/272/66/|title=Сахарный диабет у кошек|publisher=Ветеринарка.ру|accessdate=2009-09-16|lang=ru}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120129033434/http://www.veterinarka.ru/content/view/272/66 |date=2012-01-29 }}</ref>. == Шекаран диабет классашка екъар == Шекаран диабетан тайп-тайпанчу билгалонашца классификацеш йу. Йерриг а цхьаьна уьш диагнозан хӀоттаме йукъайоху. Цаьрца лазархочунна цамгаран ма-дарра сурт хӀоттадо. === Этиологин классификаци === '''Ӏ.''' Хьалхарчу тайпанан йа «жимчу стеган» шекаран диабет. Жимачунна а, воккхачунна а хила тарло (валлалц инсулин цатоар кхиош йолу β-клеткийн йохар) * [[Аутоиммуннан]], цунна йукъахь [[LADA]] * Идиопатикан '''II.''' Шекаран диабетан 2-гӀа тайпа (инсулинорезистентност кхиаран хьокъехь инсулинан секрецин дефект) * ''[[MODY]] -'' β-клеткийн белхан генетикан сакхташ '''IӀI.''' Диабетан кхийолу кепаш: * инсулинан а/йа цуьнан рецепторийн генетикан сакхташ, * набан (Pancreas) экзокринан цамгарш, * эндокринин цамгарш (Иценкон-Кушинган синдром), акромегали а, къаьсташ йоцу дӀаьвше йекхахӀоъ йар ''(оьрс. диффузный токсический зоб)'', феохромоцитом и дӀ.кх., * молханаш меттахйаьккхина диабет, * уьно карзахйаьккхина диабет, * шекаран диабетаца йолу генетикан синдромаш. '''IV.''' Бераха болчу зударийн шекаран диабет — гипергликемица доьзна патологин хьал ду. Цхьацца бераха болчу зударийн хуьлу гипергликеми. Бера дуьненчу даьллачул тӀаьхьа цӀаьххьана дӀайолу иза. [[Дерригдуьненан могушалла Ӏалашйаран организаци|Дуьненайукъарчу могушалла Ӏалашйаран кхолламо]] (ВОЗ-о) магорца къастайо рогӀера берах болчу зударийн шекаран диабет: * Берах хилле шекаран диабетан 1-ра тайпа * Берах хилале шекаран диабетан 2-гӀа тайпа * Берахчера шекаран диабет — оцу терминаца билгалйоккху берах йолчу муьрехь муьлха а глюкозаца толеранталла йохар<ref name="Lavin">[[Эндокринология]]. Под ред. Н. Лавина. Пер. с англ.— {{М.}}, Практика, 1999. — 1128 с. ISBN 5-89816-018-3</ref>. == Цамгар чӀагӀйалар классификаци == * Диабетикан микро- а макроангиопати * Диабетикан нейропати * Диабетикан ретинопати * Диабетикан нефропати * Диабетикан ког == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} [[Категори:Диабетологи]] [[Категори:Шекаран диабет]] js3frbhyuoz4v1bgmpq3ak8b4amvbt6 0 724374 10466637 10449007 2025-06-06T17:15:03Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466637 wikitext text/x-wiki {{redirect|Цветаева}} {{Йаздархо |ЦӀе = Цветаева Марина Ивановна |ЦӀеран оригинал = |Сурт = Tsvetaeva.jpg |Шоралла = 260px |Суьртах лаьцна = {{small|Сурт [[Шумов, Пётр Иванович|Шумов Петран]]; 1925}} |Бакъ цӀе = |Тиллина харц цӀерш = |Вина терахь = |Вина меттиг = {{ВМ|Москох|Москохахь}}, [[Российн импери]] |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = {{КхМ|Елабуга|Елабугехь}}, [[ГӀезалойн АССР]], [[РСФСР]], [[ССРС]] |Гражданалла = |ГӀуллакхан тайпа = [[поэт]]-аьзни, [[проза]]ик, [[гочдархо]] |Жигара шераш = [[1908 шо литературехь|1908]]—[[1941 шо литературехь|1941]] |Хьажам = |Жанр = поэзи, поэзин проза, мемуараш |lib = http://www.lib.ru/POEZIQ/CWETAEWA/ }} '''Цвета́ева Мари́на Ива́новна''' ({{OldStyleDate2|8|октябрь|1892|26|сентябрь}}<ref name="old-date">{{БСЭ3|автор=Саакянц Л. Л.|статья=Цветаева Марина Ивановна}}</ref>, [[Москох]] — [[1941 шо|1941 шеран]] [[31 август]], [[Елабуга]]) — [[Детин бӀешеран поэт-аьзнеш|Детин бӀешеран]] оьрсийн поэт-аьзни<ref>{{книга|автор=[[Казак, Вольфганг|Казак В.]]|заглавие=Лексикон русской литературы XX века|часть= Цветаева Марина Ивановна|isbn=1965693253|страницы=448—449|издательство=Культура|год=1996}}</ref><ref>{{книга|автор=[[Скатов, Николай Николаевич|Скатов Н. Н.]]|заглавие= Русская литература XX века. Прозаики, поэты, драматурги. (П-Я)|том=III|часть=Цветаева Марина Ивановна|страницы=619—623|издательство=[[ИРЛИ РАН]], Олма-Пресс|год=2005|isbn=594848307X}}</ref>, прозаик, [[гочдархо]]. == Биографи == === Бералла а, жималла а === [[Файл:Marina Tsvetaeva by Max Voloshin 1911.jpeg|thumb|200px|Цветаева Марина. 1911 шо. Волошин Максимилианан сурт]] Цветаева Марина йина 1892 шеран 26 сентябрехь (8 октябрехь)<ref name="old-date"/> [[Москох]]ахь. Цветаевас ша йина де даздора 9 октябрехь, доьхкура иза православин рузманехь [[сахьаб]] [[Иоанн Богослов]] хьахоран денца, иза билгалдаьккхира шен масех кхоллараллехь<ref>''Долженко А. Я.'' Особенности функционирования имен собственных-библеизмов в раннем творчестве М. Цветаевой // Молодёжь и образование XXI века: Материалы VIII Межвузовской научно-практической конференции молодых учёных и студентов (г. Ставрополь, 19 мая 2011 г.). — Ставрополь: СГПИ, 2011. — С. 358.</ref><ref>{{Книга|автор=Майя Михайловна Полехина|год=2005|страниц=250|издательство=Магнитогорский гос. университет|заглавие="Путь комет--поэтов путь": Марина Цветаева, к постижению сущностного|ссылка=https://books.google.ru/books?id=hWEYAQAAIAAJ&q=%D1%86%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0+%D0%B1%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2+%D1%80%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&dq=%D1%86%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0+%D0%B1%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2+%D1%80%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&hl=ru&sa=X&ei=rgqNUK3hB8vLtAaEhIHwDQ&ved=0CDgQ6AEwAw}}</ref><ref>Русская православная церковь отмечает день поминовения Иоанна Богослова 26 сентября по юлианскому календарю. В XIX веке разница между юлианским и григорианским календарями составляла 12 дней. В XX и XXI веках она составляет 13 дней (подробнее см. [[Григорианский календарь#Разница юлианского и григорианского календарей|здесь]]).</ref>. масала, 1916 шеран байташкахь: {{Цитата| <poem>ЦӀечу кенашца Датта летира. ГӀаш охьаийгира, Нанас со йира. Диттира бӀенашках Дека гарголаш. Де оршот дара: Иоанн Деландош.</poem><ref>[[s:Стихи о Москве (Цветаева)/9|Марина Цветаева. Стихи о Москве (1916)]]</ref>}} Цуьнан да, [[Цветаев, Иван Владимирович|Иван Владимирович]], — [[МПУ|Москохан университетан]] профессор, гӀараваьлла [[филологи|филолог]] а, говзаллайовзархо — тӀаьхьа хилира [[Румянцевн музей]]н директор а, [[Суртдилларан говзаллин А. С. Пушкинан цӀарах пачхьалкхан музей|Исбаьхьа говзаллин музей]] кхоьллинарг а. Нана, [[Цветаева, Мария Александровна|Мейн Мария]] (схьайалар — полякийн-немцойн оьрсий хилла доьзалера), йара пианистка, [[Рубинштейн, Николай Григорьевич|Рубинштейн Николайн]] дешархо. М. И. Цветаеван ненанана — поляк Мария Лукинична [[БернацкийгӀар|Бернацки]]. Маринин йара жимаха йолу йиша Анастасия а, [[Гергарло#ЦӀийца дуьххьала доцу гергарло (ненан а, ден а агӀора)|цхьанаденадина]] ваша Андрей а, йиша Валерия а. Йалх шо долуш Цветаева йолайелира [[байт]]аш йазйан, оьрсийн маттахь йазйина ца Ӏаш, [[французийн мотт|французийн]] а, [[немцойн мотт|немцойн]] а меттанашкахь. Цуьнан амалаш кхоллайаларехь боккха Ӏаткъам бира цуьнан нанас, цунна лаара йоӀ [[музыкахо]] хила. 1899—1902 шерашкахь Цветаева доьшуш йара Музыкин массолелалун доьшийлехь В. Ю. Зограф-Плаксинин фортепианон классехь. Дегара Цветаевина безам беира антикин мифологе, и безам тӀаьхьуо гучубелира цуьнан байташкахь<ref>{{книга|автор=[[Саакянц, Анна Александровна|Саакянц А. А.]]|часть=Глава 1. 1. Юность поэта (начало)(1910—1915)|заглавие=Марина Цветаева: Жизнь и творчество|ссылка=http://tsvetaeva.narod.ru/WIN/saakyan/saakMT01.html|место=М.|издательство=Эллис Лак|год=1997|страниц=816|isbn=5-88889-033-2}}</ref>. 1901—1902 шерашкахь дийшира ЙоьалгӀачу зударийн гимназехь. 1902 шеран гурахь Цветаева Мария Александровнин карийна [[йовхарийн цамгар]] бахьнехь доьзалца дӀайахара [[Италин Ривьера|Италин Ривьере]], йехира Нервехь [[Генуя]]н гергахь. 1903—1904 шерашкахь дийшира [[Лозанна|Лозаннехь]] Лаказ йижрийн французийн пансионехь, 1904—1905 шерашкахь — [[Фрайбург-им-Брайсгау|Фрайбургера]] Бринкман йижрийн пансионехь. 1905 шеран аьхке чекхйолуш ЦветаевгӀар йухабирзира Россех. Марина ненаца а, йишица Анастасияца а йехира [[Ялта|Ялтехь]], цигахь кечам бира гимназе дӀахӀотта. 1906 шеран аьхка И. В. Цветаевс кхалхийра уьш [[Таруса|Тарусе]], цигахь 5 июлехь М. А. Цветаева йелира. 1906 шеран сентябрехь Цветаева Марина пансионерка хӀоьттира зударийн В. П. фон Дервизан гимназин йоьалгӀачу классе, цигара ах шо даьлча дӀайаьккхира шен ойланаш а, кӀоршамалла а бахьнехь. Ца тарйелира иза [[Алфёрован гимнази|А. С. Алфёрован гимназехь]] а. 1908 шеран сентябрехь [[Эрнандес Мигелан цӀарах № 2123 йолу ишколе|М. Т. Брюхоненкон долара зударийн гимназин]] йалхалгӀа классе дӀахӀоьттира<ref>{{cite web|url=http://www.school110.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=5:2010-08-02-13-10-09&catid=64:2011-01-26-14-10-49&Itemid=80|title=Частная женская гимназия М. Т. Брюхоненко|datepublished=2004-08-20|accessdate=2011-07-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120106003205/http://www.school110.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=5:2010-08-02-13-10-09&catid=64:2011-01-26-14-10-49&Itemid=80|archivedate=2012-01-06|deadlink=yes}}</ref>, иза чекхйаьккхира шина шарахь. 1909 шеран аьхка Цветаева ша йахара дозанал арахьа. [[Париж]]ехь иза дӀайазйелира аьхкенан университетан курсе [[Французийн литература|ширафранцузийн литература]] Ӏамо. <nowiki>Кхуза хӀоттаде хийца оьшуш доцу йоза</nowiki> === Кхоллараллин гӀуллакхан йуьхьиг === [[Файл:Марина Цветаева 1917.jpg|thumb|210px|Цветаева Марина. Автографца сурт. 1917 шеран гергахь]] 1909 шеран гурахь Цветаева ихира лекцешка а, москохан [[символизм|символистийн]] арахецараллера «[[Мусагет (арахецаралла)|Мусагет]]» клубан гуламашка а, кхин а шо даьлча — «Къона Мусагет» гуонан гуламе, цуо дикка шорбира цуьнан литературин гергарлонин гуо. 1910 шеран сентябрехь — октябрехь Цветаевас зорба туьйхира [[Мамонтов, Анатолий Иванович (арахецархо)|А. И. Мамонтовн]] ДоттагӀаллин типографехь шен чоьтах дуьххьарлера байтийн гулам — «[[Суьйренан альбом]]», цунна чохь коьртаниг ишколан белхаш бу. Гулам лерина бу [[Башкирцева, Мария Константиновна|Башкирцева Мариян]], иза билгаладоккху цуьнан «дневникан» агӀоно. Цуьнан кхоллараллин тидам бира гӀарабевллачу поэташа: [[Брюсов, Валерий Яковлевич|Брюсов Валерийс]], [[Волошин, Максимилиан Александрович|Волошин Максимилиана]], [[Гумилёв, Николай Степанович|Гумилёв Николайс]]. 1910/1911 шеран Ӏай Цветаевас йазбира шен хьалхара емаллин йаззам «Саьхьарло Брюсовн байташкахь». 1910 шо чекхдолуш Москохахь Цветаеван вевзира поэт а, литературин емалча а [[Волошин, Максимилиан Александрович|Волошин Максимилиан]]<ref name="pisma"/>. ШолгӀачу шарахь иза хуьлу гӀарадаьллачу ГӀирмера волошинан «[[Волошин Максимилианан музей-цӀа|поэтийн цӀийнехь]]»<ref name="pisma">{{книга|автор=Волошин М. А.|заглавие=Письма|ссылка=https://books.google.ru/books?id=1SV4BAAAQBAJ&pg=PT2&lpg=PT2&dq=|ответственный=[[Давыдов, Захар Давидович|Давыдов З. Д.]], [[Купченко, Владимир Петрович|Купченко В. П.]]|издательство=Директ-Медиа|год=2012|страниц=52|страницы=2—5|isbn=978-5-4460-4070-4}}</ref>. Циггахь, [[Коктебель|Коктебелехь]], 1911 шеран майхь Цветаеван вевзира [[Эфрон, Сергей Яковлевич|Эфрон Сергей]]; 1912 шеран 29 январехь цара махбира [[Йоккха Палашёвски урамалг]]ера Ӏийса пайхамар {{Ӏ.с.}} варна лерина килсехь. Оццу шеран сентябрехь Маринин а, Сергейн а йоӀ хилира [[Эфрон, Ариадна Сергеевна|Ариадна]] (Аля). ТӀаьхьарчу шерашкахь, [[1917 шеран Революци Россехь|революци]] хиллалц, доьзало масийттаза аьхкенан хан йаьккхира ГӀирмехь Волошинан дачехь. ТӀаьхьа мухажираллехь йолуш Цветаевас дагалоьцура, и шераш шен уггаре ирсе хан хилар: «''Коктебель 1911 шеран — уггаре ирсе шо сан дахарехь, цхьанне а российн цӀийъеллачу стигло йойур йац и лепар»''<ref>{{Cite web|url=http://tsvetaeva.lit-info.ru/tsvetaeva/pisma/letter-50.htm|title=Цветаева М. И. - Волошиной Е. О., 17 августа 1921 г.|publisher=tsvetaeva.lit-info.ru|accessdate=2020-05-06}}</ref>, «''Коктебель а, чехин эвланаш а — уьш ю-кха сан синан меттигаш''»<ref name="pisma"/>. 1912 шеран февралехь арабелира Цветаеван шолгӀа гулам — «Сихьарлонан понар». 1913 шеран мартехь араболу кхоалгӀа а — «Шина жайнах». 1914 шеран октябрехь Цветаеван евзира поэтесса а, гочдархо а [[Парнок, София Яковлевна|Парнок София]]; церан романтикин йукъаметтиг лаьттира 1916 шо кхаччалц<ref>{{Книга|автор=Диана Левис Бургин|год=1999|isbn=978-5-87135-065-2|страниц=511|издательство=Инапресс|заглавие=София Парнок: жизнь и творчество русской Сафо|ссылка=https://books.google.com/books?id=BzFoAAAACAAJ&dq=isbn:5871350658&hl=zh-CN&sa=X&ved=0ahUKEwjijoOw9ZrmAhURMH0KHSNmDmoQ6AEIJzAA}}</ref>. Цветаевас Парнокан лерина байтийн «[[s:ДоттагӀ (1-17 — Цветаева)|ДоттагӀ]]» цикл йазйира. Цветаева а, Парнок а дӀасакъаьстира 1916 шарахь; Марина йухайеира майрачуьнга Эфрон Сергейга. Парнокца йолу йукъаметтигийн Цветаевас мах хадийра «шен дахарера дуьххьарлера бохам» аьлла. 1921 шарахь Цветаевас, жамӀ деш, йаздо: {{цитатин йуьхьиг}}Зударий бен ца беза (зудчуьнга) йа беккъа божарий (стеге), хуъушехь йукъара доккху долуш долу дуьхьалниг — ма инзаре ду! Ткъа беккъа зударий (стаге) йа беккъа божарий (зудчуьнга), хуъушехь йукъара доккху инзаре хьомениг — ма сингаттам бу иза!<ref>{{Cite web|url=https://www.kp.ru/daily/22650/21072/|title=Марина Цветаева: Любить только мужчин - это такая скука!|date=2002-10-09|publisher=Комсомольская правда|accessdate=2019-12-04}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tsvetayeva.com/prose/pr_1tet_5|title=Сводные тетради 1.5|publisher=www.tsvetayeva.com|accessdate=2019-12-04}}</ref>{{цитатин чаккхе}} 1916 шеран аьхка Цветаева кхелхира [[Александров (гӀала)|Александров]] гӀала, цигахь йехара цуьнан йиша [[Цветаева, Анастасия Ивановна|Цветаева Анастасия]] шен майрачуьнца Минц Маврикийца а, кӀентаца Андрейца а. Александровехь Цветаевас байтийн цикл йазйира («Ахматовга», «Москохах лаьцна байташ», кхин а), ткъа иза гӀалахь Ӏарна литературайовзархоша тӀаьхьа цӀе тиллира «Цветаева Маринин Александровн аьхке». === Гражданийн тӀом (1917—1922) === 1917 шарахь Цветаевас йоӀ Ирина йира, иза мацалла йелира 3 шо хан йолуш [[Кунцево (гӀала)|Кунцевора]] бераш тӀеоьцийлехь. [[Гражданийн тӀом Россехь|Гражданийн тӀеман]] шераш Цветаеван чӀогӀа хала даьхкира. Эфрон Сергей 1918 шарахь дуьйна гӀуллакхехь вара Российн къилбехахь [[Шайн лаамечеран эскар]]ан могӀаршкахь. Цветаева йехира Москохахь, [[Борисоглебски урамалг]]ехь, 1918 шеран ноябрехь гӀуллакхехь йара Къаьмнийн гӀуллакхийн комиссариатан (КъамгӀулком) Хаамийн декъехь, 1919 шеран апрелехь — Йийсархойн а, тӀемах бевддачеран а Ӏуналлин центран коллегехь, 1920 шеран ноябрехь — Халкомсерлонан театран декъехь. Оцу шерашкахь гучуйелира байтийн цикл «ГӀургӀазан гӀад», уьш дог лазаш йара кӀайчу боламах. 1918—1920 шерашкахь Цветаевас йазйо романтикин [[пьеса]]ш, «Егорушка», «Паччахь-аьзни», «ЦӀечу говрахь» поэмаш. == Арахецарш == * ''Цветаева, М. И.'' Избранное / предисл., сост. и подгот. текста Вл. Орлова. — М.: Худож. лит., 1961. — 304 с. * ''Цветаева, М. И.'' Вечерний альбом. — М.: Книга, 1988. — 231 с. — (Книжные редкости). — ISBN 5-212-00306-7 (Репр. изд. 1910) * ''Цветаева, М. И.'' Стихотворения. Поэмы / сост., вступ. ст. А. М. Туркова; примеч. А. А. Саакянц. — М.: Сов. Россия, 1988. — 416 с. — (Поэтическая Россия) * ''Цветаева, М. И.'' Собрание стихотворений, поэм и драматических произведений в 3 т. / сост.и подгот. текста А. Саакянц и Л.Мнухина — М.: Прометей, 1990—1993 * ''Цветаева, М. И.'' Соч.: в 2 т. / сост., подгот. текста и коммент. А. Саакянц. — Мн.: Нар. Асвета, 1988. — Т. 1: Стихотворения, Поэмы. — Т. 2: Проза<ref>{{Cite web |url=http://pushlib.org.by/node/400 |title=Виртуальная выставка / Книги М. И. Цветаевой |accessdate=2014-01-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141011190316/http://pushlib.org.by/node/400 |archivedate=2014-10-11 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141011190316/http://pushlib.org.by/node/400 |date=2014-10-11 }}</ref>. * ''Цветаева, М. И.'' Стихотворения и поэмы / вступ. ст., сост., подгот. текста и примеч. Е. Б. Коркиной. — 3-е изд. — Л.: Сов. писатель, 1990. — 800 с. — Тираж 150 000 экз. — (Б-ка поэта. Большая сер.) * ''Цветаева, М. И.'' Стихотворения; Поэмы; Драматические произведения / сост., подгот. текста, предисл. Е. Евтушенко; худож. Т. Толстая. — М.: [[Художественная литература (издательство)|Худож. лит.]], 1990. — 398 с. — (Классики и современники. Поэтич. б-ка). — Тираж 200 000 экз. * ''Цветаева, М. И. ''Собр. соч.: в 7 т. / сост., подгот. текста и коммент. А. Саакянц и [[Мнухин, Лев Абрамович|Л. Мнухина]]. — М.: Эллис Лак, 1994—1995. — Т. 1: Стихотворения 1906—1920. — Т. 2: Стихотворения 1921—1941. — Т. 3: Поэмы. Драматические произведения. — Т. 4: Воспоминания. Записи. Интервью. — Т. 5: Автобиографическая проза. Эссе. Критические статьи. — Т. 6—7: Письма 1905—1941. * ''Цветаева, М. И.'' Неизданное. Сводные тетради / подгот. текста, предисл. и примеч. Е. Б. Коркиной и И. Д. Шевеленко. — М.: Эллис Лак, 1997. — 640 с. * {{книга |автор = Цветаева, М. И. |часть = |заглавие = Лирика |оригинал = |ссылка = |издание = |ответственный = ил. В. Мишина |место = СПб. |издательство = Вита Нова |год = 2006 |том = |страницы = |страниц = 480 |isbn = }} == Хьажа кхин а == {{АгӀонийн дитт|Цветаева Марина }} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш|2}} == Литература == {{refbegin|2}} * [http://www.stihi-rus.ru/1/Cvetaeva/200.htm Библиография работ о Марине Цветаевой] * Айзенштейн Елена. Построен на созвучьях мир. Марина Цветаева и звуковая стихия. СПб.: журнал Нева, 2000. * Айзенштейн Елена. Борису Пастернаку—навстречу! О книге Марины Цветаевой "После России. СПб.: журнал Нева, 2000. * Айзенштейн Елена. Сны Марины Цветаевой. Спб.: Академический проект, 2003. * Айзенштейн Елена. Стенограф жизни. Марина Цветаева в жизни, творчестве, образах, мифах и символах. 2014. Электронная книга. * Айзенштейн Елена. Воздух над шелком. Неизвестное о Цветаевой: стихи, рукописи, факты, тайны, гипотезы. 2014. Электронная книга. * Айзенштейн Елена. Сонаты без нот. Игры слов и смыслов в книге Марины Цветаевой «После России». 2014. Электронная книга. ISBN 978-5-4474-02-65-5 * ''[[Антокольский, Павел Григорьевич|Антокольский, П.]]'' Книга Марины Цветаевой // Новый мир. — 1966. — N 4. * ''[[Белкина, Мария Иосифовна|Белкина, М. И.]]'' Скрещение судеб. — М.: Книга, 1988. — 464 с. * Библиофильский венок М. И. Цветаевой: Автографы и мемориальные предметы из собраний [[Мнухин, Лев Абрамович|Л. А. Мнухина]] и [[Сеславинский, Михаил Вадимович|М. В. Сеславинского]]: [альбом-каталог] / авт.-сост. [[Мнухин, Лев Абрамович|Л. А. Мнухин]], [[Сеславинский, Михаил Вадимович|М. В. Сеславинский]]; [худ. Б. В. Трофимов].- М.: Бослен, 2017. — 208 с.: ил. — ISBN 978-5-91187-304-2 * ''[[Бургин, Диана Льюис|Бургин, Д. Л.]]'' [http://elles.wallst.ru/person/?id=4 Мать-природа против амазонок: Марина Цветаева и лесбийская любовь] * В одном потоке бытия…: Марина Цветаева и Максимилиан Волошин / сост. В. А. Антипина, Н. М. Мирошниченко, И. Н. Палаш. — М.: Центр книги Рудомино, 2013. — 352 с.: ил. — 1000 экз. — ISBN 978-5-905626-94-4 * ''[[Кудрова, Ирма Викторовна|Кудрова, И. В.]]'' Путь комет: Жизнь Марины Цветаевой. — СПб., 2002. * {{книга|автор=[[Кудрова, Ирма Викторовна|Кудрова, И. В.]] |заглавие =Путь комет: в 3 т. — Т. 1: Молодая Цветаева; Т. 2: После России; Т. 3: Разоблачённая морока |ссылка= |место= СПб. |издательство=Крига; Изд-во Сергея Ходова |год =2007 |страниц =Т. 1 — 448 с., Т. 2 — 560 с., Т. 3 — 348 |серия = |isbn = |тираж =3000}} * ''Лосская, В. К.'' Марина Цветаева в жизни: Воспоминания современников. М.: ПРОЗАиК, 2011. — 384 с.: ил. — 5000 экз. — ISBN 978-5-91631-101-3 * ''Лосская, В. К.'' Марина Цветаева в жизни: (Неизданные воспоминания современников). — М.: Культура и традиции, 1992. * ''Лютова, С. Н.'' Марина Цветаева и Максимилиан Волошин: Эстетика смыслообразования. — М.: Дом-музей Марины Цветаевой, 2004. * ''Лютова, С. Н.'' Волошин и Цветаева: от младосимволизма к постмодерну. — М.: МГИМО-Университет, 2014. ― 400 с. ― ISBN 978-5-9228-1011-1 * Марина Цветаева. Фотолетопись жизни поэта. — М., 2000. * ''[[Полянская, Мина Иосифовна|Полянская, М.]]'' Брак мой тайный. Марина Цветаева в Берлине. — М., 2001. * ''Полянская, М.'' Флорентийские ночи в Берлине. Цветаева, лето 1922. М.: Голос-Пресс; Берлин: Геликон, 2009. * ''Полянская, М.'' [http://7iskusstv.com/2013/Nomer8/MPoljanskaja1.php?fb_action_ids=698005950212874&fb_action_types=og.likes&fb_source=other_multiline&action_object_map=%7B%22698005950212874%22%3A511980188894691%7D&action_type_map=%7B%22698005950212874%22%3A%22og.likes%22%7D&action_ref_map=%5B%5D Вокруг берлинской мемориальной доски Марины Цветаевой] // [[Семь искусств]]. — 2013. — Авг. * ''Полянская, М.'' [http://7iskusstv.com/2014/Nomer1/MPoljanskaja1.php 77 дней Марины Цветаевой в Берлине] // [[Семь искусств]]. — 2014. — № 1 (Янв.) * Полянская М. Неотвратимостоть коктебельской встречи. Марина Цетаева и Сергей Эфрон. Блог перемен, 19 ноября http://www.peremeny.ru/blog/17506 * ''Ронен, О.'' [http://novruslit.ru/library/?p=38 Часы ученичества Марины Цветаевой] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131213061812/http://novruslit.ru/library/?p=38 |date=2013-12-13 }} // Марина Цветаева 1892—1992 / Под ред. С. Ельницкой и Е. Эткинда. Нортфилд, 1992. * ''[[Саакянц, Анна Александровна|Саакянц, А. А.]]'' Марина Цветаева. Жизнь и творчество — М.: Эллис Лак, 1997. — 816 с. * [[Сазанович, Елена Ивановна|Сазанович Елена]] «Одна из всех — за всех — противу всех!..» (эссе в авторской рубрике «100 книг, которые потрясли мир», журнал «[[Юность (журнал)|Юность]]» (№ 08, 2016) [https://web.archive.org/web/20161013084038/http://unost.org/downloads/library/2016_08.pdf]. * ''Твардовский, А. Т.'' Марина Цветаева. Избранное // Твардовский, А. Т. О литературе. — М., 1973. * ''Цветаева, А. И.'' Воспоминания. — М., 1971; (2-е изд. — М.: Сов. писатель, 1983. — 767 с.) * ''Цветаева, М. И.'' Мне казалось, я иду по звёздам: воспоминания, письма, дневники. М.: [[Текст (издательство)|Текст]], 2004. * ''Цветаева, М.'', ''Гронский, Н.'' Несколько ударов сердца. Письма 1928—1933 годов (подготовка текстов, примечания: Ю. Б. Бродовская, Е. Б. Коркина). М.: [[Вагриус]], 2003. — 320 с. — 3000 экз. * ''Эфрон, А.'' Страницы былого // Звезда. — 1975. — № 6. * ''Эфрон, А.'' Страницы воспоминаний // Звезда. — 1973. — № 3. * ''Эфрон, Г. С.'' Дневники: в 2 т. — М., 2005. * {{книга|автор = Эфрон, Г. С. |заглавие = Дневники |ссылка = |ответственный = |место =М. |издательство = [[Вагриус]] |год = 2007 |том = |страницы = |страниц =560 |серия = |isbn =978-5-9697-0474-9 |тираж =}} * {{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Летопись жизни и творчества М. И. Цветаевой : [в 3 ч.] |ссылка= |викитека= |ответственный=сост. Е. Б. Коркина |место=М. |издательство=Дом-музей Марины Цветаевой |год=2012—… |том=1: 1892—1922 |страниц=192 |isbn=978-5-93015-129-9 |тираж=400 |ref=}}. — Т. 3: 1939—1941. — М., 2014. — 144 с. — ISBN 978-5-93015-148-0. — 500 экз. * Альфонсов В. Н. [http://novruslit.ru/?p=29 Поэзия Осипа Мандельштама, Анны Ахматовой, Марины Цветаевой, Бориса Пастернака: программа курса] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131006213652/http://novruslit.ru/?p=29 |date=2013-10-06 }} * Тарасов А. Б. [http://www.zpu-journal.ru/e-zpu/2008/5/Tarasov_Third_Kingdom/ «Третье царство» как попытка моделирования мира «нового» праведничества: А. Платонов и М. Цветаева] * Ирина Гордеева [http://www.cofe.ru/blagovest/article.asp?heading=32&article=11639 Елабуга, Цветаева и вечность…] * [https://subscribe.ru/archive/history.elabuga/200610/08234541.html Воспоминания Лилит Николаевны Козловой] ;Гочдарш * «Стихотворения/Poesias», Veronica Filíppovna (Trans.), ''[http://www.notadotradutor.com/edicoes.html (n.t.) Revista Literária em Tradução]'', nº 1 (set/2010), Fpolis/Brasil, ISSN 2177-5141 * {{книга|заглавие=«И звезда с звездою говорит»: Стихотворения Михаила Лермонтова во французских переводах Марины Цветаевой |оригинал=«l’astre à l’astre lance un long regard»: Poèmes de Mikhaïl Lermontov traduits en français par Marina Tsvetaeva |ответственный=РГАЛИ ; Дом-музей Марины Цветаевой ; [сост., подгот. текстов, введение, послесл., археогр. описание Е. Б. Коркиной ; худож. И. И. Антонова] |место=М. |издательство=Дом-музей Марины Цветаевой |год=2014 |страниц=208 |isbn=978-5-93015-161-9 |тираж=400}} ;Исбаьхьалчийн жайнаш * Сергей Шамшинов (Serge Chamchinov). Бесы, коллекция «Laboratoire du livre d’artiste», 12 экз., Dives-sur-mer, 2010. {{refend}} == Хьажоргаш == {{Гергара проекташ}} * [https://echo.msk.ru/programs/time/937834-echo/ Передача «Непрошедшее время» радиостанции «Эхо Москвы»: новые подробности сопутствующие уходу Марины, личность домохозяйки жилья, в сенях которого она приняла последнее решение] * [http://www.geokorolev.ru/cvetaeva/ Мемориальный дом-музей М. И. Цветаевой в Болшево] * [http://www.tsvetayeva.com/ «Наследие Марины Цветаевой»]{{ref-en}} * [http://bookworm-e-library.blogspot.com/2008/12/marina-tsvetayeva-nine-letters.html Марина Цветаева. Девять писем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191228183649/http://bookworm-e-library.blogspot.com/2008/12/marina-tsvetayeva-nine-letters.html |date=2019-12-28 }} Переписка с А. Г. Вишняком // журнал «Октябрь» № 10 1992 * [http://rolfgross.dreamhosters.com/Tsvetaeva/B-Contents.html Сайт, посвященный жизни и творчеству Марины Цветаевой], Рольф Гросс{{ref-en}} * {{britannica-link|607961|Marina Ivanovna Tsvetayeva}} {{АХь}} {{Цветаева Маринин кхолламаш}} [[Категори:Российн поэташ]] [[Категори: Ша-шен ирхъохкабелларш]] [[Категори:Поэзи оьрсийн матте йоккху гочдархой]] [[Категори:Оьрсийн поэташ]] [[Категори:Мухажирийн хьалхара тулгӀенан оьрсийн поэташ]] [[Категори:Оьрсийн авангардан поэташ]] [[Категори:Поэташ абатца]] [[Категори:Чехословаке хьалхара тулгӀенца кхелхина оьрсийн мухажираш]] [[Категори:Франце хьалхара тулгӀенца кхелхина оьрсийн мухажираш]] [[Категори:Хьалхара тулгӀенан йухабирзина оьрсийн мухажираш]] [[Категори:Детин бӀешеран поэташ]] [[Категори:ССРС поэташ]] [[Категори:Цветаева Марина| ]] [[Категори:Адамаш:Королёв]] [[Категори:ДӀабоьхкинарш Елабугехь]] [[Категори:Парижан университетера арахецнарш]] [[Категори:Исбаьхьалчаш а, литератораш а Тарусехь]] 357to9wb9yyro8g2xosni4mt4mr1c3l 0 974473 10466649 9831566 2025-06-06T21:52:31Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466649 wikitext text/x-wiki [[Файл:Чеченское кладбище.jpg|200px|мини|Нохчийн кешнаш (хьост " Потто В. А. История 44-го Драгунского Нижегородского полка. - СПб., 1892-1908.")]] [[Файл:Leaning Tombstones.jpg|thumb|200px|Чарташ [[Бостон]]ехь]] [[Файл:Памятник поручику Баскакову.jpg|мини|304x304пкс|Хьаькна геннаш долу дитт кепара чурт]] '''Чурт''' — [[далар|веллачун]] билгалонна йа иэсанна хӀоттийна бетонах боьттина тӀулг, [[жӀар]], [[Ӏаламан тӀулг|тӀулг]], [[скульптура]] йа [[архитектурин хӀоллам]]. Чарташ (йа хӀолламаш) дукха хьолехь до ондачу тайпана [[Ӏаламан тӀулг]]ах ([[мармар]]ах, [[кир-маьӀда]]нах<ref>[http://cyberleninka.ru/article/n/gruppa-antropomorfnyh-nadgrobiy-iz-nekropolya-mirmekiya Группа антропоморфных надгробий из некрополя Мирмекия — тема научной статьи по истории и историческим наукам, читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в электро…]</ref>, [[гранит]]ах, [[габбро]]х, [[лабрадорит]]ах, [[гӀайракх]]ах<ref>http://www.academia.edu/download/40889713/Кладбища_брестской_облас.doc{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> и т.&nbsp;д.) йа бетонах кепа дутту. Дукхаха нисло мармаран (гранитан) цуьргех. Наггахь [[мекха ца дулу болат]]ах [[иэс]] хӀоттайо, цкъацца [[дечиг]]ах до. Чурт тӀаьхь дукха хьолехь йазйо [[велларг|веллачун]] [[цӀе]], [[вар|вина]] а, велла а [[терахь]]аш, керстачара [[эпитафи]] йазйо, бусалбачара къуръанан айаташ а, делан цӀераш а йазйо, суьлханаш, Ӏаса, гӀаблин бустамаш дохку. Цхаболчара хӀиттадо [[сурт|суьрташ]] (йа зорба тоьхна, йа тӀулг аьгна). ХӀинца леладо суьртийн [[компьютер]]ан агар. Чуртан кеп йозу дуккха а [[бахьна|факторех]]: веллачун [[весет]]ах, [[дин]]ан а, [[йукъаралла|йукъараллин]] [[ламаст]]ех, доьзалан таронех, иштта кхин а. [[Велларг|Веллачун]] чурт хӀотторан хан иштта йозу дукха факторех: [[дин]]ан ламастех, гергарчеран таронех. == Чартийн тайпанаш == [[Файл:Надгробие в форме дерева.jpg|мини|374x374пкс|''Дитт кепара чурт'']] Уггаре даьржина чуртийн тайпанаш — бетонах доьттина чурт, экъа, жӀар<ref>{{Статья|автор=Гизиева Ксения Юрьевна|заглавие=Принципы типологии намогильных сооружений на городских кладбищах|ссылка=http://cyberleninka.ru/article/n/printsipy-tipologii-namogilnyh-sooruzheniy-na-gorodskih-kladbischah|язык=|издание=Вестн. Том. гос. ун-та. История.|тип=статья|год=2013|месяц=|число=|том=|номер=№4 (24)|страницы=|issn=}}</ref><ref>http://dspace.rsu.edu.ru/xmlui/bitstream/handle/123456789/1034/Историческое%20место.pdf?sequence=1 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160919144242/http://dspace.rsu.edu.ru/xmlui/bitstream/handle/123456789/1034/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE.pdf?sequence=1 |date=2016-09-19 }}</ref>. Амма, цхьацца факторашка хьаьжина, масала таро, чурт хила тарло хӀоллам (керстачеран — [[Бюст (скульптура)|бюст]]), йа [[зугӀар]]. '''ЖӀар''' хӀоттайо керстачеран кешнашкахь. ЖӀаран тайпа доьзна веллачо лелийна керсталлех. Йаьржина Малхбален Европехь (малхбузен мехкашкахь дакъа дӀадуллу чурт (стела) буха), ткъа кхин а — йукъара а, цӀеххьана а дӀабохкар нисделча; тӀаьхьарчу заманахь, дукха хьолехь хӀоттадо цхьаьна ханна чурт. Иза до, коьртаниг, дечигах (хӀетте нисло тӀулгийн жӀараш кепара а)<ref>{{Статья|автор=Колосова И.И., Медведева А.Б.|заглавие=ИСТОРИЯ ФОРМИРОВАНИЯ КУЛЬТУРЫ ЗАХОРОНЕНИЙ РУССКОГО ГОСУДАРСТВА В X - НАЧАЛЕ XX В|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/istoriya-formirovaniya-kultury-zahoroneniy-russkogo-gosudarstva-v-x-nachale-xx-v|язык=русский|издание=ВЕСТНИК ТОМСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО АРХИТЕКТУРНО-СТРОИТЕЛЬНОГО УНИВЕРСИТЕТА|тип=статья|год=2014|месяц=|число=|том=|номер=3(44)|страницы=|issn=}}</ref>. '''Чурт''' — дуьненахь уггаре даьржина тайпа ду. ХӀиттадо белларш лаьттах бухку массо а динийн кешнаш тӀехь. Чарташ муьлхха барамехь а, беса а, дизайнехь а хуьлу — чӀапа экъанан тӀера къубан цоколь тӀекхаччалц а, деакӀуон тӀера гоьргачун тӀекхаччалц а. Кхин а даьржина "чкъуьйриг" кепара чарташ, хьалха агӀора шардина, кхечу агӀора аьгна. Вукха агӀора тӀехула а, "чкъуьйриган" агӀонаш тӀехь а хила тарло киртигаш, шурфийн ларраш, бурун ларраш, кхин дӀа а. "Чкъуьйриган" барамаш тайп-тайпана хуьлу. Католикин мехкашкахь а, Исраилехь а чарташ кӀайн до, ткъа православин а, протестантийн а — Ӏаьржа. Бусалбачарна гӀоле хета кӀайн йа гӀамаран басахь чарташ. '''ХӀоллам''' — лакхахь ирло лекха чурт — хӀоттадо алсама нах боьхкинчу кешнашна тӀехь. ХӀолламаш даьржина а, дукха а ду. ХӀиттадо, коьртаниг, советийн тӀемлойн монументашна тӀехь. '''Экъа''' — иштта даьржина чуртан тайпа ду. Чуртах къаьста каш тӀейиллина хиларца. Экъанаш лелайо дукхах дерг католикин а, протестантийн а мехкашкахь. Нисло чарташ-саркофагаш а, айина меттигца билгалдаьхна кешнаш а. '''Статуя''' хӀоттайо гӀарабевллачу нехан, тӀемлойн, хьалдолчу нехан кешнаш тӀехь. Уггаре йаьржина статуян кеп — бюст (доьхка я накха ма-барра дина адаман коьртан сурт). Статуя йо борзанах, базальтах йа мармарах. == Суьрташ == <gallery> File:Church-john-evangelist-cemetery-kostroma.jpg|Чурт [[Кострома|Костромехь]] File:GravestoneS.jpg|[[Килкенни|Килкеннера]] шира чарташ ([[Ирланди]]) File:CrossGravestone.jpg|[[Кельтийн жӀар]] кепара чарташ ([[Шотланди]]) File:Khachkar-Gandzasar1.jpg|[[Эрмалой]]н чурт ([[хачкар]]), [[Ламанан Карабах]], XII бӀешеран чаккхе File:Еврейские надгробие в Тюмени-2.jpg|[[Жуьгтий]]н чурт [[Тюмень|Тюменехь]] (велларг хилла [[коэнаш|коэн]]) </gallery> == Хьажа кхин а == {{Гергара проекташ}} {{викидошам|Чурт}} * [[Шираоьрсийн чарташ]] *[[Жуьгтийн кешнаш тӀера чарташ]] * [[Акрополь]] * [[Кремлан пенан йистера Некрополь]] * [[Кешнаш]] * [[Катакомбаш]] * [[Колумбареш]] * [[Зийараташ]] * [[Кенотафаш]] == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == * {{книга |автор=[[Соболевский, Николай Дмитриевич|Соболевский Н. Д.]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=Скульптурные памятники и монументы в Москве. Гл. 4: Мемориалы и надгробия |ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006025080 |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=[[Московский рабочий]] |год=1947 |страницы= |страниц=107 |серия=800 лет Москвы |тираж= |ref= }} * {{книга |автор=[[Авдеев, Александр Григорьевич|Авдеев А. Г.]] |заглавие=Валунные надгробия Верневолжья (конец XV - вторая треть XVIII в.): вопросы генезиса, бытования и источниковедения |ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01007920038 |ответственный=[[Православный Свято-Тихоновский гуманитарный университет]] |издание= |место=М. |издательство=Изд-во ПСТГУ |год=2015 |страниц=400 |isbn=978-5-7429-0966-8 |тираж= |ref= }} ([https://cyberleninka.ru/article/n/2016-02-032-avdeev-a-g-valunnye-nadgrobiya-verhnevolzhya-konets-xv-vtoraya-tret-xviii-v-voprosy-genezisa-bytovaniya-i-istochnikovedeniya-m Рецензия]) * [https://mosregtoday.ru/geroi-podmoskov-ya/vladimir-shlenskov-nadgrobie--eto-cennyj-kulturnyj-obekt/ Владимир Шленсков: «Надгробие — это ценный культурный объект»] // Подмосковье сегодня. 15 ноября 2017. == Хьажоргаш == * {{Из БСЭ|заглавие=Надгробие}} * [http://community.livejournal.com/ancient_tombs/ Сообщество, посвящённое надгробиям] * [http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/2007_1/001/001_1/ Надгробие как исторический документ: региональный аспект] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160322055242/http://archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2007_1%2F001%2F001_1%2F |date=2016-03-22 }} * [https://web.archive.org/web/20111114185313/http://kamenny-dvor.com/video-protsessa-izgotovleniya-pamyatnikov.html Процесс изготовления надгробия] [[Категори:Чарташ|*]] 4tew77mm4qoyju576rg69v4giwtplnl 0 977245 10466639 10394983 2025-06-06T18:51:04Z Spokiyny 41752 10466639 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Украина |статус = эвла |нохчийн цӀе = Закровцы |шен цӀе = {{lang-ua|Закрівці}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Украина |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Ивано-Франковскан область |регион таблицехь = Ивано-Франковскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Коломин кӀошт |кӀошт таблицехь = Коломин кӀошт{{!}}Коломин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой =763 |бахархой ларар шо =2024 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = UTC+2, аьхка UTC+3 |автомобилан код = AT, КТ / 09 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Закровцы''' ({{lang-ua|Закрівці}}) — [[Украина|Украинин]] [[Ивано-Франковскан область|Ивано-Франковскан областан]] [[Коломин кӀошт]]ара эвла. == Климат == Кхузахь климат барамехь континенталан йу, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шеран уггаре а бовха бутт бу — июль (мангалан), уггаре а шийла — январь (кхолламан). == Cахьтан аса == Кхузахь лела шолгӀачу сахьтан асанан хан (киевн хан) - UTS+2 (аьхкенан мур - UTS+3). Хан лараран низам леладо Украинин правительствон сацамца, хӀора шарахь сахьт хьовзадо мартан тӀаьххьарчу кӀиранбуса 3:00 сахьт долуш цхьаьна сахьтана хьалха, ткъа октябран тӀаьххьарчу кӀиранбуса 4:00 цхьа сахьт йухахьовзадо<ref name="mind">{{cite web|url = https://mind.ua/ru/news/20195439-zavtra-nochyu-ukraina-perejdet-na-letnee-vremya-kak-perevodit-chasy |title = Завтра ночью Украина перейдет на летнее время: как переводить часы|publisher = mind.ua|date = 29-3-2019|accessdate = 2020-12-14|archiveurl = |archivedate = }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ukrindex.ru/09/0.html Ивано-Франковскан областан индексаш] {{Коломин кӀошт}} [[Категори:Коломин кӀоштан нах беха меттигаш]] {{Ukraine-geo-stub}} 3eocupnvp4wd1pbl5vkybzi4icn1hin 0 983587 10466648 8699655 2025-06-06T21:47:33Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466648 wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Инна Михайловна Чурикова''' ({{ВД-Преамбула}}) — советан а, оьрсийн театран а кинон актриса йу. ССРС къоман артист (1991). == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=0161500|name=Инна Чурикова}} * [http://www.lenkom.ru/actors/churikova/ Инна Чурикова на сайте Ленкома] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210304052915/https://lenkom.ru/actors/churikova/ |date=2021-03-04 }} * [https://web.archive.org/web/20070410061923/http://www.nashfilm.ru/kinostars/490.html Инна Чурикова] на сайте Наш Фильм * [http://www.theatre.ru/maska/1998/drama/actress.html «Золотая маска — 98»] * [http://7days.ru/stars/inna-churikova Инна Чурикова — биография и интервью на сайте 7Дней.ру] {{АХ}} [[Категори:ССРС актрисаш]] f6l1ewww2a8jte2qbyoeg9n6v3rmnlv 14 984099 10466521 8702117 2025-06-06T09:38:13Z VolnyiLev 18828 дӀайаьккхина [[Категори:Российн к\оштан йаккъаш]]; тӀетоьхна [[Категори:Российн кӀоштийн центраш]] [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] гӀоьнца 10466521 wikitext text/x-wiki [[Категори:Российн кӀоштийн центраш|ГӀалгӀайчоь]] [[Категори:ГӀалгӀайчоьнан нах беха меттигаш|*]] dd5y8gn3yc81bloftxkhp5qooz6qit9 14 984100 10466524 8702118 2025-06-06T09:41:32Z VolnyiLev 18828 10466524 wikitext text/x-wiki {{catmain}} [[Категори:ГӀаланаш Российн Федерацин субъекташкахула|ГӀалгӀайчоь]] [[Категори:Российн европин декъера гӀаланаш|ГӀалгӀайчоь]] [[Категори:ГӀалгӀайчоьнан нах беха меттигаш|*]] o9w7vp94vkmwsg47vord24rddqv6v3y 0 1022522 10466659 10416870 2025-06-07T10:50:32Z Draceane 3714 Draceane цӀе хийцина [[Ржадовеснице И]] → [[Радовеснице I]]: fix 10416870 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Чехи |статус = Эвла |нохчийн цӀе = Ржадовеснице И |шен цӀе = {{lang-cs|Radovesnice I}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Чехи |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |гуонан картин барам = |кӀоштан картин барам = |гуо = Йуккъера Чехин мохк |гуо таблицехь = |йукъараллин тайпа = |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус елла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Ржадовеснице И''' ({{lang-cs|Radovesnice I}}) — [[Чехи]]н [[Йуккъера Чехин мохк|Йуккъера Чехин мехкан]] {{МАЙЕ}} кӀоштара эвла<ref>[http://www.czso.cz/csu/rso.nsf/i/zmeny_oproti_minule_vezi_uir Změny oproti minulé vezi ÚIR] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221022101539/https://www.czso.cz/csu/rso.nsf/i/zmeny_oproti_minule_vezi_uir |date=2022-10-22 }}: „Vznikají 2 nové obce s účinností od 1.1.2013: Krhová, okr. 7203 Vsetín, kód 500062, Poličná, okr. 7203 Vsetín, kód 500071, obě vyčleněny z obce 545058 [[Valašské Meziříčí]]. [...] Česká republika má od 1.1.2013 celkem 6253 obcí (včetně pěti vojenských újezdů).“ Dostupné též [http://notes.czso.cz/csu/rso.nsf/i/zmeny12b/$File/zmeny12b.doc v souboru]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Географи == Майда — {{МД}}. ХӀордан сизал локхалла {{ХӀСЛ}}. {{ДозанашВикихаамаш}}. == Климат == Кхузахь климат барамехь континентан йу, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шаран уггаре а бовха бутт бу — июль (мангалан), уггаре а шийла — январь (кхолламан)<ref>[https://ru.climate-data.org/%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0/%D1%87%D0%B5%D1%85%D0%B8%D1%8F-118/ Климатические данные по Чехии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210813064107/https://ru.climate-data.org/%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0/%D1%87%D0%B5%D1%85%D0%B8%D1%8F-118/ |date=2021-08-13 }}</ref><ref>[https://pocasi.seznam.cz/praha?lat=50.047&lon=14.403&z=8 Актуальные данные по погоде в Чехии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210813064632/https://pocasi.seznam.cz/praha?lat=50.047&lon=14.403&z=8 |date=2021-08-13 }}</ref>. == Истори == Хьалха йукъайогӀуш йара {{ИСЙУ}} цӀе йолу историн регионан<ref>Пичета В. И. История Чехии. — М.: ОГИЗ, Государственное издательство политической литературы, 1947. — 260 с.</ref><ref>Лаптева Л. П. История Чехии периода феодализма (V — середина XVII в.): Учебное пособие / Рецензенты: к.и.н. Е. С. Макова, к.и.н. А. В. Рандин; Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова. Исторический факультет. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1993. — 160 с. — 500 экз. — ISBN 5-211-03158-X..</ref>. == Демографи == Бахархойн динамика: {{Wikidata/Population}} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == * Janák, J., Hledíková, Z., Dobeš, J.: Dějiny správy v českých zemích. Od počátků státu po současnost. Praha : Nakladatelství Lidové noviny, 2005, ISBN 80-7106-709-1 * Гильфердинг А. Ф. Очерк истории Чехии // Собрание сочинений А. Гильфердинга. — СПб.: Печатня В. Головина, 1868. — Т. 1. — С. 343—412. [[Категори:Йуккъера Чехин мехкан нах беха меттигаш]] [[Категори:Чехин нах беха меттигаш]] {{Cz-geo-stub}} 6xx7d8akaizf0unnvwfcj1q3w5sr884 10466663 10466659 2025-06-07T10:51:26Z Draceane 3714 fix 10466663 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Чехи |статус = Эвла |нохчийн цӀе = Радовеснице И |шен цӀе = {{lang-cs|Radovesnice I}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Чехи |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |гуонан картин барам = |кӀоштан картин барам = |гуо = Йуккъера Чехин мохк |гуо таблицехь = |йукъараллин тайпа = |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус елла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Радовеснице И''' ({{lang-cs|Radovesnice I}}) — [[Чехи]]н [[Йуккъера Чехин мохк|Йуккъера Чехин мехкан]] {{МАЙЕ}} кӀоштара эвла<ref>[http://www.czso.cz/csu/rso.nsf/i/zmeny_oproti_minule_vezi_uir Změny oproti minulé vezi ÚIR] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221022101539/https://www.czso.cz/csu/rso.nsf/i/zmeny_oproti_minule_vezi_uir |date=2022-10-22 }}: „Vznikají 2 nové obce s účinností od 1.1.2013: Krhová, okr. 7203 Vsetín, kód 500062, Poličná, okr. 7203 Vsetín, kód 500071, obě vyčleněny z obce 545058 [[Valašské Meziříčí]]. [...] Česká republika má od 1.1.2013 celkem 6253 obcí (včetně pěti vojenských újezdů).“ Dostupné též [http://notes.czso.cz/csu/rso.nsf/i/zmeny12b/$File/zmeny12b.doc v souboru]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Географи == Майда — {{МД}}. ХӀордан сизал локхалла {{ХӀСЛ}}. {{ДозанашВикихаамаш}}. == Климат == Кхузахь климат барамехь континентан йу, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шаран уггаре а бовха бутт бу — июль (мангалан), уггаре а шийла — январь (кхолламан)<ref>[https://ru.climate-data.org/%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0/%D1%87%D0%B5%D1%85%D0%B8%D1%8F-118/ Климатические данные по Чехии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210813064107/https://ru.climate-data.org/%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0/%D1%87%D0%B5%D1%85%D0%B8%D1%8F-118/ |date=2021-08-13 }}</ref><ref>[https://pocasi.seznam.cz/praha?lat=50.047&lon=14.403&z=8 Актуальные данные по погоде в Чехии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210813064632/https://pocasi.seznam.cz/praha?lat=50.047&lon=14.403&z=8 |date=2021-08-13 }}</ref>. == Истори == Хьалха йукъайогӀуш йара {{ИСЙУ}} цӀе йолу историн регионан<ref>Пичета В. И. История Чехии. — М.: ОГИЗ, Государственное издательство политической литературы, 1947. — 260 с.</ref><ref>Лаптева Л. П. История Чехии периода феодализма (V — середина XVII в.): Учебное пособие / Рецензенты: к.и.н. Е. С. Макова, к.и.н. А. В. Рандин; Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова. Исторический факультет. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1993. — 160 с. — 500 экз. — ISBN 5-211-03158-X..</ref>. == Демографи == Бахархойн динамика: {{Wikidata/Population}} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == * Janák, J., Hledíková, Z., Dobeš, J.: Dějiny správy v českých zemích. Od počátků státu po současnost. Praha : Nakladatelství Lidové noviny, 2005, ISBN 80-7106-709-1 * Гильфердинг А. Ф. Очерк истории Чехии // Собрание сочинений А. Гильфердинга. — СПб.: Печатня В. Головина, 1868. — Т. 1. — С. 343—412. [[Категори:Йуккъера Чехин мехкан нах беха меттигаш]] [[Категори:Чехин нах беха меттигаш]] {{Cz-geo-stub}} 2vfuoak90om4mmpnnae3kz8u22rhxrj 10466664 10466663 2025-06-07T10:51:54Z Draceane 3714 fix 10466664 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Чехи |статус = Эвла |нохчийн цӀе = Радовеснице I |шен цӀе = {{lang-cs|Radovesnice I}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Чехи |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |гуонан картин барам = |кӀоштан картин барам = |гуо = Йуккъера Чехин мохк |гуо таблицехь = |йукъараллин тайпа = |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус елла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Радовеснице I''' ({{lang-cs|Radovesnice I}}) — [[Чехи]]н [[Йуккъера Чехин мохк|Йуккъера Чехин мехкан]] {{МАЙЕ}} кӀоштара эвла<ref>[http://www.czso.cz/csu/rso.nsf/i/zmeny_oproti_minule_vezi_uir Změny oproti minulé vezi ÚIR] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221022101539/https://www.czso.cz/csu/rso.nsf/i/zmeny_oproti_minule_vezi_uir |date=2022-10-22 }}: „Vznikají 2 nové obce s účinností od 1.1.2013: Krhová, okr. 7203 Vsetín, kód 500062, Poličná, okr. 7203 Vsetín, kód 500071, obě vyčleněny z obce 545058 [[Valašské Meziříčí]]. [...] Česká republika má od 1.1.2013 celkem 6253 obcí (včetně pěti vojenských újezdů).“ Dostupné též [http://notes.czso.cz/csu/rso.nsf/i/zmeny12b/$File/zmeny12b.doc v souboru]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Географи == Майда — {{МД}}. ХӀордан сизал локхалла {{ХӀСЛ}}. {{ДозанашВикихаамаш}}. == Климат == Кхузахь климат барамехь континентан йу, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шаран уггаре а бовха бутт бу — июль (мангалан), уггаре а шийла — январь (кхолламан)<ref>[https://ru.climate-data.org/%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0/%D1%87%D0%B5%D1%85%D0%B8%D1%8F-118/ Климатические данные по Чехии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210813064107/https://ru.climate-data.org/%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0/%D1%87%D0%B5%D1%85%D0%B8%D1%8F-118/ |date=2021-08-13 }}</ref><ref>[https://pocasi.seznam.cz/praha?lat=50.047&lon=14.403&z=8 Актуальные данные по погоде в Чехии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210813064632/https://pocasi.seznam.cz/praha?lat=50.047&lon=14.403&z=8 |date=2021-08-13 }}</ref>. == Истори == Хьалха йукъайогӀуш йара {{ИСЙУ}} цӀе йолу историн регионан<ref>Пичета В. И. История Чехии. — М.: ОГИЗ, Государственное издательство политической литературы, 1947. — 260 с.</ref><ref>Лаптева Л. П. История Чехии периода феодализма (V — середина XVII в.): Учебное пособие / Рецензенты: к.и.н. Е. С. Макова, к.и.н. А. В. Рандин; Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова. Исторический факультет. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1993. — 160 с. — 500 экз. — ISBN 5-211-03158-X..</ref>. == Демографи == Бахархойн динамика: {{Wikidata/Population}} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == * Janák, J., Hledíková, Z., Dobeš, J.: Dějiny správy v českých zemích. Od počátků státu po současnost. Praha : Nakladatelství Lidové noviny, 2005, ISBN 80-7106-709-1 * Гильфердинг А. Ф. Очерк истории Чехии // Собрание сочинений А. Гильфердинга. — СПб.: Печатня В. Головина, 1868. — Т. 1. — С. 343—412. [[Категори:Йуккъера Чехин мехкан нах беха меттигаш]] [[Категори:Чехин нах беха меттигаш]] {{Cz-geo-stub}} knk5iy8y09n92s7s1x9d7r6dgk2kk17 1 1049854 10466661 8889423 2025-06-07T10:50:33Z Draceane 3714 Draceane цӀе хийцина [[Дийцар:Ржадовеснице И]] → [[Дийцар:Радовеснице I]]: fix 8889423 wikitext text/x-wiki {{Чехи проектан йаззам}} llgksp2xucov51uj95nn1xg5zn0yxfq 0 1269624 10466655 10378352 2025-06-07T09:02:08Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466655 wikitext text/x-wiki {{Керсталла|Spas vsederzhitel sinay.jpg|150}} '''Шираламасталла'''{{sfn|Макарий|1855|с=}} йа '''шираправосла́ви''' — москохан патриарха [[Никон (Москохан патриарх)|Никона]] а, паччахьа [[Алексей Михайлович]]а а бина [[Оьрсийн килс йекъар|килсан хийцамаш]] тӀе ца оьцу [[оьрсий]]н [[православи]]н ламастан харш чуьра дерриг а цхьаьна динан некъаш а, кхолламаш а. Хийцамийн Ӏалашо йара [[Оьрсийн килсан истори|Оьрсийн килсан]] Желтойн килсанца, уггаре хьалха [[Константинополан православин килс|Константинополан килсанца]] [[Далла гӀуллакх дар]]ехь унификаци йар, ткъа факт хилла хийцамаша [[Секуляризаци (истори)|секуляризацин]] хьелаш кечдора{{sfn|Зеньковский|1970|с=175}}. Далла гӀуллакхдаран хийцамаш къобал бина, чӀагӀбира 1650—1680-гӀа шерашкахь Москохахь хилла цхьа могӀа [[Массанхьара килсан гулам|килсан гуламийн]] сацамашца. Хийцаман дуьхьала берш [[Москохан килсан гулам (1656)|1656 шеран Москохан килсан гуламо]] (жӀар тухуш [[Шип Ӏелг лацар|шип Ӏелг лоцурш]]) а, [[Боккха Москохан гулам|1666—1667 шерашкара Боккха Москохан гуламо]]<ref>[http://ancient-orthodoxy.narod.ru/doc/2009_p2.htm Окружное послание собора Древлеправославной Церкви ко всем древлеправославным христианам. Град Москва, 4 (17) мая 2009 года Неделя о самаряныне, пятая по Пасхе. О церковном расколе XVII века]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161025051130/http://ancient-orthodoxy.narod.ru/doc/2009_p2.htm |date=2016-10-25 }}.</ref>. а [[Анафема|анафеме]] белира Ӏеса нах бу аьлла<ref>В постановлениях соборов помимо термина «анафема» использовался также термин «проклятие»</ref> Хийцамаша йийкъира Оьрсийн килс. Иза бахьнехь йукъайелира бекъабеллачеран оппозицин тобанаш, тӀаьхьа уьш йекъайелира дуккха а [[Барт (шираламасталла)|берташна]]<ref name="raskolenc1">Раскол // Христианство: Энциклопедический словарь. Т. II. — М.: [[Большая российская энциклопедия (издательство)]], 1995. — ISBN 5-85270-153-X (второй том)</ref>. [[Екатерина II]]-гӀа йолучу хенахь, 1778 шарахь, дош «бекъабелларш» боху дош официалан кехаташ тӀаьхь а, бартакхолларехь а магийна дацара<ref name="raskolenc">Раскол // Христианство: Энциклопедический словарь. Т. II. — М.: [[Большая российская энциклопедия (издательство)]], 1995. — ISBN 5-85270-153-X (второй том). — С. 447</ref>. 1788 шарахь дуьйна «бекъабелларш» дешан меттана йукъадаьккхира «шираламастхой» дош<ref name="melissino">Предложения обер-прокурора Святейшего синода [[Мелиссино, Иван Иванович|И. И. Мелиссино]] Екатерине II о необходимости изменения законодательства о раскольниках. 1763 г. // Отечественные архивы, № 4. 2007 [https://drevlit.ru/docs/russia/XVIII/1760-1780/Melissino_I_I/predloz_raskoln_1763.php/%20Отечественные]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201028210633/https://drevlit.ru/docs/russia/XVIII/1760-1780/Melissino_I_I/predloz_raskoln_1763.php/%20%D0%9E%D1%82%D0%B5%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5 |date=2020-10-28 }}</ref>. В 1803 году слово «раскольник» вновь возникает на страницах официальных документов<ref name="raskolenc"/>. Шираламасталлин тӀаьхьабозурш ([[цхьаьннахтешар]]ш боцурш) [[Российн импери]]н [[Динладаларех йуьхьиг чӀагӀйарх лаьцна омар|1905 шеран 17 апрелан омарца]] официалан аладолийра «бекъабелларш» килсан а, дуьненан а Ӏедало хьийзабора. XX бӀешарахь [[Оьрсийн православин килс]] ан шираламасталлин агӀор йолу позици хаъал кӀадйелира, цуо далийра [[Оьрсийн православин килсан массанхьара гулам (1971)|1971 шеран массанхьара килсан гуламан]] билгалонга, масала, «''1929 шеран 23 (10) апрелера [[Ханна йолчу патриархан Сийлахь синод|Патриархан Сийлахь синодаца]] 1656 шеран Москохан килсан гуламан а, 1667 шеран Боккха Москохан гуламан дуьйнаш дӀадахаран сацам чӀагӀбина''», цуьнца и бехкамаш тӀебехкина бара шира оьрсийн ламасташна а, православин керсталла лелочарна а, и дуьйнаш лара «''Ца хилла санна''»<ref>{{Статья|заглавие=Деяние освященного поместного собора Русской православной церкви об отмене клятв на старые обряды и на придерживающихся их|ссылка=http://a2k.rbcmail.ru/Sobor/Deyanie.htm|издание=Журнал Московской патриархии|год=1971|номер=6|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140324235204/http://a2k.rbcmail.ru/Sobor/Deyanie.htm|archivedate=2014-03-24}}</ref>. «Дуьйнаш» дӀадахаро метта ца хӀоттийра шираламастхойн [[Евхаристийн къамел|ламазан (евхаристийн) къамел]] [[Массанхьара килс|массанхьара]] православин килсанашца. Шираламастхоша, хьалха санна, шеш бен ца лору дуьззина православин керстанаш, ОьПК Москохан патриархи лору [[Кхечуннахастамбар|кхечуннахастамбеш]]. Шираламасталлин гуран чохь динан хилам ан агӀора йац цхьа ойла а, цхьаалла а. Шираламастхойн дозаллин йукъаметтиге хьаьжна уьш бекъар тӀелаьцна шина тобане — [[МозгӀаргӀар|мозгӀаргӀаьрга]] а, [[МозгӀарзгӀар|мозгӀарзгӀаьрга]]<ref name="emyuhimtnko">[https://bigenc.ru/religious_studies/text/4163476 Старообрядчество]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201026162134/https://bigenc.ru/religious_studies/text/4163476 |date=2020-10-26 }}//[[Большая российская энциклопедия ]]</ref> а. МозгӀаргӀара «керлаламастхой» «шолгӀачу чинан» [[Ӏеса|Ӏосаллера]] лору<ref>{{Cite news|title=Старообрядческий собор подтвердил полномочия предстоятеля РПСЦ и осудил экуменизм|url=http://newsru.com/religy/22oct2007/sobor.html|work=[[NEWSru.com]]|date=2007-10-22|accessdate=2017-11-22|archivedate=2017-12-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171201041038/http://www.newsru.com/religy/22oct2007/sobor.html}}</ref>; дукхаха болу мозгӀарзгӀнаша ([[ЗугӀаран барт|зугӀаргӀар]] а, цхьацца [[нетгӀар]] а) керлаламастхой «хьалхара чинан» Ӏеса на хлору , шираламастхошна йукъа эцча ламазан декъа буьтуш йуха [[ЖӀартохар|жӀартоьхна]] хила веза<ref name="yuhimenko">Юхименко Е. М., Мальцев А. И., Агеева Е. А. [https://www.pravenc.ru/text/78246.html Беспоповцы]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201027001817/https://www.pravenc.ru/text/78246.html |date=2020-10-27 }}// Православная энциклопедия</ref>. Таханлера [[Росси]]йн уггаре боккха шираламастхойн [[Динан кхоллам|кхоллам]] — [[Оьрсийн православин шираламастхойн килс]] — мозгӀаргӀеран йу<ref name="agttvabre">Агеева Е. А. [https://bigenc.ru/religious_studies/text/3521256 Русская православная старообрядческая церковь]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201030014614/https://bigenc.ru/religious_studies/text/3521256 |date=2020-10-30 }} // [[Большая российская энциклопедия]]</ref>. == Историн сурт == {{Коьрта йаззам|Шираламасталлин истори}} {{Кхин а|Оьрсийн килсан истори|Оьрсийн килс йекъайалар|Беркате сийн эмгараллин кружок}} Шираламасталла лелочара шайн истори йогӀуш лору асхьабашка терра волчу [[Владимир Святославич|эла Владимира]] [[Русан жӀаратохар]]на тӀера дуьйна, цуо тӀеэцна православи [[Византи|желтошкара]]. [[Латиналла|латинхошца]] хилла [[Флоренцин уни]]х (1439) коьрта бахьна хилира Оьрсийн массанхьара килса Константинополан патриархан-униатах дӀакъастар, 1448 шарахь кхоьллира автономин Оьрсийн массанхьара килс, оцу хенахь оьрсийн епископийн килсан гуламо шайна митрополит хӀоттийра желтой декъахь боцуш. Шираламастхоша чӀогӀа леерам бо 1551 шеран Москохара Массанхьара [[БӀекоьртан килсан гулам]]ан. 1589 шарахь дуьйна оьрсийн килсан коьртехь патриарх хилира<ref name="melnikov1"/>. [[Файл:PETITION OF THE SOLOVKI MONKS REJECTING REFORMED BOOKS (1658).jpg|thumb|left|Соловцешкара инокаша керла зорба тоьхна жайнаш тӀе цаэцарх лаьцна килсан гуламан кхел]] Москохан килсера дала гӀуллакхдаран хийцаман практика, 1653 шарахь патриарха Никона дага а йаийтина, йукъайаккхар цхьаьна нисделла москохан дахаран кеп а, оьздангалла а [[Европа|европегахьа]] а озош [[Секуляризаци (социологи)|секуляризацин]] йуьхьигца, иза доладелла 1654 шарахь [[Оьрсийн-полякийн тӀом (1654—1667)|Польшица тӀом]] болабаларца{{sfn|Зеньковский|1970|с=252—256}}, цунна чӀогӀа дуьхьало йира ширачу ламастин агӀончаша. 1656 шарахь Оьрсийн килсан [[Москохан килсан гулам (1656)|массанхьара килсан гуламехь]] массо шина пӀелгаца жӀара тухурш Ӏеса нах бу аьлла кхайкхийра, уьш дӀакъастийра [[Кхоъ|Кхааннах]], элира [[анафема|наьӀалт]]. 1667 шарахь хилира [[Боккха Москохан килсан гулам]]. Гуламо къобал дира керла зорбанан жайнаш, чӀагӀдира керла ламасташ а, чинаш а, шира жайнашна а, ламасташна а анафема йира. Шира ламастийн агӀончаш йуха а Ӏеса бу аьлла кхайкхийра. Мохк динан тӀеман йистте кхаьчнера. Дуьххьара [[Соловцера гӀаттам|гӀаьттира Соловцера килс]], иза хӀаллакйира кхийсархоша 1676 шарахь. 1681 шарахь хилира [[Москохан килсан гулам (1681—1682)|килсан гулам]], цуо доьхура къоначу паччахье Фёдора III Алексе́евичега байарх лаьцна, шираламастхойн жайнаш, килсаш, скиташ, монастыраш хӀаллакйар, шеш шираламастхой хӀаллакбар. Сихха килсан гуламал тӀаьхьа хӀаллакбан болийра. 1682 шарахь хилира [[Пустозерскан Ӏазапхой|массашкахь шираламастхой байар]] — дечиган цӀа чохь вагийра виъ тутмакх – [[Аввакум Петров|протомозгӀар Аввакум]], мозгӀар [[Лазарь (шираламастхойн хьехархо)|Лазарь]], мозгӀаран гӀоьнча [[Феодор (мозгӀаран гӀоьнча)|Феодор]]<ref>{{ВТ-РБС|Феодор Иванов}}</ref>, соловцера инок [[Соловцера Епифаний|Епифаний]]. Амма патриархан Иоакиман хетарехь законаш хӀинца а дикка къиза дацара, оьшура шира ламастан виеран кхел йукъайаккха, иза а дира [[1685 шо|1685 шарахь]] — [[Софья Алексеевна|Урхалчо Софьяс]] 1685 шарахь арахийцира гӀарабаьлла [[Паччахьан Софьян «Шийтта йаззам»|«12 йаззам»]] — пачхьалкхан массеран йукъара законаш, цуьнца тӀаьхьа тайп-тайпана кхелаш йира: арабахарца, набахташца, ницкъаш барца, дийна боллушехь дечиган цӀенош чохь эзарнаш шираламастхой багорца. [[Мельников, Фёдор Евфимьевич|Ф. Е. Мельниковс]] билгалдоккху, ширачу ламастан дуьхьала хийцамал тӀаьхьарчу берриг муьрехь «керлаламастан» килсан гуламийн а, синодийн а агӀорара хуьлура тайп-тайпана белхаш: эладит, аьшпаш, хуьттаренаш<ref name="melnikov1">[[Мельников, Фёдор Евфимьевич|Мельников Ф. Е.]]'' [http://pvdb.ru/biblio/istoriya-drevlepravoslavnoy-tserkvi-melnikov/ «Краткая история древлеправославной (старообрядческой) церкви»]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200218164931/http://pvdb.ru/biblio/istoriya-drevlepravoslavnoy-tserkvi-melnikov/ |date=2020-02-18 }}</ref>. Башха гӀарайаьлла хуьттаре, масала, [[Ӏеса Арменинна а, мних Мартинна а килсан гуламо бина болх]], кхин а Феогностов Требникна<ref name="melnikov1"/>. Профессор [[Козлов, Владимир Петрович|В. П. Козловс]], «Армянин Мартинан белхех» а, «Феогностов Требникех а лаьцна», йаздо<ref name="kozlov">Козлов В. П. Тайны фальсификации: анализ подделок исторических источников XVIII—XIX веков. Пособие для студентов вузов. 2-е изд. – M.: Аспект-Пресс, 1996. С. 12</ref>: {{цитата|Вайн заманахь “Килсан гуламан гӀуллакхаш” а, “Феогностов Требник” а хилира Российн историн хьостийн фальсификацин классикин масалаш. Бакъ долуш, уьш лаьтта дика гуш идеологин Ӏалашо йолуш хууш галдаьхна историн хьосташкахь.}} Шира ламастаца дов латтош 1677 шарахь деканонизаци йира сийлахь беркатетешаме йолчу [[Анна Кашинская|Кашинская Аннин]]<ref name="melnikov1"/>. Баккхийра [[модернизаци]]н [[Петр I хийцамаш|йукъараллин дахаран берриг агӀонийн хийцамаш бина]] [[Пётр I]] волуш, царна йукъахь [[Петр I килсан хийцам|килсан урхаллин хийцамаш]], 1716 шарахь хийцира паччахь-аьзнин Софьин «Шийтта йаззам», шираламастхошна церан чот лело атта хилийта таро йелира ахлегалан баха, цунах шишша налог йуьллуш». Цу тӀе терго чӀагӀйира, таӀзар чӀагӀдира, регистраци а ца йеш, ши налог цалучарна. [[Дохковалар|Дохко цабевллачарна]] а, ши налог цалучарна а гӀуда тухура, хӀоранза а гӀуда совдоккхуш, Сибреха а хьовсабора. Бекъабаларе нах йукъаозабарна (бекъабалар лорура муьлхха а шираламастан далла гӀуллакх дар йа [[треба]] йар), Петр I хьалха санна, виеран кхел йора, иза чӀагӀдира 1722 шарахь. Шираламастан мозгӀарш лорура харц дин Ӏамориш, йа православин мунепаӀалла динарш, нагахь уьш хьалха мозгӀарш хиллехь, таӀзар дора цунна а, вукханна а<ref>{{книга|ссылка часть=http://www.portal-credo.ru/site/index.php?act=lib&id=2012|часть=Пётр I и раскол|автор=Зеньковский С. А.|заглавие=Русское старообрядчество|том=II|место=М.|год=2006}}</ref>. [[Файл:Ambroise de Bila Krynytsya.jpg|thumb|Митрополит Амвросий]] Амма паччахьан правительствон шираламастхошна дуьхьала дина таӀзарша хӀаллак цабира оьрсийн керсталлера и некъ. XIX бӀешарахь, цхьацца ойланашца, оьрсийн бахархойн кхоалгӀа дакъа кхаччалц шираламастхой бара<ref>{{Cite web|url=http://www.portal-credo.ru/site/print.php?act=monitor&id=6291|title=УТРО.РУ: Старообрядчество породило нравственных олигархов|website=Портал-Credo.ru|accessdate=2017-11-22|archive-date=2017-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20171023011155/http://www.portal-credo.ru/site/print.php?act=monitor&id=6291|deadlink=no}}</ref>. Шираламастхойн совдегаралла хьал долуш хуьлура, XIX бӀешеран хьуьнараллин коьрта гӀортийла йара. Социалан-экономика къагар шираламастхошца йолу пачхьалкхан политика хийцайалар дара. Ӏедал компромиссе делира, [[цхьа дин]] йукъадаьккхина. 1846 шарахь туркоша Боснин-Сараевон кафедрера эккхийна желтойн митрополит [[Амвросий (Папагеоргопулос)]] бахьнехь шираламастхойн-бевддамозгӀархойн аьтту белира килсан иерархи [[Австрин-Мажарчоь]] махка бевддачарна йукъахь метахӀотто. Йукъабелира [[Белокриницки барт]]. Амма массо а шираламастхоша тӀе ца ийцира керла митрополит, цхьа дакъа шеконехь дара цуо дин нийса тӀеэцарх (желтойн православехь леладора «тӀе хи доттар» керста дине волуш, хи чохь буха а таьӀаш ца луьйчура). Амвросийс 10 стаг тайп-тайпанна тӀегӀанан возалле ваьккхира. Йуьхьанца белокриницки барт лелаш бара мухажиршна йукъахь. Церан аьтту белира шайн могӀаршка донан гӀазакхий-[[некрасовгӀар]] йукъаозо. 1849 шарахь, дарже дуьххьара Российн белокриницки иерархин епископ [[Софроний (Жиров)|Софроний]] хӀоттийча баьржира Россехь а. 1859 шарахь Москохан а, йерриг Российн а архиепископ [[Антоний (Шутов)|Антоний]] хӀоттийра, иза 1863 шарахь митрополит хилира. Цуьнца цхьаьна, иерархи хӀоттор чолхе даьккхира епископан Софронийн а, архиепископан Антонийн а йукъара чоьхьара девнаша. 1862 шарахь шираламастхошна йукъара даккхий дицарш хиллачул тӀаьхьа Гуонан кехат дахьийтира, цуо «керлаламастан» православина дуьхьала гӀулч йаьккхира. Оцу кехатан дуьхьала болчарех [[гуонера боцурш]] элира. == Шираламасталлин географи == {{Хьажа иштта|Керженан скиташ|Шираламасталла Малхбузен Сибрехахь|Шираламасталла Алтайхь|Шираламасталла Луганскан областехь}} {{Сурт доккхадар|файл=Old Believers in the Russian Empire 1897.png|надпись=<small>[[ Российн империн бахархой багарбар (1897)|1897 шеран дуьххьара бахархой багарбаран]] хаамашца Российн империн уездашкара а, гуонашкара а шираламастхойн а, «православи ца лелош болчеран» а дакъа</small>|минимум=220|максимум=500}} {{Сурт доккхадар|файл=Map of Old Believer Settlements of Moscow Governorate in 1871.jpg|надпись=<small>1871 шеран Москохан губернера дӀакъаьстинчеран (шираламастхойн) эвланийн карта</small>|минимум=220|максимум=500}}. {{суьртан дакъа | сурт = Athanasiy Fedotov bishop.jpg | позици = right | куьг = Иркутскан-Амуран а, йерриг Генара Малхбален а Епископ [[Афанасий (Федотов)|Афанасий]], [[Оьрсийн православин шираламасталлин килс|ОьПШК]] [[Эвлайаийн тобанах дӀаларар|эвлайаийн тобанах дӀалаьрра]] . | шоралла = 210 | йукъара = | лакхе = 0 | аьтту агӀор = 0 | лахе = 200 | аьрру агӀор = 110 }} [[Файл:ОлонецкийСтарообрядец.jpg|thumb|[[Олонецкан губерни|Олонецкан]] шираламастхо, XX бӀешеран йуьхьиг]] * Йуккъера Росси: [[бевддамозгӀархой]], [[уьдурш]], [[Любушкинан барт]], [[йуккъернаш]], [[федосейгӀар]]. * [[Оьрсийн къилбаседе]]: [[Поморийн барт]], [[ФилиппгӀеран барт]], [[Харонан барт]], [[аристгӀар]]. * [[Ийдалйист]] — [[кержакаш]], [[кулугураш]], [[нетгӀар]], [[рябингӀар]], [[шешша жӀараш тоьхнарш]]. * [[Российн къилбе]] — [[липованаш]], [[некрасовгӀар]], [[гуонера боцурш]]. * [[Байкалдехье]] — [[доьзалан]]. * [[Балтикайист]] — [[Шираправославин поморийн килс]] 1897 шеран Российн имперехь бахархой багарбаран жамӀашца вара 2 204 596 шираламастхо, царех таханлера Российн дозанашкахь — 1 682 264 стаг. Шираламастхой уггаре лакхара дакъа дара Амуран областехь ду — 11,89 %. Таханлера Российн дозанашна арахьа 1897 шарахь ваьхна 522 332 шираламастхо, царех Польшин паччахьаллехь — 9423 (0,1 % берриг бахархойх), белоруссин а, балтикайистан а губернешкахь — 207 009 (1,66 %), украинин губернешкахь а, Бессарабехь а — 175 733 (0,69 %), Чоьхьара Кавказехь — 65 123 (1,32 %), Йуккъера Азехь — 65 044 (0,84 %). Сийлахь синодан [[обер-прокурор]]ан 1903—1904 шерашкара чоьтехь Российн имперера шираламастхойн барам бара 1 984 182 стаг (1909 шарахь — 1 900 500); бакъ ду, билгалдоккхура, хаамаш хӀиттийна епархин архерийн докладийн бух тӀехь, уьш билламе ду аьлла. 1909 шарахь [[Синодан мур|Российн Православин килсера]] шираламасте ваьлла 1946 стаг (403 стаг — белокриницкичаьрга; 138 — бевддамозгӀархошкахьа; 1405 — мохгӀар воцучаьргахьа). Шираламасталлин йукъара Российн Православин килсах кхетта 5243 стаг. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш|2}} == Литература == {{refbegin|2}} ; Ӏилманан * {{ВТ-ЭСБЕ|Раскол|[[Василенко, Николай Прокофьевич|Василенко Н. П.]]|том=XXVI|страницы=284—303}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Старообрядцы и сектанты|Иващенко Н. И.|том=IIa|страницы=699—700}} * {{статья |автор=Агеева Е. А. |заглавие=Старообрядческий епископ Геннадий: между властью духовной и светской|ссылка=http://www.sedmitza.ru/data/908/994/1234/189_214.pdf |издание=[[Вестник церковной истории]]|год=2007|номер=4(8) |страницы=189—214|issn=|ref=Агеева}} * {{книга |автор= [[Апанасенок, Александр Вячеславович|Апанасенок А. В.]] |заглавие= «Старая вера» в Центральном Черноземье: XVII — начало XX века : монография |место= Курск |издательство = Курский гос. технический ун-т |год= 2008 |страниц= 303 |isbn = 978-5-7681-0411-5 }} * Белякова Е. В. Старообрядческий вопрос на Поместном соборе 1917—1918 гг. // Старообрядчество в России (XVII—XX вв.). М., 2010. Вып. 4. * {{книга |автор=[[Голубинский, Евгений Евсигнеевич|Голубинский Е. Е.]]|заглавие=История Русской Церкви|ссылка=http://www.odinblago.ru/golubinskiy/|место=М. |издательство=[[Университетская типография]] |год=1901 |том=1. Ч. 1|страниц=958|ref=Голубинский }} * {{книга |автор=Голубинский Е. Е. |заглавие=История Русской Церкви|ссылка=http://www.odinblago.ru/golubinskiy1_2/|место=М.|издательство=Университетская типография|год=1904 |том=1. Ч. 2|страниц=926|ref=Голубинский }} * {{книга |автор=Голубинский Е. Е. |заглавие=История Русской Церкви|ссылка=http://www.odinblago.ru/golubinskiy2/|место=М. |издательство=Университетская типография|год=1900 |том=2. Ч. 1|страниц=902|ref= Голубинский}} * {{книга |автор=Голубинский Е. Е. |заглавие=История Русской Церкви|ссылка=http://www.odinblago.ru/golubinskiy2_2/|место=М. |издательство=[[Синодальная типография]] |год=1911 |том=2. Ч. 2|страниц=616|ref= Голубинский}} * {{статья |автор=Голубинский Е. Е.|заглавие=К нашей полемике со старообрядцами. (Общие вопросы: Что было причиною возникновения у нас раскола старообрядства?)|ссылка=http://www.odinblago.ru/staroobradchestvo_prichina |издание=[[Богословский вестник]]|год=1892|номер=1 |страницы=45—76|ref=Голубинский}} * {{статья |автор=Голубинский Е. Е.|заглавие=К нашей полемике со старообрядцами. (Общие вопросы: Необходимо ли было Никоново исправление обрядов и книг и в настоящее время не нуждается ли сделанное Никоном в каких-либо поправках?)|ссылка=http://www.odinblago.ru/staroobradchestvo_neobhodimoli|издание=Богословский вестник|год=1892|номер=1 |страницы=485—506|ref=Голубинский}} * {{статья |автор=Голубинский Е. Е.|заглавие=К нашей полемике со старообрядцами. (Общие вопросы: Как явилась у Никона мысль об исправлении обрядов и книг)|ссылка=http://www.odinblago.ru/staroobradchestvo_misl|издание=Богословский вестник|год=1892|номер=2 |страницы=277—312|ref=Голубинский}} * {{статья |автор=Голубинский Е. Е.|заглавие=К нашей полемике со старообрядцами. (Общие вопросы: О перстоложении для крестного знамения и благословения)|ссылка=http://www.odinblago.ru/staroobradchestvo_znamenie|издание=Богословский вестник|год=1892|номер=4 |страницы=34—72|ref=Голубинский}} * {{статья |автор=Голубинский Е. Е.|заглавие=К нашей полемике со старообрядцами. (Частные вопросы: О песни аллилуйя)|ссылка=http://www.odinblago.ru/staroobradchestvo_alliluia |издание=Богословский вестник|год=1892|номер=5 |страницы=197—223|ref=Голубинский}} * {{статья |автор=[[Григоренко, Андрей Юрьевич|Григоренко А. Ю.]] |заглавие=Эсхатология старообрядцев: социальный дискурс|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/eshatologiya-staroobryadtsev-sotsialnyy-diskurs |издание=Религия. Церковь. Общество. Исследования и публикации по теологии и религии|место=Колбино|издательство=Теологический институт Евангелическо-лютеранской церкви Ингрии на территории России |год=2014|номер=3 |страницы=83—96|issn=2308-0698|ref=Григоренко}} * {{книга |автор=[[Давыденкова, Антонина Гилеевна|Давыденкова А. Г.]], [[Козлова, Татьяна Ивановна|Козлова Т. И.]], [[Баев, Вячеслав Геннадьевич|Баев В. Г.]]|заглавие=Старообрядчество в культуре России. Философские и социально-правовые аспекты: Монография|ссылка=https://books.google.ru/books?id=ORLADAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false|ответственный=Под общ. ред. [[Арефьев, Михаил Анатольевич|М. А. Арефьева]]|место=СПб.|издательство=Институт правоведения и предпринимательства|год=2015|страниц=252|isbn=978-5-00045-355-1|тираж= |ref=Давыденкова, Козлова, Баев}} * {{книга |автор=[[Дмитриевский, Алексей Афанасьевич|Дмитриевский А. А.]]|заглавие= Исправление книг при патриархе Никоне и последующих патриархах|место=М. |издательство=Языки славянской культуры |год=2004|страниц=|isbn=5-94457-130-6|ref=Дмитриевский}} * {{книга |автор= [[Зеньковский, Сергей Александрович|Зеньковский С. А.]] |заглавие=Русское старообрядчество: духовное движение XVII века|ссылка=https://www.booksite.ru/fulltext/zenkovskii/text.pdf|место=Мюнхен |издательство=Wilhelm Fink Verlag |год=1970|страниц=|isbn=|ref=Зеньковский }} <!-- (Самый современный и фундаментальный труд о старообрядчестве написан эмигрантом первой волны С. А. Зеньковским (1907—1990), учёным, работавшим в США и Германии)--> * {{книга |автор=[[Каптерев, Николай Фёдорович|Каптерев Н. Ф.]]|заглавие=Патриарх Никон и его противники в деле исправления церковных обрядов|ссылка= http://dugward.ru/library/kapterev/kapterev_patriarh_nikon.html|место=М. |издательство= |год=1913|страниц=}} * {{книга |автор=Каптерев Н. Ф.|заглавие=Характер отношений России к православному востоку в XVI и XVII вв.|ссылка=http://dugward.ru/library/kapterev/kapterev_harakter.html |место=М. |издательство= |год=1914|страниц=|ref=Каптерев }} * {{книга |автор=[[Карлович, Владимир Михайлович|Карлович В. М.]] |заглавие=Исторические исследования, служащие к оправданию старообрядцев|ссылка=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c0/Карлович_В._М._Историческия_изследования_служащия_к_оправданию_старообрядцев._Т._1._1881..pdf|место=М. |издательство=Типография А. Малюкова и Ко. |год=1881 |том=1|страниц=400|ref=Карлович }} * {{книга |автор=Карлович В. М.|заглавие=Исторические исследования, служащие к оправданию старообрядцев|ссылка=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3b/Карлович_В._М._Историческия_изследования_служащия_к_оправданию_старообрядцев._Т._2._1883.pdf|место=Черновцы |издательство=Типография Германа Чоппа |год=1883 |том=2 |страниц=319|ref=Карлович }} * {{книга |автор=Карлович В. М.|заглавие=Исторические исследования, служащие к оправданию старообрядцев|место= |издательство= |год=1886 |том=3|страниц=|ref=Карлович }} * {{книга |автор=Карлович В. М.|заглавие=Краткий обзор преследования христиан первых веков в тесной связи с печальной судьбой старообрядцев|ссылка=http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003740834?get=pdf|место=М. |издательство=Печатня А. И. Снегирёвой |год=1907|страниц=116|ref=Карлович }} * {{книга |автор=[[Карташёв, Антон Владимирович|Карташёв А. В.]] |заглавие=Очерки по истории русской церкви|ссылка=http://www.odinblago.ru/kartashev_1|место=[[Париж]] |издательство=[[YMCA-Press]] |год=1959 |том=1|страниц=681|isbn=|ref=Карташёв }} * {{книга |автор=Карташёв А. В.|заглавие=Очерки по истории русской церкви|ссылка=http://www.odinblago.ru/kartashev_2|место=Париж |издательство=[[YMCA-Press]] |год=1959 |том=2 |страниц=565|isbn=|ref=Карташёв }} * {{книга |автор=[[Катунский, Александр Епифанович|Катунский А. Е]]. |заглавие=Старообрядчество|год=1972 |место=М. |издательство=[[Политиздат]]}} * {{книга |автор=[[Кожурин, Кирилл Яковлевич|Кожурин К. Я.]]|заглавие=Духовные учителя сокровенной Руси|место=СПб.|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2007|страниц=320|серия=Лабиринты истории|isbn=5-469-01406-1|ref=Кожурин}} * {{статья |автор=[[Корогодина, Мария Владимировна|Корогодина М. В.]] |заглавие=Два старообрядческих исповедных сборника: новшества в традиционном тексте|ссылка=http://www.sedmitza.ru/data/450/993/1234/130_188.pdf |издание=[[Вестник церковной истории]]|год=2007|номер=4(8) |страницы=130—188|issn=}} * {{статья |автор=[[Крахмальников, Алексей Павлович|Крахмальников А. П.]] |заглавие=Материалы для каталога сочинений старообрядцев Белокриницкого согласия (до 1917 г.) |издание=Вестник церковной истории|год=2007|номер=4(8) |страницы=215—246|issn=}} * {{статья |автор=[[Лавров, Александр Сергеевич (историк)|Лавров А. С.]] |заглавие=Письмо и челобитная Ивана Неронова|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/2009_1/publ-2.pdf |издание=[[Древняя Русь. Вопросы медиевистики]]|год=2009|номер=1 (35) |страницы=101—106 |issn=}} * {{книга |автор=[[Макарий (Булгаков)]]|заглавие=История русского раскола, известного под именем старообрядства|ссылка=https://ru.wikipedia.org/wiki/Файл:Макарий_(Булгаков)._История_русского_раскола,_известного_под_именем_старообрядства._(1855).pdf |место=СПб |издательство= |год=1855|страниц=|ref=Макарий }} * Материалы для истории раскола за первое время его существования / Под ред. Н. И. Субботина. — М., [1875-1895]. Т. 1—9. * {{статья |автор=[[Минеева, Софья Викторовна|Минеева С. В.]] |заглавие=Ранние старообрядческие чудеса преп. Зосимы и Савватия Соловецких|ссылка=http://solovki-monastyr.ru/media/attachments/Mineeva_S.V._Rannie_chudesa.pdf|издание=Древняя Русь. Вопросы медиевистики|год= 2001|номер=3(5) |страницы=55—61|issn=}} * {{статья |автор=[[Муравьёв, Алексей Владимирович|Муравьёв А. В.]], [[Урушев, Дмитрий Александрович|Урушев Д. А.]] |заглавие=Прение о бороде. Мужественная норма и гигиеническая мода|ссылка=http://www.strana-oz.ru/2014/2/prenie-o-borode|издание=[[Отечественные записки (современный журнал)|Отечественные записки]]|год=2014|номер=2 (59) |страницы=|issn=}} * [[Паскаль, Пьер|Паскаль П.]] Протопоп Аввакум и начало раскола. — М., 2011. * {{статья |автор=[[Пигин, Александр Валерьевич|Пигин А. В.]] |заглавие=«Писание отчасти» против самосожжений — памятник старообрядческой литературы XVII века|ссылка=http://odrl.pushkinskijdom.ru/LinkClick.aspx?fileticket=_266ordgobA%3D&tabid=11207|издание=Вестник церковной истории|год=2007|номер=4(8)|страницы=101—129|issn=}} * {{книга |автор=[[Покровский, Николай Николаевич (академик)|Покровский Н. Н.]]|заглавие=Антифеодальный протест урало-сибирских крестьян-старообрядцев в XVIII в|ответственный=Отв. ред. [[Шмидт, Сигурд Оттович|С. О. Шмидт]]|место=[[Новосибирск]] |издательство=[[Наука (издательство)|Наука]] |год=1974|страниц=394|ref=Покровский}} * {{книга |автор=Покровский Н. Н.|часть=Урало-сибирская крестьянская община XVIII в. и проблемы старообрядчества|заглавие=Крестьянская община в Сибири XVII — начала XX в|место=Новосибирск |издательство=Наука |год=1977|страницы=179—198|isbn=|ref=Покровский }} * {{книга |автор=Покровский Н. Н. |часть=Старообрядческий рассказ о сталинских репрессиях|заглавие=Возвращение памяти. Историко-публицистический альманах. Вып. 2.|ответственный=Сост. [[Павлова, Ирина Владимировна|И. В. Павлова]] |место=Новосибирск |издательство=[[Сибирский хронограф]] |год=1994|страницы=198—211|isbn=5-87550-023-9|ref= Покровский}} * {{книга |автор=Покровский Н. Н. |часть=Допрос в 1750 г. в Тобольской консистории старообрядческого священника о. Симеона (Ключарева) о найденных у него письмах|заглавие=Исторические и литературные памятники «высокой» и «низовой» культуры в России XVI—XX вв.: Сб. научн. тр|ответственный=Отв. ред. [[Ромодановская, Елена Константиновна|Е. К. Ромодановская]]|место=Новосибирск |издательство=[[СО РАН]] |год=2003 |страницы=276—287|isbn=5-7692-0610-1|ref=Покровский}} * {{книга|автор=Покровский Н. Н.|заглавие=Путешествие за редкими книгами|ссылка=http://history.nsc.ru/n-tr.htm|издание=3-е изд., доп. и дораб|место=Новосибирск|издательство=Сова|год=2005|страниц=339|isbn=|ref=Покровский}}{{Недоступная ссылка|date=Апрель 2018 |bot=InternetArchiveBot }} * {{книга |автор=[[Рыжонок, Надежда Филимоновна|Рыжонок Н. Ф.]]|заглавие=Старообрядчество Поморья и Северо-востока России в конце XVII — начале XXI веков |ссылка=http://guu.ru/files/referate/riginok.pdf|ответственный=автореферат дис. … кандидата исторических наук : 07.00.02|место=М. |издательство=[[Государственный университет управления]]|год=2009|страниц=24|ref= Рыжонок}} * ''[[Селезнёв, Фёдор Александрович|Селезнёв Ф. А.]]'' Д. В. Сироткин и всероссийские съезды старообрядцев в начале XX века. // [[Российская история|Отечественная история]] : журнал. — 2005. — № 5. — С. 78—90. * ''Смирнов П. С.'' История русского раскола старообрядства. 2-е изд. — СПб., 1895. * Старообрядчество в России (XVII—XX вв.). — М., 1994—2013. Вып. 1-5. * {{книга |автор=[[Урушев, Дмитрий Александрович|Урушев Д. А.]]|заглавие=Возьми крест свой: История старообрядчества в событиях и лицах|место=[[Барнаул]] |издательство= Фонд поддержки строительства храма Покрова |год=2009|страниц=298|isbn=978-5-901605-15-8|ref=Урушев }} * {{книга |автор=Урушев Д. А.|заглавие=Тайна Святой Руси. История старообрядчества в событиях и лицах|ссылка=http://mirknig.mobi/data/2015-01-17/1454747/Urushev_Tayna_Svyatoy_Rusi._Istoriya_staroobryadchestva_v_sobyitiyah_i_litsah.1454747.pdf|место=М. |издательство=Вече |год=2013|страниц=412|isbn=978-5-4444-0574-1|ref=Урушев }} * {{книга|автор=[[Шахов, Михаил Олегович|Шахов М. О.]]|заглавие=Философские аспекты староверия|ссылка=http://do.gendocs.ru/docs/index-96178.html|место=М.|издательство=Третий Рим|год=1997|страниц=|isbn=5-88628-013-0}} * {{книга |автор=Шахов М. О.|заглавие=Старообрядчество, общество, государство|место=М. |издательство=СИМС|год=1998|страниц=208|isbn=|ref=Шахов }} * {{книга|автор=Шахов М. О.|заглавие=Старообрядческое мировоззрение религиозно-философские основы и отношение к обществу: религиозно-философские основы и отношение к обществу|ссылка=http://cheloveknauka.com/v/25463/d?#?page=1|ответственный=дисс… д-ра филос. наук: 09.00.06|место=М.|издательство=[[РАГС при Президенте РФ]]|год=2000|страниц=377|ref=Шахов}}{{Недоступная ссылка|date=Апрель 2018 |bot=InternetArchiveBot }} * {{книга |автор=Шахов М. О.|заглавие=Старообрядческое мировоззрение: Религиозно-философские основы и социальная позиция|место=М.|издательство=РАГС|год=2002|isbn=5-7729-0083-8|ref=Шахов}} ** {{статья|автор=Шахов М. О.|заглавие=Религиозно-мировоззренческие основы социальной позиции старообрядчества|ссылка=http://ru.scribd.com/doc/44181064/Шахов-Старообрядческое-мировоззрение|год=2002|isbn=}}{{Недоступная ссылка|date=Апрель 2018 |bot=InternetArchiveBot }} * {{книга |автор=Шахов М. О.|часть=Старообрядчество |ссылка часть=http://www.starover.religare.ru/article7125.html|заглавие=[[Религиоведение: Энциклопедический словарь]] |ответственный=Под ред. [[Забияко, Андрей Павлович|А. П. Забияко]], [[Красников, Александр Николаевич|А. Н. Красникова]], [[Элбакян, Екатерина Сергеевна|Е. С. Элбакян]] |место=М. |издательство=[[Академический проект (московское издательство)|Академический проект]] |год=2006|страницы=1013—1014 |страниц=1256|isbn=5-8291-0756-2|ref=Шахов}} * {{книга |автор=Шахов М. О.|часть=Философские идеи в старообрядчестве|заглавие=История русской философии: учебник|ответственный=Под ред. [[Маслин, Михаил Александрович|М. А. Маслина]] |место=М. |издательство=КДУ |год=2008|страниц=|isbn=978-5-98227-300-0 ; 978-5-98227-487-8|ref=Шахов }} * {{статья |автор=[[Юхименко, Елена Михайловна|Юхименко Е. М.]] |заглавие=Выговское старообрядческое общежительство: комплексный подход к изучению|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_8_111.pdf|издание=Древняя Русь. Вопросы медиевистики|год=2002|номер=2 (8) |страницы=84—87|issn=}} * ''Юхименко Е. М.'' Выговская старообрядческая пустынь: Духовная жизнь и литература. — М., 2002. Т. 1-2; * ''Юхименко Е. М.'' Старообрядческий центр за Рогожской заставою. 2-е изд. — М., 2012. * {{книга|автор= [[Юхименко, Елена Михайловна|Юхименко Е. М.]] |заглавие= Старообрядчество: История и культура |место= Москва |год= 2016 |страниц= 852 |isbn= 978-5-9907762-3-4 }} * {{книга |автор=Юхименко Е. М., [[Понырко, Наталья Владимировна|Понырко Н. В.]] |часть=«История об отцах и страдальцах соловецких» Семёна Денисова в духовной жизни русского старообрядчества XVIII—XX вв. |ссылка часть=http://krotov.info/library/16_p/on/yrko.htm |заглавие=Семён Денисов «История об отцах и страдальцах соловецких»: Лицевой список из собрания Ф. Ф. Мазурина|место=М. |издательство=[[Языки славянской культуры]] |год=2002|страниц=|isbn=5-94457-073-3|ref=Юхименко, Понырко}} ; Кхин йерш * ''Быстров С. И.'' [https://web.archive.org/web/20150920194705/http://rpsc.org.ua/index.php?id=34&option=com_content&task=view Двуперстие в памятниках христианского искусства и письменности]. Барнаул: Изд. АКООХ-И «Фонд поддержки строительства Храма Покрова Пресвятыя Богородицы Русской Православной Старообрядческой Церкви», 2001. — 114 с. * ''[[Вургафт, Сергей Григорьевич|Вургафт С. Г.]], Ушаков И. А.'' [https://web.archive.org/web/20080311112441/http://www.semeyskie.ru/en_a.html Старообрядчество. Лица, предметы, события и символы. Опыт энциклопедического словаря.] * ''[[Мельников, Фёдор Евфимьевич|Мельников Ф. Е.]]'' [http://altaistar.ru/images/stories/files/texts/melnikov_kr_ist.zip «Краткая история древлеправославной (старообрядческой) церкви»]{{Недоступная ссылка|date=Декабрь 2019 |bot=InternetArchiveBot }} ([http://www.krotov.info/spravki/persons/20person/1874meln.html копия]) * ''[[Мельников, Фёдор Евфимьевич|Мельников Ф. Е.]]'' [https://web.archive.org/web/20070524194837/http://www31.brinkster.com/rpscvolga/zashita.htm «В защиту старообрядческой иерархии»] * ''[[Мельников, Фёдор Евфимьевич|Мельников Ф. Е.]]'' [http://semeyskie.narod.ru/bibl_meln_sio.html «Старообрядчество и обрядоверие»] * «Об именословном перстосложении» Публичные прения Ф. Е. Мельникова и миссионера В.Быстрицкого. * [[Корнилий (Титов)]] [http://old.kirovold.ru/books/kornil.htm Краткая История о основании старообрядческаго святительскаго престола, состоящаго в Австрии, Львовской губернии Черновецкаго цыркула, в Буковине, близ местечка Сырета, в селе Белой Кринице, в монастыре в 1846 году.]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ([https://web.archive.org/web/20160305034331/http://www.semeyskie.ru/history_ioossp.html#_ftn1 копия]) * [http://rpsc-nn.ru/poleznoe/95-pravila-blagochestivago-povedeniya-v-dome-bozhiem.html «Правила благочестиваго поведения в доме Божием»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220810131705/http://rpsc-nn.ru/poleznoe/95-pravila-blagochestivago-povedeniya-v-dome-bozhiem.html |date=2022-08-10 }} * [http://www.synaxis.info/synaxis/8_law/f_byzantine/OR_nomokanon.html Сокращённый старообрядческий Номоканон] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220926055934/http://www.synaxis.info/synaxis/8_law/f_byzantine/OR_nomokanon.html |date=2022-09-26 }} * Епископ [[Михаил (Семёнов)]] [https://web.archive.org/web/20160102204518/http://rpsc-spb.ru/zachem-vera/2011-03-22-11-13-19 «Гигиена духа христианина»] * Епископ [[Михаил (Семёнов)]] [http://www.kirovold.ru/content.php?id=11&page=htgkrdwy_rus «Святая литургия»]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * Епископ Уральский [[Арсений (Швецов)]] [https://web.archive.org/web/20150405182207/http://www.portal-credo.ru:12000/site/?act=lib «О покаянии перед Богом и священником»] * ''Денисов А.'' [http://memoirs.ru/texts/DenisovRS1880T29N9.htm Повесть риторическая о срете в Москве слона персидскаго. Послание Андреево с Москвы в общебратство / Сообщ. Н. И. Барсов] // [[Русская старина]], 1880. — Т. 29. — № 9. — С. 169—172. * [http://www.bibliotekar.ru/rus/88.htm Житие инока Епифания] * [http://memoirs.ru/texts/ImperatorP1878.htm Император Павел и старообрядцы] / Сообщ. И. Н. Лапотников // [[Русская старина]], 1878. — Т. 22. — № 5. — С. 173—176. * [http://www.kirovold.ru/content.php?page=qqrusegn_rus&id=24 История об отцах и страдальцах соловецких, которые за благочестие и святые церковные законы и предания в нынешние времена великодушно пострадали] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230407063224/https://www.kirovold.ru/content.php?page=qqrusegn_rus&id=24 |date=2023-04-07 }} // Матеріялы для исторіи раскола за первое время его существованія, издаваемые Братствомъ Св. Петра Митрополита подъ редакціею Н. Субботина. Томъ третій. Часть третья: Акты относящіеся къ исторіи соловецкаго мятежа. М.: Типографія Т. Рисъ, 1878. — с. 3-6. * [http://nesusvet.narod.ru/books/sonofchurch.htm Книга, называемая Сын Церковный]. * [http://nesusvet.narod.ru/books/domostroy.htm Книга глаголемая Домострой]. * ''Сенатов В. Г.'' [http://ashinfo.narod.ru/library/Senatov.pdf Философия истории старообрядчества]. — М.: Библиотека журнала «Церковь», 1995. * ''Калашников Л. Ф.'' [http://samstar-biblio.ucoz.ru/Posobija/KalashnikovAzbuka.pdf «Азбука демественного пения»]. * ''[[Тулупов, Трофим Сергеевич|Тулупов Т. С.]]'' Путь жизни: собрание сочинений. / Сост. П. В. Половинкин. — Самара: Изд-во «Офорт», 2008. — 243 с. * ''[[Тулупов, Трофим Сергеевич|Тулупов Т. С.]]'' [http://starajavera.narod.ru/tulupov_div.html О разделении Русской Церкви (материалы для изучения вопроса).] — М.: Издательство Археодоксія, 2012. — 152 с. ISBN 5-8396-0648-0 * ''[[Рябушинский, Владимир Павлович|Рябушинский В. П.]]'' Старообрядчество и русское религиозное чувство / Сост., вступ. очерк и комментарии В. В. Нехотина, В. Н. Анисимовой, [[Гринберг, Михаил Львович|М. Л. Гринберга]]. М. : Мосты культуры, 2010. — 452 с. — ISBN 978-5-93273-301-2. * ''Алексеев А. Н.'' Мелитопольские старообрядцы// Мелитопольский краеведческий журнал, 2016, № 8, с. 19—25. {{refend}} == Хьажоргаш == {{Гергара проекташ}} {{refbegin|2}} * ''Алексей Гудков''. [https://ruvera.ru/articles/rukopisnaya_kniga Рукописная книга в традиционной культуре]. Руская вера. 22.09.2017. * [http://www.rpsc.ru Официальный сайт Митрополии Московской и всея Руси (Русская Православная Старообрядческая Церковь)]. * [http://www.staroobrad.ru «Современное древлеправославие» — Портал о современном старообрядчестве всех согласий]. * [https://web.archive.org/web/20120722012631/http://www.archipelag.ru/ru_mir/volni/religio_voln/russian_diaspora/ Русская старообрядческая диаспора в странах дальнего зарубежья]. *[https://www.youtube.com/watch?v=GqLNPfFn62Q Лекция Натальи Душаковой «Как современные старообрядцы вспоминают о своей истории?». Центральная Универсальная Научная Библиотека им. Некрасова]. * [http://www.sobornik.ru Соборник. Собрание книг кириллической печати. Отсканированные страницы старопечатных книг]. * [http://www.chelhistory.ru/content-view-8.html Рассказ о казаке Петре Рамкине] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120314010954/http://www.chelhistory.ru/content-view-8.html |date=2012-03-14 }} Рукописный документ 1884 года с «интервью» старообрядца миссионеру * [http://www.starover.lt/ Сайт Древлеправославной Поморской Церкви Литвы]. {{refend}} {{АХь}} {{Оьрсий}} [[Категори:Керсталлин истори]] [[Категори:Шираламасталла| ]] t2ibg24fry2qqqwu18dkxiy618knq6f 0 1275582 10466658 10457353 2025-06-07T10:12:37Z 5.248.174.19 /* Хьажоргаш */ 10466658 wikitext text/x-wiki {{Мультфильм |Сурт = Lys_Mykyta.jpg }} '''Лис Никита''' ({{lang-uk|Лис Микита}}) — [[Украина|украинийн]] дуьххьара йаьккхина дукхасереш йолу мультипликацин фильм, йаьккхина Украина маьрша йаьллачул тӀаьхьа. Сериал йаьккхина [[Франко, Иван Яковлевич|Иван Франкон]] сатирин туьйра-поэмин мокъамашца [[Лис Микита|Лис Микитех]] лаьцна. ==Сюжет== == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://video.oboz.ua/movie.php?dGFnPTIyODAmdmE9OCZpZD00MTU0JnZ0PTA= В Україні зняли 26-серійний мультфільм «Лис Микита» (відео)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928054935/http://video.oboz.ua/movie.php?dGFnPTIyODAmdmE9OCZpZD00MTU0JnZ0PTA= |date=2007-09-28 }} *[http://kinokolo.ua/articles/431/ Українська відповідь покемонам (До 150-річчя Івана Франка мав з’явитися анімаційний фільм "Лис Микита". Але не з’явиться...)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927194514/http://kinokolo.ua/articles/431/ |date=2007-09-27 }} *[http://www.youtube.com/watch?v=s6IS754GBc4 Лис Микита — Трейлер] *[http://www.bezcenzury.com.ua/ua/archive/10412/cinema/10457.html «Лис Микита» – герой нашого часу Чи побачать сатиричний мультсеріал українські глядачі?]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=March 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} *[http://www.nbb.com.ua/index.php?id=14&tx_ttnews%5Btt_news%5D=709&tx_ttnews%5BbackPid%5D=10&cHash=7dcfd24a6e "Лис Микита" чекає на глядача] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928191723/http://www.nbb.com.ua/index.php?id=14&tx_ttnews%5Btt_news%5D=709&tx_ttnews%5BbackPid%5D=10&cHash=7dcfd24a6e |date=2007-09-28 }} *[http://mozilla-forum.org.ua/index.php?topic=214.msg1075 КРАЇНA, ДЕ ЖИВЕ ЛИС МИКИТА] *[http://kino-pereklad.org.ua/?p=297 Лис Микита став героєм багатосерійного анімаційного фільму] [[Категори:Украинин мультсериалаш]] 55ux5fiv2y0g1sd2p75xhuaee082leg 0 1279304 10466650 10105071 2025-06-06T22:03:33Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466650 wikitext text/x-wiki {{хатӀ}} {{Сийлахь меттиг |Тайпа = |Нохчийн цӀе = Кырк-Ор<br>Чуфут-ГӀала |Шен цӀе = {{lang-crh|Qırq Or}} |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Суьртан шоралла = |Статус = |Пачхьалкх = Росси-Украина |Пачхьалкх2 = |Лаьттачу меттиган цӀе = ГӀала |Лаьтта меттиг = [[Бахчисарай]], Басенко, ур. 57 |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |CoordScale = |Дин = |Орденан тайпа = |Килсан тайпа = |ГӀишлон тайпа = |Архитектурин хатӀ = |Проектан автор = |Архитектор = |Скульптор = |ГӀишлошйархо = |Йиллинарг = |Дуьххьара хьахор = |Йиллина = |Йиллина терахь = |ДӀайаккхар = |Йолайаран терахь = |Йина йаларан терахь = |ГӀишло = |Бевзуш болу бахархой = |Реликвеш = |Хьал = |Локхалла = |ГӀирс = |Сайт = |План = |Планах лаьцна = |Планан шоралла = |Commons = }} '''Чуфу́т-ГӀала''' ({{lang-uk|Чуфут-Кале}}, {{lang-crh|Çufut Qale}}) йа '''Кырк-Ор''' ({{lang-crh|Qırq Or}}){{sfn|Герцен, Могаричёв|1993}} — йуккхъерабӀешеран гӀап-гӀала [[ГӀирма|ГӀирмера]], тайпанан чӀагӀо гӀарайаьлла йолчу гӀирмин урхалчийн [[Джанике]]н, лаьтта ламанан акъарин тӀехь 2,5 км [[Бахчисарай]]н малхбалехьа. Ламанан басен тархаш дикка Ӏункара ду, цхьаьна агӀор бен шерачу бохь тӀе гӀашлойн тача диллина. Уггаре лекха меттиг — 581 м. Дуьххьара гӀап хьахийна 1254 шарахь '''Кырк-Ер''' ({{lang-crh|Qırq Yer}}) санна, иза [[туьркийн меттанаш|туьркийн маттара]] гочдо «Шовзткъа гӀап-гӀала»<ref name ="БРЭ" />. == ЦӀерийн варианташ == [[Файл:Окрестности города. Чуфут-Кале.jpg|слева|мини|280x280пкс|Чуфут-Кале, 1897 Антон Юлиус Стуксберган сурт]] * Кырк-Ер, Кырк-Ор ({{lang-crh|Qırq Yer, Qırq Or}}) — гӀирмагӀезалойн цӀе, нисса оцу цӀарца хьахийна гӀап дуьххьарлера хьосташкахь, изий бен хьахош йац царна чохь XVII бӀешо кхаччалц<ref name ="БРЭ" />; лелийна иштта караимаша а<ref name=":1">{{публикация|статья|автор=[[Бертье-Делагард, Александр Львович|Бертье-Делагард А. Л.]]|заглавие=Исследование некоторых недоуменных вопросов средневековья в Тавриде|издание=Известия Таврической учёной архивной комиссии|место=Симферополь|год=1920|номер=57|подзаголовок=Справки о Фуллах|страницы=122}}</ref><ref name=":2">{{книга|автор= Кизилов М. Б.|заглавие= Крымская Иудея: Очерки истории евреев, хазар, караимов и крымчаков в Крыму с античных времен до наших дней| место = Симферополь | издательство = «ДОЛЯ» | год = 2011 | страницы = 123 | isbn = 978-966-366-386-9}}</ref>; * ГӀала ({{lang-crh|Qale, Къале}} — гӀап)<ref name=firkovic>''Фиркович М. Я.'' Старинный караимский городок Калэ, называемый ныне «Чуфут-Калэ». — Вильна, 1907.</ref><ref name=zechercaddikim>Цитата: «…иштта ,бусулбачара, дош йахӀуд ца девзаш, цуьнан меттана чуфуд олу, ткъа гӀаланах, вай хӀинца Ӏаш долу, гӀап '''ГӀала''', цара олу ''Чуфуд ГӀала'', аьлчи а ''ЙахӀудийн гӀап''. Бусулбачара лору, '''тхоьх ''чуфуд'' олуш тхо сийсаза до''', тхо сийсаза дан хӀума дац цигахь, вукха агӀор оха сий до тхеш [[ЙахӀудан гола|ЙахӀудан цӀийнах хиларна]], иза доккха сий ду.…» ''[[Султанский, Мордехай Иосифович|Мордехай Султанан]][http://www.zechercaddikim.estranky.cz/clanky/-----------31.html // Зехер Цадикким («Памяти [[саддукеи|Праведников]]»)]''</ref><ref>[http://www.karaims.com/page.php?cod=ru&page=265&node=244&p=269 Имена и фамилии подписчиков на книгу «Таргум Тора бе-лешон татар»]([[Таргум|Перевод]] [[Тора|Торы]] на крымско-[[караимский язык]]). — [[Евпатория]], 1841. // Сайт московских караимов</ref> — лелийна гӀирма ханийн тарханан ярлыкаш караимаша а, царна йукъахь жайнашна зорба туху меттиг а гойтуш, 1731 шарахь дуьйна [[Чуфут-ГӀалара типографи|типографи]]<ref name=":2" /><ref>{{публикация|статья|автор=Бушаков В. А.|заглавие=О древнем названии города-крепости Чуфут-Кале — Кыркор|издание=Ватан (Родина)|год=1991|месяц=10|номер=10 (13)|issn=0868-7196|тип=ежемесячный общественно-политический и культурно-исторический журнал|страницы=16}}</ref><ref>{{публикация|статья|автор=[[Акчокраклы, Осман Нури Асанович|Акчокраклы О.]]|заглавие=Новое из истории Чуфут-Кале|издание=Известия Таврического общества истории, археологии и этнографии|место=Симферополь|год=1928|том=II (59)|страницы=159}}</ref>; * Чуфут-ГӀала, Джуфут-ГӀала<ref>{{книга|автор=[[Габлиц, Карл Иванович|Габлиц К. И.]]|заглавие=Физическое описание Таврической области, по её местоположению, и по всем трём царствам природы|место=СПб.|издательство=Печатано в Императорской типографии у Ивана Вейтбрехта|год=1785|страницы=169}}</ref>, Чифут-Калеси<ref>«В западном конце Багчасарайской долины, в получасе от города, находится местечко с 120 дорогами, с замком на высоком утёсе. Теперь его называют просто Калэ (крепость) или Чифут-Калеси (Еврейская крепость), так как оно заселено только евреями караимской секты». // ''[[Тунманн, Иоганн Эрих|Иоганн Тунманн]].'' [http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Tunmann/frametext.htm Крымское ханство] (1784)</ref> — [[ГӀирмагӀезалойн мотт|гӀирмагӀезалойн маттара]] хуьлу гочйича «жуьгтийн гӀап» (''çufut''<ref>Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера — статья «Жид»</ref> — йахӀуд, ''qale'' — гӀап)<ref>Крымскотатарско-русско-украинский словарь / Сост. С. М. Усеинов. — Симферополь: Тезис, 2008. — ISBN 978-966-470-005-1</ref>, изза цӀе лелайо советийн Ӏилманан литературехь<ref>Чуфут Кале // Большая советская энциклопедия</ref>, кхин а [[Караимаш|караимийн]] авторша оьрсийн меттан белхашкахь XIX бӀешеран шолгӀачу декъехь<ref name=":3">{{книга|автор=[[Бейм, Соломон Абрамович|Бейм С.]]|заглавие=Память о Чуфут-Кале|место=Одесса|издательство=в гор. тип. Х. Алексомати|год=1862|страницы=26|страниц=82}}</ref><ref name=firkovic/><ref>''Шапшал С.'' [http://turkology.tk/books/i554-0 Караимы и Чуфут-Кале в Крыму.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140502001017/http://turkology.tk/books/i554-0 |date=2014-05-02 }} — СПб.: типо-лит. и фототип. П. И. Бабкина, 1896.</ref>; иза хууш ду XVII бӀешеран чаккхенгахь дуьйна, гӀап гӀезалоша йитинчул тӀехьа<ref name=":1" />; == Суьртийн галерей == [[Файл:Çufut Qale Panorama (Klymenko).jpg|мини|1020px|Чуфут-ГӀала йолу акъари тӀера дӀайеллало атагӀан а, луларчу ломан а сийдолу панорама]] <gallery widths="180px"> Сурт:Chufut_Kale2.jpg|Чуфут-гӀала [[Сийлахь-Успенски хьехан килс (Гъирма)|Сийлахь-Успенски хьехан килс]] Сурт:Cave_City.jpg|Чуфут-ГӀалара хьехаш Сурт:Chufut_Kale_5.jpg|Чуфут-ГӀалара хьехаш Сурт:Мавзолей Джанике-ханым. Чуфут-Кале, Бахчисарай, Крым.jpg|[[Тохтамыш]]ан йоьӀа [[Дюрбе Джанике-ханым]]ан зийарат Сурт:ChufutKale1.JPG|[[Тохтамыш]]ан йоьӀа [[Дюрбе Джанике-ханым]]ан зийарат Сурт:Chufut Kale 21.jpg|Чуфут-ГӀала <small>(сурт 2007 ш.)</small> Сурт:Chufut Kale 3.jpg|Чуфут-ГӀала <small>(сурт 2007 ш.)</small> Сурт:Cufut Qale kenassa.jpg|Караимийн кенасса <br>XIV в. Сурт:Chufut_Kale_16.jpg|Караимийн кенасса <br>XVIII в. Сурт:Чуфут-кале._Дорога.jpg|Орта-гӀопан кевнаш <br><small>(сурт 1968 ш.)</small> </gallery> == Хьажа кхин а == {{Навигаци}} * [[Бакла]] * [[Качи-Кальон]] * [[Кыз-Кермен]] * [[Мангуп]] * [[Йеза боьлак Балта-Тиймез]] * [[Тепе-Кермен]] * [[Челтер-Мармара]] * [[Эски-Кермен]] == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == * {{книга | автор = [[Валиханов, Чокан Чингисович|Валиханов Ч. Ч.]] | заглавие = Собрание сочинений в пяти томах | ссылка = https://dlib.rsl.ru/viewer/01004460966 | место = [[Алма-Ата|Алматы]] | издательство = Издательство Академии наук Казахской ССР | том = 1 | год = 1984 | страниц = 432 | ref = Валиханов }} * ''Вус О. В.'' Опорна фортеця Кирк-Ор у контексті військово-інженерних заходів Візантії на Кримському півострові в VI ст. — Київ, 2016. — URL: <nowiki>https://byzantina.wordpress.com/2016/09/15/vus-6/</nowiki>. * {{книга|автор=Герцен А. Г., Могаричёв Ю. М.|заглавие=Крепость драгоценностей. Кырк-ор. Чуфут-кале|место=Симферополь|издательство=Таврия|год=1993|серия=Археологические памятники Крыма|страниц=128|isbn=5-7780-0216-5|ref=Герцен, Могаричёв}} * {{книга | автор = Фадеева Т. М. | заглавие = Тайны горного Крыма (Чуфут-кале и Успенский монастырь) | ссылка = http://family-travel.crimea.ru/books/Kniga_fadeeva/3.3.html | место = Симферополь | издательство = Бизнес-Информ | год = 2001 | страниц = 252 | ref = Фадеева }} * {{Статья |заглавие = К вопросу об аланах в средневековом Крыму (Знаки над входом в городище Чуфт-Кале) |издание = Археология и традиционная этнография Северной Осетии |автор = [[Чореф, Михаил Яковлевич|Чореф М. Я.]] |год = 1985 |страницы = 67—77 |место = Орджоникидзе }} * {{ВТ-ЭСБЕ|Чуфут-кале}} == Хьажоргаш == * [http://karai.crimea.ua/karai/kyrk-yer Джуфт-Кале (Чуфут-Кале)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190122073331/http://www.karai.crimea.ua/karai/kyrk-yer |date=2019-01-22 }} на сайте крымских караимов * [http://www.qrim.ru/about/sights/Cufut-Qale История и описание Чуфут-Кале] на Qrim.ru * ''[[Герцен, Александр Германович|A. Г. Герцен]], [[Могаричев, Юрий Миронович|Ю. М. Могаричев]].'' [http://luant.index.msk.ru/chufut/chufutd.html Чуфут-Кале — иудейская крепость]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304090228/http://luant.index.msk.ru/chufut/chufutd.html |date=2016-03-04 }} * Научно-популярный фильм [https://www.youtube.com/watch?v=a50LOrKC1CU Неизвестные караимы] {{АХь}} {{ГӀирмин музейш|гӀала=Бахчисарай}} {{ГӀирмин хьехан гӀаланаш}} {{ГӀирмин ханаллин коьрта шахьарш}} {{Караимаш}} {{ГӀирмин гӀопаш}} [[Категори:Чуфут-ГӀала| ]] [[Категори:Хилла коьрта шахьарш]] [[Категори:ГӀирмин гӀопаш]] [[Категори:Бахчисарайн сийлаллаш]] [[Категори:Караимаш]] [[Категори:Абатца нисйина нах беха меттигаш]] [[Категори:ГӀирмин хьехийн гӀаланаш]] 5q0eswsuzck1d9jus97y3aw8w84cxlu 0 1280619 10466656 10466027 2025-06-07T09:03:26Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 6 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 10466656 wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Александр Анатольевич Ширвиндт''' ({{ВД-Преамбула}}) — советан а, оьрсийн театран а кинон актёр ву. РСФСР къоман артист (1989). == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=0794415|name=Александр Ширвиндт}} * [https://web.archive.org/web/20180111052705/http://www.satire.ru/actors/alexander-shirvindt.html Страница Александра Ширвиндта на сайте Московского академического театра сатиры] * [http://www.wiw-rf.ru/memberPerson/22988 Персональная страница Александра Ширвиндта на портале «КТО ЕСТЬ КТО в России»]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080621095031/http://www.wiw-rf.ru/memberPerson/22988 |date=2008-06-21 }} * [http://www.rusactors.ru/sh/shirvindt/ Подробная биография Александра Ширвиндта на портале «RUS actors.ru»]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080916102250/http://www.rusactors.ru/sh/shirvindt/ |date=2008-09-16 }} * {{cite news|url=http://www.bagnet.org/news/fine-life/kumiry/2010-02-10/38621|title=Ширвиндт: «Сейчас страшное время, когда юбилей одного совпадает с 40-ка днями предыдущего»|date=2010-02-10|publisher=Багнет|access-date=2011-06-20|archive-date=2010-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20100224051311/http://www.bagnet.org/news/fine-life/kumiry/2010-02-10/38621}} * [https://echo.msk.ru/programs/dithyramb/639925-echo/ Александр Ширвиндт в программе «Дифирамб»]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200803112308/https://echo.msk.ru/programs/dithyramb/639925-echo/ |date=2020-08-03 }} на радио «Эхо Москвы» (13.12.2009) * [https://echo.msk.ru/programs/dithyramb/505345-echo/ Александр Ширвиндт в программе «Дифирамб»]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200812091145/https://echo.msk.ru/programs/dithyramb/505345-echo/ |date=2020-08-12 }} на радио «Эхо Москвы» (06.04.2008) * [http://www.krestianin.ru/articles/9981.php «Ирония судьбы» и другие приключения Шурика. Александр Ширвиндт отмечает 75-летие. Отнеситесь к этому серьёзно]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100829073848/http://www.krestianin.ru/articles/9981.php |date=2010-08-29 }} * [http://www.animator.ru/db/?p=show_person&pid=3825 Ширвиндт в мультипликации]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140525213448/http://www.animator.ru/db/?p=show_person&pid=3825 |date=2014-05-25 }} * {{cite web |url = http://www.unikino.tv/вчера-сегодня-завтра/александр-ширвиндт |title = Александр Ширвиндт |website = Прямой эфир |access-date = 2017-09-14 |ref = Unikino |archive-date = 2017-09-26 |archive-url = https://web.archive.org/web/20170926202932/http://unikino.tv/вчера-сегодня-завтра/александр-ширвиндт |url-status = live }} * {{cite web |lang=ru |author=Сергей Савостьянов |url=https://tass.ru/encyclopedia/person/shirvindt-aleksandr-anatolevich |title=Ширвиндт Александр Анатольевич |website=tass.ru |publisher=ТАСС |date= |access-date=2021-10-04 |archive-date=2021-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211004000028/https://tass.ru/encyclopedia/person/shirvindt-aleksandr-anatolevich |url-status=live }} * {{cite web|lang=ru|url=https://www.bbc.com/russian/features-47241060|title=Умер актер Александр Ширвиндт, «король флегматичного юмора»|subtitle=Народный артист России Александр Ширвиндт умер в больнице. Ему было 89 лет|date=2024-03-15|website=Русская служба Би-би-си|access-date=2024-03-17|archive-url=http://web.archive.org/web/20240317053037/https://www.bbc.com/russian/features-47241060|archive-date=2024-03-17}} * {{Cite news|title=Главные роли Александра Ширвиндта|url=https://mir24.tv/articles/16583976/glavnye-roli-aleksandra-shirvindta}} {{АХ}} [[Категори:ССРС актёраш]] 9zfoafpmo4uc62sv5wg9lj0p3newrkk 14 1280732 10466523 2025-06-06T09:40:24Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:ГӀалгӀайчоь]] [[Категори:Нах беха меттигаш Российн Федерацин субъекташкахула]]» 10466523 wikitext text/x-wiki [[Категори:ГӀалгӀайчоь]] [[Категори:Нах беха меттигаш Российн Федерацин субъекташкахула]] go1dozv2vzy84xnxeyx5iu60s3ieapv 14 1280733 10466525 2025-06-06T09:43:42Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан область]] [[Категори:Нах беха меттигаш Российн Федерацин субъекташкахула]]» 10466525 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан область]] [[Категори:Нах беха меттигаш Российн Федерацин субъекташкахула]] jg5tfr6qz3iqazyhb7lg8hh9q10atav 14 1280734 10466527 2025-06-06T09:46:15Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «{{Гергара проекташ}} {{Коьрта йаззам}} [[Категори:Российн областаш]] [[Категори:Сибиран федералан гуо]]» 10466527 wikitext text/x-wiki {{Гергара проекташ}} {{Коьрта йаззам}} [[Категори:Российн областаш]] [[Категори:Сибиран федералан гуо]] ozh40p2r37g1izx0u2ufr4f5uda71al 14 1280735 10466560 2025-06-06T09:56:09Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466560 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280736 10466561 2025-06-06T09:57:25Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466561 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280737 10466562 2025-06-06T09:58:05Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466562 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280738 10466563 2025-06-06T09:59:02Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466563 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280739 10466564 2025-06-06T09:59:49Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Российн Федерацин субъектийн кӀошташ|Нохчийчоь]] [[Категори:Новосибирскан областан муниципалан кхолламаш|*КӀошташ]]» 10466564 wikitext text/x-wiki [[Категори:Российн Федерацин субъектийн кӀошташ|Нохчийчоь]] [[Категори:Новосибирскан областан муниципалан кхолламаш|*КӀошташ]] 6mmxbnh4xosvd7x5wflrapgltggpbr0 10466565 10466564 2025-06-06T10:00:22Z VolnyiLev 18828 10466565 wikitext text/x-wiki [[Категори:Российн Федерацин субъектийн кӀошташ|Новосибирскан область]] [[Категори:Новосибирскан областан муниципалан кхолламаш|*КӀошташ]] d5t6sted377eu29q4142ap9xcrfhwmh 14 1280740 10466566 2025-06-06T10:01:05Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Российн Федерацин субъектийн муниципалан кхолламаш|Новосибирскан область]] [[Категори:Новосибирскан область]]» 10466566 wikitext text/x-wiki [[Категори:Российн Федерацин субъектийн муниципалан кхолламаш|Новосибирскан область]] [[Категори:Новосибирскан область]] k158g7iusn3ovb6w1jaqledmi2661rj 14 1280741 10466569 2025-06-06T10:02:27Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466569 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280742 10466570 2025-06-06T10:02:56Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466570 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280743 10466571 2025-06-06T10:03:24Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466571 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280744 10466572 2025-06-06T10:03:55Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466572 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280745 10466573 2025-06-06T10:04:27Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466573 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280746 10466574 2025-06-06T10:04:56Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466574 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280747 10466575 2025-06-06T10:05:09Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466575 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280748 10466576 2025-06-06T10:05:21Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466576 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280749 10466577 2025-06-06T10:05:33Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466577 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280750 10466578 2025-06-06T10:05:46Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466578 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280751 10466579 2025-06-06T10:05:58Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466579 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280752 10466580 2025-06-06T10:06:10Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466580 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280753 10466581 2025-06-06T10:06:25Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466581 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280754 10466582 2025-06-06T10:06:42Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466582 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280755 10466583 2025-06-06T10:06:55Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466583 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280756 10466584 2025-06-06T10:07:08Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466584 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280757 10466585 2025-06-06T10:07:20Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466585 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280758 10466586 2025-06-06T10:07:37Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466586 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280759 10466587 2025-06-06T10:07:55Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466587 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280760 10466588 2025-06-06T10:08:08Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466588 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280761 10466589 2025-06-06T10:08:21Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466589 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280762 10466590 2025-06-06T10:08:34Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466590 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280763 10466591 2025-06-06T10:08:47Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466591 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280764 10466592 2025-06-06T10:08:59Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466592 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280765 10466593 2025-06-06T10:09:13Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466593 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280766 10466594 2025-06-06T10:09:25Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]]» 10466594 wikitext text/x-wiki [[Категори:Новосибирскан областан кӀошташ]] 6oz81ffu0txen6f0w6c3mxd3vgmkf4i 14 1280767 10466601 2025-06-06T10:20:43Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Российн кӀоштийн центраш|Новосибирскан область]] [[Категори:Новосибирскан областан нах беха меттигаш|*]]» 10466601 wikitext text/x-wiki [[Категори:Российн кӀоштийн центраш|Новосибирскан область]] [[Категори:Новосибирскан областан нах беха меттигаш|*]] ss90f2sl98rj22h46v7km72bsd73l94 14 1280768 10466613 2025-06-06T10:24:51Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «__HIDDENCAT__» 10466613 wikitext text/x-wiki __HIDDENCAT__ 2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb 14 1280769 10466627 2025-06-06T10:32:27Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Российн гӀалин тайпанан посёлкаш]] [[Категори:Нах беха меттигаш Российн Федерацин субъекташкахула]]» 10466627 wikitext text/x-wiki [[Категори:Российн гӀалин тайпанан посёлкаш]] [[Категори:Нах беха меттигаш Российн Федерацин субъекташкахула]] 8xm735iilm7r4fjs92r4o3fkum5ktoi 14 1280770 10466628 2025-06-06T10:33:49Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «[[Категори:Российн нах беха меттигаш]]» 10466628 wikitext text/x-wiki [[Категори:Российн нах беха меттигаш]] 5gxckbq3mzs2vjv00aewssc9yn7xyi6 0 1280771 10466641 2025-06-06T19:02:32Z Votre Provocateur 33476 Керла агӀо: «{{Мегал чуххал}} == Саласпилс == '''Са́ласпилс''' (латыш. ''Salaspils'') — Латви мелхийна цуьнан кӀошт, Саласпилсан кӀошт-кӀоштехь цуьнан хьума. == География == Саласпилс Даугавар хилла хьалха догӀийна я, Рига дац къобалг 18 км юг-лу ю. == Истори == Саласпилс хьан дал хьанц...» 10466641 wikitext text/x-wiki {{Мегал чуххал}} == Саласпилс == '''Са́ласпилс''' (латыш. ''Salaspils'') — Латви мелхийна цуьнан кӀошт, Саласпилсан кӀошт-кӀоштехь цуьнан хьума. == География == Саласпилс Даугавар хилла хьалха догӀийна я, Рига дац къобалг 18 км юг-лу ю. == Истори == Саласпилс хьан дал хьанца Ӏазал цуьнан гӀирсийн тӀехь. 1964–1975 шираш ГЭС Рижан хила тӀехь археологийн аьттуйра догӀийна охотникан тӀехь хила оха я — 11 000 шираш цуьнан хилар. 1605 шираш хӀин Кирхгольман битва кхетарш: Польша-Литва-Курляндийн хила арминан шведан армийна цуьнан лац. == Дуйна цӀа ⴰⴼфал == 1941 шираш Дуйнала Хаьстара хӀин, германан нацисташ Саласпилс хила лагерь хила цӀецигаш — Балтика мотт лагерьш ву. 2 000–3 000 хьан, чохь догуш ву, ца цӀарачу. == ХӀалхара баьхьа == Саласпилс мотт баьхьа хила цуьнан хила шен. ХӀо къобалгаш: * Саласпилсан мемориал * Латвийн ботаникан сад * Даугаван музей == Нассар == 2024 шираш хьалхара: '''17 826''' кхети. == Си хьо ца хилла == Саласпилс ца до хета а, мотт хӀайна ву, тариха мотт йолуш хила ду. p0j8c0swqwkp1a59t0f4l6ydx5mmsb7 10466642 10466641 2025-06-06T19:02:52Z Votre Provocateur 33476 10466642 wikitext text/x-wiki '''Са́ласпилс''' (латыш. ''Salaspils'') — [[Латви]] мелхийна цуьнан кӀошт, Саласпилсан кӀошт-кӀоштехь цуьнан хьума. == География == Саласпилс Даугавар хилла хьалха догӀийна я, Рига дац къобалг 18 км юг-лу ю. == Истори == Саласпилс хьан дал хьанца Ӏазал цуьнан гӀирсийн тӀехь. 1964–1975 шираш ГЭС Рижан хила тӀехь археологийн аьттуйра догӀийна охотникан тӀехь хила оха я — 11 000 шираш цуьнан хилар. 1605 шираш хӀин Кирхгольман битва кхетарш: Польша-Литва-Курляндийн хила арминан шведан армийна цуьнан лац. == Дуйна цӀа ⴰⴼфал == 1941 шираш Дуйнала Хаьстара хӀин, германан нацисташ Саласпилс хила лагерь хила цӀецигаш — Балтика мотт лагерьш ву. 2 000–3 000 хьан, чохь догуш ву, ца цӀарачу. == ХӀалхара баьхьа == Саласпилс мотт баьхьа хила цуьнан хила шен. ХӀо къобалгаш: * Саласпилсан мемориал * Латвийн ботаникан сад * Даугаван музей == Нассар == 2024 шираш хьалхара: 17 826 кхети. == Си хьо ца хилла == Саласпилс ца до хета а, мотт хӀайна ву, тариха мотт йолуш хила ду. 2xah9wkxjxlw43xufomxq4b36vxyt0c 10466643 10466642 2025-06-06T19:04:00Z Votre Provocateur 33476 10466643 wikitext text/x-wiki '''Са́ласпилс''' ([[Латышийн мотт|латыш]]. ''Salaspils'') — [[Латви]] мелхийна цуьнан кӀошт, Саласпилсан кӀошт-кӀоштехь цуьнан хьума. == География == Саласпилс Даугавар хилла хьалха догӀийна я, [[Рига]] дац къобалг 18 км юг-лу ю. == Истори == Саласпилс хьан дал хьанца Ӏазал цуьнан гӀирсийн тӀехь. 1964–1975 шираш ГЭС Рижан хила тӀехь археологийн аьттуйра догӀийна охотникан тӀехь хила оха я — 11 000 шираш цуьнан хилар. 1605 шираш хӀин Кирхгольман битва кхетарш: Польша-Литва-Курляндийн хила арминан шведан армийна цуьнан лац. == Дуйна цӀа ⴰⴼфал == 1941 шираш Дуйнала Хаьстара хӀин, германан нацисташ Саласпилс хила лагерь хила цӀецигаш — Балтика мотт лагерьш ву. 2 000–3 000 хьан, чохь догуш ву, ца цӀарачу. == ХӀалхара баьхьа == Саласпилс мотт баьхьа хила цуьнан хила шен. ХӀо къобалгаш: * Саласпилсан мемориал * Латвийн ботаникан сад * Даугаван музей == Нассар == 2024 шираш хьалхара: 17 826 кхети. == Си хьо ца хилла == Саласпилс ца до хета а, мотт хӀайна ву, тариха мотт йолуш хила ду. 0zutz0d82gt3u5714kze9rf9t0wtrvt 10466644 10466643 2025-06-06T19:04:26Z Votre Provocateur 33476 10466644 wikitext text/x-wiki [[Файл:Salaspils 1. vidusskolas 4. korpuss.jpg|мини|Саласпилс]] '''Са́ласпилс''' ([[Латышийн мотт|латыш]]. ''Salaspils'') — [[Латви]] мелхийна цуьнан кӀошт, Саласпилсан кӀошт-кӀоштехь цуьнан хьума. == География == Саласпилс Даугавар хилла хьалха догӀийна я, [[Рига]] дац къобалг 18 км юг-лу ю. == Истори == Саласпилс хьан дал хьанца Ӏазал цуьнан гӀирсийн тӀехь. 1964–1975 шираш ГЭС Рижан хила тӀехь археологийн аьттуйра догӀийна охотникан тӀехь хила оха я — 11 000 шираш цуьнан хилар. 1605 шираш хӀин Кирхгольман битва кхетарш: Польша-Литва-Курляндийн хила арминан шведан армийна цуьнан лац. == Дуйна цӀа ⴰⴼфал == 1941 шираш Дуйнала Хаьстара хӀин, германан нацисташ Саласпилс хила лагерь хила цӀецигаш — Балтика мотт лагерьш ву. 2 000–3 000 хьан, чохь догуш ву, ца цӀарачу. == ХӀалхара баьхьа == Саласпилс мотт баьхьа хила цуьнан хила шен. ХӀо къобалгаш: * Саласпилсан мемориал * Латвийн ботаникан сад * Даугаван музей == Нассар == 2024 шираш хьалхара: 17 826 кхети. == Си хьо ца хилла == Саласпилс ца до хета а, мотт хӀайна ву, тариха мотт йолуш хила ду. fqy86qq7qu0ynh4531qqhgjwhpzvtlq 0 1280772 10466660 2025-06-07T10:50:33Z Draceane 3714 Draceane цӀе хийцина [[Ржадовеснице И]] → [[Радовеснице I]]: fix 10466660 wikitext text/x-wiki #дӀасахьажор' [[Радовеснице I]] sw2eo60o2giw8m83apeg1ashl9dkcbo 1 1280773 10466662 2025-06-07T10:50:33Z Draceane 3714 Draceane цӀе хийцина [[Дийцар:Ржадовеснице И]] → [[Дийцар:Радовеснице I]]: fix 10466662 wikitext text/x-wiki #дӀасахьажор' [[Дийцар:Радовеснице I]] hmbqsczml1zo9zjviaddethkg9o1bgf