Википеди
cewiki
https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B0%D0%B3%D3%80%D0%BE
MediaWiki 1.45.0-wmf.6
first-letter
Медиа
ГӀирс
Дийцар
Декъашхо
Декъашхочун дийцар
Википеди
Википедин дийцаре
Файл
Файл йийцар
MediaWiki
MediaWiki йийцар
Кеп
Кеп йийцар
ГӀо
ГӀо дийцар
Категори
Категори йийцар
Ков
Ков дийцаре
TimedText
TimedText talk
Модуль
Модуль йийцар
Тольятти
0
15653
10514661
9078986
2025-06-22T13:09:16Z
Spokiyny
41752
10514661
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = ГӀала
|нохчийн цӀе = Тольятти
|шен цӀе =
|муьтӀахь =
|пачхьалкх = Росси
|мохк таблицехь =
|хӀост = Flag of Togliatti (Samara oblast).png
|байракх = Coat of Arms of Togliatti Samara oblast small.svg
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла = 100px
|байракхан шоралла = 70px
|lat_deg = 53 |lat_min = 31 |lat_sec =
|lon_deg = 49 |lon_min = 25 |lon_sec =
|CoordAddon = type:city(718000)_region:RU-SAM
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам =
|регионан картин барам =
|кӀоштан картин барам =
|регионан тайпа = Область
|регион = Самарин область
|регион таблицехь = Самарин область
|кӀоштан тайпа =
|кӀошт =
|кӀошт таблицехь =
|йукъараллин тайпа =
|йукъаралла =
|йукъаралла таблицехь =
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь =
|йиллинарг =
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш =
|статус йелла терахь = 1780
|майда = 314,79<ref name="БД">[http://www.gks.ru/scripts/db_inet2/passport/table.aspx?opt=36740000200620072008200920102011 БД ПМО Самарской области. Тольятти]</ref>
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла = 90
|климат =
|официалан мотт =
|бахархой = 662 683<ref>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/%D0%A1hisl_MO_01-01-2025.xlsx Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2025 года]</ref>
|бахархой ларар шо = 2025
|луьсталла = 2286
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам =
|динан хӀоттам =
|бахархойн цӀерш =
|сахьтан аса =
|DST =
|телефонан код = 8482
|поштан индекс =
|поштан индексаш = 445xxx
|автомобилан код =
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 36440
|категори Commons чохь = Togliatti
|сайт = http://portal.tgl.ru/
|сайтан мотт = ru
}}'''Толья́тти''' ([[1964 шо]] кхаччалц '''Ста́врополь''', тӀера {{lang-el|Σταυρούπολη}} — ма-дарра. «ЖагӀаран гӀала»; цхьаболчара олу ''Волгин-тӀера-Ста́врополь'' йа ''Волгин Ста́врополь'') — [[Росси]]йн [[Самарин область|Самарин областан]] [[административан центр]]. [[Самарско-Тольяттин агломераци]]н йукъайогӀу<ref>[http://tlt.ru/articles.php?n=1943786 Самарско-Тольяттинская агломераци рассматривается в числе пяти пилотных проектов Минрегионразвития РФ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130902142934/http://tlt.ru/articles.php?n=1943786 |date=2013-09-02 }}</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Самарин область}}
[[Категори:Российн гӀаланаш]]
3jp2wyd7ms0kadhw4iyo5ffoto1rleh
Диалектика
0
15656
10514672
10514378
2025-06-22T22:13:57Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514672
wikitext
text/x-wiki
{{Underlinked|date=январь 2014}}
{{Orphan|date=январь 2014}}
'''Диале́ктика''' ({{lang-grc|διαλεκτική}} — къийсаман а, ойла яран а говзалла) — философехь аргументацин некъ а, ойланан чулацамех лаьцна теорин ойланан кеп а.{{-1|<ref>{{статья|автор=Михайлов, Ф. Т.|заглавие=Диалектика|издание = Новая философская энциклопедия|место = М.|издательство = Мысль|год = 2000|том = 1—4|страницы =|страниц =|isbn = 5-244-00961-3}}</ref>}}<ref>{{cite web|url=http://iph.ras.ru/elib/0952.html|title=Энциклопедия|accessdate=2013-04-28|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GFPlQi3a|archivedate=2013-04-29}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140910010503/http://iph.ras.ru/elib/0952.html |date=2014-09-10 }}</ref> Диалектикан некъ бу европин а, индин а философехь коьртаниг. «Диалектика» дош схьадаьлла Шира Грецин философера. И дош даьржина [[Платон]]ас язйина «Диалогаш» бахьнехь. Оцу диалогашкахь дакъа лоцу нах ойланаш цхьана йогӀуш ца хила а тарлора, амма цара бакъо лоьхура шайн ойланаш вовшега юцуш. [[Гегель|Гегелин]] тӀера диалектикa дуьхьала хӀоттош ю метафизикин. Метафизикас массо а хӀума а, хиламаш а хийца ца луш а, вовшийца доьзна йоцуш а лору<ref name=ReferenceA>{{cite web|url=http://slovari.yandex.ru/%D0%94%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%94%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/|title=Диалектика — БСЭ — Яндекс.Словари|accessdate=2013-04-28|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GFPmFD5k|archivedate=2013-04-29}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130613183152/http://slovari.yandex.ru/%D0%94%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%94%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ |date=2013-06-13 }}</ref>.
<!--
В истории философии выдвигались различные толкования диалектики:
* учение о вечном становлении и изменчивости бытия ([[Гераклит]]);
* искусство диалога, достижения истины путем противоборства мнений ([[Сократ]]);
* метод расчленения и связывания понятий с целью постижения сверхчувственной (идеальной) сущности вещей ([[Платон]]);
* учение о совпадении (единстве) противоположностей ([[Николай Кузанский]], [[Джордано Бруно]]);
* способ разрушения иллюзий человеческого разума, который, стремясь к цельному и абсолютному знанию, неминуемо запутывается в противоречиях ([[Кант]]);
* всеобщий метод постижения противоречий (внутренних импульсов) развития бытия, духа и истории ([[Гегель]]);
* учение и метод, выдвигаемые в качестве основы познания действительности и ее революционного преобразования (Маркс, Энгельс, Ленин).}<ref>{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc1p/16402|title=ДИАЛЕКТИКА|accessdate=2013-04-28}}</ref>
== История развития понятия ==
Первые философские учения возникли 2500 лет назад в Индии, Китае и Древней Греции. Ранние философские учения носили стихийно-материалистический и наивно-диалектический характер. Исторически первой формой диалектики явилась античная диалектика.<ref>{{cite web|url=http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Философия|title=Философия — БСЭ — Яндекс.Словари|accessdate=2013-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GW3t20Uf|archivedate=2013-05-10}}</ref>
В восточной мудрости теоретическое мышление прошло тот же путь: опора на парность категорий мышления, поиск единого основания у различных, до прямой противоположности дозревших понятий и идей, образов и символов как в эзотерических, так и в известных всем философских направлениях и школах. Хотя для европейца их экзотическая форма не совсем привычна, но она — форма единства и борьбы противоположностей в содержании мыслимого. Она настраивала теоретическое мышление египтян, арабов, персов, индийцев, китайцев и других восточных мыслителей на осознание всеобщих его форм, на их содержательную классификацию, на поиск разумного основания их взаимоопределяемости. И в центре большинства из них — противоположность мудрого созерцания вечного смысла бытия суетному действию в мире преходящего. Путь достижения такой способности в смыслочувственно-телесном достижении гармонии с собой и миром преодолением противоположных моментов переживания и действия.<ref>{{cite web|url=http://iph.ras.ru/elib/0952.html|title=Энциклопедия|accessdate=2013-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GW3trJy6|archivedate=2013-05-10}}</ref>
=== Диалектика в Античности ===
Философы ранней греческой классики говорили о всеобщем и вечном движении, в то же время представляя себе космос в виде завершённого и прекрасного целого, в виде чего-то вечного и пребывающего в покое. Гераклит и другие греческие философы дали формулы вечного становления, движения как единства противоположностей. [[Аристотель]] считает изобретателем диалектики [[Зенон Элейский|Зенона Элейского]], который подверг [[Анализ (философия)|анализу]] противоречия, возникающие при попытке осмыслить понятия движения и множества. На основе философии Гераклита и элеатов в дальнейшем возникла чисто отрицательная диалектика у [[Софисты|софистов]], которые в непрестанной смене противоречащих друг другу вещей, а также и понятий увидели относительность человеческого знания и доводили диалектику до крайнего [[скептицизм]]а, не исключая и [[мораль|морали]].
Сам Аристотель отличает «диалектику» от «[[Аналитика|аналитики]]» как науку о вероятных мнениях от науки о доказательстве. Аристотель в учении о четырёх причинах — материальной, формальной, движущей и целевой — утверждал, что все эти четыре причины существуют в каждой вещи совершенно неразличимо и тождественно с самой вещью.
[[Платон]] вслед за элеатами (Элейская школа) определяет истинное бытие как тождественное и неизменное, тем не менее в диалогах «Софист» и «Парменид» обосновывает диалектические выводы о том, что высшие роды сущего могут мыслиться только таким образом, что каждый из них есть и не есть, равен себе самому и не равен, тождествен себе и переходит в свое «иное». Поэтому бытие заключает в себе противоречия: оно едино и множественно, вечно и преходяще, неизменно и изменчиво, покоится и движется. Противоречие есть необходимое условие для побуждения души к размышлению. У Платона даётся диалектика пяти основных категорий: движения, покоя, различия, тождества и бытия.<ref name=ReferenceA />
=== Диалектика в традиционной китайской философии ===
В китайской философии диалектика традиционно связывается с [[Категория (философия)|категориями]] [[Ян и Инь]], восходящими к древним представлениям о взаимодействии пассивной женской силы — инь и активной мужской — ян<ref>{{cite web|url=http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Китай/|title=Китай — БСЭ — Яндекс.Словари|accessdate=2013-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GW3um7VK|archivedate=2013-05-10}}</ref>. С точки зрения китайских мыслителей, эти [[Категория (философия)|категории]] отражают взаимосвязь и взаимопревращение противоположных сторон явления друг в друга. К примеру, «Ян» — светлое, «Инь» — темное; «Ян» переходит в «Инь» — жесткое размягчается{{нет АИ|5|05|2012}}; «Инь» переходит в «Ян» — темное светлеет и т. д.
Наполняющие Вселенную и порождающие и сохраняющие жизнь первичные субстанции, или силы Ян и Инь, о которых говорится в книге «Ицзин», обусловливают сущность 5 элементов природы: металла, дерева, воды, огня, земли; 5 естественных состояний: влаги, ветра, тепла, сухости, холода; 5 осн. человеческих функций: мимики, речи, зрения, слуха, мышления, и 5 осн. аффектов: заботы, страха, гнева, радости, созерцательности.<ref>{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_philosophy/521/КИТАЙСКАЯ|title=КИТАЙСКАЯ ФИЛОСОФИЯ|accessdate=2013-04-30}}</ref>
=== Диалектика в Средние века ===
В [[средние века]] диалектика являлась частью [[Семь свободных искусств|семи свободных искусств]] и понималась обычно в широком смысле как способность вести спор посредством вопросов и ответов, искусство составлять [[силлогизм]]ы, используя вероятностные и правдоподобные аргументы по предложенному вопросу, а также искусство классификации понятий, разделения вещей на роды и виды.
Проблема будущего осмысливалась во многом на основе диалектики. Несовершенный «земной мир», являющийся миром Бога-Сына, связывался с совершенным «небесным миром» Бога-Отца не только с помощью мистического Бога-Духа, но и посредством диалектических ходов мысли. В средневековой философии имелись все те ключевые элементы диалектики, в том числе и так называемый закон отрицания отрицания, которые позднее Гегель и коммунистическая философия включили в свою «диалектику природы, общества и мышления».
Цель средневековой диалектики — попытаться схватить мир сразу в обоих его ипостасях, сакральной и мирской, сублимированной и низменной. Средневековая культура сочетает в единство полярные противоположности: небесное и земное, спиритуальное и грубо телесное, жизнь и смерть.<ref name=ReferenceB>dic.academic.ru/dic.nsf/enc1p/16402</ref>
Господство монотеистических религий в средние века перенесло диалектику в область теологии; Аристотель и [[неоплатонизм]] использовались при этом для создания схоластически разработанных учений о личном абсолюте. У неоплатоников ([[Плотин]], [[Прокл Диадох|Прокл]] словом «диалектика» обозначается научный метод анализа и синтеза, который исходит из Единого, чтобы к Единому вернуться. У Николая Кузанского идеи диалектики развиваются в учении о тождестве знания и незнания, о совпадении максимума и минимума, о вечном движении, о совпадении противоположностей, о любом в любом и так далее.
<ref>slovari.yandex.ru/Диалектика/БСЭ/Диалектика/</ref>
=== В немецкой классической философии ===
Немецкий классический [[идеализм]] рассматривал действительность не только как предмет [[познание|познания]], но и как предмет деятельности. Так, в [[гносеология|теории познания]] [[Кант, Иммануил|Кант]] развивает диалектические идеи в учении об «антиномиях». Однако диалектика разума, по Канту, — иллюзия, и она устраняется, как только мысль возвращается в свои пределы, ограниченные познанием одних явлений. Позже в теории познания (в «Наукоучении») [[Фихте, Иоганн Готлиб|Фихте]] развил «антитетический» метод выведения категорий, содержащий важные диалектические идеи. [[Шеллинг, Фридрих Вильгельм Йозеф фон|Шеллинг]] вслед за Кантом развивает диалектическое понимание процессов природы.
Существенную роль понятие диалектики играет в философии [[Гегель|Гегеля]]. Для него диалектика — это такой переход одного определения в другое, в котором обнаруживается, что эти определения односторонни и ограниченны, то есть содержат [[отрицание]] самих себя. Поэтому диалектика, согласно Гегелю, — «движущая душа всякого научного развертывания мысли и представляет собой единственный принцип, который вносит в содержание науки имманентную связь и необходимость…».
Глубинной основой гегелевской диалектики является средневековая концепция истории — развитие применительно к человеческому обществу христианской доктрины Бога и человека, так что диалектикa Гегеля — это распространение не только на общество, но и на природу ключевых идей христианского понимания связи Бога и человека. Основные идеи гегелевской диалектики сводятся к следующему: «…Все конечное, вместо того, чтобы быть прочным и окончательным, наоборот, изменчиво и преходяще», поскольку, «будучи в себе самом другим, выходит за пределы того, что оно есть непосредственно, и переходит в свою противоположность».
<ref name=ReferenceB />
=== Диалектика марксизма ===
Понятие диалектики в своих произведениях использовали [[Маркс, Карл Генрих|Карл Маркс]] и [[Энгельс, Фридрих|Фридрих Энгельс]], которые перевели её в материалистическую плоскость. Отличие своей диалектики от гегелевской Маркс выразил в утверждении, что философия Гегеля перевернута с ног на голову. Именно поэтому следует отличать диалектику Гегеля от её интерпретации в диалектике марксизма.
Маркс понимает философию как науку и пытается построить её по научному методу. Сознание Марксом понимается как свойство материи отражать саму себя, а не как самостоятельная сущность. [[Материя (философия)|Материя]] находится в постоянном движении и развивается. Диалектика же выступает в качестве закона развития этой материи.
Маркс следующим образом описывает разницу между его диалектикой и диалектикой Гегеля:<ref>[http://www.esperanto.mv.ru/Marksismo/Kapital1/kapital1-00.html#c0.2 Маркс К. «Капитал». Том I. Послесловие ко второму изданию]</ref>
<blockquote>''Мой диалектический метод по своей основе не только отличен от гегелевского, но является его прямой противоположностью. Для Гегеля процесс мышления, который он превращает даже под именем идеи в самостоятельный субъект, есть демиург действительного, которое составляет лишь его внешнее проявление. У меня же, наоборот, идеальное есть не что иное, как материальное, пересаженное в человеческую голову и преобразованное в ней.''</blockquote>
Последователями Маркса, главным образом, [[СССР|советскими]], была создана особая философская школа — [[диалектический материализм]]. В систематизации диалектики, являвшейся общепринятой в диалектическом материализме в 1960—1980-е гг., некоторые из ведущих идей Гегеля именовались «принципами», другие — «законами». Эта систематизация включала следующие положения:
* '''принцип всеобщей взаимосвязи''', утверждающий, что все связано со всем, и только ограниченность человеческого знания не позволяет видеть все существующие связи;
* '''принцип развития''', провозглашающий необратимое, направленное, закономерное изменение материальных и идеальных объектов в качестве универсального их свойства;
* '''[[закон единства и борьбы противоположностей]]''', касающийся перехода вещей в процессе своего развития в свою противоположность (определения понятия противоположности, или диалектического противоречия, так и не было дано);
* '''[[закон перехода количественных изменений в качественные]]''', говорящий о накоплении развивающимися объектами постепенных количественных изменений и последующем скачкообразном переходе последних в качественные изменения;
* '''[[закон отрицания отрицания]]'''.<ref name=ReferenceB />
=== Диалектика в советской и российской философии ===
В советское время единственной допустимой формой диалектики считалась [[материалистическая диалектика]], и к попыткам неортодоксального ее развития относились с подозрением{{Нет АИ|4|10|2012}}. После распада СССР диалектика в значительной степени потеряла своё распространение, хотя ряд авторов продолжает оценивать её позитивно. Среди авторов, предложивших оригинальные диалектические концепции, были [[Батищев, Генрих Степанович|Г. С. Батищев]], [[Лосев, Алексей Фёдорович|А. Ф. Лосев]], [[Оруджев, Заид Меликович|З. М. Оруджев]], [[Ильенков, Эвальд Васильевич|Э. В. Ильенков]], [[Вазюлин, Виктор Алексеевич|В. А. Вазюлин]] и другие.
=== Диалектика сегодня ===
Для современного состояния науки характерно замалчивание диалектики одновременно с существенным развитием и конкретизацией её идей под другими названиями. Так, в [[Синергетика|синергетике]] подробно разработаны [[Закон перехода количественных изменений в качественные|закономерности перехода от количественных изменений к качественным]].
== Критика гегелевской диалектики и диалектики марксизма ==
=== [[Шопенгауэр, Артур|Шопенгауэр]] ===
Гегелевскую диалектику и философию активно критиковал его современник Артур Шопенгауэр, знавший Гегеля лично:<ref>Цитируется из Поппер К. Открытое общество и его враги. Т. 2. [http://www.evolkov.net/PopperK/Open.Society.&.Its.Enemies/index.html Время лжепророков: Гегель, Маркс и другие оракулы] — Глава 12</ref>
{{цитата|Гегель, назначенный властями сверху в качестве дипломированного Великого философа, был глупый, скучный, противный, безграмотный шарлатан, который достиг вершин наглости в наскребании и преподнесении безумнейшей мистифицирующей чепухи. Эта чепуха была шумно объявлена бессмертной мудростью корыстными последователями и с готовностью принята всеми дураками, которые, таким образом, соединились в столь совершенный хор восхищения, который вряд ли когда-либо звучал ранее. Широчайшее поле духовного влияния, предоставленное Гегелю власть предержащими, позволило ему добиться успеха в деле интеллектуального разложения целого поколения.</blockquote>}}
=== [[Поппер, Карл Раймунд|Поппер]] ===
Диалектика [[Гегель|Гегеля]] объясняет развитие мышления через триаду ''[[Тезис (логика)|тезис]]'' → ''[[антитезис]]'' → ''[[синтез]]''. [[К. Поппер]]<ref>К.Поппер, «Что такое диалектика?»</ref> объясняет эту схему, сравнивая её с научным «[[метод проб и ошибок|методом проб и ошибок]]», который отбраковывает неподтверждающиеся экспериментом теории. Поппер признаёт, что весьма разумно начинать «развитие определенной области человеческого мышления с какой-то одной идеи — тезиса, открытого для критики, которая „создаст“ свой антитезис». Завершаемая синтезом разумных зёрен схема «добавляет некоторые ценные моменты к интерпретации мышления в терминах проб и ошибок».
Критику Поппер начинает с того, что [[синтез]] [[субъективность|субъективен]] — определяется не только материалом тезиса и антитезиса, но и умами, его (этот синтез) отстаивающими<ref>«… не следует думать также, что именно „борьба“ между тезисом и антитезисом „создает“ синтез. На самом деле происходит битва умов, и именно умы должны быть продуктивны и создавать новые идеи …»</ref>. Но главное, что, правильно замечая, что противоречия — двигатель интеллектуального прогресса и что они неизбежны, диалектики делают крайне неверный вывод, что избавляться от противоречий даже нежелательно. Это опасно, говорит Поппер, поскольку так называемая плодотворность противоречий есть просто результат нашего решения не мириться с ними<ref>«Единственной „силой“, движущей диалектическое развитие, является, таким образом, наша решимость не мириться с противоречиями между тезисом и антитезисом.»</ref>. Кроме того, он показывает, как [[:en:Principle of explosion|из противоречия следует что угодно]]. Примирение с противоречием обязательно приводит нас к отказу от критики, от поиска непротиворечивых теорий, синтеза, к концу рациональности и науки. Поэтому диалектическая логика, более чем годная для философского описания истории, не должна занимать фундаментальное место формального логического вывода в жизни. И уж тем более нелепо утверждать, что физическая реальность развивается диалектически, как это делает Маркс.
К. Поппер отмечает, что в диалектике неправильно употребляются логические термины, а понятия «отрицание» и «противоречие» имеют определенное логическое значение, отличное от диалектического. Такая терминология, по мнению Поппера, лишь вводит в заблуждение. Менее обманчивыми были бы термины «конфликт», «противоположная тенденция» или «противоположный интерес». А неуязвимость диалектики для критики Поппер называет чрезвычайно опасным «железобетонным» [[догматизм]]ом.
-->
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Литература ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Диалектика}}
* Абрамов М. А. Догмы и поиск (сто лет дискуссий о диалектике в английской философии). — М., 1994. — 210 с.
* Адорно Т. В. Негативная диалектика. Пер. с нем. — М.: Научный мир, 2003. — 372 с.
* Алексеев П. В., Панин А. В. Теория познания и диалектика. — М., 1991. — 383 с.
* Берти Э. Древнегреческая диалектика как выражение свободы мысли слова // Историко-философский ежегодник 1990. — М., 1991. — С. 321—344.
* Богомолов А. С. Диалектический логос. Становление античной диалектики. — М., 1982. — 263 с.
* Бурова И. Н. Парадоксы теории множеств и диалектика. — М., 1976.- 176 с.
* Вазюлин В. А. [http://www.ilhs.tuc.gr/ru/lk.htm Логика «Капитала» К. Маркса.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130406212156/http://www.ilhs.tuc.gr/ru/lk.htm |date=2013-04-06 }} — М., 1968—2002². — 295 с.
* Дёмин Р. Н. Сократ о диалектике и учение о разделении по родам в древнем Китае // Универсум платоновской мысли: неоплатонизм и христианство. Апологии Сократа. — СПб., 2001.
* Джохадзе Д. В. Диалектика Аристотеля. — М., 1971.
* Джохадзе Д. В., Джохадзе Н. И. История диалектики: Эпоха античности. — М., 2005. — 326 с.
* Диалектика и её критики. — М., 1986.
* Диалектическое противоречие. — М., 1979. — 343 с.
* Дынник М. А. Диалектика Гераклита Эфесского. — М., 1929.
* Зелькина О. С. Системно-структурный анализ основных категорий диалектики. — Саратов, 1970.
* Ильенков Э. В. [http://psylib.org.ua/books/ilyen02/index.htm Диалектическая логика. Очерки истории и теории]. Москва, Политиздат, 1974. — 271 с. // Второе издание, дополненное. М.: Политиздат, 1984. — 320 с.
* История античной диалектики. — М., 1972. — 335 с.
* История диалектики XIV—XVIII вв. — М., 1974. — 356 с. (АН СССР.Ин-т философии).
* История марксистской диалектики от возникновения марксизма до ленинского этапа. — М., 1972.
* Кедров Б. М. О методе изложения диалектики: Три великих замысла. — М.: Наука, 1983. — 478 с.
* Критика немарксистских концепций диалектики XX века. Диалектика и проблема иррационального / Под ред. Ю. Н. Давыдова. — М., 1988. − 478 с. ISBN 5-211-00186-9
* Луканин Р. К. Диалектика аристотелевской «Топики» // Философские науки. — 1971. — № 6.
* Мисюров Д. А. Опыт диалектики: Формулы развития, диалектическое исчисление, диалектические опыты. — Москва, Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2012 (книга вышла в 2011 году) — 288 c.
* Моисеев Н. Н. Алгоритмы развития. — М.: Наука, 1987. — С. 17-37, 44.
* Нарский И. С. К вопросу о соотношении формальной логики и диалектики // Вестник Московского университета. — 1960. — № 3.
* Омельяновский М. Э. Диалектика в современной физике. — М.: Наука, 1973. — 324 с.
* Оруджев З. М. Диалектика как система. — М., 1973. — 352 с.
* Петров Ю. А. Логическая функция категорий диалектики. — М., 1972.
* Садовский Г. И. Диалектика мысли. Логика понятий как теория отражения сущности развития. — Минск, 1982. — 310 с.
* Семашко Л. М. Диалектика Платона и её интерпретация Гегелем // Философские науки. — 1971. — № 4.
* Фурман А. Материалистическая диалектика. — М., 1969.
* Чан Шэнь. Диалектика Гегеля и китайская традиция диалектического мышления. // Судьбы гегельянства: философия, религия и политика прощаются с модерном. — М., 2000. — С.335-347.
* Шаш С. Д. Проблема исследования раннегреческой диалектики // Сб. Философские исследования. — Минск, 1970.
* Широканов Д. И. Взаимосвязь категорий диалектики. — Минск, 1969.
* Howard Ll. Williams, Hegel, Heraclitus, and Marx’s Dialectic. — Harvester Wheatsheaf, 1989. — 256 p. ISBN 0-7450-0527-6
=== Диалектикан критика ===
* [http://www.philosophy.ru/library/vopros/50.html Поппер к. Что такое диалектика?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120622224652/http://www.philosophy.ru/library/vopros/50.html |date=2012-06-22 }} // Вопросы философии. — 1995. — № 1. — С. 118—138.
* [http://www.philosophy.ru/library/vopros/59.html Садовский В. Н. Карл Поппер, Гегелевская диалектика и формальная логика] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130113034539/http://philosophy.ru/library/vopros/59.html |date=2013-01-13 }} // Вопросы философии. — 1995. — № 1. — С. 139—148.
* [http://logic.ru/ru/node/622 Смирнов В. А. К. Поппер прав: диалектическая логика невозможна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081013235228/http://logic.ru/ru/node/622 |date=2008-10-13 }}
* [http://anthropology.ru/ru/texts/brodsky/ruseur_08.html Бродский А. И. Тайна диалектической логики]
* [http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Philos/Rassel/_MZ_Index.php Рассел Б. Мудрость Запада] особенно: просвещение и романтизм/Гегель (1770—1831), Рассел Б.
* [http://psi-logic.shadanakar.org/psi/dia.htm Войнаровский М. Диалектика] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110829124142/http://psi-logic.shadanakar.org/psi/dia.htm |date=2011-08-29 }}
{{1000}}
[[Категори:Философи]]
i3koxt9s2ghhhvxzfdb8iu3aa79c2gz
Кисловодск
0
17392
10514662
9676553
2025-06-22T14:16:51Z
Spokiyny
41752
10514662
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ
|статус = ГӀала
|нохчийн цӀе = Кисловодск
|шен цӀе =
|муьтӀахь =
|пачхьалкх = Росси
|мохк таблицехь =
|хӀост = Coat of Arms of Kislovodsk (2013).svg
|байракх = Flag of Kislovodsk (Stavropol krai).png
|хӀостан сурт хӀоттор =
|байракхан сурт хӀоттор =
|хӀостан шоралла =
|байракхан шоралла =
|lat_deg = 43.91
|lon_deg = 42.72
|CoordAddon = region:RU
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам =
|регионан картин барам =
|кӀоштан картин барам =
|регионан тайпа =
|регион = Ставрополан мохк
|регион таблицехь =
|кӀоштан тайпа = гӀалин гуо
|кӀошт = ГӀала-курорт Кисловодск
|кӀошт таблицехь =
|юкъараллин тайпа =
|йукъаралла =
|йукъаралла таблицехь =
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь = 1803
|йиллинарг =
|дуьххьара хьахор = 1803
|хьалхара цӀерш =
|статус йелла терахь = 1903
|майда = 72<ref>[http://to26.rosreestr.ru/upload/to26/files/doklad_2010_sk.pdf Управление Росреестра по Ставропольскому краю. Доклад о состоянии и использовании земель Ставропольского края в 2010 году]</ref>
|локкхаллин тайпа =
|хӀордан сизал локхалла = 825
|климат =
|официалан мотт =
|бахархой = 125 931
|бахархой ларар шо = 2025
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам =
|динан хӀоттам =
|бахархойн цӀерш =
|сахьтан аса = +3
|DST =
|телефонан код = 87937
|поштан индекс = 357700
|поштан индексаш = 3577xx
|автомобилан код = 26
|идентификаторан тайпа = ОКАТО
|идентификаторан терахьаш = 07
|категори Commons чохь =
|сайт = http://kislovodsk-kurort.org
|сайтан мотт =
}}'''Кисловодск''' — Ставрополан мехкан гӀала<ref name="АГКГН">[http://pda.rosreestr.ru/upload/www/files/26_F_202нп.pdf Реестр зарегистрированных в АГКГН географических названий объектов на 18/11/2011 Ставропольский край]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, муниципалан кхолар «гӀалин гуо ГӀала-курорт Кисловодскан» административан центр. Бахархойн дукхалла 125 931 адам леррана 2025 шарахь<ref>https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/%D0%A1hisl_MO_01-01-2025.xlsx</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
[[Категори:Росси]]
o3jmf2i326h0jahg0wl0i0jhw4hzhei
Дзюдо
0
17619
10514671
10458647
2025-06-22T22:10:33Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514671
wikitext
text/x-wiki
{{Хаьржина агӀо|Дзюдо}}
[[Файл:Judo.svg|thumb|150px|right|Иероглифашца йазйина дзюдон цӀе]]
[[Файл:Judo01cropped.jpg|thumb|150px|right|Дзюдо кхоссар (''тати вадза'')]]
{{нихонго|'''Дзюдо́'''|柔道|дзю: до:|ма-дарра — «КӀеда некъ»; [[Росси]]ехь иштта олу «Сетта некъ»}} — [[Япони]]н латаран говзалла, [[XIX бӀешо|XIX бӀешарахь]] японин латаран говзанчас Дзигоро Канос ([[1860]]—[[1938]]) кхоьллина [[спорт]]ан герз доцуш латар. Иштта Дзигоро Канос кхоьллира коьрта бакъонаш а, Ӏаморан бух а, къовсаран бакъонаш а.
'''Дзюдо''' кхоьллин де лоруш ду Канос хьалхара дзюдо школа ''Кодокан'' кхоьллин де [[1882]] шарахь<ref name="Koryu">{{cite web
| author = Diane Skoss
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.koryu.com/koryu.html
| title = A Koryu Primer
| format =
| work =
| publisher = Koryu Books
| accessdate = 2010-07-11
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619BBy8q9
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
Дзюдохь магийна йу кхоссараш а, лазаран приёмаш а, сацораш а, садукъаран приёмаш а лаьтташ а, партерехь а. Тохараш а, лазоран кхераме приёмаш а ката санна бен ца Ӏамайо. Кхоьчу тайпан латарашца (желтойн-риман латар, паргӀата кепар латар) башхал йу магийтина приёмаш алсам хилар.
Дзюдон коьрта ши принцип йу «Кхиаман тӀекхачархьам вовшен гӀодар а, вовшех кхетар а», «Тоьллачу кепар дегӀах а, синах а пайда эцар». Дзюдо Ӏамочун Ӏалашо хила еза гӀора сов даккхар а, латаран кечвалар а, шен дог-ойла тайар а. И деш оьшу низам а, чӀогӀамалла а, гӀиллакх а, кхиаман тӀекхача оьшуш болу къинхьегам а<ref name="Горбылёв. Хидэн 1">{{статья
| автор = Кано Дзигоро.
| заглавие = Общие сведения о дзюдо и его ценности в деле воспитания
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Хидэн. Боевые искусства и рукопашный бой
| тип = Научно-методический сборник под редакцией Горбылёва А. М.
| место = М.
| издательство = ФГУП Издательство «Известия» УД П РФ
| год = 2008
| выпуск = 1
| том =
| номер =
| страницы = 118-173
| isbn =
| issn =
}}
</ref>.
Дзюдо йу [[Олимпан ловзараш]]ан йукъайогӀуш. Дзюдон техниках бух хилла дукха таханлера латаран тайпанашан. Царна йуккъехь [[самбо]], [[Бразили]]н [[джиу-джитсу]], Каваиси Рю дзюдзюцу, Косэн дзюдо. Дзюдо Ӏамийна [[Уэсиба, Морихэй|Морихэй Уэсиба]] ([[айкидо]]н кхоллархо), [[Маэда, Мицуё|Мицуё Маэда]] (джиу-джитсун кхоллархо), [[Ощепков, Василий Сергеевич|Василий Ощепков]] (самбо кхоьллинчарех цхьаъ), [[Сиода, Годзо|Годзо Сиода]] (Ёсинкан тайпан айкидо)<ref>{{ref-en}} {{книга
|автор = Gōzō Shioda.
|часть =
|заглавие = Aikido Shugyo: Harmony in Confrontation
|оригинал =
|ссылка = http://www.shindokanbooks.com/shugyo.shtml
|издание = 1-st edition
|место = Toronto, Canada
|издательство = Shindokan Books International
|год = 2002
|том =
|страницы =
|страниц = 207
|isbn = 0-9687791-2-3
}}</ref>.
== Истори ==
[[Файл:Kano Jigoro.jpg|thumb|150px|right|Дзюдо кхоллархо Дзигоро Кано]]
Дзюдо дӀахӀоттар нисделира 1880-гӀа шерашна тӀе. Иза йара хала зама<ref name="Горбылёв, Додзё № 6">{{статья
| автор = Горбылёв А. М.
| заглавие = Очерк истории дзюдо. Начало пути
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический сборник
| место =
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2001
| выпуск = 6
| том =
| номер =
| страницы = 7-15
| isbn =
| issn =
}}</ref>. Цу хенахь Японийн куьйгалхойн йукъахь йаржина йара малхбузера культура схьаэцарана политика. Цундела ламастан тӀеман говзалаш лоруш йацара. Говзанчаш шайн хьехар сацадора, цхьабераш къоьлахь лоьра<ref name="Косоротов, Горбылёв, Додзё № 6">{{статья
| автор = Сергей Косоротов, Алексей Горбылёв.
| заглавие = Кодокан дзюдо. Сущность и структура
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический сборник
| место =
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2001
| выпуск = 6
| том =
| номер =
| страницы = 2-6
| isbn =
| issn =
}}</ref>.
Дзигоро Кано жима волучу хенахь дуьйна вара дзюдзюцу (джиу-джитсу) Ӏамош. Цо Ӏаминера Тэндзин Синъё Рю а, Кито Рю а школашкахь хьоьху дзюдзюцу. Оцу бух тӀехь цо кхоьллира керла латаран тайп. Цунна цо [[Кодокан]] дзюдо цӀе тиллира.
''Дзюдо'' цӀе японийн латаран говзаллашкахь лелош йара дзюдзюцу шозлугӀа цӀе санна<ref>{{книга
|автор = Сугавара Садамото.
|часть =
|заглавие = Новый учебник по дзюдо, объясняющий сокровенные секреты
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = М.
|издательство = Издательский дом «Будо-Спорт»
|год = 2007
|том =
|страницы = 126
|страниц = 138
|isbn = 5-90-182626-4
}}</ref>, амма Дзигоро Канос диллира оцу дешанчу керла маьӀана. Цо элира дзюдохь коьртаниг техника йац, ша шен кхачаме валор (''до'') ду аьлла<ref name="Горбылёв. Хидэн 1"/>. Иштта и цӀе хержина Кано гайта гӀертар дзюдон гуманизман хьажам. Цу хенахь дзюдзюцу дукха наха лоруш дара шога гӀуллакх, нах хӀаллак бан кхоьллина, оьзда стагехь товш доцу хӀума<ref name="Горбылёв. Хидэн 1"/>.
Канос дзюдохь магийтина приёмаш йукъа ца йахийтира цхьайолу дзюдзюцун уггара кхераме приёмаш<ref name="Горбылёв, Додзё № 6"/> йахьаллонаш кхерамаза бан хьам. Амма уьш Ӏамо йиш йу ката санна.
Хьалхара Кодокан школан майда 22 м² бен йацара<ref name="Горбылёв, Додзё № 6"/>. Амма Дзигоро Кано корматаллаш бахьнехь дзюдо сиха йаржира. И йаржарна гӀо дора ТӀеман дикалла дендаран ассоциацис (Дай Ниппон Бутокукай) йола йина будо карлайаккхарна болам а<ref name="Косоротов, Горбылёв, Додзё № 6" />, дзюдоисташ дакъа лоцу Коьрта полицин урхаллас [[1885]]—[[1888]] шерашкахь йеш йолу кхоьчу дзюдзюцу школашкаца хилла йахьаллонаш а<ref name="Горбылёв, Додзё № 7">{{статья
| автор = Горбылёв А.М.
| заглавие = Очерк истории дзюдо. «Смертельная битва» с дзю-дзюцу
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический сборник
| место =
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2001
| выпуск = 7
| том =
| номер =
| страницы = 5-14
| isbn =
| issn =
}}</ref>. Оцу йахьаллоний декъашхох цхьаъ вара «дзюдон похӀма» цӀе йолу Сайго Сиро<ref name="Горбылёв, Додзё № 7"/>.
[[Файл:Jigoro Kano and Kyuzo Mifune.jpg|thumb|150px|Дзигоро Кано (аьтту агӀор), цуьнан дешархо Кюдзо Мифунэ (аьрру агӀор)]]
[[1887]] шарахь Кано куьйгалхоца кхоьллинера Кодокан стилин техникин бух. [[1900]] шарахь кхоьллинера йахьаллин бакъонаш<ref name="Пархомович">{{книга
|автор = Г. Пархомович.
|часть =
|заглавие = Основы классического дзюдо
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место =
|издательство = «Урал-Пресс»
|год = 1993
|том =
|страницы =
|страниц = 302
|isbn = 5-86610-037-1
}}</ref>.
[[1888]] шо дуьйна, Ясиро Рокуро бахьнехь, дзюдо Ӏамо болабелира ХӀордан тӀеман училищан курсанташ<ref name="Горбылёв. Додзё № 8">{{статья
| автор = Горбылёв А.М.
| заглавие = Очерк истории дзюдо. От национального признания к олимпийскому виду спорта
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический сборник
| место =
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2001
| выпуск = 8
| том =
| номер =
| страницы = 5-13
| isbn =
| issn =
}}</ref>.
[[1907]] шарахь дзюдо йукъайахийтира йуккъера школан программан йукъа. И бахьнехь дзюдо Ӏамошбераш сов а белира, йукъараллин тидам дзюдон а тӀебирзира<ref name="Косоротов, Арабаджиев. Каноны дзюдо">{{книга
|автор = С. А. Косоротов, А. Д. Арабаджиев.
|часть =
|заглавие = Каноны дзюдо
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = М.
|издательство = Издательский дом «Будо-Спорт»
|год = 2007
|том =
|страницы = 20
|страниц = 128
|isbn = 5-901826-12-4
}}</ref>.
[[1909]] шарахь Дзигоро Кано массарелла йевзуш Японин спортан организацин куьйгалхо ву аьлла хаьржира Халкъашна йуккъера олимпиадан комитетан декъашхо<ref name="Горбылёв. Додзё № 8"/>. 1911 шарахь цо кхоьллира Японин спортан ассоциаци. Иза хаьржира оцу ассоциацин президент<ref name="Пархомович"/>. [[1922]] шарахь Кано хаьржира Японин парламентан лакхара палате<ref name="Горбылёв. Додзё № 8"/>. [[1926]] шарахь Кодоканехь хьайиллира зударашна дзюдо Ӏамо секци.
[[1938]] шарахь ша валлалц Дзигоро Канос къахьоьгар дзюдо Японехь а, дуьненахь а даржийтархьам<ref name="Горбылёв. Додзё № 8"/>. Дзигоро Кано цхьаа дан йацар. Цо кхоьллинера дзюдо, цундела цо ша лора данаш дзюдоисташан<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinfo.com/gandoy.htm
| title = Kodokan Judo facts and history
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2009-11-20
| lang = en
| description = История Кодокан дзюдо и факты
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619BCwmur
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
Дзюдо даржаран гӀо динера Цунэо Томитас арахецна роман «Сугата Сансиро». Оцу романаца [[Куросава, Акира|Куросавас]] йаьккхира иштта цӀе йолу фильм (иштта йевзуш йу «Дзюдон похӀма» цӀарца).
ШозлугӀа дуьненан тӀом чекхбелира Япони эшош. [[АЦШ]] тӀеман говзаллаш хьехара ца могуьйтура. И бахьнехь Японехь дзюдо кхиар сецира. [[1948]] шарахь тӀеман говзаллаш йуха а магийтинчултӀехь, дзюдо йуха а школашкахь хьеха болабелира.
[[1982]] шарахь (Кодокан кхолларан 100 шо кхачаран) дзюдо кхоссаран техника та а йинера, шор а йинера. [[1997]] шарахь Кодокан дзюдон кхиъ ши кхоссар тӀетуьхуьра<ref name="The History of Kodokan Judo">{{cite web
| author = Keo Cavalcanti
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://judoinfo.com/jhist.htm
| title = The History of Kodokan Judo
| format =
| work =
| publisher = JudoInfo.com
| accessdate = 2010-06-30
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619BDOWbO
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. [[1997 шо]] дуьйна Японехь йолаелира ''ката'' йахьаллаш.
=== Дзюдо кхоьчу пачхьалкхашахь кхиар ===
[[Файл:Mitsuyo Maeda.jpg|thumb|right|150px|Мицуё Маэда, Дзигоро Кано дешархо]]
[[1887]] шарахь Кодоканехь Ӏама болабелира хьалхара кхоьчу пачхьалкхар дешархой — Истлэйк вежари<ref name="Горбылёв. Додзё № 8"/>. XX бӀешо долалучу хенахь дзюдо клубаш йукъайаьлира [[АЦШ]], [[Франци|Францехь]], [[Йоккха Британи|Йоккха Британехь]]<ref name="Горбылёв. Додзё № 8"/>. [[1903]] шарахь Ёсиаки Ямасита цӀе йолу Японийн дзюдоистас дзюдо приёмаш гайтира АЦШ президентан [[Рузвельт, Теодор|Теодор Рузвельтан]]. Цул тӀаьхьа цо шина шарахь хьийхира дзюдо АЦШ тӀеман хӀордан академехь.
[[1904]] шарахь Канос хьажийра АЦШ дзюдо кхиийта шен ши дешархо — Цунэдзиро Томита а, Мицуё Маэда а. Цара гайтира дзюдо Вест-пойнт цӀе йолу АЦШ тӀеман академехь а, КӀайн цӀан чохь а. Цул тӀаьхьа Мицуё Маэда ша вахара Америкехула турне. Цо дакъа лоцура тайп-тайпана йахьаллонашкахь кхоьчу тайпана латархойшаца. ТӀаьххьаре иза Бразилехь сецира. Цигахь цо [[Бразили]]н джиу-джитсун бух биллира<ref name="Горбылёв. Додзё № 8"/>.
[[1910 шо]] дуьйна [[Лондон]]ехь Ӏаш вара Гундзи Коидзуми. [[1918]] шаран 26 январехь цо хьайиллира цигахь тӀеман говзаллаш Ӏамош организаци «Будоквай» (Budokwai)<ref name="Budokwai">{{cite web
| author = Richard Bowen
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.budokwai.org/articles.htm
| title = Origins
| format =
| work =
| publisher = Budokwai.org
| accessdate = 2010-07-04
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CX4tnM
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
[[1929]] шарахь, Кодокане веана [[Тагор, Рабиндранат|Рабиндранат Тагоран]] дехар бахьнехь, Канос дзюдо хьехархо вахийтира [[Мумбаи|Бомбее]], [[ХӀинди]]<ref name="Горбылёв. Додзё № 8"/>.
[[1929]] шарахь [[Германи|Германехь]] хилира хьалхара халкъашна йуккъера дзюдон йахьаллонаш Лондонера «Будоквай» клубан а, [[Висбаден]]ан а, [[Майн-тӀера-Франкфурт]]ан а клубашан а. И вовшахкхетараш клубашна йуккъера йахьаллонаш санн йолайеллехь а, [[1932]] шарахь царех йуьззина халкъашна йуккъера йахьаллонаш хилира<ref name="Budokwai"/>.
[[1932]] шарахь Дзигоро Кано Х Олимпиада хилале Къилба Калифорнин университетан ([[Лос-Анджелес]], [[АЦШ]]) студенташна хьалха вистхилира дешарехь дзюдос лоцу меттиг йуцуш. 1932 шаран 10 августехь Олимпиадехь Дзигоро Кано а, дзюдо Ӏамош болу 200 студент а дзюдо приёмаш гайтира<ref>{{cite web
| author = Jigoro Kano
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinfo.com/kano.htm
| title = The Contribution of Judo to Education
| format =
| work =
| publisher = JudoInfo.com
| accessdate = 2010-06-30
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CXfRqM
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
1930-гӀа шераш долалуш хенахь Гундзи Коидзуми шен доттагӀашка хьахийра Европин дзюдон союз кхоллар, амма ШозлугӀа дуьненан тӀом бахьнехь цунах гӀуллакх ца хилира<ref name="Budokwai"/>.
[[1948]] шаран [[24 июль|24 июлехь]] [[Лондон]]ехь кхоьллинера Британин дзюдон ассоциаци. Кхиъ ши де даьлча [[Йоккха Британи]]с а, [[Итали]]c а, [[Голланди]]с а, [[Швейцари]]с а кхоьллира Европин дзюдон союз (European Judo Union, EJU)<ref name="Budokwai"/>. 1951 шарахь цу бертан йуккъе йахара [[Австри]] а, [[Франци]] а.
[[1951]] шарахь кхоьллира Халкъашна йуккъера дзюдон федераци (IJF).
[[1952]] шарахь кхоьллира АЦШ дзюдон марзбелларчера Федераци (US Amateur Judo Association, AJA). [[1953]] шарахь [[Сан-Хосе (Калифорни)|Сан-Хосехь]] ([[Калифорни]]) хилира хьалхара АЦШ дзюдон чемпионат. [[1955]] шарахь AJA шен цӀе хийцира. Керла цӀе йара Дзюдон Ӏаьржа доьхкийн федераци (Judo Black Belt Federation, JBBF). Кхиъ 12 шо даьлча цара йуха а шайн цӀе хицира: хӀинца цера цӀе йара АЦШ дзюдон Федераци (US Judo Federation, USJF)<ref name="U.S. Judo">{{cite web
|author = Black Belt Magazine, June 1970
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-history/153-friction-fractures-us-judo-factions-
|title = Friction Fractures U.S. Judo Factions
|format =
|work =
|publisher = JudoInfo.com
|accessdate = 2010-07-04
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CY6P2s
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120213082438/http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-history/153-friction-fractures-us-judo-factions- |date=2012-02-13 }}</ref>.
1952 шарахь [[Гавана|Гаванехь]] хилира хьалхара панамерикин дзюдон чемпионат.
[[1956]] шарахь Токиохь хилира хьалхара Дуьненан дзюдон чемпионат. Иза йара йозаллин категориш йоцуш. Оцу чемпионатехь дакъа лецира 21 пачхьалкхара латархой<ref name="History of Judo">{{cite web
|author = Национальный союз дзюдо и Федерация дзюдо России
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://judo.ru/index.php?id=12
|title = История дзюдо
|format =
|work =
|publisher = Judo.ru
|accessdate = 2010-06-30
|lang = ru
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CYkaFS
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110726062308/http://www.judo.ru/index.php?id=12 |date=2011-07-26 }}</ref>.
[[1961]] шарахь [[Париж]]ехь хилла йолу 3-гӀа дуьненан чемпионатехь дуьххьара буьйлабелира латархой йозаллин категоришна бекъа. Оцу чемпионатехь [[Нидерландаш|Голландера]] латархос Антон Гесинкс хьалхара эшабира Японера спортхой. Цо йаккхира хьалхара меттиг абсолютни йозаллин категорехь.
Дуьххьара Олимпиадан ловзарашан дзюдо йукъайахара [[Токио]]хь [[1964]] шарахь.
[[1969]] шарахь АЦШ дзюдон федерацина йукъара дӀаелира цхьайолу организациш. Цара кхоьллира АЦШ дзюдон ассоциаци (USJA). Цунан бакъонаш цхьатера йара АЦШ дзюдон Федерацица. [[1969]] шарахь АЦШ дзюдо Ӏамош вара 135 эзар спортхо<ref name="U.S. Judo"/>. Кхоно AAU организацех хилира United States Judo Incorporated (USJI). Иза лоруш йу АЦШ дзюдон коьрта организаци. USJF а, USJA а хилира цуьна цхьатера бакъонаш йолуш декъашхой<ref name="U.S. Judo"/>.
[[1980]] шарахь хилира зударашна йуккъера хьалхара дуьненан дзюдо чемпионат. [[1988]] шарахь дзюдо дуьххьара йукъайахара [[Сеул]]ехь хилла Паралимпийн ловзарашан программе.
[[1988]] шарахь хилла Олимпиадехь хьалхара гайтира зударийн гайтаман дзюдон латар. Кхиъ 4 шо даьлча зударийн дзюдо [[Барселона]]н 1992 шарахь хилла йолу Олимпиадан программе йукъайахара.
[[2004]] шарахь зударийн дзюдо йахьаллонаш йукъайахийтира [[Афинаш]]кахь хилла йолу Паралимпийски ловзарийн программе.
[[2005 шо]] дуьйна Европин дзюдон союзас йолайира ''ката'' чемпионаташ. [[2008]] шарахь [[Париж]]ехь Халкъашна йуккъера дзюдон федераци йира хьалхара дуьненан ''катан'' чемпионат.
=== Дзюдо Россиехь а, СССР а ===
[[Росси]]ехь [[1914 шо]] кхаччалц дзюдо хууш йацара. Ганкок цӀе йолу америкин эпсаран книгашан тӀера аьцца цхьайолу дзюдон приёмаш Ӏамайора [[Петарбух]]ан полицин школехь [[1902 шо]] дуьйна<ref name="Пархомович"/>.
Россиехь а, СССР а дзюдо дӀасайаржира дуьххьара дӀа В. С. Ощепковс бина болх бахьнехь. Цо шен жималла [[1905 шо]] дуьйна Японехь йаккхира. Иза вара хьалхара дзюдо Ӏамо болабелла европейцах цхьаъ. [[1917]] шарахь цунна елира 2-гӀа дан.
1930-гӀа шерашкахь цо чӀогӀа къахьигира дзюдо йаржайеш, цкъа хьалха Генара Малхбалехь ([[1914 шо]], [[1917]]—[[1925]] шерашкахь), тӀаккха [[Новосибирск]]ехь а ([[1928 шо]]), [[Москва]]хь а ([[1930 шо]] дуьйна)<ref name="Пархомович"/>.
Ощепков чувоьллин а, веллачул тӀехь ([[1937]] шарахь) цуьнан дешархош дзюдон бух тӀехь кхоьллира керла латаран тайп — самбо<ref>{{cite web
| author = Лукашев М. Н.
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://sambo.spb.ru/history/hist1_3.htm
| title = Сотворение САМБО. Родиться в царской тюрьме, чтобы умереть в сталинской
| format =
| work =
| publisher = Борьба САМБО (www.sambo.spb.ru)
| accessdate = 2010-03-02
| lang = ru
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CaMYcJ
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
Ощепков веллачул тӀехь [[1960]]-гӀа шераш доладаллалц [[СССР]] дзюдо кхиош йацара. Дзюдо Ӏамайа болабелира СССР-хь маьлла а паргӀато йаьлча. Дзюдон йахьаллонашехь дакъа лаца болабелира советски самбисташ. Масала, советски самбистан команда дика гайтира ша 1962 шарахь Эссенехь хилла йолу Европин чемпионатехь<ref>{{cite web
|author = И. Ципурский
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.judoclub.ru/post_1173780708.html
|title = Сорок пять лет удачному дебюту
|format =
|work =
|publisher = Ассоциация любительских и профессиональных клубов дзюдо
|accessdate = 2009-11-15
|lang = ru
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CbDYLI
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120106192006/http://www.judoclub.ru/post_1173780708.html |date=2012-01-06 }}</ref>.
Российн дзюдон федераци йу [http://www.eju.net/ Европин дзюдон бертан декъашхо]. Европин федераци йу [http://www.ijf.org/ Халкъашна йуккъера дзюдон федерацин] йукъайодуш.
=== Дзюдо дуьненахь ===
[[2010]] шарахь IJF йукъахь йара 198 халкъан дзюдон федераци<ref name="International Judo Federation">{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.intjudo.eu/index.php
|title = International Judo Federation
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2010-06-30
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/658frdeOS
|archivedate = 2012-02-02
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120130025012/http://www.intjudo.eu/index.php |date=2012-01-30 }}</ref>. Дуьненахь дзюдо Ӏамош 28 миллион стаг ву, царах 8 миллион — Японехь<ref name="History of Judo"/>, 200 эзар гергга — Россиехь<ref name="History of Judo in Russia">{{cite web
|author = Национальный союз дзюдо и Федерация дзюдо России
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://judo.ru/index.php?id=14
|title = История отечественного дзюдо
|format =
|work =
|publisher = Judo.ru
|accessdate = 2010-06-30
|lang = ru
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CbesAG
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110902070516/http://judo.ru/index.php?id=14 |date=2011-09-02 }}</ref>. Халкъашна йуккъера марзйелла латаран федерацис ма-бахара (FILA), дзюдо а, греки-римин латар а, паргӀата кепар латар а, самбо а бу дуьненахь массарелла а бержина спортан латараш<ref name="FILA">{{cite web
| author = International Federation of Associated Wrestling Style (FILA)
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.fila-wrestling.com/~halloffame/historyofwrestling.html
| title = History of wrestling
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-07-16
| lang = en
| description =
| deadlink = 404
}}</ref>.
== Дзюдон техника ==
[[Файл:Judo Morote Seoi Nage by Bryan small.gif|thumb|150px|right|''Моротэ Сэойнагэ'' кхоссар]]
Кодокан стилин дзюдон кхоъ коьрта техникин дакъа ду: {{нихонго|'''ката'''|形 |ката|ма-дарра «кеп», куьцан шардаран гулам, дзюдохь ката йо шиммо}}, {{нихонго|'''рандори'''|乱取り|рандори|ма-дарра «паргӀата дӀалацар», техникин приемаш Ӏамайан Ӏалашо йолуш хьалхе хӀоттина бакъонашца латар}}, {{нихонго|'''сиай'''|試合|сиаи|«йахьалла»}}.
Иштта Кодокан дзюдо Ӏаморан программан йукъахь бу {{нихонго|'''кихон'''|基本|кихон|«бух», оцу дакъанехь ду коьрта хӀоттараш Ӏамадар (''сисэй''), меттахвалар (''синтай'' а, ''тайсабаки'' а), ша ларвар а (''укэми''), иштта ''кумиката'' — тайп-тайпана дӀалацараш Ӏамайар}} а, '''каппо''' — денваран техника.
=== Латаран бедарш ===
Дзюдо Ӏамайо татамин тӀехь, дзюдоисташ когаш Ӏуьйра лела. Тренировкехь цара лелайо дзюдоги. Дзюдоги йукъайогӀуш йу куртка, хеча, доьхка. Классически дзюдоги кӀайн йу, амма IJF йаш йолу халкъашна йуккъера йахьаллонашкахь декъашхой хуьлу кӀайн а, сина а дзюдогиш йохна<ref name="judogi">Йукъадеккхина 1986 шарахь Халкъашна йуккъера дзюдон федерацис Антон Гесинкс хьехамца</ref>.
=== Техникин арсенал ===
Хьалха дзюдон йукъайогӀуш йара Дзигоро Канос хаьржина эвсара тайп-тайпана джиу-джитсу школийн приёмаш (''рю''), амма йахьаллонашкахь кхерамаза ераш. [[1895]] шарахь хьалхара чӀагӀйина Кодокан приеман список йукъахь йара 40 кхоссар<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://judoinfo.com/gokyo1.htm
| title = Traditional 40 Throws (Gokyo no Waza)
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-03-04
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619Cca7W5
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. Уьш йакъна йара пхеа декъе. Уьш дукха хьолехь летташ йора<ref name="Горбылёв, Додзё № 6"/>.
[[2010]] шарахь дзюдон техникин арсеналехь хилла дакъонаш: {{нихонго|'''нагэ вадза'''|投技|нагэ вадза|кхоссараш}}, {{нихонго|'''катамэ вадза'''|固技|катамэ вадза|меттах ца валитар}}, цу йуккъе йогӀуш йара сацош приёмаш а (''осаэкоми вадза''), лазош приёмаш (''кансэцу вадза''), садукъдеш приёмаш а (''симэ вадза''), {{нихонго|'''атэми вадза'''|当て身技| атэми вадза|Ӏаьткъа меттигашан тохаран техника}}.
Кодокан дзюдон йукъайогӀуш йу 67 приём ''нагэ вадза'' а, 29 приём ''катамэ вадза'' а<ref>{{cite web
|author = Institute Kodokan
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://kodokan.org/e_waza/index.html
|title = Kodokan Judo / Classification of Waza
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2009-11-14
|lang = en
|description = Классификация приёмов Кодокан дзюдо
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CdCu8x
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110824203231/http://www.kodokan.org/e_waza/index.html |date=2011-08-24 }}</ref>. Оцу бух тӀехь кхоллало шортта кхийолу техникаш (''хэнка вадза'').
''Атэми вадза'' а, иштта уггаре кхераме приёмаш ''нагэ вадза'' а, ''катамэ вадза'' а Ӏамайо ката кепехь.
Дзюдохь лелайо белш тӀоьхула йа букъ тӀоьхула кхоссараш (масала, ''Иппон Сэойнагэ'' — куьг белштӀера схьалецна букъ тӀоьхула кхоссар); ког кӀелатасараш а, подсечкаш а, подхваташ.
Кхоссараш йокъуш йу шина декъе:{{нихонго|тати вадза|立ち技|тати вадза|летташ йеш йолу кхоссараш}} а, {{нихонго|сутэми вадза|捨身技|сутэми вадза|охьакхеташ йеш йолу кхоссараш}}.
Летташ йеш йолу кхоссараш йекъалуш йу кхаа декъе: {{нихонго|тэ вадза|手技|тэ вадза|куьгашца йеш йолу кхоссараш}}, {{нихонго|коси вадза|腰技|коси вадза|гӀодйукъаца а, гӀогӀашца йеш йолу кхоссараш}}, {{нихонго|аси вадза|足技|аси вадза|когашца йеш йолу кхоссараш}}.
''Сутэми вадза'' кхоссараш йекъалуш йу {{нихонго|масутэми вадза|真捨身技|масутэми вадза|букъан тӀе охьакхеташ кхоссараш}} а, {{нихонго|ёко сутэми вадза|橫捨身技|ёко сутэми вадза|агӀон тӀе охьакхеташ кхоссараш}} а.
Дзюдохь йу дукха тайпан лазош приёмаш (''кансэцу вадза''), царна йукъехь зеразакъаш а, шедаш а.
* Зеразакъ — куьйгаш йа когаш нислучулла тӀех дӀанисбар (масала, ''Дзюдзи-Гатамэ'', голан зеразакъ куьйг когашна йуккъе а лаьцна).
* Шад — куьгаш йа когаш хьийзабар (масала, куьйган шад — ''Удэ-Гарами'').
Лазош приёмаш йало муьлха а хоттаран<ref name="Болевые приёмы дзюдо, Додзё № 3-2002">{{статья
| автор = Сергей Косоротов, Алексей Горбылёв.
| заглавие = Болевые приёмы дзюдо. Теоретические положения
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический журнал
| место = М.
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2002
| выпуск = 3
| том =
| номер =
| страницы = 51-53
| isbn =
| issn =
}}</ref>
), амма, — травманаш къезга хилитархьам, — спортан дзюдохь голан бен магийна йац.
Сацоран техника йу дуьхьалаверг кхоьссинчул тӀехь татамех букъ тоьхна сацоран лелош йу.
Дзюдохь лелош йу шина тайпан садукъа приёмаш<ref name="Учимся дзюдо с Владимиром Путиным">{{книга
|автор = Владимир Путин, Василий Шестаков, Алексей Левицкий.
|часть =
|заглавие = Учимся дзюдо с Владимиром Путиным
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = М.
|издательство = ОЛМА-ПРЕСС
|год = 2002
|том =
|страницы =
|страниц = 159
|isbn = 5-224-03325-X
}}</ref>:
* садеӀаран садукъадар. И приём йеш хенахь садаӀаран новкъалла йо (легаш йа некхан ваз Ӏовдина)<ref name="Удушающие, Додзё № 6">{{статья
| автор = Сергей Косоротов, Алексей Горбылёв.
| заглавие = Удушающие приёмы дзюдо. Теоретические основы
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический сборник
| место =
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2001
| выпуск = 6
| том =
| номер =
| страницы = 40-42
| isbn =
| issn =
}}</ref>);
* «цӀийн садукъадар». И йеш дуьхьулаволчун вортантӀера пхенаш Ӏовди хьен тӀедоьду цӀий сацадо.
''Атэми вадзан'' йукъайогӀуш йу ''удэ-атэ'' а (куьйгаш тохар), ''аси-атэ'' а (когаш тохар), ''атама-атэ'' а (корта тохар).
''Атэми вадза'' а, ''каппо'' а техникаш Дзигоро Канос ийцира дзюдзюцу Тэндзин Синъё Рю школера<ref name="Горбылёв, Додзё № 5">{{статья
| автор = Алексей Горбылёв.
| заглавие = Техника поражения уязвимых точек в дзюдо
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический сборник
| место =
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2001
| выпуск = 5
| том =
| номер =
| страницы = 69-78
| isbn =
| issn =
}}</ref>.
Российн дзюдон Федерацис хӀоттина дзюдон дешний дошам оьрсийн метта гоч деш а, комментариш йолуш<ref>{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.judo.ru/index.php?id=53
|title = Российское дзюдо. Терминология
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2009-11-26
|lang = ru
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CdwEc2
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090419171738/http://www.judo.ru/index.php?id=53 |date=2009-04-19 }}</ref>.
{|class="graytable" style="text-align:center"
|width="33%"|[[Файл:Kata guruma Fiesta de la cultura japonesa.jpg|thumb|200px|''Ката Гурума'', «мельница»]]
|width="33%"|[[Файл:Tai otoshi.jpg|thumb|200px|''Тай Отоси'', ког хьалхара кӀелатасар]]
|-
|width="33%"|[[Файл:Uchimata.jpg|thumb|200px|''Ути Мата'', подхват изнутри]]
|width="33%"|[[Файл:Tomoe-nage cropped.jpg|thumb|200px|''Томоэ Нагэ'', бросок через голову с упором стопы в живот]]
|-
|width="33%"|[[Файл:Udegarami.JPG|thumb|200px|''Удэ-Гарами'', куьйган шад]]
|width="33%"|[[Файл:Kuzure kesa gatame.jpg|thumb|200px|''Кудзурэ-Кэса-Гатамэ'', сацавар]]
|}
=== Приёмаш йар ===
Дзюдон теорис приём йар йокъу лахахь йагарйина мурашна:
* {{нихонго|'''Кудзуси'''|崩し |кудзуси|нийсалла йохайар}} — дуьхьулаверг нийсаллах ваккхар. Классикин дзюдохь нийсаллах ваккхаран лелош йу дьухьулаверг ''шентӀе схьаозар'' йа ''дӀататтар''<ref name="Jigoro Kano">{{книга
|автор = Jigoro Kano.
|часть =
|заглавие = Kodokan Judo: The Essential Guide to Judo
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место =
|издательство = Kodansha International
|год = 1994
|том =
|страницы =
|страниц = 264
|isbn = 4770017995
}}</ref>. Российн литературехь царел совнах йуцуш йу нийсаллах ваккхар ''хьовзийна'' а, ''тахкийна'' а<ref name="Пархомович"/>.
* {{нихонго|'''Цукури'''|作り|цукури|кхоссаран кечам бар}};
* {{нихонго|'''Какэ'''|掛け|какэ|приём йар}}.
=== Рандори ===
''Рандори'' цӀе йолу Ӏемаш латаран Ӏалашо йу приёмаш Ӏамор. Рандори иштта гӀо до дзюдоистан доьналла чӀагӀдаран.
Рандори тайп-тайпан хуьлу. Масала, ''дзю рэнси'' йаш хенахь ши а дзюдоист вовшен тӀелата бакъо йолуш бу. ''Какари гэйко'' йаш хенахь тӀелеташ цхьаъ бен вац, шозлугӀаниг дуьхьало йеш хуьлу.
=== Латаран мураш ===
[[Файл:Judo newaza.jpg|thumb|150px|right|Дзюдоисташ Ӏамар ''нэ вадза'']]
Дзюдоисташ лата болало когаш тӀехь летташ хенахь (''тати вадза''). Оцу мурехь дукха хьолехь лелош хуьла ''нагэ вадза'' техника.
Цхьана дзюдоистас важа татамин тӀе охьатоьхча латар долу лаьттах латаран муре (''нэ вадза''). Наггахь, латархой Ӏамош хенахь, латар голаш тӀехь лаьтташ йолайо (''нэ вадза''). Иштта леташ хенахь лелайо ''катамэ вадза'' техника.
=== Ката ===
''Рандори'' латарехь дакъа лацарал сов, дзюдоисташ Ӏамайо куьцан комплексаш — ''ката''.
Ката Ӏамайаш шина дзюдоисто дакъа лоцу. Оцу хенахь цхьаммо (''тори'') билгалйаккхина приёмаш йо вукхунтӀехь (''укэ''). Катан йукъайогӀуш йу дӀахӀоттараш а, схьалацараш а, меттахвалараш а, нийсаллах вохавараш а, нийса приёман кечам бар а, приём йар а, охьатоьхнарг леттахь сацавар а.
Ката йаш йу дзюдон коьрта бухаш Ӏамабарна а, приёмаш нийса йарна а, дзюдон философин принципаш шарйаран а. Цул совнах, ката йеш Ӏамайо йахьаллонашкахь магийтина йоцу приёмаш а, тахана лелош йоцу приёмаш йовзитаран а.
[[Файл:Juji.jpg|thumb|150px|Голан лазоран приём ''дзюдзи-гатамэ'' (голан зеразакъ) ''катамэ вадза'' декъера]]
Кодокан дзюдон йукъайогӀуш йу 8 чӀагӀйина ката:
* {{нихонго|Нагэ-но ката|投の形|нагэ:но ката|кхоссаран ката}}
* {{нихонго|Катамэ-но ката|固の形|катамэ:но ката|сацоран ката}}
* {{нихонго|Кимэ-но ката|固の形|кимэ:но ката|къастамаллийн приёман ката}}
* {{нихонго|Кодокан госиндзюцу|講道館護身術|ко:до:кан госиндзюцу|Кодокан школан ша шен ларван ката}}
* {{нихонго|Дзю-но ката|柔の形|дзю:но ката|к1едаллин ката}}
* {{нихонго|Косики-но ката|古式の形|косики:но ката|шира приёман ката}}<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judo-educazione.it/video/koshiki_en.html
| title = Koshiki no kata. Jigoro Kano — Yamashita Yoshiaki
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2009-11-14
| lang = it
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CfXRvQ
| archivedate = 2011-08-23
}} {{ref-en}}{{ref-de}}</ref>
* {{нихонго|Ицуцу-но ката|五の形|ицуцу:но ката|пхеа кепан ката}}
* {{нихонго|Сэйрёку дзэнъё кокумин тайику-но ката|精力善用国民体育の形|сэйрёку дзэнъё кокумин тайику:но ката|халкъан физкультуран ката}}<ref name="Косоротов, Горбылёв, Додзё № 6"/>
ХӀора ката шен Ӏалашо йолуш йу. Масала, ''Катамэ-но ката'' а, ''Кодокан госиндзюцу'' а йу спортан йахьаллонашкахь магийтина йоцу ша шен ларваран приёмаш шарйаран кхоьллина; ''Дзю-но ката'' — леларан шералла шарйаран.
''Кодокан госиндзюцу'' ката кхоьллира Кэндзи Томикис. Кхоно цо кхоьллира [[айкидо]]н стиль Томики Рю.
Кодоканс чӀагӀйина катал сов, йолуш йу аттестацин программан йукъа ца йахана кхин тӀе ката, масала, {{нихонго|дуьхьала йеш йолу приёмаш|返し技|каэси вадза}} шарйаран кхоьллина ''Го-Но-Сэн-но ката''.
== Доьхканаш а, даржаш а ==
{| class="wikitable collapsible"
!colspan=2|Дзюдо доьхканий бесаш<br />
Австралехь а, Европехь а, Канадехь а
|-
| |КӀайн (6-гӀа кю)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo white belt.svg|65px]]
|-
| |Можа (5-гӀа кю)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo yellow belt.svg|65px]]
|-
| |ЦӀехо-можа (4-гӀа кю) || style="background:white;" | [[Файл:Judo orange belt.svg|65px]]
|-
| |Баьццара (3-гӀа кю)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo green belt.svg|65px]]
|-
| |Сина (2-гӀа кю)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo blue belt.svg|65px]]
|-
| |Боьмаша (1-гӀа кю)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo brown belt.svg|65px]]
|-
| |Ӏаьржа (1-5-гӀа данаш)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo black belt.svg|65px]]
|-
| |ЦӀен-кӀайн (6-8-гӀа данаш)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo red white belt.svg|65px]]
|-
| |ЦӀен (9-10-гӀа данаш)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo red belt.svg|65px]]
|}
Дзюдоистан говзаллин хьаьжна, цунна дала тарло дешархон (''кю'') йа говзанчан (дан) дарж.
Кодокан дзюдохь йу 6 кю, царех лахарниг — 6-гӀа кю, лакхарниг — 1-ра кю. Цхьайолу дзюдон федерацишкахь ''кю''ш алсамо йу.
Дзюдо 12 дан йу. Цхьана стаган бен ца йелла 11 дан, цхьанне ца йелла 12 дан. Лахарниг дан йу 1-ра, лакхарниг — 10-гӀа дан.
ХӀора даржан шен доьхкан бос бу. И бесаш хӀора пачхьалкхан а, федерацин а шен-шен бу<ref name="Judo Ranks and Grading">{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.mardb.com/judo-ranks-and-grading/
| title = Judo Ranks and Grading
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-07-07
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619Cg5fgR
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref><ref name="Belt colors and ranking tradition">{{cite web
|author = Don Cunningham
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.e-budokai.com/articles/belts.htm
|title = Belt colors and ranking tradition
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2010-07-07
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CggJCE
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100710034422/http://www.e-budokai.com/articles/belts.htm |date=2010-07-10 }}</ref><ref name="The Judo Rank System">{{cite web
|author = Neil Ohlenkamp
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-competition/141-judo-rank-system-by-neil-ohlenkamp
|title = The Judo Rank System
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2010-07-07
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619ChG7ko
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110807191618/http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-competition/141-judo-rank-system-by-neil-ohlenkamp |date=2011-08-07 }}</ref><ref name="Ranking System and Belt Colors">{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.judopedia.com/index.php?title=Ranking_System_and_Belt_Colors
|title = Ranking System and Belt Colors
|format =
|work =
|publisher = Judopedia
|accessdate = 2010-07-07
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619ChpAjP
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101008215101/http://judopedia.com/index.php?title=Ranking_System_and_Belt_Colors |date=2010-10-08 }}</ref>.
Лакхара говзалла дарж долчара леладо цӀен-кӀайн (6-8-гӀа данаш) а, цӀен а (9-10-гӀа данаш, дзюдо кхиоран луш йу) доьхкош<ref>{{cite web
|author =
|authorlink = 2011-12-06
|datepublished =
|url = http://www.judo.ru/Files/attestat_kyu_dan/Polojenye_attestacionnaya_deyatelnost.pdf
|title = Положение о порядке аттестационной деятельности по присвоению квалификационных степеней КЮ и ДАН
|format =
|work =
|publisher = Федерация дзюдо России
|accessdate = 2012-06-13
|lang = ru
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CiNGQr
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120509000156/http://www.judo.ru/Files/attestat_kyu_dan/Polojenye_attestacionnaya_deyatelnost.pdf |date=2012-05-09 }}</ref>. Лакхара дан йолу спортхойн гӀиллакхехь магийтина ду тренировкехь цӀен-кӀайн я цӀен доьхкан меттан Ӏаьржа доьхка дехка.
{| class="wikitable collapsible collapsed" text-align:center;"
!colspan=2|Кодокан дзюдон доьхкан бесаш
|-
| |КӀайн (6-4-гӀа кю)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo white belt.svg|65px]]
|-
| |Боьмаша (3-1-ра кю)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo brown belt.svg|65px]]
|-
| |Ӏаьржа (1-5-гӀа данаш)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo black belt.svg|65px]]
|-
| |ЦӀен-кӀайн (6-8-гӀа данаш)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo red white belt.svg|65px]]
|-
| |ЦӀен (9-10-гӀа данаш)|| style="background:white;" | [[Файл:Judo red belt.svg|65px]]
|}
{| class="wikitable collapsible collapsed" text-align:center;"
!colspan=2|Дзюдон доьхканийн бесаш Бразилехь
|-
| | КӀайн || style="background:white;" | [[Файл:Judo white belt.svg|65px]]
|-
| | Сина || style="background:white;" | [[Файл:Judo blue belt.svg|65px]]
|-
| | Можа || style="background:white;" | [[Файл:Judo yellow belt.svg|65px]]
|-
| | ЦӀехо-можа || style="background:white;" | [[Файл:Judo orange belt.svg|65px|65px]]
|-
| | Баьццара || style="background:white;" | [[Файл:Judo green belt.svg|65px]]
|-
| | Шекъан басахь || style="background:white;" | [[Файл:Judo purple belt.svg|65px|65px]]
|-
| | Боьмаша || style="background:white;" | [[Файл:Judo brown belt.svg|65px]]
|-
| | Ӏаьржа || style="background:white;" | [[Файл:Judo black belt.svg|65px]]
|}
== ТӀеман говзалла а, ша шен ларваран леладар а ==
Дзюдон бух тӀехь кхоллаели дукха тӀеман латаран говзаллаш а, ша шен ларваран говзаллаш а<ref name="Judo as a Martial Art">{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinfo.com/other.htm
| title = Judo as a Martial Art
| format =
| work =
| publisher = JudoInfo.com
| accessdate = 2010-03-01
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CizecX
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>, масала, америкин тӀеман дзюдо (American Combat Judo)<ref name="American Combat Judo">{{книга
|автор = Bernard J. Cosneck.
|часть =
|заглавие = American Combat Judo
|оригинал =
|ссылка = http://www.judoinfo.com/pdf/American%20Combat%20Judo.pdf
|издание =
|место = Astana,Kazakstan
|издательство = Sentinel Books Publishers, Inc.
|год = 1944
|том =
|страницы =
|страниц = 125
|isbn =
}}</ref>, эскаран латаран система<ref name="COMBATIVES_2">{{книга
|автор =
|часть =
|заглавие = Field Manual No. 3-25.150. Combatives
|оригинал =
|ссылка = http://www.judoinfo.com/pdf/USArmyFieldManual.pdf
|издание =
|место = Washington, DC
|издательство = Department of the Army
|год = 2002
|том =
|страницы =
|страниц = 264
|isbn =
}}</ref>, [[США]] хӀордан гӀашсалтийн тӀеман система<ref name="COMBATIVES">{{книга
|автор = Marine Corps Combat Development Command
|часть =
|заглавие = Fundamentals of Marine Corps aArtial Arts
|оригинал =
|ссылка = http://www.judoinfo.com/pdf/Marine_Martial_Arts.pdf
|издание =
|место = Quantico, Virginia 22134
|издательство = United States Marine Corps. Martial Arts Center of Excellence. The Basic School.
|год =
|том =
|страницы =
|страниц = 149
|isbn =
}}</ref>.
Иштта ларваран приёмаш Ӏамайо катан куцехь: ''Кимэ-но ката'' а, ''Кодокан госиндзюцу'' а.
Японин полицехь дзюдо Ӏамош йу [[1886 шо]] дуьйна. Полицин леррина кхоьллира зуламхо схьалацаран приёмийн комплекс — ''Рэнкохо вадза'' (тайина Сумиюки Котанис (10-гӀа дан Кодокан дзюдо), Ёсими Осава и Юити Хиросэ (шинна а йу 7-гӀа дан))<ref name="Judo Arresting Techniques">{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://judoinfo.com/renkoho.htm
| title = Judo Arresting Techniques
| format =
| work =
| publisher = JudoInfo.com
| accessdate = 2010-03-01
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CjRN8n
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
Зударашна [[1943]] шарахь Дзиро Нангос Кодоканехь кхоьллира ката комплекс ''Ёси дзюдо госинхо''<ref name="Joshi Judo Goshinho">{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://judoinfo.com/goshinho.htm
| title = Joshi Judo Goshinho
| format =
| work =
| publisher = JudoInfo.com
| accessdate = 2010-03-01
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619Cjrqhi
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. Цу йуккъехь йара кхаа декъе йакъна 18 приём.
Дзюдоисташ Ӏамабаро гӀо до царна кхиамца зуламхойн дуьхьало йеш<ref name="Thom Sakata">{{cite web
| author = Thom Sakata
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinfo.com/Why_Sport_Judo_is_Effective.htm
| title = Top Ten Reasons Why Sport Judo is Effective for Combat and Self-Defense
| format =
| work =
| publisher = JudoInfo.com
| accessdate = 2010-03-01
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CkIrnt
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>:
* Шен ма-йаллу дуьхьало йеш волу стагах латарс гӀо до чехкалла а, ницкъ а, доьналла а сов даккха.
* Лаза а ца веш охьакхета Ӏамор.
* Приём йан нийса геналла а, кеп а, хан а харжар
* Спортан дзюдон бакъонаш къобал ду сиха сацоран а, лазоран а, садукъдан а приёмашан тӀеверзар. Иза ларваларан чӀогӀа пайден ду.
* Кхоссаран техника шарйича йиш хуьла ма-луу кхоссаран чӀагӀо хийца.
Амма кхоьча тайпан латаран векалаш ларваларан дзюдо лелайар къобал ца йо<ref name="BJJ or Judo">{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.matbattle.com/articles/grappling/bjj_or_judo.htm
|title = Top Dog: BJJ or Judo?
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2010-07-07
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619Ckjn34
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100125074423/http://www.matbattle.com/articles/grappling/bjj_or_judo.htm |date=2010-01-25 }}</ref><ref name="Judo for Street Survival">{{cite web
| author = Kurt Seemann.
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://judoinfo.com/street.htm
| title = Judo for Street Survival
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-07-07
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619ClQhtv
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>:
* Тренировкашкахь дзюдоги лелайаро мостагӀан дуьхьало йаран шарйар чолхе йо. Дзюдоги тӀехь хилча а, йа кэйкоги йацуш хенахь дика схьалацар Ӏамайан хала хуьлу.
* Цхьайолу клубийн тӀехь спортан агӀоне таӀаро чолхе до ларвалар приёмаш лелайар.
* Тохаре техника ца хилар. ''Атэми вадза'' йа массо а дзюдон секцишкахь Ӏамош йац, йа Ӏамайо дан дарже кхаьчна дзюдоисташ, йа ката бен ца Ӏамайо.
== Ийна латараш ==
Ирахь а (''тати вадза''), лаьттахь а (''нэ вадза'') лата хааран гӀо до дзюдоисташан кхиамца лата ийна латарашехь (Mixed Martial Arts).
* Японин дзюдон чемпион Масахико Кимурас грэпплинг бакъонашца леташ эшавира [[Бразили]]н джиу-джитсун векал Элиу Грэйси<ref name="kimura1">{{cite web
| author = Jim Chen, Theodore Chen
| authorlink =
| datepublished = 2003-07-03
| url = http://www.judoinfo.com/kimura.htm
| title = The Man Who Defeated Helio Gracie
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-07-14
| lang = en
| description = Человек, победивший Элиу Грэйси
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619ClrKIs
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. Цуьнан кхоьча бразильцех латар, Вальдемар Сантана, цхьаа ца тоьлуш дӀайирзира<ref name="My Judo">{{cite web
| author = Masahiko Kimura
| authorlink =
| datepublished = 1984
| url = http://www.judoinfo.com/kimura2.htm
| title = Excerpt from «''My Judo''»
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-07-14
| lang = en
| description = Выдержки из книги Масахико Кимуры «Моё дзюдо»
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CmKgDi
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
* Российн самбист Фёдор Емельяненко, «ТӀаьххьара император», масийттуза хилира дуьненан чемпион еза категорехь Pride версица<ref name="Фёдор Емельяненко">{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.fedoremelianenko.tv/rus/bio/
| title = Биография Фёдора Емельяненко
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-03-04
| lang = ru
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CmnH4l
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. Масала, цо эшира Марк Хант ({{lang-en|Mark Hunt}}) хьалхара раундехь ''Гяку-Удэ-Гарами'' приёмца (''Кимура'' йа йухабоьрзу куьган шад)<ref name="MMAWeekly">{{cite web
| author = Review by Al Yu, photos by Scott Petersen
| authorlink =
| datepublished = 2006-12-31
| url = http://www.mmaweekly.com/absolutenm/templates/dailynews.asp?articleid=3204&zoneid=1
| title = PRIDE SHOCKWAVE REVIEW AND PICTURES
| format =
| work =
| publisher = MMAWeekly.com
| accessdate = 2010-07-08
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619Cnm4NU
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. Иштта цо эшира хьалхара раундан 2-гӀа минотехь ''Дзюдзи-Гатамэ'' приёмца (голан зеразакъ) Хонг Мен Чой (Hong Man Choi)<ref name="Фёдор Емельяненко. Официальный сайт">{{cite web
|author = Review by Al Yu, photos by Scott Petersen
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://efedor.ru/news/171.html
|title = Непобедимый Фёдор
|format =
|work =
|publisher = Фёдор Емельяненко. Официальный сайт
|accessdate = 2010-07-08
|lang = ru
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/614PVCAtJ
|archivedate = 2011-08-20
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111004140018/http://efedor.ru/news/171.html |date=2011-10-04 }}</ref><ref name="MMAWeekly.com 2007">{{cite web
| author = Al Yu
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.mmaweekly.com/absolutenm/templates/dailynews.asp?articleid=5375&zoneid=6
| title = Fedor Topples The Giant In Japan
| format =
| work =
| publisher = MMAWeekly.com
| accessdate = 2010-07-08
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CouIur
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
* Каро Паризян, аьрмлойх ваьлла америкин дзюдоист кхиамашца лета UFC бакъонашца<ref name="Каро Паризян">{{cite web
|author = Joe Hall
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.blackbeltmag.com/archives/69
|title = The New Face of Judo
|format =
|work =
|publisher = Black Belt
|accessdate = 2010-03-04
|lang = en
|description =
|deadlink = 404
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070810204605/http://www.blackbeltmag.com/archives/69 |date=2007-08-10 }}</ref>.
* Кадзухиро Накамура<ref name="Кадзухиро Накамура">{{cite web
| author = Justin Bolduc
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.nokaut.com/?id=12&solo_news=598&lang=e&cur=eur
| title = Two More Fights Added to Pride Shockwave
| format =
| work =
| publisher = Nokaut.com
| accessdate = 2010-03-04
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619Cpr8Xo
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref> а, 1992 шарахь [[Барселона|Барселонехь]] хилла Олимпиадан чемпион Хидэхико Ёсида<ref name="Хидэхико Ёсида">{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.hidehiko.jp/profile/main.html
|title = Hidehiko Yoshida Profile
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2010-03-04
|lang = jp
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CqsMNV
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120211155458/http://www.hidehiko.jp/profile/main.html |date=2012-02-11 }}</ref> а леташ бара Pride FC версехь хилла йолу йахьаллонашехь.
* [[2008]] шарахь [[Пекин]]ехь хилла йолу Олимпиадан чемпион Сатоси Исииc контракт йира Japan’s Fighting & Entertainment Group (FEG) компаница<ref name="Сатоси Исии">{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.mmamania.com/2008/10/29/olympic-judo-gold-medalist-satoshi-ishii-signs-with-feg/
| title = Olympic Judo gold medalist Satoshi Ishii signs with FEG
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-03-04
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CrZ1Ec
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
== Кхетам кхачаме балоран некъ ==
Дзюдо Ӏаморас гӀо до дешархойн цхьадогӀу син кхиаран. Дзюдос кхиайо низам а, чӀогӀамалла а, гӀиллакх а, кхетаво кхиамашан а, цара тӀекхача оьшуш болу къинхьегаман а йолу уьйра<ref name="Neil Ohlenkamp">{{книга
|автор = Neil Ohlenkamp.
|часть =
|заглавие = Black Belt: Judo Skills and Techniques
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место =
|издательство = New Holland Publishers Ltd.
|год = 2006
|том =
|страницы =
|страниц = 160
|isbn = 1-84537-109-7
}}</ref>.
Дзигоро Кано аьллера:
''Суна хета, дзюдо дика хьехархос Ӏамошверг, шен даймохк безаш а хирву, шен даймехкан гӀуллакх дезаш а хирву, къонахчун амал йолуш а хирву, хьуьнаре а хирву''<ref name="Горбылёв. Хидэн 1"/>.
Дзодо Ӏамошболучарна Канос хьехамаш бина<ref name="Горбылёв. Хидэн 1"/>:
* Хьайн таронаш хьайн дуьхьалволчун таронашца йуста.
* Инициатива схьайаккха.
* Дика ойла е, хадаме де.
* Маца сацавеза хаа.
* Тоьлча сонта ма вала; аьшча охьа ма таӀа; даимма сема хила; кхераме хьал тӀехӀоттача кхера ма ло.
== Дзюдо спортан тайп санна ==
[[Файл:Judo pictogram.svg|50px|left]]
[[Файл:石井と鈴木.jpg|thumb|150px|right|[[2007]] шарахь Японехь хилла дзюдон чемпионатан финал]]
Дзигоро Канос йуцура дзюдо могашалла чӀагӀйан пайден йолу спорт йу аьлла.
Спортан дзюдо шуьйра йаржина дуьненахь. Дзюдон халкъан а, континентан а, дуьненан а чемпионаташ а, кубкаш а («Йоккха гӀем» а, «Дуьненан суперкубок» а, «Европин клубийн кубок» а, кхиераш а) хуьлу<ref>{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.judo.ru/index.php?id=16
|title = Отчеты о прошедших турнирах
|format =
|work =
|publisher = Национальный союз дзюдо и Федерация дзюдо России
|accessdate = 2010-06-30
|lang = ru
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CsTS9r
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110726062224/http://www.judo.ru/index.php?id=16 |date=2011-07-26 }}</ref>. Иштта хуьлуш йу кегирхойн а, ветеранийн а чемпионаташ.
Дзюдо йу олимпиадан а, паралимпиадан а спортан тайпа<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.paralympic.org/Sport/IOSD_Sports/Judo/index.html
| title = Judo. International Organization of Sport for the Disabled (IOSD)
| format =
| work =
| publisher = Official Website of the Paralympic Movement
| accessdate = 2009-11-17
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CtOktD
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. Дуьненахь спортан дзюдо кхиош йу Халкъашна йуккъера дзюдон федераци (International Judo Federation, IJF).
ХӀора шарахь IJF арахоьцу дерригдуьненан дзюдоистийн рейтинг<ref>{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.intjudo.eu/pictures/news/317_1_1.pdf
|title = New World Ranking List after Rotterdam 2009
|format = pdf
|work =
|publisher = International Judo Federation
|accessdate = 2009-11-20
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/611Nih0JY
|archivedate = 2011-08-18
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151006170409/http://www.intjudo.eu/pictures/news/317_1_1.pdf |date=2015-10-06 }}</ref>. Иза лоруш йу дзюдоисташ континентан а, дуьненан а чемпионаташках а, халкъашна йуккъера кубкан йахьаллонашкахь а гайтина кхиамашка хьаьжна<ref name="Judo WRL">{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.intjudo.eu/pictures/news/161_1_1.pdf
|title = IJF World Ranking List
|format = pdf
|work =
|publisher = International Judo Federation
|accessdate = 2009-11-20
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/611NjHvVR
|archivedate = 2011-08-18
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151006181254/http://www.intjudo.eu/pictures/news/161_1_1.pdf |date=2015-10-06 }}</ref>. Иштта арахоьцуш йу дерригдуьненан суьдхойн рейтинг<ref>{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.intjudo.eu/pictures/news/370_1_1.pdf
|title = IJF Referees World Ranking List after Paris World Juniors
|format = pdf
|work =
|publisher = International Judo Federation
|accessdate = 2009-11-20
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/611NjlZcR
|archivedate = 2011-08-18
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091122161539/http://www.intjudo.eu/pictures/news/370_1_1.pdf |date=2009-11-22 }}</ref>.
Спортхой континентан а, дуьненан а чемпионаташкахь а, Олимпиадашкахь а дакъа лацар ду цера дуьненан йукъара Халкъашна йуккера дзюдон федерацин рейтингехь йолу меттиган хьаьжна (WRL). Рейтинг лору дзюдоисташ «Дуьненан кубкехь» а, «Гран-При» а, «Йоккха Шлема» а, «Мастерс» а турнирашкахь а, континентан а, дуьненан а чемпионаташкахь а, Олимпиадашкахь а даьккхина очкишка хьаьжна. ХӀора толаман шен мах бу. И мах цхьана шарахь лаьтта. Цхьа шо даьлча иза доьулгӀа дакъан лахло, ши шо даьлча — ах хуьлу, кхо шо даьлча 75 % лахло, 4 шо даьлча дӀаболу.
Спортхойн толамийн рейтинган мах лору таблицас ма-гайттара<ref name="Judo WRL"/>:
{| class="wikitable"
|-
! Йахьалло !! I меттиг !! II меттиг !! III меттиг
|-
| Олимпиадаш || 600 || 360 || 240
|-
| Дуьненан чемпионаташ || 500 || 300 || 200
|-
| «Мастерс» || 400 || 240 || 160
|-
| «Йоккха Шлем» || 300 || 180 || 120
|-
| «Гран-При» ||200 || 120 || 80
|-
| Континентан чемпионат || 180 || 108 || 72
|-
| Дуьненан кубок || 100 || 60 || 40
|}
=== Спортан йахьаллонаш ===
Дзюдоистийн йахьаллонаш хуьлу латаран техникин а (''сиай''), ''катан'' а (йахьллонаш йоду шишша стаг цхьана волуш, катан массо а декъан нийсалла йусту).
Йахьаллонаш йекъало кхаа тайпан:
* ша дакъа лоцуш;
* командан;
* шен-командан.
Декъашхой йукъара дӀабаларан тайпане хьаьжна йахьаллонаш дӀайоду:
* олимпийски системица синтеме латарашца;
* олимпийски системица синтеме латараш доцуш;
* гонан системица;
* ийна системица<ref>{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.judo.ru/Files/sudeystvo/rules/Pravila_sorevn_2010.doc
|title = Правила соревнований Федерации дзюдо России
|format = doc
|work =
|publisher = Федерация дзюдо России
|accessdate = 2010-06-02
|lang = ru
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CuTNJL
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120127163622/http://www.judo.ru/Files/sudeystvo/rules/Pravila_sorevn_2010.doc |date=2012-01-27 }}</ref>.
Коьрта халкъан а, халкъанаш йукъара а йахьаллонаш йоду олимпийски системица синтеме латарашца. Иштта йахьаллонашехь декъашхой шина тобана боькъа. Оцу тобанаш йукъахь йахьаллонаш дӀайоду олимпийски системица. Йахьаллонан толамхо а, шозлугӀа меттиг йаккхинарг а къаставо оцу шина тобана толамхой вовшах латарехь.
Хьалхара ши меттиг йоцуг, оцу кепаца билгалвоккху кхозлугӀа меттиг йаккхина ши латархо. Синтеме латараш хуьлу шинна а тобан хьалхара ши меттиг йакхинчара эшанарчара декъашхойн йуккъехь. Синтеман латаршкахь цхьана тобана толамхо къовса 3-гӀа меттиг ахфиналехь эшийна волу вукха тобанан декъашхоца<ref name="Judo Competition Systems">{{cite web
|author = Neil Ohlenkamp
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-competition/274-judo-competition-systems-by-neil-ohlenkamp
|title = Judo Competition Systems
|format =
|work =
|publisher = JudoInfo.com
|accessdate = 2010-06-02
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CvFyZJ
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111010102251/http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-competition/274-judo-competition-systems-by-neil-ohlenkamp |date=2011-10-10 }}</ref><ref>{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.intjudo.eu/pictures/static/45_1_1.doc
|title = IJF Sports & Organization Rules
|format = doc
|work =
|publisher = International Judo Federation
|accessdate = 2009-11-20
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/611NkDusb
|archivedate = 2011-08-18
}}{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.
Дзюдоисташ лета татамин тӀехь. Цуьнан барамаш бу 14×14 метр. Латар доьду 8×8 йа 10×10 метр квадратан йуккъехь. 3 метр йа 3 метрал сов шуьра меттиг йу латархойн кхерамзалла хилита. Спортхо татамел аравелча латар сацадо, суьдхос латархой татамин йукъа балабо. Нагахь санна приём йеш хенахь цхьа латархо татамел аравеллехь, татамин тӀехь йолина приём бен лоруш йац.
[[Файл:Ju no kata in competition.jpg|thumb|150px|right|''Катан'' йахьаллонаш]]
Халкъашна йуккъера дзюдон федерацин йахьаллонашкахь дзюдоисташ йуху башха бесан дзюдоги — сина а, кӀайн а. Кхиъна спортхойн латаран хан 5 минот йу. Цера цхьатера мах хадор хилахь тоьлларг къаставан 2 минот хан тӀетуху.
Дзюдон йахьаллонаш кхел йо кхаа суьдхос (цхьаъ татамин тӀехь а, шиъ агӀонгара а)<ref>''Катан'' йахьаллонашан кхел йо пхеа суьдхойс.</ref>.
Дзюдон йахьаллонаш хуьлу заьӀапхона йукъахь а (царна йуккъехь, бӀаьрса дика доцучарна а<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinfo.com/usaba.htm
| title = Judo for Blind Athletes
| format =
| work =
| publisher = JudoInfo.com
| accessdate = 2009-11-15
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CvouGi
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>). Иштта йахьаллонашкахь бакъонаш хийцина хуьлу латархойн таронашка хьаьжна.
Магийна йу кхоссараш а, сацораш а, лазон а, садукъдан а приёмаш. Лазон а, садукъдан а приёмаш лаьтташ хенахь йан мегиш дац. Иштта а тохараш (''атэми'') магийтина дац спортан дзюдохь.
Латар долалуш хенахь шиа латархо лаьтташ хила веза. Татамин тӀебоьвлича дзюдоисташ вовшега охьатеӀа. Иштта уьш вовшега а, суьдхогаша а охьатеӀа лата болабале а, летта боьвлича а.
Латархой лата болало суьдхос «хадзимэ» аьлча. Цхьана хенан латар сацабархьам суьдхос «матэ» олу. Латар чекхделча суьхос олу «соро-мадэ».
Латархой леттахь леташ хенахь уьш сацабархьам (масала, уьш татами йистера йуккъе бахархьам) «соно-мама» олу (меттах ма довла).
Масала приём кхиамца чекхйаллехь цуьнан мах хадабо. Мах кхаа тайпан бу: {{нихонго|«юко»|有効|ю:ко:|ма-дарра «эвсара»}} а, {{нихонго|«вадза-ари»|技あり|вадза ари|ма-дарра «техникин ах»}} а, {{нихонго|«иппон»|一本|иппон|ма-дарра «цхьа очко», цӀена толам}} а. Лакхара мах — «иппон» бу, цул лахара бу «вадза-ари», кхиъ лахара бу «юко». Хьалха хилла 4-гӀа мах {{нихонго|«кока»|効果|ко:ка|ма-дарра «хилларг»}} дӀабеккхира 2009 шарахь)<ref name="Изменения правил соревнований">{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.judo.ru/index.php?id=52
|title = Изменения правил соревнований Международной федерации дзюдо, действующие с 1 января 2009 года
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2009-11-14
|lang = ru
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CwG62I
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090419171733/http://www.judo.ru/index.php?id=52 |date=2009-04-19 }}</ref>. «Вадза-ари» лоруш йу массо а «юко» мехах лакхара. Цхьана латархос ши «вадза-ари» мах болу приём йича, суьдхос толам цуьнга дӀало («вадза-ари-авасэтэ-иппон» — «''вадза-ари'' вовшахтоьхна ''иппон'' ло»).
[[Файл:Ippon.jpg|thumb|150px|right|Суьдхос куьг хьалаойба ''иппон'' мах болу толам билгалбоккхуш]]
«Иппон» толлам ло лахахь билгалдеккхинарг хилча:
* дзюдоистас чехка а, чӀогӀа а букътӀе (йа цуьнан доккха декъатӀе) кхуссу шен дуьхьалаверг;
* дзюдоистас дуьхьалаверг сацаво 25 секундал сов;
* дьухьалволчо шен лазон йа садукъдан приём йича «маита» («кара вогӀу со») аьлча йа шозза-кхуза куьг йа ког тоьхча;
* лазон йа садукъан приёмах хилларг суьдхойн гуш делахь (масала, приём йина чун дуьхьалверг кхетам чура ваьлча)
Приёман «вадза-ари» мах хадабо:
* дзюдоистас шен дуьхьалаверг букъан кӀезга декъантӀе кхоьссича, йа чӀогӀа ца кхоьссича, йа чехка ца кхоьссича (вуьшта аьлча, кхоссаран «иппон» мах хадо оьшу кхаа дакъах ши дакъа хилча);
* дзюдоистас шен дуьхаьлаверг 20 секундал сов, амма 25 секундал къезга сацийча.
Приёман «юко» мах хадабо:
* дзюдоистас шен дуьхьалверг букъан кӀезга декъантӀе меллиша йа гӀийла кхоьссича (вуьшта аьлча, кхоссаран «иппон» мах хадо оьшу кхаа декъах цхьа дакъа хилча);
* дзюдоистас шен дуьхаьлаверг 15 секундал сов, амма 20 секундал къезга сацийча.
Йахьаллонан бакъонаш кхочуш ца йича суьдхон спортхойн таӀзар дан йиш йу — {{нихонго|«сидо»|指導|си:до|наказание}}<ref>«Шидо» — японхойн маттара нийса йоцу транслитераци йу</ref>. ТаӀзар до бакъонашца догӀуш доцу хӀума дича а, парталаллан а, и. к. д. Хьалхара йелла «сидо» дӀахьедар лоруш ду. ШозлугӀа «сидо» спортсменан йелча, цунна дуьхьалволчуна «юко» ло. 3-гӀа «сидо» спортсменан елча, цунна дуьхьалволчунна «вадза-ари» а ло, хьалха йелла «юко» дӀа а йоккху. 4-гӀа бакъонашах ваьлча латар хьем боцуш сацадо, бакъонашах талхийначунна дисквалификаци а йо — {{нихонго|«хансоку-макэ»|反則負け|хансоку макэ|ма-дарра «эшавар бакъонаш талхоран бахьнехь»}}. Цунна дуьхьалволчуна «иппон» ло. Кхераме бакъонаш йохайар хилча «хансоку-макэ» йала тарло хьалха «сидо» а ца луш.
[[2010]] шаран [[1 январь]] дуьйна йахьаллонан бакъонаш хийцайелира.
Керла бакъонашкахь цхьайолу приёмаш магийтина йац. Масала, магийтина дац ''хьалхара'' приём гӀодайукъал меже схьалацар хилар. Иштта магийтина дац лоха охьатаьӀна латта (таӀазар — сидо). Дисквалификаци йо муьлха а дзюдон са дохоран<ref name="Изменения правил соревнований 2010">{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.judo.ru/Files/sudeystvo/rules/6_pr_izm_2010_eng.pdf
|title = Изменения правил соревнований Международной федерации дзюдо, действующие с 1 января 2010 года
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2010-03-01
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CxDom7
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120127163014/http://www.judo.ru/Files/sudeystvo/rules/6_pr_izm_2010_eng.pdf |date=2012-01-27 }}</ref>.
ХӀинца латар хираду шина видеокамерас дӀайаздеш. Латархой очкиш цхьатера хилча тӀетоьхна 2 минотехь хьалхара мах хадор хиллалц табло тӀехь гойтуш хираду латаран 5 минот чекхйаьлча латархойн хилла очкиш. Нагахь санна цхьаммо а приём ца йахь, тоьлларг суьдхош къаставира ву.
=== Йозаллин категориш ===
Хьалха йахьаллонашкахь дзюдоисташ цера йозаллега хьаьжна къаста ца бора. Хьалхара уьш йозаллица къасто болабира [[1932]] шарахь [[Лос-Анджелес]]ехь хилла йолу Олимпиадехье<ref name="Emilio Bruno">{{cite web
|author = Emilio Bruno
|authorlink =
|datepublished = 1972-06-20
|url = http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-history/152-a-letter-about-judo-weight-classes-by-emilio-bruno
|title = The Development of Judo Weight Classes
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2010-07-07
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619CxvP5k
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120213071925/http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-history/152-a-letter-about-judo-weight-classes-by-emilio-bruno |date=2012-02-13 }}</ref>.
Хьалхара йозаллин категориш кхоьллира 1948 шарахь Къилбаседера Калифорнин дзюдон комитетан куьйгалхос Генри Стоунс. Йукъайаккхинера 4 йозаллин категори: 130 фунт кхаччалц а, 150 фунт кхаччалц а, 180 фунт кхаччалц а, абсолютни а<ref name="Emilio Bruno"/>.
[[1952]] шарахь [[Париж]]ехь хилла [[Европа|Европин]] [[чемпионат]]ехь латархой цер говзаллин хьаьжна бекъарал сов хилира йахьаллонаш 63 кг кхаччалц а, 70 кг кхаччалц а, 80 кг сов а, абсолютни йозаллин категорехь а<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinside.com/uk/?factfile/tournament/95/european_championships_paris
| title = European Championships Paris - 1952 (FRA)
| format =
| work =
| publisher = JudoInside.com
| accessdate = 2010-07-07
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CyTjry
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
[[1964 шо]] кхаччалц дзюдон дуьненан чемпионаташкахь йозаллин категориш йацара<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinside.com/uk/?factfile/tournament/33/world_championships_paris
| title = World Championships Paris - 1961 (FRA)
| format =
| work =
| publisher = JudoInside.com
| accessdate = 2010-07-07
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CzE0Jx
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref><ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinside.com/uk/?factfile/tournament/32/world_championships_tokyo
| title = World Championships Tokyo - 1964 (JPN)
| format =
| work =
| publisher = JudoInside.com
| accessdate = 2010-07-07
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619CzqNiw
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. Уьш йукъайаккхира [[Токио]]хь [[Олимпиада]] хилале<ref>{{cite web
| author = Neil Ohlenkamp
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://judoinfo.com/rules2.htm
| title = The Evolution of Judo Contest Rules
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2009-12-02
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D0YsyO
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. Уьш йукъайаккхаран цхьа бахьан дара Антон Гесинкс Японин дзюдоисташ дукха эшабар<ref name="Emilio Bruno"/>.
[[1964]] шарахь божарийн йахьллонашкахь йукъайаккхира 4 йозаллин категори: йайниг а (63 кг кхаччалц), йуккъераниг а (80 кг кхаччалц), ахъезаниг а (93 кг кхаччалц), абсолютни а.
[[1972]] шаран Олимпиадехь 6 йозаллин категори йинера: йайниг а (63 кг кхаччалц), ахйуккъераниг а (70 кг кхаччалц), йуккъераниг а (80 кг кхаччалц), ахйезаниг а (93 кг кхаччалц), йезаниг а (93 кг сов), абсолютни а.
[[1980]] шарахь 8 йозаллин категори йинера: тӀехйайниг а (60 кг кхаччалц), ахйайниг а (65 кг кхаччалц), йайниг а (71 кг кхаччалц), ахйуккъераниг а (78 кг кхаччалц), йуккъераниг а (86 кг кхаччалц), ахъезаниг а (95 кг кхаччалц), йезаниг а (95 кг сов), абсолютни а.
[[1992]] шарахь абсолютни йозаллин категори дӀайаккхинера<ref>{{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-competition/284-olympic-event-history
|title = Olympic Judo Event History
|format =
|work =
|publisher = Neil Ohlenkamp, JudoInfo.com
|accessdate = 2010-07-03
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619D11U5Z
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111010101938/http://judoinfo.com/new/alphabetical-list/judo-competition/284-olympic-event-history |date=2011-10-10 }}</ref>.
Спортан дзюдохь дзюдоисташ бекъалуш бу 7 йозаллин категорин:
{| class="wikitable" width="75%" text-align:center;"
|+ Божарий
|-
| 60 кг кхачалц
| 60~66 кг
| 66~73 кг
| 73~81 кг
| 81~90 кг
| 90~100 кг
| 100 кг сов
|-
|}
{| class="wikitable" width="75%" text-align:center;"
|+ Зударий
|-
| 48 кг кхачалц
| 48~52 кг
| 52~57 кг
| 57~63 кг
| 63~70 кг
| 70~78 кг
| 78 кг сов
|}
=== Дзюдо Ӏамайаран кхерамзалла ===
Талламаш гойту спортан дзюдо Ӏамайар кегийча нахан кхерамза хилар<ref>{{cite web
|author = Robert S. Nishime, M.D., USA Judo Sports Medicine Subcommittee
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.usjudo.org/SportsMedicineIssuesintheYoungJudoAthlete.asp
|title = Sports Medicine Issues in the Young Judo Athlete
|format =
|work =
|publisher = usjudo.org
|accessdate = 2010-07-04
|lang = en
|description =
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619D1Yikm
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110728151444/http://www.usjudo.org/SportsMedicineIssuesintheYoungJudoAthlete.asp |date=2011-07-28 }}</ref>. Спортан дзюдо Ӏамош болу кхиина спортхойн лазораш алсамо хуьлу хьакавалар доцу спортан тайпанашца йустича, амма цхьатерра йу кхоьчу хьакалушволу спортан тайпанашка хьаьжча<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinfo.com/research24.htm
| title = Judo Research Abstracts
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-07-04
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D25P6C
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
Дзюдоистийн лазабарех 70 % лазавараш хуьлу йахьаллонашкахь. Лазаваран коьрта бахьанаш ду Ӏамор а, йахьаллонаш а нийса ци хилар а, нийса ца Ӏамавар а, йахьаллонийн бакъонаш талхайаран а, приёмаш нийса ца йар а, нийса ша шен ларвар ца йар.
Ах лазаваран бахьан ду чехка йа тӀехь меже саттайар а, нисйар а, йа хьовзайар а; 40 % бахаьн до охьакхетар; 10 % ши а бахьан ду<ref name="Учимся дзюдо с Владимиром Путиным"/>.
=== Самбон а, дзюдон а йахьаллонийн башхаллаш ===
Самбо йу СССР кхоьллина а, Россиехь а<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.rsbi.ru/members/sambo.html
| title = Справка о состоянии и мерах развития самбо в Российской Федерации
| format =
| work =
| publisher = Российский союз боевых искусств (РБСИ)
| accessdate = 2010-02-27
| lang = ru
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D2VqK4
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>, дуьненахь а йаржина<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.sambo.spb.ru/sworld/sworld.htm
| title = Самбо в мире
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-02-27
| lang = ru
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D3mZ4l
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>. Цуьнан дзюдоца башхонаш йу бедарш а (самбистан бедарш йу куртка а, спортан шорташ а, мачаш а), спортан йахьаллонийн бакъонаш а (самбохь магийтина ду когашна лазош приёмаш йар, садукъдар магийтина дац), самбисташ охьатаьӀна латтар а (дзюдоисташ нийса лаьтта), самбисташ татамин метта куза лелабар а (самбон куза горга а, кӀеда а бу).
Самбо Олимпиадашкахь хуьлуш йац.
'''Самбон а, дзюдон а йахьаллонийн бакъонашкахь йолу башхалаш'''
{| class="wikitable" style="text-align:center"
! Техника
! Спортан дзюдо
! Спортан самбо
|-
! Когаш лазош приёмаш
| [[Файл:Pictogram voting oppose.svg|15px]]
| [[Файл:Pictogram voting support.svg|15px]]
|-
! Садукъдеш приёмаш
| [[Файл:Pictogram voting support.svg|15px]]
| [[Файл:Pictogram voting oppose.svg|15px]]
|-
! Приём «Канэ Басами» (дзюдо) / «ножницы» (самбо)
| [[Файл:Pictogram voting oppose.svg|15px]]
| [[Файл:Pictogram voting support.svg|15px]]
|-
! Приём «Кавадзу Гакэ» (дзюдо) / «обвив» (самбо)
| [[Файл:Pictogram voting oppose.svg|15px]]
| [[Файл:Pictogram voting support.svg|15px]]
|-
|}
{{clear|left}}
=== Дзюдо Олимпиадашкахь ===
Хьалхара божарашан йукъахь дзюдон олимпийски йахьаллонаш хилира [[1964]] шарахь [[Токио]]хь. Цу хенахь спортхой къуьйсуш йара 4 совгӀатийн комплект. Царех кхоъ японцаш схьайаккхира. Зударийн йахьаллонаш хилира [[1992]] шарахь [[Барселона|Барселонехь]] хилла йолу Олимпиадехь.
Олимпиадашкахь дзюдон йахьаллонашкахь массарелла дукха совгӀаташ деккхина пачхьалкх йу [[Япони]] — японаш йаккхина [[1964 шо]] дуьйна 109 къийссина хилчарех 35 дашо мидал а, 15 датониг а, 15 борзаниг а.
2-гӀа меттахь йу [[Франци]]. Цо йаккхира 10 дашо медала а, 8 датониг а, 19 борзаниг а. 3-гӀа меттахь йу [[Къилбаседа Корей]] — цо йаккхира 9 дашониг а, 14 датониг а, 14 борзаниг а мидал<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.sports-reference.com/olympics/sports/JUD/
| title = Judo Country Medal Leaders
| format =
| work =
| publisher = Sports Reference/Olympic sports
| accessdate = 2010-02-27
| lang = en
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D4hz5Q
| archivedate = 2011-08-23
}}</ref>.
Олимпиадашкахь баккхи кхиамаш беккхина дзюдоисташ:
* {{Байракх|Нидерландаш}} Антон Гесинк — [[Нидерландаш|нидерландан]] дзюдоист, дзюдон 10-гӀа дан (йелла IJF). 3-за дуьненан чемпион ([[1961]], [[1964]], [[1965]]), 20-за сов Европин чемпионатийн совгӀатхо, Олимпиадан чемпион (1964). Дуьненан а, Олимпиадан а йахьаллонашкахь японцаш эшийна хьалхара дзюдоист (абсолютни йозаллин категорехь).
* {{Байракх|Япони}} Рёко Тани — японийн дзюдоистка. Цо йаккхина 5 мидал 5 Олимпиадехь тӀекӀел 48 кг кхаччалц йозаллин категорехь (2 дато, 2 дато, 1 борза).
* {{Байракх|Япони}} Тадахиро Номура — цхьаъ бен воцу 3-за Олимпиадан дзюдон чемпион (1996, 2000, 2004). Цуьнан йозалла йара 60 кг кхаччалц.
* {{Байракх|Австри}} Петер Зайсенбахер — [[Австри]]н дзюдоист, 2-за Олимпиадан чемпион (1984, 1988).
* {{Байракх|Япони}} Хитоси Сайто — Японин дзюдоист, 2-за Олимпиадан чемпион (1984, 1988). Иза вара лакхара йозаллин категорехь.
* {{Байракх|Франци}} Давид Дуйе — [[Франци]]н дзюдоист, 2-за Олимпиадан чемпион (1996, 2000), 4-за дуьненан чемпион.
== Дзюдо исбаьхьаллехь ==
Дзюдох лаьцна йу Цунэо Томитас йазйина роман «Сугата Сансиро». [[Куросава, Акира|Куросавас]] [[1943]] шарахь йаккхира иштта цӀе йолу фильм (цуьнан кхи цӀе — «Дзюдон похӀма»). ТӀаьхьа и фильм кхиъ 5-за йаккхира (1955, 1965, 1966, 1970, 1971 шерашкахь).
[[1945]] шарахь Куросавас арахийцира фильм {{nihongo|«Сугата Сансиро. Часть II»|續姿三四郎|Zoku Sugata Sanshirō}}. Цуьнан шозлугӀа цӀе йара «Дзюдон похӀма II».
Цхьа куьг долучера дзюдо Ӏамош вара детектив Сид Холли — масийтта романан турпалхо («Игра без козырей», «Твёрдая рука», «Дорога скорби», «По заказу»). И романаш йазйинарг вара ингалсан [[йаздархо]] Дик Френсис.
1986 шо дуьйна 1993 шо кхаччалц ''Big Comic Spirits'' журналехь арахоьцуш йара Наоки Урасавас йазйина манга «Yawara!». Иза йара дзюдо Ӏамош йолу {{nihongo|Явара Инокума|猪熊 柔|Inokuma Yawara}} цӀе йолу йоӀах лаьцна. 1988 шо дуьйна 1997 шо кхаччалц арахоьцуш йара Кацутоси Каваи йазйина {{nihongo|«Хьайн доьхка чӀогӀа дехка!»|帯をギュッとね!|Obi o Gyuttone!}} цӀе йолу манга.
1969 шарахь 2 апрель дуьйна 24 сентябрь кхаччалц Fuji Television студис гайтира {{nihongo|«Дзюдо латар» йа «Курэнай Сансиро»|紅三四郎|Kurenai Sanshiro}} Тацуо Ёсидас йаккхина анимен 26 сери<ref>{{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/anime.php?id=291
| title = Kurenai Sanshiro (TV)
| format =
| work =
| publisher = Anime News Network
| accessdate = 2010-02-27
| lang = en
| description =
}}</ref>.
2004 шарахь [[Гонконг]]ехь йаккхира дзюдох лаьцна фильм «Охьакхоссар» (Yau doh lung fu bong).(http://kinoprosport.ru/brosok-vniz-2004/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120921034940/http://kinoprosport.ru/brosok-vniz-2004/ |date=2012-09-21 }})
== Бевзуш болу нохчийн дзюдоисташ ==
* [[Вараев, Башир Магомедович]]
* Шарип Вараев
* [[Мациев, Ислам Хамзатович]]
* [[Бисултанов, Хасан|Хасан Бисултанов]] (Хусейн Озкан)
* [[Магомадов, Зелимхан|Зелимхан Магомадов]] (Селим Татароглу)
* [[Асанов, Висита|Висита Асанов]] (Бекташ Демирель)
* [[Маргошвили, Давид|Давид Маргошвили]]
* [[Межидов, Саламу|Саламу Межидов]]
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Литература ==
=== Оьрсийн маттахь ===
* {{статья
| автор = Кано Дзигоро.
| заглавие = Общие сведения о дзюдо и его ценности в деле воспитания
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Хидэн. Боевые искусства и рукопашный бой
| тип = Научно-методический сборник под редакцией Горбылёва А. М.
| место = М.
| издательство = ФГУП Издательство «Известия» УД П РФ
| год = 2008
| выпуск = 1
| том =
| номер =
| страницы = 118-173
| isbn =
| issn =
}}
* {{статья
| автор = Горбылёв А. М.
| заглавие = Очерк истории дзюдо. Начало пути
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический сборник
| место = М.
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2001
| выпуск = 6
| том =
| номер =
| страницы = 7-15
| isbn =
| issn =
}}
* {{статья
| автор = Горбылёв А. М.
| заглавие = Очерк истории дзюдо. «Смертельная битва» с дзю-дзюцу
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический сборник
| место = М.
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2001
| выпуск = 7
| том =
| номер =
| страницы = 5-14
| isbn =
| issn =
}}
* {{статья
| автор = Горбылёв А.М.
| заглавие = Очерк истории дзюдо. От национального признания к олимпийскому виду спорта
| оригинал =
| ссылка =
| язык = ru
| ответственный =
| автор издания =
| издание = Додзё. Воинские искусства Японии
| тип = Научно-популярный методический сборник
| место = М.
| издательство = ООО «Будо-спорт»
| год = 2001
| выпуск = 8
| том =
| номер =
| страницы = 5-13
| isbn =
| issn =
}}
* {{книга
|автор = Г. Пархомович.
|часть =
|заглавие = Основы классического дзюдо
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место =
|издательство = «Урал-Пресс»
|год = 1993
|том =
|страницы =
|страниц = 302
|isbn = 5-86610-037-1
}}
* {{книга
|автор = С. А. Косоротов, А. Д. Арабаджиев.
|часть =
|заглавие = Каноны дзюдо
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = М.
|издательство = Издательский дом «Будо-Спорт»
|год = 2007
|том =
|страницы =
|страниц = 128
|isbn = 5-901826-12-4
}}
=== Кхоьчу меттанашкахь ===
* {{книга
|автор = Jigoro Kano.
|часть =
|заглавие = Kodokan Judo: The Essential Guide to Judo
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место =
|издательство = Kodansha International
|год = 1994
|том =
|страницы =
|страниц = 264
|isbn = 4770017995
}}
* {{книга
|автор = Kyuzo Mifune.
|часть =
|заглавие = The Canon of Judo: Classic Teachings on Principles and Techniques
|оригинал =
|ссылка =
|издание = 2nd edition
|место =
|издательство = Kodansha International
|год = 2004
|том =
|страницы =
|страниц = 224
|isbn = 4770029799
}}
== Хьажоргаш ==
{{Commons|Judo}}
* [https://web.archive.org/web/20140413124723/http://wsport.free.fr/Chechen_olymp/Judokas_chechen_on_the_OG.htm Чеченские дзюдоисты на Олимпийских Играх]
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://kodokan.org
| title = Официальный сайт Кодокан дзюдо
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2009-11-14
| lang = ja
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D5N9uF
| archivedate = 2011-08-23
}}{{ref-en}}
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judo.ru/
| title = Российское дзюдо
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2009-11-14
| lang = ru
| description =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D62LNK
| archivedate = 2011-08-23
}}{{ref-en}}
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.ijf.org/
| title = International Judo Federation
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2009-11-14
| lang = en
| description = Международная федерация дзюдо
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D75wUn
| archivedate = 2011-08-23
}}
* {{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://www.europejudo.com/html/frame.html
|title = European Judo Union
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate = 2009-11-17
|lang = en
|description = Сайт Европейского союза дзюдо
|archiveurl = http://www.webcitation.org/619D7Zf1x
|archivedate = 2011-08-23
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110810074138/http://www.europejudo.com/html/frame.html |date=2011-08-10 }}
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judoinfo.com/
| title = The Original Judo Information Site
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2009-11-17
| lang = en
| description = Информация о дзюдо на английском языке на сайте Judoinfo.com
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D8A9Rc
| archivedate = 2011-08-23
}}
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.judo-snijders.nl/
| title = Judoschool Jan Snijders
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2009-11-17
| lang = en
| description = Информация о дзюдо на английском и голландском языках; видео бросков и ката
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619D8lQzk
| archivedate = 2011-08-23
}}
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.ippon.org/
| title = Judo Information System
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-07-07
| lang = en
| description = Информационная мультиязычная система о событиях в мире дзюдо
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619DAkkSN
| archivedate = 2011-08-23
}}
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.ejudo.info/
| title = Ejudo.info
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2009-11-17
| lang = ja
| description = История дзюдо
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619DCu9i6
| archivedate = 2011-08-23
}}
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.youtube.com/watch?v=uFXbuszijCM
| title = Kyuzo Mifune Demonstrating Judo
| format =
| work =
| publisher = YouTube
| accessdate = 2009-11-18
| lang = en
| description = Кюдзо Мифунэ (10-й дан Кодокан дзюдо) демонстрирует приёмы дзюдо
}}
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.mir-judo.ru/
| title = «Мир дзюдо»
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-04-16
| lang = ru
| description = Российский спортивный журнал о дзюдо
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619DEfT4v
| archivedate = 2011-08-23
}}
* {{cite web
| author =
| authorlink =
| datepublished =
| url = http://www.woin.ru/index.php?cat=c121_Boevye-iskusstva-Japonii.html&page=1
| title = Учебные видеофильмы по дзюдо
| format =
| work =
| publisher =
| accessdate = 2011-04-04
| lang = ru
| description = Обучающие программы по дзюдо для тренеров и спортсменов
| archiveurl = http://www.webcitation.org/619DFNdGL
| archivedate = 2011-08-23
}}
* {{cite web
|author =
|authorlink =
|datepublished =
|url = http://ukrjudo.com
|title = Дзюдо для всех
|format =
|work =
|publisher =
|accessdate =
|lang = ru
|description = Видео техники дзюдо
|archiveurl = http://www.webcitation.org/658fu61ZQ
|archivedate = 2012-02-02
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120032750/http://ukrjudo.com/ |date=2012-01-20 }}
{{Олимпийн спортан тайпанаш}}
<!--
{{Чемпионаты мира по дзюдо}}
-->
{{1000}}
[[Категори:Латараш]]
obhgwak92k345dv0om89d87i6juwj0d
Байкал
0
78508
10514658
10256229
2025-06-22T11:59:37Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514658
wikitext
text/x-wiki
{{маьӀнаш}}
{{Ӏам
|ЦӀе = Байкал
|Шен цӀе = bxr/Байгал далай
|Сурт = Olchon Shaman Rock.jpg
|Суьртан куьг = [[Ольхон]] олучу гӀайренна тӀера Шаман-скала
|Координаташ = 53/13/N/107/45/E
|CoordScale = 5000000
|Пачхьалкх = Росси
|Регион = Буряти/Иркутскан область
|ХӀордан сизал локхалла= 457
|Бохалла = 636<ref name="Бухаров А. А. Байкал в цифрах" />
|Шоралла = 79,5<ref name="Бухаров А. А. Байкал в цифрах" />
|Майда = 31 722<ref name="INTAS">[http://users.ugent.be/~mdbatist/intas/morphometry.htm A new bathymetric map of Lake Baikal.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225085935/http://users.ugent.be/~mdbatist/intas/morphometry.htm |date=2018-12-25 }} INTAS Project 99-1669. Ghent University, Ghent, Belgium; Consolidated Research Group on Marine Geosciences (CRG-MG), University of Barcelona, Spain; Limnological Institute of the Siberian Branch of the Russian Academy of Sciences, Irkutsk, Russian Federation; State Science Research Navigation-Hydrographic Institute of the Ministry of Defense, St. Petersburg, Russian Federation. Morphometric data.</ref>
|Чухоам = 23 615,39<ref name="INTAS" />
|Ӏоман йистан йохалла = 2000<ref name="Бухаров А. А. Байкал в цифрах">{{книга | автор = Бухаров А. А. | заглавие = Байкал в цифрах (краткий справочник) | ссылка = | издание = | место = [[Иркутск]] | издательство = Изд-во ИП «Макаров С. Е.» | год = 2001 | страниц = 72 | серия = | isbn = | тираж = }} [http://www.obaykale.ru/baykal-obshie-dannye_15_1.htm Выборочные данные из этого справочника] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090106202431/http://www.obaykale.ru/baykal-obshie-dannye_15_1.htm |date=2009-01-06 }}</ref>
|Уггаре доккха кӀоргалла = 1642<ref name="Бухаров А. А. Байкал в цифрах" />
|Йуккъера кӀоргалла = 744,4<ref name="INTAS" />
|Дарбане хиларан тайпа =
|Дуьралла = 0,120 ‰<ref name="Галазий Г. И. Байкал в вопросах и ответах">{{книга |автор = Галазий Г. И. |язык = ru |заглавие = Байкал в вопросах и ответах |ссылка = http://az-kozin.narod.ru/kniga_o_baikale.html |издание = |место = |издательство = |год = 1989 |страниц = |isbn = |тираж = }}</ref>
|Чекхсагар = 40<ref name="Галазий Г. И. Байкал в вопросах и ответах" />
|Хи гуллуш майда = 570 000<ref name="Бухаров А. А. Байкал в цифрах" />
|Ӏомах кхета хиш = Селенга/Верхняя Ангара/Баргузин (хи)
|Хина система = Ангара/Енисей/Карски хӀорд
|Диллар = {{ЮНЕСКО
|Официалан цӀе =
|ЦӀе =
|Тайп = Ӏаламан
|Критереш = vii, viii, ix, x
|ID = 754
|Регион =
|Чулоцуш = 1996
}}
|Меттиган карта = Росси Иркутскан область
|Меттиган карта 1 = Росси Буряти
}}
'''Байка́л''' ({{lang-bxr|Байгал далай, Байгал нуур}}) — [[Малхбален Сибирь|Малхбален Сибирера]] тектонийн тайпа Ӏам, дуьненан тӀера уггар къорга Ӏам, [[теза хи]]на Ӏаламан йоккха резервуар.
Ӏам а йистера махкаш а къастало шен башхаллашца [[флора]]ш а [[фауна]]ш а, дукха йолу аннаташ [[эндемик]] тайпа ю. Кхузара наха а [[Росси]]йн дукха болу бахархоша а Байкал [[хӀорд]] олу<ref name=autogenerated2>{{книга | автор = [[Колотило, Леонид Григорьевич|Колотило Л. Г.]] | заглавие = Военные моряки Байкала: проблемы исторической реконструкции деятельности военных моряков российского флота по физико-географическому изучению и освоению озера Байкал в XVIII—XX вв | ссылка = | издание = | место = {{СПб.}} | издательство = Наука | год = 2004 | страницы = | страниц = 560 | серия = | isbn = 5-02-025048-1 | тираж = }}</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
[[Категори:Росси]]
mjt2mqgfftmp5n2hp737wnbmb1e8f9y
ГӀирман гӀезалой
0
86896
10514670
10312478
2025-06-22T21:15:55Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514670
wikitext
text/x-wiki
{{Къам
| цӀе = ГӀирман гӀезалой<br />qırımtatarlar, qırımlar
| сурт = Crimean Tatars.jpg
| шоралла =
| куьг =
| шен цӀе= qırımtatarlar, qırımlar
| дукхалла = 500 000<ref>Около 500 тыс. в странах бывшего СССР, Румынии и Болгарии, и от 100 тыс. до нескольких сот тысяч в Турции. Статистика по национальному составу населения в Турции не публикуется, поэтому точные данные неизвестны.</ref>
| дIасакхалхар = {{Байракх/2|Туркойчоь}}: <br /> 100 000<ref name="JpCT">[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?peo3=11434 Joshuaproject. Tatar, Crimean]</ref> 150 000 кхаччалц<ref name="iccrimea">[http://www.iccrimea.org/scholarly/jankowski.html Crimean Tatar population in Turkey]</ref> <br />
{{Байракх/2|Украина}}:<br /> 248 193 (2001 шо)<ref name="perepisU">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/|title=Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык|lang=|publisher=||archiveurl=http://www.webcitation.org/6171e8TFd|archivedate=2011-08-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/6171e8TFd}}</ref><ref>Включая [[АР Крым]] и [[Севастополь]]</ref> / 2 902 (2001)<ref>Не включая [[АР Крым]] и [[Севастополь]]</ref><br />
* {{Байракх/2|Херсонан область}}:<br /> 2 072 (2001 шо)<ref name="perepisU" />
* {{Байракх|ГӀирма}} [[Автономин Республика ГӀирма|ГӀирма]]:<br /> 243 433 (2001 шо)<ref name="perepisU" />
* {{Байракх/2|Севастополь}}:<br /> 1 858 (2001 шо)<ref name="perepisU" />
{{Байракх/2|Росси}}:<br /> 2 449 (пер. 2010)<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html|title=Всероссийская перепись населения 2010 года|lang=|publisher=|accessdate=2013-08-02|archiveurl=http://www.webcitation.org/6IqbO1Ocs|archivedate=2013-08-13}}</ref><ref>Не включая [[Республика Крым|Крым]] и [[Севастополь]]</ref> /250 000 сов<ref>Включая [[Республика Крым|Крым]] и [[Севастополь]]</ref> <br />
* {{Байракх/2|ГӀирма|РК}}:<br /> 243 433 (2001 шо)<ref name="perepisU" />
* {{Байракх/2|Севастополь}}:<br /> 1 858 (2001 шо)<ref name="perepisU" />
* {{Байракх/2|Краснодаран мохк}}:<br /> 1 407 (2010 шо)<ref name="perepis" />
* {{Байракх/2|Москох}}:<br /> 129 (2010 шо)<ref name="perepis" />
* {{Байракх/2|Тюменан область}}:<br /> 89 (2010 шо)<ref name="perepis" />
** {{Байракх/2|Хантийн-Мансийн автономин гуо - Югра}}:<br /> 66 (2010 шо)<ref name="perepis" />
* {{Байракх/2|Ростовн область}}:<br /> 85 (2010 шо)<ref name="perepis" />
* {{Байракх/2|Москохан область}}:<br /> 67 (2010 шо)<ref name="perepis" />
* {{Байракх/2|ГӀезалойчоь}}:<br /> 64 (2010 шо)<ref name="perepis" />
* {{Байракх/2|Пермийн мохк}}:<br /> 56 (2010 шо)<ref name="perepis" />
{{Байракх/2|Румыни}}: <br /> 24 137 (2002 шо)<ref>[http://www.recensamant.ro/datepr/tbl4.html Перепись населения Румынии 2002 г. Национальный состав]</ref> <br />
* [[Констанца (жудец)|Констанца жудец]]: 23 230 (2002 шо)
{{UZB}}:<br /> от 10 046 (2000 шо)<ref>[http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416&c_id=4480] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220308194319/http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416&c_id=4480 |date=2022-03-08 }} [http://topreferat.znate.ru/pars_docs/refs/61/60926/60926.pdf Этнический атлас Узбекистана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140323151517/http://topreferat.znate.ru/pars_docs/refs/61/60926/60926.pdf |date=2014-03-23 }} - Институт "Открытое общество", 2002 - 451 с</ref> <br /> и 90 000 (2000 шо)<ref name="krod.narod.ru">[http://krod.narod.ru/oboz10.htm О миграционном потенциале крымских татар из Узбекистана и др. к 2000 г.]</ref> <br />150 000 кхаччалц<ref>По переписи 1989 г. в Узбекистане было 188 772 крымских татар.([http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4]) При этом нужно учитывать, что с одной стороны после распада СССР большая часть крымских татар Узбекистана вернулась на свою родину в [[Крым]], а с другой — что значительная часть крымских татар в Узбекистане записывается при переписях как «татары». Есть оценки численности крымских татар в 2000-е годы в Узбекистане до 150 тыс. чел.([http://www.russiafederation.ru/ethnography/information/327.html]). Численность собственно татар в Узбекистане составляла 467 829 чел. в 1989 г. ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4]) и около 324 100 чел. в 2000 г.; а татар вместе с крымскими татарами в 1989 году в Узбекистане было 656 601 чел. и в 2000 году — 334 126 чел. Какую долю от этого количества в реальности составляют крымские татары, точно неизвестно. Официально в 2000 г. в Узбекистане было 10 046 крымских татар ([http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416&c_id=4480] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220308194319/http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416&c_id=4480 |date=2022-03-08 }})</ref> <br />
{{Байракх/2|Болгари}}:<br /> 1 803 (2001 шо)<ref>[http://www.nsi.bg/Census_e/Census_e.htm Перепись населениея Болгарии 2001 г.]</ref> <br />
{{Байракх/2|Кхазакхстан}}:<br /> 1 532 (2009 шо)<ref name="Каз2009">[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120501091537/http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx |date=2012-05-01 }} ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar Национальный состав населения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511104653/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2011-05-11 }}.rar)</ref>
| дIадйалла къам=
| архкультура =
| мотт = [[ГӀирман гӀезалойн мотт|гӀирман гӀезалойн]]
| раса = дукхахберш [[кавказан раса]], кӀезга [[монголийн расса]]<ref>[http://books.google.ru/books?id=UUojAQAAIAAJ&q=%D0%BA%D1%80%D1%8B%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%81+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B8%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%8C%D1%8E&dq=%D0%BA%D1%80%D1%8B%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%81+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B8%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%8C%D1%8E&hl=ru&sa=X&ei=-6EnVKKAHKS6ygOZxICwDQ&ved=0CCwQ6AEwBQ Arseniĭ Ivanovich Markevich: I Tavricheskie mezhdunarodnye nauchnye chtenii︠a︡, Simferopolʹ, 19 mai︠a︡ 2000 g]</ref><ref>[http://poluostrov-krym.com/interesnoe/8-eto-interesno/423-krymskie-tatary.html Крымскотатарский этнос и развитие его культуры] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141216145202/http://poluostrov-krym.com/interesnoe/8-eto-interesno/423-krymskie-tatary.html |date=2014-12-16 }}</ref>
| дин = [[ислам]]
| гергар = [[гӀирмачахаш]], [[караимаш]], [[гагаузаш]], [[гӀезалой]], [[туркой]]
| йукъабоьду = [[туьркийн къаьмнаш]]
| царна йукъабоьду =
| схьабалар =
}}
[[Файл:Flag of the Crimean Tatar people.svg|thumb|254px|[[ГӀирман гӀезалойн байракх]]]]
'''ГӀирман гӀезалой''' ({{lang-crh|qırımtatarlar, къырымтатарлар}}, ед. ч. {{lang-crh2|qırımtatar, къырымтатар}}) ({{lang-crh|qırımlar, къырымлар}}, ед. ч. {{lang-crh2|qırım, къырым}}) — [[ГӀирма|ГӀирмехь]] кхолла делла къам. Цара буьйцу [[гӀирман гӀезалойн мотт]], и мотт [[туьркийн меттанаш|туьркийн тоба]]н [[алтайн меттанаш|алтайн меттанийн]] йукъа богӀуш бу.
Дукху болу гӀирман гӀезалой бу — [[ислам|бусулбанаш]]-[[сунниташ]], некъ [[ханафитийн мазхаб|ханафитийн]] [[мазхаб]].
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{Туьркийн къаьмнаш}}
[[Категори:Къаьмнаш]]
8olhy9frswgsevo9c72fo7fxqo4ea4y
Дин
0
113486
10514674
10382058
2025-06-22T22:19:10Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514674
wikitext
text/x-wiki
{{Динаш}}
{{falseredirect|Динан йемалалла}}
'''Дин''' — [[иман]]ах доьзна хьажаран билгала система, цунна чудогӀу [[гӀиллакх]], леларан тайпа, [[Ӏадат]]аш, Далла гӀуллакх дар, адамаш тобанашка цхьаьнатохар ([[Керсталлин килс|Килс]], [[уммат]], [[сангха]], динан [[Ойланийн йукъаралла|йукъаралла]])<ref name="Кругосвет">''Елена Казарина'' {{Из|Кругосвет|http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/RELIGIYA.html}}</ref>.
Динан кхин билгалонаш:
* тешар арахьара хьаьркашца лелор<ref>[[Фома Аквинский]], «[[Сумма теологии]]», Том VIII. [https://azbyka.ru/otechnik/konfessii/summa-teologii-tom-8/48 Вопрос 94. Об идолопоклонстве] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190306043227/https://azbyka.ru/otechnik/konfessii/summa-teologii-tom-8/48 |date=2019-03-06 }}</ref>;
* Далла барт болуш гӀуллакх дар. Дин Дела хиларх тешар хилла ца Ӏа, цуо хӀоттайо Делаца йолу йукъаметтиг<ref name="ESBE">{{ВТ-ЭСБЕ+|Религия|[[Трубецкой, Сергей Николаевич|Трубецкой С. Н.]]}} Т. 26 А. — СПб., 1899. — С. 539—544</ref>;
* синмехаллин формаци, ша тайпана адаман а, дуьненна а, ша шена а йукъара йукъаметтиг{{sfn|Забияко|2008|с=1069}};
* Адаман тӀехула лаьтта, лакхара хӀоттийна низамах тешаран адамийн норманийн а, мехаллийн а система<ref> Харари Ю. Н. Sapiens. Краткая история человечества / Юваль Ной Харари; пер. с англ. Л.Сумм. — М,: Сидбад, 2019. — 530 с.</ref>{{rp|256}}.
Кхин а «дин» термин кхетадо ишттачу маьӀнехь, масала ''субъективан-стогаллин'' («тешар», «диналла») а, ''объективан-йукъара'' а (дин институцин хиламан хьокъехь — «дин лелор», «Делан лерам бар», «конфессеш»){{sfn|Аринин|1998|с=15}}.
Дуьне ([[Дуьне гар]]) гаран динан система тӀетевжина динан иманна, уьйр йу адаман а, адаман тӀехулара а синмехаллин йукъаметтигца<ref name="Кураев">{{книга
|автор = [[Кураев, Андрей Вячеславович|Кураев А. В.]], [[протодиакон]], [[кандидат философских наук|к. ф. н.]]
|заглавие = Уроки сектоведения
|ссылка = http://kuraev.ru/index.php?option=com_remository&Itemid=54&func=fileinfo&id=21
|место = СПб.
|издательство = Формика
|год = 2002
|страниц = 448
|isbn = 5-7754-0039-9
}} «Динан Ӏалашо шиъ йу: 1) Адаман тӀехулара синмехаллин дуьненца йукъаметтиг хилар („лакхарчу ницкъашца“); 2) Валарх кӀелхьаравалар, кхетадо хилла йаьллачу йукъаметтиган тӀаьхье санна»</ref>, сверхчеловеческой реальности, о которой человек что-то знает, и на которую он ориентирует свою жизнь<ref name="Доусон">{{книга |автор=[[Доусон, Кристофер Генри|Доусон К. Г.]] |заглавие=Религия и культура |место=СПб. |год=2000 |страницы=62}}</ref>. Иман чӀагӀдан таро йу [[Динан зиеделларг|динан зиеделлачуьнца]].
Динан башха ладаме бу [[дика а, вон а]], [[оьздангалла]], [[дахаран Ӏалашо]] кхетамаш.
Дукхаха долчу [[дуьненан дин]]ийн бух дӀайазбина адамаша сийлахьчу йозанашкахь, уьш, Делах тешачара кхеторехь, [[Дела|Далла]] ша схьадешна йа чудиллина, йа хӀора билггалчу динан лакхара [[Са (философи)|синан]] хьоле каьчна адамаша йаздина, башха [[Серладалар|серлабевлла]] йа хууш болчу сийлахь-баккхий хьехархоша, [[Эвлайаьъ|эвлайааша]].
Дукхаха долчу динан йукъараллашкахь къаьстина меттиг дӀалоцу [[динан дай]]ша ([[динан культ]]ан гӀуллакххой{{sfn|Баёв|2011|с=}}).
Дукхаха долчу мехкашкахь алсама йолу дог-ойла дин ду, хаьттинчарех алсама болчара ша цхьаьна динехь хилар хоуьйтура<ref>{{книга|автор=Г. Д. Левин|часть=Материализм|заглавие=Энциклопедия эпистемологии и философии науки|ответственный=Составление и общая редакция. [[Касавин, Илья Теодорович|И. Т. Касавин]]|место=М.|издательство=«Канон+» РООИ «Реабилитация»|год=2009|страницы=472—473|страниц=1248|isbn=978-5-88373-089-3|тираж=800}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.levada.ru/17-12-2012/v-rossii-74-pravoslavnykh-i-7-musulman |title=Левада-Центр/Пресс-выпуски/В России 74 % православных и 7 % мусульман |accessdate=2015-02-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121231020830/http://www.levada.ru/17-12-2012/v-rossii-74-pravoslavnykh-i-7-musulman |archivedate=2012-12-31 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121231020830/http://www.levada.ru/17-12-2012/v-rossii-74-pravoslavnykh-i-7-musulman |date=2012-12-31 }}</ref>.
== Дин билгалдаккхар ==
{{коьрта йаззам|Дин билгалдаккхар}}
Дин дешнашца билгалдаккхар — чолхе а, хала а хӀума ду, оцу хӀуманехь Ӏилманчаш цхьаьна билгалонна тӀе ца бахкало<ref name="ESBE" />{{sfn|НФЭ|2010|quote=Можно даже констатировать, что адекватное формально-логическое определение религии дать вообще невозможно ... Каждый крупный мыслитель (и светский, и религиозный), как правило, предлагает собственное, так или иначе отличающееся от уже имеющихся определение религии}}{{sfn|Марченко|2014}}. Дуккха а ойланчаша динан билгало лора хӀорамма шен кепара{{sfn|НФЭ|2010|quote=Каждый крупный мыслитель (и светский, и религиозный), как правило, предлагает собственное, так или иначе отличающееся от уже имеющихся определение религии}}. Йагарйича, цхьацца мах хадорца, 250 сов оцу кхетаман билгало йу{{sfn|Марченко|2014|quote=Насчитывают более 250 определений религии}}, кхин мах хадорца — 1000 гергга<ref>{{Cite web|lang=|url=https://religiousstudies.in/proekt/1000-definicij-religii-enciklopediya/|title=1000 дефиниций религии — Энциклопедия|author=|website=Академическое религиоведение {{!}} Проект|date=|publisher=Кафедра философии и религиоведения [[ВлГУ]]|accessdate=2020-07-25|archive-date=2020-07-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20200725165848/https://religiousstudies.in/proekt/1000-definicij-religii-enciklopediya/|deadlink=no}}</ref>{{sfn|Аринин|2014|quote=|p=7}}.
Дин билгалдаккхаран дукхалла масех тайпана хуьлу. масала, хьалхара билгалдаккхар лаьтта «универсалан дош», «бакъ йолу [[дефиници]]» лахарехь динан формулин. ШолгӀачо чӀагӀдо, цхьа могӀа цхьаьна йукъараллехь дин лоруш долу Ӏилмано билгалдаьхна «дустарш», социалан хиламаш гайта мега олий. Амма цхьан а царех йемал дарех мукъа дац{{sfn|Аринин|2014|quote=|p=13—14}}.
== «Дин» дешан этимологи ==
Исламехь лело ''din'' дешан, йуьхьанцара маьӀна дара Ӏедал — муьтӀахь дар, гӀиллакхаш, тӀаьхьа лело долийра АллахӀан а, АллахӀан барам боцучу Ӏедалан муьтӀах хилар, ша Деле дӀавалар, динан бехкамаш кхочуш бар, даггаха тешарехь нисвалар маьӀнехь. Цундела ''din'' дашо билгалдаккха долийра ''[[иман]]'' (тешар), ''[[ислам]]'' (Деле ша дӀавалар, муьтӀахь хилар, динан бехкамаш кхочушбар), ''[[ихьсан]]'' (бакъ хилар, эхь хетар, дог цӀена хилар — иман чӀагӀдар){{sfn|Марченко|2014}}.
[[Цийн мотт|Цийн маттахь]] исламан оьздангаллехь «дин» бохург билгалдоккху дашца ''chiao'' — «Ӏилма», японин — ''сюке'' — «Ӏилма»{{sfn|Марченко|2014|с=}}.
[[Шираславянийн мотт|Шираславянийн маттахь]] леладора «тешар» дош, ткъа оьрсийн матта «религия» (дин) дош деина XVIII бӀешо долалуш{{sfn|Марченко|2014|с=}}.
=== МаьӀнин эволюци ===
{{коьрта йаззам|Динан билгало# МаьӀнин эволюци}}
Латинин «Дин» кхетам дуккха а керла бу дукхаха долчу дуьненан динел{{sfn|Аринин|2014|quote=|p=6—19}}. И дош лелош дац малхбузен динийн канонан документашкахь — [[Жуьгтийн товрат]], [[Керла Весет]], [[Къуръан]]{{sfn|Harrison|2015|quote=Before the seventeenth century, the word "religion" and its cognates were used relatively infrequently. Equivalents of the term are virtually nonexistent in the canonical documents of the Western religions — the Hebrew Bible, the New Testament, and the Qur'an|p=7}} тӀехь. Латинин дош ''religio'' «беркате сий» маьӀнехь лелийра Библин [[Вульгата|хьалхарчу латинийн гочдарехь]]{{sfn|Аринин|2014|quote=|p=19}}{{sfn|Harrison|2015|quote=|p=7—8}}. [[Вестфалан машар]] бинчул тӀаьхьа (1648) {{lang-la|religio}} лело долийра дин билгалдоккхуш, оцу маьӀнехь XVIII бӀешарахь иза чудеира оьрсийн матте{{sfn|Аринин|2014|quote=|p=19}}{{sfn|Harrison|2015|quote=|p=7—8}}.
== Функцеш ==
* ''Регулятиван''. Дино нисдо адаман а, социалан тобанийн а лелар, адаман маьршонна билгала дозанаш хӀиттадо.
* ''Дуьне довзаран''. Дино дуьненан сурт кхуллу, цунна чохь адаман меттиг а, мехалаллин систем а гойту.
* ''Компенсаторан''. Дино гӀодо адаманна социалан а, психологин а Ӏаткъамах вала, паргӀато ло, аттаче доккху.
* ''Коммуникативан''. Дино латтайо динехь болчарна йукъахь динан йукъараллехь йа кхолламехь йукъаметтиг.
* ''Интеграци йаран''. Цхьаьна имано цхьаьнатоьхна интеграцин а, йукъараллин социалан паргӀатон фактор хила тарло дин. Кхечу агӀор, дин хила тарло дӀасакъасторан чӀогӀа фактор, цуьнан тешалла ду пачхьалкхашна а, гражданашна а йукъара динан тӀемаш.
* ''Оьздангаллин''. Дино таро ло социалан а, оьздангаллин а тӀаьхье Ӏалашйан, кхио, ша а ду адамийн оьздангаллин коьрта дакъа<ref>{{Cite web|url=http://www.husain-off.ru/bibl/bog11/b_33.html|title=Боголюбов Л.Н. Обществознание. 11 класс. Профильный уровень|accessdate=2019-03-25|archive-date=2019-03-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20190324185631/http://www.husain-off.ru/bibl/bog11/b_33.html|deadlink=no}}</ref>.
== Структура ==
Динан структурехь къастайо лахара компоненташ{{sfn|Религиоведение|2014}}:
* '''динан кхетам''', хила тарло хӀора дийнан (шен йукъаметтиг) а, концепцин ([[Дела]]н Ӏилма Ӏамор, дахаран кепан норманаш, иштта кхин дӀа а) а;
* '''динан гӀуллакх''', декъало культан а, культан доцу а;
* '''динан йукъаметтигаш''' (культан а, культан йоцу а);
* '''динан кхолламаш'''.
== Кепаш ==
Шира [[Ширамисран дин|Мисран]], [[ХӀиндуизман истори|ХӀиндин]], [[Ширажелтойн мифологи|Желтойн]], [[Шираруман дин|Руман]], [[Ацтекийн мифологи|ацтекийн]], [[Майя дин|майян]], [[Германин-скандинавин мифологи|шира германхойн]], [[Славянийн дин|шира Русан]] динийн амалехь хилла [[политеизм|текъамалла — политеизм]].
[[Монотеизм|Дела цхьаъ варан (монотеизм)]]<ref>{{книга|заглавие=Маски авторитарности: очерки о гуру. Монотеизм: универсальная абстракция|автор=Крамер Д., Олстед Д.|издательство=«[[Прогресс-Традиция]]»|место=М.|год=2002|страниц=408|isbn=5-89826-031-5}}{{Cite web |url=http://polbu.ru/kramer_authoritarian/ch60_all.html |title=Архивированная копия |access-date=2009-01-21 |archive-date=2013-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131115091821/http://polbu.ru/kramer_authoritarian/ch60_all.html |deadlink=unfit }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131115091821/http://polbu.ru/kramer_authoritarian/ch60_all.html |date=2013-11-15 }}</ref> амалехь ду ишттачу динашна, масала, [[зороастризм]]ан, [[йахӀудийн дин]]ан, [[керсталла|керсталлин]], [[ислам]]ан, [[сикхизм]]ан, кхин цхьацца динийн а. Уьш йукъадовлар пайхамарашна ша Дала тӀедиллар ду.
[[Пантеизм]] — Ӏилманца Ӏалам а, Дела а цхьаъ ду. Пантеизм даьржина хилла цхьацца антикин динан-философин ишколашкахь ([[стоикаш]]), йуккъерабӀешерийн Ӏилманашкахь (хьажа [[Спиноза]]). Пантеизман дукхаха долу дакъалгаш текъамаллин динийн кепашкахь йу, кхин а цхьацца хӀокху заманан [[Динан синкретизм|синкретикин]] оккультан Ӏилманашкахь йу: [[теософи]], [[агни-йога]], кхин а.
Дела а воцуш динаш дагадахкийтина адамашна иблисо —абстрактни [[идеал]]ах тешар: [[конфуцианалла]], [[даосизм]], [[буддизм]], [[джайнизм]]<ref>{{cite web |url=http://www.humanities.edu.ru/db/msg/46684 |title=Дин как связь с Богом |author=[[Пивоваров, Даниил Валентинович|Пивоваров Д. В.]] |work=Философия религии. Курс лекций. Часть первая. Лекция 3 |accessdate=2009-01-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090429224936/http://www.humanities.edu.ru/db/msg/46684 |archivedate=2009-04-29 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090429224936/http://www.humanities.edu.ru/db/msg/46684 |date=2009-04-29 }}</ref>. Оцу кепара динех этикин дин олу<ref>{{Книга|автор=Энтони Гидденс|заглавие=Социология|ссылка=https://archive.org/details/isbn_5354010934|ответственный=под ред. В. Д. Мазо; пер. с англ. А. В. Беркова, В. П. Мурата, И. В. Ольшевского, И. Д. Ульяновой, А. Д. Хлопина|год=2005|язык=ru|издание=2-е изд|место=М.|издательство=Едиториал УРСС|страницы=[https://archive.org/details/isbn_5354010934/page/n465 466], 622|страниц=632|isbn=5-354-01093-4 (рус.)|isbn2=0-7456-2311-5 (англ.)}}</ref>.
=== Классификаци ===
{{иштта|Динан боламийн социологин классификацеш}}
Диндовзархоша билгалдоккху, цкъачунна верриг кхетош жоп дац, дин хӀу йу бохучу хаттарна<ref>{{книга|автор= [[Крайссайдс, Джордж|Chryssides G. D.]]|заглавие= Exploring New Religions|ссылка=https://books.google.ru/books?id=S4_rodMYMygC&pg=PR9&hl=ru&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false |издательство = [[Continuum International Publishing Group]]|год= 1999 |pages= 14—16 |isbn= 0826459595 |ref=Chryssides}}</ref><ref>{{Статья|автор=Смирнов М. Ю.|заглавие=Религиоведение как призвание и профессия|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/religiovedenie-kak-prizvanie-i-professiya|издание=Царскосельские чтения|год=2016|страницы=152|archivedate=2018-08-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180819011035/https://cyberleninka.ru/article/n/religiovedenie-kak-prizvanie-i-professiya}}</ref><ref name="Васильева43">{{Статья|автор=[[Васильева, Елена Николаевна (религиовед)|Васильева Е. Н.]]|заглавие=Проблемы классифицирования религий по конфессиональным различиям|ссылка=https://www.researchgate.net/publication/282075930_Problemy_klassificirovania_religij_po_konfessionalnym_razliciam|издание=European Journal of of Science and Theology|год=2014-01-01|том=10|страницы=43|archivedate=2018-08-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180812021640/https://www.researchgate.net/publication/282075930_Problemy_klassificirovania_religij_po_konfessionalnym_razliciam}}</ref>. Пхи эзар сов дин ду<ref name="Васильева" /><ref name="Кругосвет - Классификация религий">{{Из|Кругосвет|http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/RELIGIYA.html|заглавие=Дин}} ''«В наше время существует более пяти тысяч религий. Для систематизации этого многообразия обычно выделяют типы религий по некоторым общим признакам. Бытуют различные типологические схемы»''.</ref>{{sfn|Религиоведение|2014|loc=Глава 13|quote= В прошлом существовало и поныне существует множество религий (как отмечалось ранее, их насчитывают около пяти тысяч и даже больше)|p=220}}. Диндовзархочо [[Васильева, Елена Николаевна (диндовзархо)|Е. Н. Васильевас]] билгаладоккху, динийн дукхалла цхьаьна низме дало таро йина йукъара йуьззина классификаци кхолларан бала, бу вайн девза динаш чӀогӀа тайп-тайпана ду, царна йукъара цхьа бух ца карабо; цул сов, динаш — чӀогӀа динамикин объекташ йу, цундела муьлхха а динан классификаци, уьш кхиарца, лаахь а, ца лаахь а хийцамаш бан безаш хир бу; уггаре коьртаниг, динан билгало — иза уггаре хала хӀума ду [[диндовзар]]ехь, оцу хаттарехь Ӏилманчашна йукъахь цхьа ойла йац<ref name="Васильева">{{Статья|автор=[[Васильева, Елена Николаевна (религиовед)|Васильева Е. Н.]]|заглавие=Проблемы классифицирования религий по конфессиональным различиям|ссылка=https://www.researchgate.net/publication/282075930_Problemy_klassificirovania_religij_po_konfessionalnym_razliciam|издание=European Journal of of Science and Theology|год=2014-01-01|том=10|страницы=38—43|archivedate=2018-08-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180812021640/https://www.researchgate.net/publication/282075930_Problemy_klassificirovania_religij_po_konfessionalnym_razliciam}}</ref>.
== Ӏаламан динаш ==
Вайн дуьненан Ӏаламехь а, дукха къаьмнашкахь а лелаш ду кхоъ дин.
* [[Керсталла]]
* [[Ислам]]
* [[Буддизм]]
ХӀокхарах Авраамически я Авраамин динаш олу, вай ИбраьхӀиман динаш эра ду. ИбраьхӀим — иза АллахӀ-дала шен ислам-дин дуьххьара доссийна пайхамар а, элча а ву, кхечу динийн да олу цунах кхечу динехь болчара.
Кхин а ду масийтта динаш, амма уьш масийтта къаьмнашкахь дац, деккъа шайн мехкашлахь бен. Церан цӀераш: [[Агностицизм]], [[Апатеизм]], [[Деизм]], [[Игностицизм]], [[Итсизм]], [[Панентеизм]], [[Пантеизм]], [[Политеизм]], [[Теизм]].
== Дхармийн динош ==
[[Буддизм]], [[Джайнизм]], [[Индуизм]], [[Сикхизм]].
== Ламастан динош ==
[[Даосизм]], [[Конфуцианалла]], [[Синтоизм]].
=== Динан зиеделлачун йемалаллин ойла йар ===
{{коьртаниг|Динан зиеделларг}}
Динан-мистикин зиеделларг даьккхина хила тарло [[чехка цамгар]]х а, кхин тӀедогӀу лазарех а, [[Шизофрени|шизофренин]] лазарх, [[деменци|деменцех]], [[Терминалан хьал|терминалан хьелийн]] зиеделлачух йа галлюциногенийн симптоматикаш лелорца<ref>''Jeffrey L. Salver, M.D.; John Rabin, M.D.'' — The neural substrates of religious experience</ref> доьзна аьлла гипотеза йу. [[Центран нервийн система|центран нервийн системин]] цхьацца дозанан хьелашкахь [[Галлюцинаци|галлюцинацеш]] хила тарло, цара шен рогӀехь гӀелдан тарло, лахара [[ДегӀан температура|температура]] латто тарло, [[мацалла]] йа барам боцуш [[Марха (дин)|марха]] а, кхин хиламаш а латто тарло<ref>{{cite web|url=http://www.absolutology.org.ru/brain_myst.htm|title=Мозг и религиозный опыт|author=Берснев Павел|accessdate=2010-12-26|deadlink=no|archive-date=2011-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20110925135512/http://absolutology.org.ru/brain_myst.htm}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110925135512/http://absolutology.org.ru/brain_myst.htm |date=2011-09-25 }}</ref>.
== Хьажа кхин а ==
{{Гергара проекташ
| Тема = Дин
| Ков = Дин
| Викидошам = дин
| Викицитатник = Дин
| Викитека = Дин
}}
{{Div col|3}}
* [[Апатеизм]]
* [[Атеизм]]
* [[Дела]] а, [[Иблис]] а
* [[Иман]]
* [[Пачхьалкхан дин]]
* [[Метатеологи]]
* [[ДуӀа]]
* [[Динан билгало]]
* [[Ламаз дар]]
* [[Диндовзар]]
* [[Диналла]]
* [[Динехь доцург дийцар]]
* [[Динан фанатизм]]
* [[Дин а, шизофрени а]]
* [[Ӏаламехь доцу]]
* [[КӀелхьара далар]]
* [[Теизм]]
* [[Теизман эволюцилла]]
* [[Теологи]]
* [[Философи]]
{{Col-end|чаккхе}}
{{clear}}
== Билгалдахарш ==
'''Билгалдахарш'''
{{комментареш}}
'''Охьадалораш'''
{{билгалдахарш|2}}
== Хьажоргаш ==
== Литература ==
=== Динан билгало ===
; оьрсийн маттахь
* {{ВТ-ЭСБЕ|Религия|[[Трубецкой, Сергей Николаевич|Трубецкой С. Н.]]}}
* {{Cite web|url=https://ido.tsu.ru/other_res/hischool/filreliggii/22.htm|title=Лекции по философии религии. Часть 2. Предмет философии религии |subtitle= Этимология термина «религия» |author= [[Аванесов, Сергей Сергеевич|Аванесов С. С.]]|publisher= Институт дистанционного образования, [[Томский государственный университет]]|accessdate=2018-09-26}}
* ''Аллес Г.'' [http://religious-life.ru/2013/02/religion/ Религия] // Интернет-издание «Религиозная жизнь» (перевод статьи из The Encyclopedia of Religion. Macmillan Reference, 2005)
* {{книга|автор=|заглавие= 750 определений религии: история символизаций и интерпретаций|ответственный=[[Аринин, Евгений Игоревич|Аринин Е. И.]] (редактор) |ссылка= http://e.lib.vlsu.ru/bitstream/123456789/3871/1/01379.pdf|издательство= [[Владимирский государственный университет]] им. А. Г. и Н. Г. Столетовых|год= 2014|страниц=460|часть= |isbn= 978-5-9984-0546-4|ref=Аринин}}
* {{БСЭ3|статья=Религия |автор=[[Гараджа, Виктор Иванович|Гараджа В. И.]] |том=21|ref=Гараджа}}
* {{БРЭ|статья=Религия |id=3505105|том=28|страницы=374|год=2015|ref=БРЭ}}
* {{Источник/НФЭ|Религия|[[Митрохин, Лев Николаевич|Митрохин Л. Н.]]|url=https://iphlib.ru/library/collection/newphilenc/document/HASH01c5f2fc7c579f33e84aabc5}}
* {{книга|автор=[[Яблоков И. Н.]], [[Давыдов, Иван Павлович|Давыдов И. П.]]|заглавие= Философия права. Курс лекций. Учебное пособие|том=2|ответственный=[[Марченко, Михаил Николаевич|Марченко М. Н.]] (отв. редактор) |ссылка часть= https://books.google.ru/books?id=gyD9AgAAQBAJ&pg=PT127&dq=латинским+religio&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiS0OPK7czdAhVswYsKHXyqBbUQ6AEIJzAA#v=onepage&f=false|издательство= Проспект|год= 2014|страниц=555|часть= Лекция 22 «Религия и право»|isbn= 9785392017744|ref= Марченко}}
; кхечу меттанашкахь
* ''Asad, Talal.'' [http://www.iupui.edu/~womrel/Rel433%20Readings/01_SearchableTextFiles/Asad_ConstructionOfReligionAnthroCategory.pdf The Construction of Religion as an Anthropological Category] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150715013453/http://www.iupui.edu/~womrel/Rel433%20Readings/01_SearchableTextFiles/Asad_ConstructionOfReligionAnthroCategory.pdf |date=2015-07-15 }} // Genealogies of Religion: Discipline and Reasons of Power in Christianity and Islam. Baltimore, 1993. P. 27—54.{{ref-en}}
* {{статья |автор=[[Пивоваров, Даниил Валентинович|Pivovarov D. V.]] |заглавие=On Universal Definition of Religion |ссылка=http://elib.sfu-kras.ru/bitstream/2311/16613/1/03_Pivovarov.pdf |издание=[[Journal of Siberian Federal University]]. Humanities & Social Sciences|год=2015|том=8 |номер=1 |страницы=52—63|ref=Pivovarov}}
* {{книга |автор= {{нп3|Гаррисон, Питер (историк)|Harrison, Peter|en|Peter Harrison (historian)}} |заглавие=The Territories of Science and Religion |ссылка= https://books.google.ru/books?id=Z1KIoAEACAAJ&hl |издательство= [[University of Chicago Press]] |год=2015 |allpages= 300 |серия= |isbn=9780226184487 |ref=Harrison}}
=== Динан а, диндовзаран а истори ===
* {{Cite web|url = https://ido.tsu.ru/other_res/hischool/filreliggii/pril.htm|title=Лекции по философии религии |subtitle= Приложение. Проблема типологии религий |author= [[Аванесов, Сергей Сергеевич|Аванесов С. С.]]|publisher= Институт дистанционного образования, [[Томский государственный университет]]|accessdate=2018-09-26|ref = Аванесов, Проблема типологии религий}}
* {{книга |автор=[[Аринин, Евгений Игоревич|Аринин Е. И.]] |заглавие=Философия религии. Принципы сущностного анализа: Монография|место=Архангельск |издательство=[[Поморский государственный университет имени М. В. Ломоносова|Издательство ПГУ им. М. В. Ломоносова]] |год=1998|страницы=295 |isbn=5-88086-168-6|ref=Аринин}}
* {{статья|автор=[[Баёв, Павел Анатольевич|Баёв П. А.]]|ссылка=http://www.ecsocman.edu.ru/socis/msg/35402580.html |заглавие=Церковь и служитель культа в медийном дискурсе отечественного социума |издание=[[Социологические исследования (журнал)|Социологические исследования]] |год=2011 |номер=2 |страницы=118—127|ref=Баёв}}
* {{книга|автор=[[Буайе, Паскаль|Буайе П.]]|заглавие= Объясняя религию: Природа религиозного мышления|оригинал= Pascal Boyer: "Et l'Homme Crea Les Dieux:Comment expliquer la religion"|место = М.|издательство= [[Альпина Нон-фикшн]]|год = 2016|страниц= 496|isbn= 978-5-91671-632-0|ref=Буайе}}
* {{книга |автор= [[Горохов, Станислав Анатольевич|Горохов С. А.]], [[Христов, Тодор Тодорович|Христов Т. Т.]]|заглавие= Религии народов мира. Учебное пособие |ссылка= https://books.google.ru/books?id=1_pSAgAAQBAJ |место=М.|издательство= «Проспект» |год= 2013 |страниц = 584|isbn= 9785392139170 |ref= Религии народов мира}}
* {{книга |автор=[[Жуковский, Владимир Ильич|Жуковский В. И.]], [[Копцева, Наталья Петровна|Копцева Н. П.]], [[Пивоваров, Даниил Валентинович|Пивоваров Д. В.]] |заглавие=Визуальная сущность религии: монография|место=Красноярск|издательство=[[Красноярский государственный университет|Краснояр. гос. университет.]]|год=2006|страниц=460 |isbn= 5-7638-0628-X|ref=Жуковский, Копцева, Пивоваров}}
* {{книга |автор=[[Забияко, Андрей Павлович|Забияко А. П.]] |часть=Религия|ссылка часть= |заглавие=[[Энциклопедия религий]] |ответственный=Под ред. [[Забияко, Андрей Павлович|А. П. Забияко]], [[Красников, Александр Николаевич|А. Н. Красникова]], [[Элбакян, Екатерина Сергеевна|Е. С. Элбакян]] |место=М. |издательство=[[Академический проект (московское издательство)|Академический проект]], Гаудеамус |год=2008 |страницы=1069—1073|страниц=1520 |серия=Summa |isbn=978-5-8291-1084-0, ISBN 978-5-98426-067-1 |тираж=3000|ref=Забияко}}
* {{книга |автор=[[Зубов, Андрей Борисович|Зубов А. Б.]] |заглавие=История религии. Курс лекций. Книга первая |место=М. |издательство= [[МГИМО-Университет]] |год=2006 |страниц=436 |isbn= 5-9228-0243-7|ref=Зубов}}
* {{h|Семёнов, 2002}}{{citation|url=http://scepsis.ru/library/id_305.html|title=Возникновение религии и её первая, исходная форма — магия|author=[[Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю. И.]]|publisher=[[Скепсис (журнал)|Скепсис]] № 1|archiveurl=|archivedate=|year=2002}}
* {{citation|url=http://scepsis.ru/library/id_372.html|title=Основные этапы эволюции первобытной религии|author=[[Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю. И.]]|publisher=[[Скепсис (журнал)|Скепсис]] № 2|archiveurl=|archivedate=|ref=Семёнов1|year=2003}}
* {{citation|url=http://scepsis.ru/library/id_393.html|title=Тотемизм, первобытная мифология и первобытная религия|author=[[Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю. И.]]|publisher=[[Скепсис (журнал)|Скепсис]] № 3|archiveurl=|archivedate=|ref=Семёнов2|year=2003}}
* {{книга |автор= {{comment|Тихонова Г. Ю.|Галина Юрьевна Тихонова — кандидат философских наук, доцент кафедры социальных коммуникаций Томского политехнического университета}}, {{comment|Гиниятова Е. В.|Елена Владимировна Гиниятова — кандидат философских наук, аналитик отдела Интернет-коммуникаций Томского политехнического университета}}|заглавие= Религиоведение: учебное пособие |ссылка= http://portal.tpu.ru:7777/SHARED/g/GALINAT/tt/hj/Tab1/РЕЛИГИОВЕДЕНИЕ%20пособие.pdf |ответственный= |место = Томск |издательство= [[Томский политехнический университет|Издательство Томского политехнического университета]] |год= 2013|страниц = 203|ref= Религиоведение (Тихонова, Гиниятова)}}
* {{Книга:Мифы народов мира. Энциклопедия|статья=[https://www.peoplesmyths.com/r/religiya-i-mifologiya.html Религия и мифология]|автор=[[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарев]]|том=2|страницы=|ref=Токарев}}
* {{книга|ссылка часть=http://scepsis.ru/library/id_48.html|часть=Религия и наука|заглавие=Эйнштейн А. Собрание научных трудов|том=IV|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1967|страницы=126—129|автор=[[Эйнштейн, Альберт|Эйнштейн А.]]|ref=Эйнштейн}}
* {{книга |автор=[[Элбакян, Екатерина Сергеевна|Элбакян Е. С.]]|часть=Религия |заглавие=Философский словарь |ответственный=Под ред. [[Фролов, Иван Тимофеевич (философ)|И. Т. Фролова]] |издание=7-е изд., перераб. и доп |место=М. |издательство=[[Республика (издательство)|Республика]] |год=2001 |страницы=488 |ref=Элбакян}}
* {{книга |заглавие= Религиоведение: учебник для бакалавров |ответственный= [[Яблоков, Игорь Николаевич|Яблоков И. Н.]] |издательство= Юрайт |год= 2014 |место= М.|страниц = 479 |isbn= 978-5-9916-2985-0 |ref= Религиоведение}}
'''кхечу меттанашкахь'''
* {{книга|ссылка=https://books.google.co.id/books?id=v2yiyLLOj88C&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false|заглавие=Religions of the world: a comprehensive encyclopedia of beliefs and practices|ответственный=[[Мелтон, Джон Гордон|J. Gordon Melton]] and Martin Baumann (ed.)|издание=2nd Ed|место=Santa Barbara/Denver/Oxford|издательство=ABC-Clio|год=2010|том=1—6|страниц=3200|isbn=978-1-59884-203-6}}
=== Апологетика ===
* {{книга |ссылка часть=http://ec-dejavu.ru/r/Religion_China.html |автор=[[Маслов, Алексей Александрович|Маслов А. А.]] |часть=Религия в Китае |заглавие=Китай: Укрощение драконов. Духовные поиски и сакральный экстаз |место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]] |год=2003 |страницы=15—29 }}
* {{книга |ссылка=http://www.alexandrmen.ru/books/index.html |заглавие=История религии: В поисках Пути, Истины и Жизни |автор=[[Мень А. В.]] |место=М.|издание=(в 7 томах) |год=1991—1992 }}
* {{книга |ссылка=http://www.alexandrmen.ru/books/histrel/histrel.html |заглавие=История религии (учебник в 2 томах) |автор=[[Мень А. В.]] |место=М. |год=1997 }} {{Wayback|url=http://www.alexandrmen.ru/books/histrel/histrel.html |date=20060715183616 }} (Том 1. В поисках Пути, Истины и Жизни. Том 2. Пути христианства).
* {{cite web|url=http://www.wco.ru/biblio/books/osip1/Main.htm|title=Путь разума в поисках истины|author=[[Осипов, Алексей Ильич|Осипов А. И.]]|date=1997|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2010-11-07|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118033402/http://www.wco.ru/biblio/books/osip1/Main.htm |date=2012-01-18 }}
* {{cite web|url=http://www.philosophy.ru/library/tolstoy/what_is_religion.html|title=Что такое религия и в чём сущность её?|author=[[Толстой, Лев Николаевич|Толстой Л. Н.]] Толстовский листок — Толстой и о Толстом: выпуск первый / сост. В. А. Мороз. — изд. 2-ое. — М.: Мамонтовский Дом; Музей русской народной живописи, 1995. — 116 с. — (Запрещённый Толстой). — Содерж.:|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2007-08-23|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110614034958/http://www.philosophy.ru/library/tolstoy/what_is_religion.html |date=2011-06-14 }}
* {{cite web|url=http://jnana.ru/science/torch.html|title=Религии мира. Опыт запредельного. Трансперсональные состояния и психотехника|author=[[Торчинов, Евгений Алексеевич|Торчинов Е. А.]]|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2008-11-29|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120514201654/http://jnana.ru/science/torch.html |date=2012-05-14 }}
* ''[[Флоренский П. А.]]'' Собрание сочинений. Философия культа (опыт православной антроподицеи). — М.: [[Мысль (издательство, Москва)|Мысль]], 2004. (Серия «Философское наследие». — Т. 133).
* {{статья |автор=Елена Кудрявцева |заглавие=Я бы не делил учёных на атеистов и не атеистов |ссылка=http://kommersant.ru/doc/3275710 |издание=Огонёк |тип=журнал |год=2017 |месяц=4 |число=25 |ref=Кудрявцева}} «Астрофизик Максим Зельников о протестах учёных против лженауки и веры в сверхъестественное».
=== Йемалалла ===
* White, E. D. {{cite web |url=http://englishatheist.org/white/contents.html |title=A History of the Warfare of Science with Theology in Christendom}} 2 vols. ([[1896 год|1896]]){{ref-en}} (на русском языке: {{книга |автор=[[Уайт, Э. Д.]] |заглавие=Борьба религии с наукой |ответственный=Пер. Д. Л. Вейса |место=М.—Л. |год=1932}}).
* {{cite web|url=http://www.ftarchives.net/cassels/sr/contents.htm|title=Supernatural Religion: An Inquiry into the Reality of Divine Revelation|author={{нп5|Walter Richard Cassels|Walter Richard Cassels|en}}|archiveurl=https://www.webcitation.org/67fyvarnp?url=http://www.ftarchives.net/cassels/sr/contents.htm|archivedate=2012-05-15|accessdate=2009-03-27|deadlink=no}}, London, [[1902 год|1902]]. ({{cite web|url=https://archive.org/details/supernaturalreli02cassiala|title=в pdf, djVu|archiveurl=https://www.webcitation.org/67fywKZfX?url=http://archive.org/details/supernaturalreli02cassiala|archivedate=2012-05-15|accessdate=2017-10-02|deadlink=no}}){{ref-en}} («Сверхъестественная религия: исследование реальности божественного откровения»).
* {{книга |ссылка=http://etext.virginia.edu/toc/modeng/public/DraHist.html |заглавие=History of the Conflict Between Religion and Science |автор={{нп5|John William Draper|John William Draper|en}} |место=New York |издательство=D. Appleton |год=1874}}{{ref-en}} («История борьбы между религией и наукой»).
* [[Хитченс, Кристофер|Hitchens, C. E.]] [http://evolbiol.ru/large_files/hitchens.pdf ''God Is Not Great: How Religion Poisons Everything] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150213062222/http://www.evolbiol.ru/large_files/hitchens.pdf |date=2015-02-13 }}'' ISBN 0-446-57980-7 (на русском языке: {{книга |автор=[[Хитченс, Кристофер|Хитченс К.]] |заглавие=[[Бог — не любовь]]: Как религия всё отравляет |ответственный=Пер. с англ |место=М. |издательство=ООО «Альпина нон-фикшн» |год=2012 |страниц=365 |isbn=978-5-91671-092-2}})''.
* {{книга| автор= Джерри Койн | заглавие= Вера против фактов: Почему наука и религия несовместимы | оригинал= A. Jerrry Coyne Faith Versus Fact: Why Science and Religion Are Incompatible | место= М. | издательство = Альпина Паблишер | год= 2016 | allpages= 384 | серия= | isbn= 978-5-9614-5817-6 |ref=Койн}}.
{{кечдар}}
{{1000}}
[[Категори:Дин]]
d1y8bsob1ik65pg1sanlw3e4cmd9arw
Истори
0
118576
10514677
9829576
2025-06-23T02:36:19Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514677
wikitext
text/x-wiki
{{About|'''Ӏилманан дисциплинех'''|адаман йукъаралла кхиаран процессехь|Йерригдуьненан истори}}
{{МаьӀнаш|Истори (маьӀнаш)}}
{{redirect|историк|Историк (маьӀнаш)}}
{{Гергара проекташ
|Тема = Истори
|Ков = Истори
|Викидошам = истори
|Викицитатник = Истори
|Викитека = Категори:Истори
|Проект = Истори
}}
[[Файл:Nikolaos Gyzis - Historia.jpg|thumb|243x243px|[[Николаос Гизис]]. Историн аллегори (1892)]]
'''Исто́ри''' ({{lang-grc|ἱστορία}}) — дуккха чкъоьрнийн йохаллехь адаман белхо хьалхалераниг, хила факташ, историн хиламаш хийцабалар, йукъараллин эволюци, цунна чура йукъаметтигаш толу [[Ӏилма]]<ref name="istoriabre">[https://bigenc.ru/domestic_history/text/2025855 История] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211025220605/https://bigenc.ru/domestic_history/text/2025855 |date=2021-10-25 }}// [[Большая российская энциклопедия]]</ref>. В наши дни появилось новое определение истории как науки «о прошлой социальной реальности»<ref name="savelpolet"/>.
Готтачу маьӀнехь истори — хиламийн рагӀ хӀотторхьама, хиламийн хьалхе-тӀаьхье хӀотто, хьалхалерачух муьлхха а хьост Ӏамо, гайтина фактораш нийса хилар Ӏамо, хиламийн бахьнехь лаьцна жамӀ ден [[Ӏилма]]<ref name="evans1">{{cite web|url=http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/evans10.html|title=The Two Faces of E.H. Carr|accessdate=2008-11-10|author=Profesor Richard J. Evans|date=2001|work=History in Focus, Issue 2: What is History?|publisher=University of London|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/616KUrdfb?url=http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/evans10.html|archivedate=2011-08-21}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/munslow6.html|title=What History Is|accessdate=2008-11-10|author=Professor Alun Munslow|date=2001|work=History in Focus, Issue 2: What is History?|publisher=University of London|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/616KVMXWh?url=http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/munslow6.html|archivedate=2011-08-21}}</ref><ref>{{книга |заглавие=Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives |ссылка=https://archive.org/details/knowingteachingl00samw |часть=Introduction |год=2000 |издательство=[[New York University Press]] |место=New York & London |isbn=0-8147-8141-1 |страницы=[https://archive.org/details/knowingteachingl00samw/page/6 6] |язык=en |ответственный=Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.)}}</ref><ref>{{книга |заглавие=Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives |часть=The "Convergence" Paradigm in Studying Early American History in Schools |год=2000 |издательство=[[New York University Press]] |место=New York & London |isbn=0-8147-8141-1 |страницы=102—115 |язык=en |автор=Nash, Gary B. |ответственный=Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.)}}</ref>.
== Терминан йуьхьанцара маьӀна а, этимологи а ==
«Истори» дешан йуьхьанцара маьӀна хьаладоьду [[Шира Желтойчоь|ширажелтойн]] [[термин]]е, цуьнан маьӀна дара «хеттар, [[хаар]], хӀоттор, хаарш лахар». [[Шира Рум|Шираруман]] [[Историографи|историографехь]] (историографии таханлерачу маьӀнехь —цуьнан истории Ӏамо Ӏилман историн отрасль) оцу дашо хааран хьесап билгал ца доккхура, ткъа хьалхалерачу хиламех долу [[Нарратив|дийцар]] доккхура. Дукха хан йалале «истори» ала долийра муьлхха а хиламех [[дийцар]]ах, бакъ йа кхоьллина делахь а.
Оцу йа кхечу [[Оьздангалла|оьздангаллехь]] гӀарайевлла, амма кхечу хьосташа тешалла ца до, масала, [[Артур паччахь]]ах долу легенда, [[Оьздангаллин мехаллаш|Оьздангаллин тӀаьхьенан]] дакъа лору, «озабезам боцу таллам» ца лору<ref>{{книга |заглавие=Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives |ссылка=https://archive.org/details/knowingteachingl00samw |часть=Schweigen! die Kinder! |год=2000 |издательство=[[New York University Press]] |место=New York & London |isbn=0-8147-8141-1 |страницы=[https://archive.org/details/knowingteachingl00samw/page/24 24] |язык=en |автор=Seixas, Peter |ответственный=Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.)}}</ref><ref name="Low1">{{книга |заглавие=Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives |часть=Dilemmas and Delights of Learning History |год=2000 |издательство=[[New York University Press]] |место=New York & London |isbn=0-8147-8141-1 |страницы=63 |язык=en |автор=Lowenthal, David |ответственный=Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.)}}</ref>.
Говзанчийн ойланашца, [[Ионихой|ионийн]] дош ''истори'' (ἱστορία) схьадолу «хӀиндиевропийн орамах ''vid'', цуьнан маьӀна лела лат. ''video'' а, оьрсийн ''видеть'' (гар)»<ref name="tahogodi"> [[Тахо-Годи, Аза Алибековна|
Тахо-Годи А. А.]] Ионийское и аттическое понимание термина «истори» и родственных с ним // Вопросы классической филологии. – М.: Издательство Московского университета, 1969. Вып. 2. С. 112. </ref><ref name="savelpolet"/>.
[[Шира Желтойчоь]]нан «истори» дашо билгалдоккхура талламан новкъа доккху муьлхха хаар. Масала, [[Аристотель|Аристотела]] леладора и дош «Дийнатийн исторехь»<ref name="Ferrater-Mora">Ferrater-Mora, José. ''Diccionario de Filosofia''. Barcelona: Editorial Ariel, 1994.</ref>. Иза хаало иштта [[Гомер]]ан хӀосташкахь, [[Гераклит]]ан сочиненешкахь, Афинин пачхьалкхан байӀат даран йозанашкахь. Ширажелтойн маттахь кхин а дара ''historeîn'', «талла» дош, иза йуьхьанца [[Иони|Ионехь]] бен ца леладора, цигара даьржира йерриг Желтойчухула а, тӀаьххьара, йерриг [[Эллинизм|эллинийн цивилизацехула]].
Оццу ширажелтойн маьӀнехь «истории» дош леладора XVII бӀешарахь [[Бэкон, Фрэнсис|Бэкон Фрэнсиса]] шуьйралелоран «[[Ӏаламан истори]]» терминехь. Бэконна истори — «шортенехь а, заманехь а меттиг билгалйаьккхина хӀуманехь хаар» ду, цуьнан хьост ду [[иэс]] ([[Ӏилма]] санна — ойланийн стом, ткъа [[поэзи]] — фантазин стом). ЙуккъерабӀешерийн Ингалсчохь «истори» дош дукха хьолехь леладора дийцаран маьӀнехь леладора (''story''). Башха термин истори (''history'') дӀабевлла хиламийн хьалхе-тӀаьхье санна йукъабевлла ингалсан маттахь [[XV бӀешо]] чекхдолуш, ткъа «историн» (''historical'', ''historic'') дош — [[XVII бӀешо|XVII бӀешарахь]]<ref name="Whitney">Whitney, W. D. ''[https://books.google.com/books?id=wrACAAAAIAAJ The Century dictionary; an encyclopedic lexicon of the English language] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210202174044/https://books.google.com/books?id=wrACAAAAIAAJ |date=2021-02-02 }}''. New York: The Century Co, 1889.</ref>. Германехь, Францехь, Россехь шине маьӀнехь хьалха санна леладора изза дош «истори»<ref name="Ferrater-Mora"/>.
Историкаш цхьаьнахеннахь хиламийн тидамчаш а, декъахой а хиларна, церан историн къинхьегамаш йаздина церан заманахь ма-гарра, политикин агӀор узуш хилла ца Ӏаш, амма шен муьрера тиларца а хуьлу. Италихойн ойланчин [[Кроче, Бенедетто|Кроче Бенедеттон]] дешнашца, «йерриг истори — хӀокху заманан истори». Историн Ӏилмано латтадо историн бакъ некъ охьабиллар хиламех лаьцна дийцаршца, церан озабезам боцу анализца<ref name=autogenerated1>Whitney, W. D. (1889). [https://books.google.com/books?id=wrACAAAAIAAJ The Century dictionary; an encyclopedic lexicon of the English language] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210202174044/https://books.google.com/books?id=wrACAAAAIAAJ |date=2021-02-02 }}. New York: The Century Co. Page [https://books.google.com/books?id=wrACAAAAIAAJ&printsec=frontcover#PPA2842,M1 2842] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210120061910/https://books.google.com/books?id=wrACAAAAIAAJ&printsec=frontcover#PPA2842,M1 |date=2021-01-20 }}.</ref>. Вайн заманахь истори кхуллу Ӏилманан институтийн ницкъашца.
Оцу йа кхечу аутентичан кепара адаман чкъоьрийн иэсехь буьсу берриг хиламо, историн [[Хроника|хроникин]] чулацам бо<ref name="wordnet">[http://wordnet.princeton.edu/perl/webwn WordNet Search — 3.0] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050917065532/http://wordnet.princeton.edu/perl/webwn |date=2005-09-17 }} {{недоступная ссылка|число=23|месяц=05|год=2013|url=http://wordnet.princeton.edu/perl/webwn|id=20090329}}, «History».</ref>. Иза оьшу хьалхарчех уггаре ладаме хьосташ билгалдахархьама. ХӀора историн [[архив]]ан хӀоттам боьзна бу шена чохь тайп-тайпана йозанаш а, документаш а карийна алсамо йукъарчу архивах; тӀаккха а хӀора а уьш «дерриг бакъ долчунна» претендент хила йиш йолуш йу, оцу тептарийн цхьа дакъа харц до. Архивийн хьосташ доцуш, историкаша лело тарло чарташна тӀера суьрташ, йозанаш, барткхолларан дийцарш, кхин хьосташ<ref>Michael C. Lemon (1995).The Discipline of History and the History of Thought. Routledge. Page 201. ISBN 0-415-12346-1</ref>, масала, [[археологи]]н. Историнчех дозаш доцу хьосташ латтош, археологи башха пайденна йу историн талламашна. Цуо тешалла дина ца Ӏа хилам гинчеран дийцаршна, амма таро ло цу заманхойн тешаллаш доцу хенан муьраш хаамех бузуш.
== Историн цензура Россехь ==
{{Хьажа иштта|Российн тӀеман-историн йукъаралла|Оьрсийн историн йукъаралла#Российн историн йукъаралла|l2=Российн историн йукъаралла}}
Голландин историкан А. де Баетсан {{efn|Antoon de Baets — [[Гронингенан университет]]ан профессор ([[Нидерландаш]])}} хетарехь
2021 шеран июнехь зорбатоьхна Россера историн хьолех лаьцна [[Адаман бакъонийн дуьненайукъара федераци|Адаман бакъонийн дуьненайукъара федерацин (FIDH)]] доклад: «Росси. Историн дуьхьала зуламаш» ({{lang-en|Rissia Crimes Against History}}). Докладехь хоуьйту, российн Ӏедало цхьа хӀума кӀеладиллина Российн XX бӀешеран истори политикин Ӏалашо йолуш галйоккхуш йу<ref name="rep">{{Cite web |url=https://www.fidh.org/IMG/pdf/russie-_pad-uk-web.pdf |title=Rissia: Crimes Against History |access-date=2021-06-11 |archive-date=2021-06-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210611100654/https://www.fidh.org/IMG/pdf/russie-_pad-uk-web.pdf |deadlink=no }}</ref>{{efn|Цит. по статье [https://www.bbc.com/russian/features-57425020 Правозащитники оценили действия властей России как "преступления против истории"], BBC, 10.06.2021}}:
<blockquote>
Ӏедало чурадаьлла советийн хиллачух лаьцна историн иэсан коьрта роль дӀало [[Легитималла|шен лигитималла йеш]], [[къоман билгало]] хӀоттош, цуьнца цхьаьна [[адаман бакъонаш]]на тӀекхуьйдуш.
</blockquote>
Докладан авторшна хетарехь, Россехь тӀеэцна масех закон, цара «историн хеттаршца йолу маршо охьатаӀайо». Иштта дозанаш хӀиттадо «нацизман реабилитацин» дуьхьала закон, нацистийн сийлаллаш лело ца магор, кхин а экстремизмца а, терроризмца а къовсам латторан законаш<ref name="bbc_10_06_2021">[https://www.bbc.com/russian/features-57425020 Правозащитники оценили действия властей России как «преступления против истории»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210611100652/https://www.bbc.com/russian/features-57425020 |date=2021-06-11 }}, BBC, 10.06.2021</ref>.
«Историн цензура» докладехь олу историн материалаш йаржорна дуьхьала долу Ӏедалан законех а, гӀуллакхех а — жайнаш, фильмаш, иштта кхин а. Докладан хаамашца, [[Российн минюст]]о экстремистийн материалийн испискин йукъатоьхна [[Дуьненан шолгӀа тӀом|Дуьненан шолгӀа тӀамах]], [[коллаборационизм]]ах, [[украинийн национализм]]ах йолу историн иттаннаш зорбатохарш<ref name="bbc_10_06_2021" />.
Докладехь масалаш даладо, ''историн цензура'' стенах олу авторша:
* 2016 шарахь историка [[Александров, Кирилл Михайлович|К. М. Александровс]] докторан диссертаци йаздина [[Власов, Андрей Андреевич|инарла Власовх]] а, цуьнан накъостех а лаьцна, амма [[Российн Федерацин дешаран а, Ӏилманан а министралла|Российн Федерацин дешаран а, Ӏилманан а министралло]] университетан Ӏилманан кхеташонан сацам йухабаьккхина{{efn|Защита диссертации К.М. Александрова «Генералитет и офицерские кадры вооруженных формирований Комитета освобождения народов России 1943—1946 гг.» состоялась в в [[Санкт-Петербургский институт истории РАН|Санкт-Петербургском институте истории РАН]] (СПбИИ) 1 марта 2016 года<ref>{{Cite web|url=http://www.spbiiran.nw.ru/защита-25/|title=Защита|publisher=СПбИИ РАН|date=2016-02-18|access-date=2022-06-30|archive-date=2016-03-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20160309035456/http://www.spbiiran.nw.ru/%D0%B7%D0%B0%D1%89%D0%B8%D1%82%D0%B0-25/|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160309035456/http://www.spbiiran.nw.ru/%D0%B7%D0%B0%D1%89%D0%B8%D1%82%D0%B0-25/ |date=2016-03-09 }}</ref>}}. К. М. Александровн 2014 шарахь «[[Керла газет]]ехь» зорбатоьхна йаззам «Бандера а, бандерагӀар а. Баккъала а уьш муьлш хилла», лерира экстремистийн йаззам<ref name="bbc_10_06_2021" />.
* Историкан [[Копосов, Николай Евгеньевич|{{Nobr|Н. Е. Копосовн}}]] дешнашца, Дуьненан шолгӀа тӀамах болу муьлхха а къовсам, масала, [[Сталинизм|сталинан ССРСн]] тӀом баккхаран бехкан цхьа дакъа ду бохург, 2002 шарахь дуьйна дайра Российн коьрта историн журналашкара<ref name="bbc_10_06_2021" />{{efn|В сентябре 2020 года [[Александр Бастрыкин|{{Nobr|А. И. Бастыркин}}]], глава [[Следственный комитет Российской Федерации|Следственного комитета России]] (СКР) объявил о создании нового подразделения СКР, которое займется расследованием преступлений, связанных с «реабилитацией нацизма» и «фальсификацией истории Отечества».}}.
;Архиваш къевлина хилар
Докладехь билгалдоккху, советийн башха гӀуллакхин архивийн доккхаха долу дакъа хӀинца а къевлина ду аьлла, цуо хаъал дуьхьало йо историкийн балханна. Пачхьалкхан къайленах долчу законаца архивийн къайленан максимум хан 30 шо йу, амма 2014 шарахь пачхьалкхан къайле ларйаран комиссис йахйина 1917—1991 шерашкара башха гуллакхийн архиван къайленаш кхин а 30 шарна<ref name="bbc_10_06_2021" />.
;Политикин таӀзар динчеран иэсах лаьцна
1991 шарахь Россехь тӀеэцна политикин таӀзарш динчеран реабилитацех долу закон. Цуо официалан дери до советийн муьрехь къизалла хиларх. ТӀаккха а, FIDH докладан авторшна хетарехь, Россехь советийн рожан зуламаш толлуш дац<ref name="bbc_10_06_2021" />.
== Уггаре керла зама ==
[[Файл:WWI.png|right|thumb|250px|[[Антанта|Антантин]] мехкашна йукъара [[Хьалхара Дуьненан тӀом]] (баьццара бос) а, [[Центран йаккхий пачхьалкхаш|Йеаннан барт]] (цӀехо-можа бос) далийра йиъ импери йохоре: [[Германин империя|Германин]], [[Российн импери|Российн]], [[Ӏусманан импери|Ӏусманан]], [[Австри-Мажарчоь]]нан.]]
{{main|Уггаре керла зама}}
[[XX бӀешо]] дӀадахара дуьненахь европин хӀуондалла йожарца, бахьна дара массо хӀума дохийна [[Хьалхара дуьненан тӀом|Хьалхара]] а, [[ШолгӀа дуьненан тӀом|ШолгӀа а дуьненан]] тӀемаш, кхин а [[АЦШ]], [[ССРС]] йукъахь [[Шийла тӀом]] болабалар. ШолгӀа дуьненан тӀом чекхбаьлча кхоьллира [[ВКъКх|Вовшахтоьхна къаьмнийн кхоллам]] цуо догдохуьйтура, къаьмнашна йукъара девнаш, хин долу тӀемаш совцорна, амма иштта болчу кхолламо цӀена дуьненан низам хӀотторан ойланаш йайира. 1991 шарахь Советийн Союз йуьйхира, АЦШ ша йисира «йоккха пачхьалкхан» йолуш («[[Пакс Американа]]» тенденци йара).
== Билгалдахарш ==
=== Комментареш ===
{{комментареш}}
=== Хьосташ ===
{{Билгалдахарш|2}}
== Литература ==
{{Гергара проекташ}}
* {{книга
|автор = [[Блок, Марк|Блок М.]]
|часть =
|заглавие = Апология истории или ремесло историка
|оригинал =
|ссылка = http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000028/index.shtml
|ответственный =
|издание = 2-е изд
|место = М.
|издательство = [[Наука (издательство)|Наука]]
|год = 1986
|том =
|страницы =
|страниц = 254
|серия = (Памятники исторической мысли)
|isbn =
|тираж =
}}
* {{статья
|автор = ''[[Гуревич, Арон Яковлевич| Гуревич А. Я.]]''
|заглавие = Историк конца XX века в поисках метода
|оригинал =
|ссылка =https://www.elibrary.ru/item.asp?id=20141777
|издание = Одиссей: Человек в истории
|тип = журнал
|место = М.
|год = 1996
|том =
|номер =
|страницы =5–10
|Гуревич
}}
* {{книга|автор=Кобрин В. Б.|заглавие=Кому ты опасен, историк?|ссылка=http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/DANGER/CONTENT.HTM|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Московский рабочий|год=1992|том=|страницы=|страниц=|серия=|isbn=|isbn2=}}
* {{книга
|автор = [[Тойнби, Арнольд|Тойнби А.]]
|часть =
|заглавие = Постижение истории
|оригинал =
|ссылка = http://orel.rsl.ru/nettext/foreign/toinby/Toynbee000.html
|ответственный =
|издание =
|место = М.
|издательство = [[Прогресс (издательство)|Прогресс]]
|год = 1990
|том =
|страницы =
|страниц =
|серия =
|isbn =
|тираж =
}}
* ''Гарскова И. М.'' Историческая информатика. Эволюция междисциплинарного направления". СПб.: Алетейя, 2018. — 408 с.
* ''[[Ковальченко, Иван Дмитриевич|Ковальченко И. Д.]]'' Методы исторического исследования. — М.: Наука, 1987. — 452 с.
* ''[[Лаппо-Данилевский, Александр Сергеевич|Лаппо-Данилевский, А. С.]]'' Методология истории в 2 ч. Часть 2. Методы исторического изучения / А. С. Лаппо-Данилевский. — Москва : Издательство Юрайт, 2019. — 315 с.
* ''Тош Дж.'' Стремление к истине. Как овладеть мастерством историка. — М.: Весь мир, 2000. — 296 с
* ''[[Февр, Люсьен|Февр Люсьен]].'' Бои за историю / Люсьен Февр; пер. А. А. Бобовича, М. А. Бобовича и Ю. Н. Стефанова; ст. А. Я. Гуревича; коммент. Д. Э. Харитоновича; [АН СССР]. — Москва : Наука, 1991. — 629 с.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Литература ==
* Всемирная история : в 24 т. / А. Н. Бадак [и др.]; ред. И. А. Алябьева. — {{Мн.}} : Литература, 1996—1997.
* Всемирная история : в 10 т. / Гл. ред. Е. М. Жуков ; АН СССР. — {{М.}} : [[Государственное издательство политической литературы|Госполитиздат]], 1956—1965.
* ''[[Йегер, Оскар|Йегер, О.]]'' Всемирная история: в 4-х томах. — Издание исправленное и дополненное. — {{СПб.}} : Специальная литература, 1997—2002.
{{АХь}}
{{Дерригдуьненан историн обзор}}
{{навигацин блок
|корта = Истори мехкашкахула
|коьртан_хатӀ =
|bordercolor =
|bg =
|fg =
|state =
|могӀам =
{{Ази теманашкахула|Истори}}
{{Африка теманашкахула|Истори}}
{{Европа теманашкахула|Истори}}
{{Къилбаседа Америка теманашкахула|Истори}}
{{Къилба Америка теманашкахула|Истори}}
{{Океани теманашкахула|Истори}}
}}
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
[[Категори:Истори]]
{{1000}}
bz4zfe7jrwzwaj30eghmdifw7b2et3w
Кеп:БӀов
10
189625
10514668
10514651
2025-06-22T20:35:17Z
Takhirgeran Umar
1134
10514668
wikitext
text/x-wiki
{{Карточка
|цӀе = БӀов
|бос = Base
|лакхахь0 = БӀов
|from = {{{from|}}}
|лакхахь = {{карточка/цӀе2|{{{БӀаьвнан цӀе|}}}|from={{{from|}}}}}
|сурт = {{wikidata|p18|{{{Сурт|}}}|size={{{Суьртан шоралла|}}}|caption={{{Суьртан куьг|{{{Куьг|{{{БӀаьвнан цӀе|}}}}}}}}}|from={{{from|}}}}}
|текст1 = {{#if:{{{nocatcoord|}}}||{{wikidata-coords
|coord
|coord
|coord = {{{Координаташ|}}}
|display = title,inline
|type = landmark
|region = {{ISO 3166|{{wikidata|p17|{{{Пачхьалкх|}}}|plain=true}}}}
|scale = {{#if: {{{CoordScale|}}} | {{{CoordScale}}} | 100000 }}
}}
}}
|текстан_хатӀ1 = padding-bottom:0.25em;
|билгало2 = Пачхьалкх
|текст2 = {{#if:{{{Пачхьалкх2|}}} | {{{Пачхьалкх2}}} | {{#if:{{{Пачхьалкх|}}} | {{#ifexist:T:Байракх/2/{{{Пачхьалкх}}} | {{Байракх/2|{{{Пачхьалкх}}}}} | {{{Пачхьалкх}}} }} }} }}
|викихаамаш2 = p17
|билгало3 = Официалан цӀе
|текст3 = {{{Къоман цӀе|{{{Официалан цӀе|}}}}}}
|викихаамаш3 = P1705
|билгало4 = Историн цӀе
|текст4 = {{{Историн цӀе|}}}
|викихаамаш4 =
|билгало5 = Историн цӀерш
|текст5 = {{{Историн цӀерш|}}}
|викихаамаш5 =
|билгало6 = Проектан цӀе
|текст6 = {{{Проектан цӀе|}}}
|викихаамаш6 =
|билгало7 = Лелоран меттиг
|текст7 = {{{Лелоран меттиг|}}}
|викихаамаш7 =
|билгало8 = Йолу меттиг
|текст8 = {{{Меттиг|}}}
|викихаамаш8 = P131
|корта9 = {{#if: {{{Конструкцин тайпа|}}}{{{Материал|}}}{{{Конструкцин локхалла|}}}| Конструкци }}
|билгало10 = Конструкцин тайпа
|текст10 = {{{Конструкцин тайпа|}}}
|викихаамаш10 =
|билгало11 = Материал
|текст11 = {{{Материал|}}}
|викихаамаш11 = P186
|билгало12 = Конструкцин локхалла
|текст12 = {{{Конструкцин локхалла|}}}
|викихаамаш12 = P2048
|корта13 = {{#if: {{{Конструктор\Архитектор|}}}{{{Йан йоьллина терахь|}}}{{{ДӀайиллина терахь|}}}{{{ДӀайиллина терахь|}}}{{{Реконструкци1|}}} | Эксплуатаци}}
|билгало14 = Конструктор, архитектор
|текст14 = {{{Конструктор\Архитектор|}}}
|викихаамаш14 =
|билгало15 = Стоимость
|текст15 = {{{Стоимость|}}}
|викихаамаш15 = P8340
|билгало16 = Йан йолор
|текст16 = {{{Йан йоьллина терахь|}}}
|викихаамаш16 = P571
|билгало17 = Йина йалар
|текст17 = {{{Йина йиллина терахь|}}}
|викихаамаш17 = P729
|билгало18 = ДӀайилар
|текст18 = {{{ДӀайиллина терахь|}}}
|викихаамаш18 = P1619
|билгало19 = Реконструкци йан дӀачӀагӀар
|текст19 = {{comma separated entries|{{{Реконструкци1|}}}|{{{Реконструкци2|}}}|{{{Реконструкци3|}}}|{{{Реконструкци4|}}}|{{{Реконструкци5|}}}}}
|викихаамаш19 =
|билгало20 = ДӀачӀагӀар
|текст20 = {{{ДӀачӀаьгӀна терахь|}}}
|викихаамаш20 =
|текст21 = {{{Кхин тӀе|}}}
|текст22 = {{#if:{{{Меттиган карта|}}}|{{wikidata-coords|БӀов/Меттиган карта
|coord
|coord = {{{Координаташ|}}}
|Меттиган карта = {{{Меттиган карта|}}}
|Картин барам = {{{Картин барам|}}}
|Меттиган карта 2 = {{{Меттиган карта 2|}}}
|Картин барам 2 = {{{Картин барам 2|}}}
|Меттиган карта 3 = {{{Меттиган карта 3|}}}
|Картин барам 3 = {{{Картин барам 3|}}}
}}
}}
|лахахь = {{карточка/Викиларма|{{{Commons|}}}|{{карточка/цӀе2|{{{БӀаьвнан цӀе|}}}|from={{{from|}}}}}|from={{{from|}}}}}
}}<!--
-->{{#if: {{{lat_deg|}}}
| {{coord|1={{{lat_deg|0}}}|2={{{lat_min|0}}}|3={{{lat_sec|0}}}|4={{#if:{{{lat_dir|}}}|{{{lat_dir}}}|N}}|5={{{lon_deg|0}}}|6={{{lon_min|0}}}|7={{{lon_sec|0}}}|8={{#if:{{{lon_dir|}}}|{{{lon_dir}}}|E}}|9=type:{{#if: {{{region|}}}
|landmark_region:{{{region}}}
|landmark}}|scale={{#if:{{{CoordScale|}}}|{{{CoordScale}}}|100000}}|format=dms|display=title|yandex=1}}
|<noinclude>{{АгӀонашкахь бен йоцу категори|Википеди:Географин координаташ доцу агӀонаш}}</noinclude> }}<!--
-->{{#if:{{NAMESPACE}}{{{nocat|}}}||<!--
-->{{Сурт дац|{{{Сурт|}}}|from={{{from|}}}|nocat={{{nocat|}}}|default-type=бӀов}}<!--
-->[[Категори:БӀаьвнаш абатца]]<!--
-->{{#ifeq:{{{Лелоран меттиг|}}}|хи тотту бӀов|{{ВО:Йукъара талламаш|{{{1|}}}}}}}<!--
-->{{#ifeq:{{{Лелоран меттиг|}}}|хи латтор|{{ВО:Йукъара талламаш|{{{1|}}}}}}}<!--
-->{{#if:{{{Материал|}}}|<!--
-->{{#switch: {{{Материал|}}}
| дитт = [[Категори:Дечка бӀаьвнаш]]
| эчиг-бетон = [[Категори:Эчиг-бетонан бӀаьвнаш]]
| тӀулг = [[Категори:ТӀулган бӀаьвнаш]]
| чӀапа тӀулг = [[Категори:ТӀулган бӀаьвнаш]]
| кирпич = [[Категори:Кибарчигийн бӀаьвнаш]]
| чуьйна = [[Категори:Чуьйнан бӀаьвнаш]]
| конструкцин стиль = [[Категори:Конструкцин сталан бӀаьвнаш]]
| [[Категори:Википеди:БӀаьвнаш йина материалаш билгалйанза агӀонаш]]
}}<!--
-->}}<!--
-->}}<!--
-->{{#ifeq: БӀов |{{str left|{{PAGENAME}}|5}}|{{DEFAULTSORT:{{ucfirst:{{Йуьхь йоцуш|{{PAGENAME}}|БӀов }}}}, бӀов}}}}<!--
--><noinclude>{{doc}}</noinclude>
adod1pbw2ran7huscvquhqzicvgsujx
Монастырец (Самборан кӀошт)
0
233364
10514669
10401464
2025-06-22T20:44:33Z
Spokiyny
41752
10514669
wikitext
text/x-wiki
{{НБМ-Украина
|статус = эвла
|нохчийн цӀе = Монастырец
|шен цӀе = {{lang-ua|Монастирець}}
|герб =
|байракх =
|пачхьалкх = Украина
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec =
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon =
|CoordScale =
|пачхьалкхан картин барам =
|регионан картин барам =
|кӀоштан картин барам =
|регион = Львован область
|регион таблицехь = Львован область
|кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт
|кӀошт = Самборан кӀошт
|кӀошт таблицехь = Самборан кӀошт{{!}}Самборан кӀошт
|йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг
|йуьртан меттиг =
|йуьртан меттиг таблицехь =
|йукъара йекъайалар =
|коьртан тайпа =
|корта =
|йиллина терахь =
|дуьххьара хьахор =
|хьалхара цӀерш =
|статус йелла терахь =
|майда =
|хӀордан тӀегӀанал локхалла =
|бахархой =500
|бахархой ларар шо =
|луьсталла =
|агломераци =
|къаьмнийн хӀоттам =
|динан хӀоттам =
|бахархойн цӀерш =
|поштан индекс = 81485
|поштан индексаш =
|сахьтан аса = UTC+2, аьхка UTC+3
|автомобилан код = BC, НС / 14
|телефонан код =
|идентификаторан терахьаш =
|категори Commons чохь =
|сайт =
}}
'''Монастырец''' ({{lang-ua|Монастирець}}) — [[Украина|Украинин]] [[Львован область|Львован областан]] [[Самборан кӀошт]]ара эвла.
== Климат ==
Кхузахь климат барамехь континенталан йу, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шеран уггаре а бовха бутт бу — июль (мангалан), уггаре а шийла — январь (кхолламан).
== Cахьтан аса ==
Кхузахь лела шолгӀачу сахьтан асанан хан (киевн хан) - UTS+2 (аьхкенан мур - UTS+3). Хан лараран низам леладо Украинин правительствон сацамца, хӀора шарахь сахьт хьовзадо мартан тӀаьххьарчу кӀиранбуса 3:00 сахьт долуш цхьаьна сахьтана хьалха, ткъа октябран тӀаьххьарчу кӀиранбуса 4:00 цхьа сахьт йухахьовзадо<ref name="mind">{{cite web|url = https://mind.ua/ru/news/20195439-zavtra-nochyu-ukraina-perejdet-na-letnee-vremya-kak-perevodit-chasy |title = Завтра ночью Украина перейдет на летнее время: как переводить часы|publisher = mind.ua|date = 29-3-2019|accessdate = 2020-12-14|archiveurl = |archivedate = }}</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
* [http://ukrindex.ru/14/0.html Львован областан индексаш]
{{Самборан кӀошт}}
[[Категори:Самборан кӀоштан нах беха меттигаш]]
{{Ukraine-geo-stub}}
nccmak5oarmhwpva381zxi30992uh3l
Къаьмнаш цхьаьнакхетаран де
0
245056
10514679
10072956
2025-06-23T08:33:26Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514679
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:RR5111-0047R Первая годовщина договора об образовании сообщества России и Беларуси.gif|thumb|РФ ЦБ нахарт]]
'''Беларусин а, Российн а къаьмнаш цхьаьнакхетаран де'''<ref>[http://www.postkomsg.com/activities/various/199099/?sphrase_id=11510 В Москве торжественно отметили День единения народов Беларуси и России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120213431/http://www.postkomsg.com/activities/various/199099/?sphrase_id=11510 |date=2016-11-20 }} // Официальный сайт Постоянного Комитета Союзного государства</ref> даздо [[2 апрель|2 апрелехь]] хӀунда аьлчи, оцу дийнахь [[1996 шо|1996 шарахь]] куьг йаздина [[Белорусси]]н а, [[Росси]]йн а йукъаралла йаран барт кӀелахь. Кхин а шо даьлчи оццу дийнахь куьг йаздина [[Союзан пачхьалкх|Беларуссин а, Российн а Союз]] йаран барт кӀелахь.
1997 шарахь [[РФ ЦБ]] арахецна оцу хиламан лерина иэсан нахарт.
== Хьажа кхин а ==
* [[Союзан пачхьалкх]]
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
[[Категори:Российн Ӏиданаш]]
[[Категори:Белоруссин Ӏиданаш]]
[[Категори:2 апрелан Ӏиданаш]]
[[Категори:1996 шеран апрель|02]]
[[Категори:1996 шо Россехь]]
[[Категори:1996 шо Белоруссехь]]
q1yx8tcfu7cuovxvo4j6tvcwa125ukl
Галатасарай (футболан клуб)
0
254489
10514664
10455467
2025-06-22T18:58:44Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514664
wikitext
text/x-wiki
{{маьӀнаш}}
{{Футболан клуб
| цӀе = {{Туркойчоьнан байракх}} «Галатасарай»
| логотип = Galatasaray SK.svg
| логотипан шоралла =
| йуьззина цӀе = Galatasaray Spor Kulübü
| харц цӀераш = «Лоьмаш» (Aslanlar), Cimbom, Avrupa Fatihi Sarı-Kırmızılılar (Можа-цӀиен)
| кхоьллина = [[1905 шо|1905]]
| дӀасахецна =
| стадион = [[Тюрк Телеком Арена]], [[Истамбул]]
| чухоам = 55 147
| долахо =
| президент = {{Туркойчоьнан байракх|20px}} [[Дженгиз Мустафа]]
| ген. директор =
| директор =
| кхоч. директор =
| председатель =
| сопредседателаш =
| тренер = {{Туркойчоьнан байракх}} ?
| капитан = {{Туркойчоьнан байракх|20px}} [[Инан, Сельчук|Инан Сельчук]]
| рейтинг = '''68-гӀа меттиг''' [[УЕФА коэффициентийн таблица#Командийн рейтинг|УЕФА]] рейтингехь<ref>[https://ru.uefa.com/memberassociations/uefarankings/club/#/yr/2019 Рейтинг УЕФА для клубов]</ref>
| бюджет =
| спонсор = {{Германин байракх|20px}} [[Zott]]
| сайт =
| къовсамаш = [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат|Туркойн Суперлига]]
| сезон = 2023/2024
| меттиг = [[Файл:golden star.svg|20px|ХӀинца йолу чемпион]] '''Чемпион'''
| доьду шо =
| билгалдахарш =
| leftarm1 = A32638
| pattern_la1 = _galatasaray1819h
| body1 = A32638
| pattern_b1 = _galatasaray1819h
| rightarm1 = FCB514
| pattern_ra1 = _galatasaray1819h
| shorts1 = FFFFFF
| pattern_sh1 = _usa18h
| socks1 = 8C1223
| pattern_so1 = _galatasaray1819H
| leftarm2 = 000000
| pattern_la2 = _galatasaray1819a
| body2 = 000000
| pattern_b2 = _galatasaray1819a
| rightarm2 = 000000
| pattern_ra2 = _galatasaray1819a
| shorts2 = 000000
| pattern_sh2 = _cro18a
| socks2 = 000000
| pattern_so2 = _galatasaray1819A
| leftarm3 = FFFFFF
| pattern_la3 = _usa18h
| body3 = FFFFFF
| pattern_b3 = _galatasaray1819t
| rightarm3 = FFFFFF
| pattern_ra3 = _usa18h
| shorts3 = FFFFFF
| pattern_sh3 = _usa18h
| socks3 = FFFFFF
| pattern_so3 = _galatasaray1819t
}}
'''«Галатасара́й»''' ({{lang-tr|Galatasaray Spor Kulübü}}) — [[Туркойчоь|туркойн]] [[Истамбул]]ан [[футболан клуб]], йукъайоьду спортан «[[Галатасарай (спортан йукъаралла)|Галатасарай]]» йукъараллин, ловза [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат|Туркойчоьнан чемпионатехь]]. Кхоьллина [[1905 шо|1905 шарахь]]. ЦӀера матчаш ловзайо 55 147 стаг чухоьучу «[[Тюрк Телеком Арена]]» стадионехь. Уггаре аьтту болчех цхьа футболан клуб йу махкахь, 22-за Туркойчоьнан чемпион хилла, 18-за Туркойчоьнан Кад баьккхина, 16-за Туркойчоьнан Суперкад баьккхина, УЕФАн Кад а, УЕФАн Суперкад а баьккхина.
«Галатасарай» — турниран йохаллехь цкъан а ца оьшуш [[УЕФА Кад 1999/2000|УЕФА Кад]] баьккхинчу шина командах цхьаъ йу, ткъа иштта Чемпионийн Лигехь тобанехь кхоалгӀа меттиг йаьккхинчул тӀаьхьа и турнир йаьккхина хьалхара команда а йу. 1999/2000 шерийн УЕФА Кедан финалехь «Галатасарайс» иэшийра лондонан «[[Арсенал]]» пенальтин серехь жамӀ 4:1 долуш, тӀаккха дуьххьара исторехь еврокад баьккхина туркойн клуб хилира. «Галатасарайн» иштта йу дуьненан рекорд цӀахь угара беха толамаш бахарх — 2001 шеран 13 майра 2002 шеран 8 декабрь кхаччалц команда туьйлира шен стадион тӀехь 24 матчехь тӀаьхьий-хьалхий. 2001 шеран январехь «Галатасарай» «Дуьненан уггаре дика футболан клуб» рейтинган коьртехь йара.
== ЦӀе ==
«Галатасарай» цӀе схьайаьлла [[Галатасарайн лицей]]х (йуьхьанцара цӀе «Галатан гӀалин Императоран ишкол»), ткъа историн агӀора хьаьжча кхоьллина шина дашах: [[Галата]] (Истамбулан историн кӀошт) а, «сарай» («гӀала», туркойн маттара гочдича).
== Истори ==
[[Файл:GS Kuruculari.jpg|left|thumb|«Галатасарайн» дуьххьарлера сурт, 1905]]
Клуб кхоьллина [[1905 шо|1905 шарахь]] [[Галатасарайн лицей]]н коьртехь [[Ӏали Сами Ен]] волу дешархойн тобано. «Галатасарай» йу Туркойчоьнан уггаре ширачех цхьа футболан клуб.
Хьалхарчу хенахь «Галатасарай» дӀайазйина йацара кхоллам санна, хӀунда аьлча Туркойчохь дӀанисдина спортан законаш ца хилар бахьнехь. 1912 шарахь закон тӀеэцначул тӀаьхьа клуб йаха йолайелира законан бух тӀехь. «Галатасарай» дӀакхийтира Истамбулан лиге 1905/06 шеран чемпионатехь, ткъа 1907/08 шерашкахь туьйлира. 1952 шарахь цунах говзаллин клуб хилира. 1959 шарахь кхоллайелира марталлин туркойн лига, ткъа «Галатасарай» сихха коьртера команда хилира цунна йукъахь.
Уггаре бакхий кхиамаш баьхкира клубан 90-гӀа шераш чекхдовлуш. 2000 шарахь «Галатасарайс» [[Терим, Фатихь|Терим Фатихьа]] куьйгаллийца толам баьккхира [[УЕФА Кад|УЕФА Кедехь]], финалехь пенальташца лондонан «[[Арсенал (футболан клуб, Лондон)|Арсенал]]» а иэшош, ткъа цул тӀаьхьа [[УЕФА Суперкад]] баьккхира мадридан «[[Реал Мадрид (футболан клуб)|Реал]]» иэшийна. Иштта клуб хилира Европин ткрнирашкахь толам баьккхина дуьххьарлера туркойн команда.
[[Хаджи, Георге|Хаджи Георге]] «Галатасарайн» коьрта тренер дарже йуха вар аьтту болуш хилира: 2005 шарахь йаьккхира [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан Кад|Туркойчоьнан Кад]].
«Галатасарайн» чоьтехь 22 толам бу Туркойчоьнан чемпионатехь, тӀаьххьарниг царех баьккхина 2017/18 шерийн чемпионатехь.
Клубан ламастан духар — можа-цӀиен футболкаш, цӀиен шорташ а, пазаташ а. Ӏали Сами Ена харжира цӀиен-можа бос, цӀеран а, ницкъан а символ йу аьлла.
Луьра мостагӀа клубаш йу кхин Истамбулан клубаш «[[Фенербахче (футболан клуб)|Фенербахче]]» а, «[[Бешикташ (футболан клуб)|Бешикташ]]» а.
2008 шарахь клуб рогӀехь мехкан чемпион хилла, амма йукъара дӀаваьлла 2 «дийна воллушехь туьйра хилларг»: [[Хьакан Шукюр]] левзина ваьлла, ткъа [[Бурук, Окан|Бурук Окан]] шина шаранна контракт йаздина «[[Истанбул Башакшехир|Истанбул ББ]]» клубаца.
2010 шеран 21 октябрехь «Галатасарайн» йуха а коьрте хӀоьттира Георге Хаджи<ref>{{cite web|url=http://www.galatasaray.org/kulup/haber/8226.php|title=Kamuoyuna Açıklama|publisher=Galatasaray.org|lang=tr|date=21.10.2010|accessdate=21 October 2010|archiveurl=https://www.webcitation.org/65q6XnNSn?url=http://www.galatasaray.org/kulup/haber/8226.php|archivedate=2012-03-01}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.transfermarkt.de/de/hagi-neuer-trainer-von-galatasaray-istanbul/news/anzeigen_47770.html|title=Hagi neuer Trainer von Galatasaray Istanbul|publisher=transfermarkt.de|lang=de|date=21.10.2010|accessdate=21 October 2010|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101023014755/http://www.transfermarkt.de/de/hagi-neuer-trainer-von-galatasaray-istanbul/news/anzeigen_47770.html|archivedate=2010-10-23}}</ref>. 2011 шеран мартехь «Галатасарайн» куьйгалло сацам бира Хаджи балхара дӀаваккха<ref>[http://www.championat.com/football/news-768434-galatasaraj-oficialno-podtverdil-otstavku-khadzhi.html «Галатасарай» официально подтвердил отставку Хаджи]</ref>.
Шен исторехь уггаре а гӀуо шерал тӀаьхьа (8-гӀа меттиг 2010/2011 шарахь), «Галатасарайн» футболисташ берриг аьлча санна хийцабелира, техникин куьйгалле йуха веира Фатихь Терим, тӀаккха шолгӀачу шарахь клуб чемпион хилира.
2013 шеран Ӏай клуб йукъа веира [[Уэсли Снейдер]] а, [[Дидье Дрогба]]<ref>[http://www.galatasaray.org/futbol/futbol_as/haber/15888.php Didier Drogba Transferi Hakkında Açıklama]</ref> а. 2012/2013 шарахь немцойн «[[Шальке-04]]» шина матчан 3:4 чоьтаца иэшийна «Галатасарай» Чемпионийн Лигин 1/4 финале кхечира<ref>[http://www.championat.com/football/article-155240-galatasaraj-obygral-shalke-v-lige-chempionov.html Звёзды в тени, но «Галатасарай» в четвертьфинале] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304064809/http://www.championat.com/football/article-155240-galatasaraj-obygral-shalke-v-lige-chempionov.html |date=2016-03-04 }}</ref>.
== Кхиамаш ==
=== Чоьхьара къовсамаш ===
* '''[[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат|Туркойчоьнан чемпионат]]:'''
** '''Чемпион (24):''' [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1961/1962|1961/62]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1962/1963|1962/63]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1968/1969|1968/69]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1970/1971|1970/71]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1971/1972|1971/72]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1972/1973|1972/73]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1986/1987|1986/87]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1987/1988|1987/88]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1992/1993|1992/93]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1993/1994|1993/94]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1996/1997|1996/97]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1997/1998|1997/98]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1998/1999|1998/99]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 1999/2000|1999/00]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 2001/2002|2001/02]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 2005/2006|2005/06]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 2007/2008|2007/08]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 2011/2012|2011/12]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 2012/2013|2012/13]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 2014/2015|2014/15]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 2017/2018|2017/18]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат 2018/2019|2018/19]], 2022/23, 2023/24
* '''[[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад|Туркойчоьнан кад]]:'''
** '''Кад баьккхина (18):''' ''(рекорд)'' [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1962/1963|1962/63]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1963/1964|1963/64]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1964/1965|1964/65]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1965/1966|1965/66]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1972/1973|1972/73]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1975/1976|1975/76]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1981/1982|1981/82]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1984/1985|1984/85]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1990/1991|1990/91]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1992/1993|1992/93]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1995/1996|1995/96]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1998/1999|1998/99]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 1999/2000|1999/00]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 2004/2005|2004/05]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 2013/2014|2013/14]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 2014/2015|2014/15]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 2015/2016|2015/16]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад 2018/2019|2018/19]]
* '''[[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад|Туркойчоьнан суперкад]]:'''
** '''Кад баьккхина (16):''' [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1966|1966]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1969|1969]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1972|1972]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1982|1982]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1987|1987]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1988|1988]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1991|1991]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1993|1993]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1996|1996]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 1997|1997]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 2008|2008]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 2012|2012]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 2013|2013]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 2015|2015]], [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан суперкад 2016|2016]], 2019(рекорд)
=== Дуьненайукъара къовсамаш ===
* '''[[УЕФА Чемпионийн лига|Чемпионийн лига]]:'''
** '''Ахфинал:''' [[Европин чемпионийн кад 1988/1989|1988/89]]
** '''Финалан деалгӀа дакъа (4):''' [[Европин чемпионийн кад 1962/1963|1962/63]], [[Европин чемпионийн кад 1969/1970|1969/70]], [[УЕФА Чемпионийн лига 2000/2001|2000/01]], [[УЕФА Чемпионийн лига 2012/2013|2012/13]]
* '''[[УЕФА Европин лига|УЕФА Кад]]:'''
** '''Кад баьккхина:''' [[УЕФА Кад 1999/2000|1999/00]]
* '''[[УЕФА кедаш баьхначеран кад|Кедаш баьхначеран кад]]'''
** '''Финалан деалгӀа дакъа :''' [[УЕФА кедаш баьхначеран кад 1991/1992|1991/92]]
* '''[[УЕФА Суперкад]]:'''
** '''Кад баьккхина:''' [[УЕФА Суперкад 2000|2000]]
* '''[[Сахьтан кад]]'''
** '''Кад баьккхина:''' 2016
=== Кхин кхиамаш ===
* '''[[Emirates Cup]]:'''
** '''Кад баьккхина:''' 2013
* '''[[Uhrencup]]:'''
** '''Кад баьккхина:''' 2016
* '''[[Туркойчоьнан премьер-министран кад]]:'''
** '''Кад баьккхина (5):''' 1975, 1979, 1986, 1990, 1995
* '''[[Истамбулан футболан лига]]:'''
** '''Чемпион (3):''' 1909, 1910, 1911, 1915, 1916, [[Истамбулан футболан лига 1921/1922|1921/22]], [[Истамбулан футболан лига 1924/1925|1924/25]], [[Истамбулан футболан лига 1925/1926|1925/26]], [[Истамбулан футболан лига 1926/1927|1926/27]], [[Истамбулан футболан лига 1928/1929|1928/29]], [[Истамбулан футболан лига 1930/1931|1930/31]], [[Истамбулан футболан лига 1948/1949|1948/49]], [[Истамбулан футболан лига 1954/1955|1954/55]], [[Истамбулан футболан лига 1955/1956|1955/56]], [[Истамбулан футболан лига 1957/1958|1957/58]]
* '''[[Туркойчоьнан къоман лига|Къоман лига]]:'''
** '''Чемпион:''' 1939
* '''[[Истамбулан кад]]:'''
** '''Кад баьккхина (2):''' 1942, 1943
* '''[[Ататюркан кад]]:'''
** '''Кад баьккхина (2):''' 1963, 2000
* '''[[Шовзткъе итт шо кхачаран кад]]:'''
** '''Кад баьккхина:''' 1973 (турнир цкъа бен ца хилла)
== Стадион ==
{{main|Тюрк Телеком Арена}}
«'''Галатасарайн'''» цӀера стадион йу керла шортта функцеш йолу «'''[[Тюрк Телеком Арена]]'''», иза лаьтта [[Истамбул]] гӀалан [[Шишли]] кӀоштахь, [[Туркойчоь]]. Аренан чухоам 52 650 стаг.
«'''[[Ӏали Сами Ен (стадион)|Ӏали Сами Ен]]'''» тӀиера дӀакхалхар Ӏалашо йолуш дара тишъелла стадион туркойн футболан хьашташца йогӀуш йолу керла ареница хийца.
2007 шеран 13 декабрехь правительствон хьаькмаша дакъа а лоцуш керла стадионан бух биллира. ГӀишлойаран мах бара €128 млн.
[[Файл:GS-FB 3-1 Panorama.jpg|300px|thumb|left|Хаза перфоманс «Тюрк Телеком Арени» тӀехь.]]
2008 шарахь [[Туркойчоьнан футболан федераци]]с сацам бира [[Футболах ловзарех Европин чемпионат 2016]] шайн махкахь йан кехаташ чудала, тӀаьхьуо [[Футболах ловзарех Европин чемпионат 2020|Европин чемпионат 2020]] а.<ref>[http://football.kulichki.net/worldnews/news.htm?191386 Турция подала заявку на проведение ЧЕ 2020]{{ref-ru}}</ref> Оцу сацамо хийцамаш бан безийтира стадионан проектехь, иза пайденна хилийтархьама [[Футболах ловзарех Европин чемпионат|Европин чемпионатан]] ахфиналан декъан матчашна [[УЕФА]]н стандарташца.
Стадионан цӀе яла бакъо йоьхкира 10 шаран йоккхачу [[электрозӀе|телекоммуникацин]] [[Turk Telekom|Türk Telekom]] компанин $100,5 млн.
Даздарца дӀайиллира керла «'''[[Тюрк Телеком Арена]]'''» [[2011 шо|2011 шеран]] [[15 январь|15 январехь]] доттагӀаллин матчца футболан клубашна «'''Галатасарайн'''» а, «'''[[Аякс (футболан клуб, Амстердам)|Аяксан]]'''» а йукъахь. Матч чекхйелира 0:0 жамӀаца.<ref>[http://www.galatasaray.org/turktelekomarena/haberler/haber/9040.php Матч открытия]{{ref-tr}}</ref> [[1933 шо|1933 шарахь]] дуьйна клубан муьтӀахь болу хьовсархойн лаам кхочуш хилира 77 шо даьлча.<ref>[http://www.galatasaray.org/tarih/pages/asy_tarihi.php История стадиона Ӏали Сами Ен]{{ref-tr}}</ref>
«'''Галатасарайн'''» керла стадионера хьалхара официалан матч еира «'''[[Сивасспор]]ан'''» дуьхьала, иза чекхйелира 1:0 хӀусамдайн толамца. Хьалхара гол керла аренехь туьйхира [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан гулйина команда|Туркойчоьнан гулйина командан]] турслочо [[Четин, Сервет|Четин Сервета]].<ref name="гол">[http://www.galatasaray.org/futbol/superlig/haber/9111.php Первый официальный матч]{{ref-tr}}</ref>
[[2011 шо|2011 шеран]] [[18 март]]ехь «[[Фенербахче (футболан клуб)|Фенербахчен]]» дуьхьалчу матчехь хӀоттийра спортан аренашкара гӀовгӀан дуьненан рекорд децибелашкахь. Иза хилира ''131.76'' дБ, йукъайахара «[[Гиннессан рекордийн жайна]]н».<ref>[http://community.guinnessworldrecords.com/_Loudest-crowd-roar-at-a-sport-stadium/blog/3404242/7691.html Мировой рекорд шума на спортивных аренах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120417235746/http://community.guinnessworldrecords.com/_Loudest-crowd-roar-at-a-sport-stadium/blog/3404242/7691.html |date=2012-04-17 }}{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.galatasaray.org/kulup/haber/9599.php Мировой рекорд шума на стадионе] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110320225941/http://www.galatasaray.org/kulup/haber/9599.php |date=2011-03-20 }}{{ref-tr}}</ref>
== Клубан беснаш а, духар а ==
=== Официалан клубан беснаш<ref>[http://www.galatasaray.org/files/GALATASARAY_MEDIAKIT200809.zip GALATASARAY_MEDIAKIT]</ref> ===
{| class="wikitable" style="text-align: left"
|-
![[Бос]]
![[Pantone|Пантон]]
![[CMYK]]
!Hex код
|-
|bgcolor=FCB514|<center><span style="color:#FFB300;">|||1235||C%0 M%30 Y%100 K%0||#FCB514 йа #FFB517
|-
|bgcolor=A32638|<center><span style="color:#FFB300;">||201||C%0 M%100 Y%65 K%34||#A32638 йа #B50043
|-
|}
=== Экипировка ===
[[Файл:GalatasarayKitHistoryJuly2015.png|550px]]
'''
{| class="wikitable" style="text-align: center"
|-
!Мур
!Арахецнарг
!Спонсор
|-
|1977-1978
|rowspan=5| Дац
|rowspan=1|[[Volvo]] / PeReJa
|-
|1978-1979
|rowspan=1| Дац
|-
|1979-1982
|rowspan=1| [[Telefunken]]
|-
|1982-1983
|rowspan=1| MEBan
|-
|1983-1985
|rowspan=1| [[Telefunken]]
|-
|1985-1986
|rowspan=2| [[Adidas]]
|rowspan=1| [[Denizcilik Bankası]]
|-
|1986-1991
|rowspan=1| [[TürkBank]]
|-
|1991-1992
|rowspan=2| [[Umbro]]
|rowspan=1| ADEC Saat / [[Show TV]]
|-
|1992-1995
|rowspan=1| [[Show TV]]
|-
|1995-1997
|rowspan=4| [[Adidas]]
|rowspan=1| [[VakıfBank]]
|-
|1997-1998
|rowspan=1| [[Bank Ekspres]]
|-
|1998-2000
|rowspan=1| Marshall Boya
|-
|2000-2001
|rowspan=1| [[Telsim]]
|-
|2001-2002
|rowspan=1| [[Lotto]]
|rowspan=2| [[Avea|Aria]]
|-
|2002-2004
|rowspan=2| [[Umbro]]
|-
|2004-2005
|rowspan=2| [[Avea]]
|-
|2005-2009
|rowspan=2| [[Adidas]]
|-
|2009-2011
|rowspan=2| [[Turk Telekom]]
|-
|2011-
|rowspan=1| [[Nike]]
|}
== Тренерийн жамӀаш ==
{| class="toccolours" border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" align="left" style="margin:0.5em;"
|-
!colspan="2" bgcolor=#EFEFEF | [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат|Туркойчоьнан лиган]] чемпионаш (21)
|-
|- bgcolor=#CADCFB
! Шо
! Тренер
|-
| align="center" | 1961/62
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Килич, Гюндюз|Килич Гюндюз]]
|-
| align="center" | 1962/63
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Килич, Гюндюз|Килич Гюндюз]]
|-
| align="center" | 1968/69
| align="left" | {{СФРЮ байракх}} [[Калеперович, Тома|Калеперович Тома]]
|-
| align="center" | 1970/71
| align="left" | {{Ингалсан байракх}} [[Бирч, Брайан|Бирч Брайан]]
|-
| align="center" | 1971/72
| align="left" | {{Ингалсан байракх}} [[Бирч, Брайан|Бирч Брайан]]
|-
| align="center" | 1972/73
| align="left" | {{Ингалсан байракх}} [[Бирч, Брайан|Бирч Брайан]]
|-
| align="center" | 1986/87
| align="left" | {{Германин байракх}} [[Дерваль, Юпп|Дерваль Юпп]]
|-
| align="center" | 1987/88
| align="left" | {{Германин байракх}} [[Дерваль, Юпп|Дерваль Юпп]]
|-
| align="center" | 1992/93
| align="left" | {{Германин байракх}} [[Фельдкамп, Карл-Хайнц|Фельдкамп Карл-Хайнц]]
|-
| align="center" | 1993/94
| align="left" | {{Германин байракх}} [[Холлманн, Райнер|Холлманн Райнер]]
|-
| align="center" | 1996/97
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|-
| align="center" | 1997/98
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|-
| align="center" | 1998/99
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|-
| align="center" | 1999/00
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|-
| align="center" | 2001/02
| align="left" | {{Румынин байракх}} [[Луческу, Мирча|Луческу Мирча]]
|-
| align="center" | 2005/06
| align="left" | {{Бельгин байракх}} [[Геретс, Эрик|Геретс Эрик]]
|-
| align="center" | 2007/08
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Гюлер, Джеват|Гюлер Джеват]]
|-
| align="center" | 2011/12
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|-
| align="center" | 2012/13
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|-
| align="center" | 2014/15
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[ХьамзаохӀлу Хьамза|ХьамзаохӀлу Хьамза]]
|-
| align="center" | 2017/18
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|-
|}
{| class="toccolours" border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" align="left" style="margin:0.5em;"
|-
!colspan="4" bgcolor=#EFEFEF | [[Футболах ловзарех Туркойчоьнан кад|Туркойчоьнан кад]] баьккхинарш (17)
|- bgcolor=#CADCFB
! Шо
! Тренер
|-
| align="center" | 1963
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Килич, Гюндюз|Килич Гюндюз]]
|-
| align="center" | 1964
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Килич, Гюндюз|Килич Гюндюз]]
|-
| align="center" | 1965
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Килич, Гюндюз|Килич Гюндюз]]
|-
| align="center" | 1966
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Килич, Гюндюз|Килич Гюндюз]]
|-
| align="center" | 1973
| align="left" | {{Ингалсан байракх}} [[Бирч, Брайан|Бирч Брайан]]
|-
| align="center" | 1976
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Демиркан, Фетхьи|Демиркан Фетхьи]]
|-
| align="center" | 1982
| align="left" | {{Ингалсан байракх}} [[Бирч, Брайан|Бирч Брайан]]
|-
| align="center" | 1985
| align="left" | {{Германин байракх}} [[Дерваль, Юпп|Дерваль Юпп]]
|-
| align="center" | 1991
| align="left" | {{Германин байракх}} [[Хельд, Зигфрид|Хельд Зигфрид]]
|-
| align="center" | 1993
| align="left" | {{Германин байракх}} [[Фельдкамп, Карл-Хайнц|Фельдкамп Карл-Хайнц]]
|-
| align="center" | 1996
| align="left" | {{Шотландин байракх}} [[Сунесс, Грэм|Сунесс Грэм]]
|-
| align="center" | 1999
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|-
| align="center" | 2000
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|-
| align="center" | 2005
| align="left" | {{Румынин байракх}} [[Хаджи, Георге|Хаджи Георге]]
|-
| align="center" | 2014
| align="left" | {{Италин байракх}} [[Роберто Манчини]]
|-
| align="center" | 2015
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[ХьамзаохӀлу Хьамза|Хьамза ХьамзаохӀлу]]
|-
| align="center" | 2016
| align="left" | {{Нидерландийн байракх}} [[Рикеринк Ян Олде|Рикеринк Ян Ольде]]
|}
{| class="toccolours" border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" align="left" style="margin:0.5em;"
|-
!colspan="4" bgcolor=#EFEFEF | [[УЕФА Кад]] баьккхинарш (1)
|- bgcolor=#CADCFB
! Шо
! Тренер
|-
| align="center" | 2000
| align="left" | {{Туркойчоьнан байракх}} [[Терим, Фатихь|Терим Фатихь]]
|}
{| class="toccolours" border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" align="left" style="margin:0.5em;"
|-
!colspan="4" bgcolor=#EFEFEF | [[УЕФА Суперкад]] баьккхинарш (1)
|- bgcolor=#CADCFB
! Шо
! Тренер
|-
| align="center" | 2000
| align="left" | {{Румынин байракх}} [[Луческу, Мирча|Луческу Мирча]]
|}
<div style="clear: both"></div>
== ГӀарабевлла ловзархой ==
[[Файл:Hakan.jpg|thumb|150px|[[Хьакан Шюкюр]]]]
[[Файл:Gica Hagi.jpg|thumb|150px|[[Георге Хаджи]]]]
[[Файл:MarioJardel.jpg|thumb|150px|[[Марио Жардел]]]]
[[Файл:Franck Ribéry Euro 2012 vs Sweden 01.jpg|thumb|150px|[[Франк Рибери]]]]
{{Div col|2}}
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Октай, Метин|Метин Октай]] (1955—1961, 1962—1969)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Озденак, Ясин|Ясин Озденак]] (1967—1977)
* {{СФРЮ байракх}} [[Симович, Зоран|Зоран Симович]] (1984—1990)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Коркмаз, Бюлент|Бюлент Коркмаз]] (1984—2005)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Чолак, Танжу|Танжу Чолак]] (1987—1991)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Бурук, Окан|Окан Бурук]] (1991—2001,2006-2008)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Шукюр, Хьакан|Хьакан Шукюр]] (1992—1995, 1995—2000, 2003—2008)
* {{Нидерландийн байракх}} [[Ван Гоббель, Ульрих|Ульрих Ван Гоббель]] (1995—1996)
* {{Румынин байракх}} [[Хаджи, Георге|Георге Хаджи]] (1996—2001)
* {{Румынин байракх}} [[Попеску, Георге|Георге Попеску]] (1997—2001)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[БелёзохӀлу, Эмре|Эмре БелёзохӀлу]] (1997—2001)
* {{Бразилин байракх}} [[Таффарел, Клаудио|Клаудио Таффарел]] (1998—2001)
* {{Бразилин байракх}} [[Жардел, Марио|Марио Жардел]] (2000—2001)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Шаш, Хьасан|Хьасан Шаш]] (1998—2009)
* {{Бразилин байракх}} [[Капоне (футболист)|Капоне]] (1999—2002)
* {{Колумбин байракх}} [[Мондрагон, Фарид|Фарид Мондрагон]] (2001—2007)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Эрчетин, Айкут|Айкут Эрчетин]] (2002—2014)
* {{Нидерландийн байракх}} [[де Бур, Франк (футболист)|Франк де Бур]] (2004—2005)
* [[Сонг, Ригобер|Ригобер Сонг]] (2004—2008)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Арда Туран]] (2004—2011)
* {{Францин байракх}} [[Франк Рибери]] (2005)
* {{Бразилин байракх}} [[Линкольн (футболист)|Линкольн]] (2007—2009)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Четин, Сервет|Сервет Четин]] (2007—2012)
* {{Швецин байракх}} [[Линдерот, Тобиас|Тобиас Линдерот]] (2007—2010)
* {{Демократин Республика Конгон байракх}} [[Нонда, ШаӀбани|ШаӀбани Нонда]] (2007—2010)
* {{Португалин байракх}} [[Мейра, Фернанду|Фернанду Мейра]] (2008—2009)
* {{Италин байракх}} [[Де Санктис, Морган|Морган Де Санктис]] (2008—2009)
* {{Австралин байракх}} [[Харри Кьюэлл]] (2008—2011)
* {{Чехин байракх}} [[Барош, Милан|Милан Барош]] (2008—2013)
* {{Бразилин байракх}} [[Элано]] (2009—2010)
* {{Аргентинан байракх}} [[Франко, Леонардо|Леонардо Франко]] (2009—2010)
* [[Кейта, Ӏабдул Къадер|Ӏабдул Къадер Кейта]] (2009—2010)
* {{Бразилин байракх}} [[Жо]] (2010)
* {{Мексикин байракх }} [[дос Сантос, Джовани|Джовани дос Сантос]] (2010)
* {{Чехин байракх}} [[Томаш Уйфалуши]] (2011—2013)
* {{Уругвайн байракх}} [[Муслера Фернандо|Фернандо Муслера]] (2011—…)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Инан Сельчук|Сульчук Инан]] (2011—…)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Алтынтоп, Хьамит|Хьамит Алтынтоп]] (2012-2016)
* {{Туркойчоьнан байракх}} [[Йылмаз, Бурак|Бурак Йылмаз]] (2012-2016)
* [[Шеджу, Орельен|Орельен Шеджу]] (2013-2017)
* {{Португалин байракх}} [[Брума|Брума]] (2013-2017)
* {{Нидерландийн байракх}} [[Снейдер, Уэсли|Уэсли Снейдер]] (2013—2017)
* [[Дрогба, Дидье|Дидье Дрогба]] (2013—2014)
* {{Германин байракх}} [[Подольски Лукас|Лукас Подольски]] (2015-2017)
{{Div col end}}
== Исбаьхьаллехь ==
Клуб хьахайо российн [[Сплин]] рок-тобан «Географин Ӏамола» эшарахь («Галатасарай кхана тоьлур йу Лондонехь!»), ткъа иштта российн кинофильмехь «[[Харжамийн де (фильм)|Харжамийн де]]».
== Дог лозарш ==
2011 шеран 18 мартехь Туркойчоьнан чемпионатан 26-гӀа туран ловзарехь «Галатасарайн» а, «[[Фенербахче (футболан клуб)|Фенербахчен]]» а фанаш цхьаьна керла рекорд хӀоттийра гӀовгӀан тӀегӀанца спортан къовсамашкахь. Цара йаьккхира 131,76 децибел бараме кхочу гӀовгӀа.
И гайтам спортан къовсамашкара гӀовгӀан тӀегӀанца уггаре диканиг бу. [[Гиннессан рекордийн жайна]]н векалш дӀайаздира и фанатийн кхиам.
== Бизнес ==
«[[Галатасарай (спортан йукъаралла)|Галатасарайн]]» долахь туьканийн маша бу (ерриг 88), Galatasaray Store, цара духку клубан сурсаташ [[Туркойчоь|Туркойчу]], [[Германи|Германе]], [[Къилбаседа Кипран Туркойн Республика|Къилбаседа Кипре]]. Туьканаш йу [[Истамбул]]ехь (36), [[Анкара]]хь (6), [[Анталья]]хь (4), [[Измир]]ехь (4), [[Конья]]хь (3), [[Самсун]]ехь (2), [[Адана|Аданехь]] (2), [[Бурса (гӀала)|Бурсехь]] (2), [[Айдын]]ехь (2), [[Бакох]]ахь (1)<ref>[http://www.gsstore.org/Magazalarimiz.asp GS Store Official Website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140701215959/http://www.gsstore.org/Magazalarimiz.asp |date=2014-07-01 }}</ref><ref>[http://www.galatasaray-store.de/ GS Store Germany]</ref>.
Клубан йу букмекерийн контора, «GS Bilyoner»<ref>[http://www9.gazetevatan.com/haberdetay.asp?Categoryid=1&Newsid=264467 Vatan Newspaper]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>; [[Страховой компани]], «GS Sigorta HDI»<ref>[http://www.sigortam.net/kasko-sigortasi/galatasaray-hdi-sigortayla-sektore-girdi Sigortam.net]</ref><ref>{{cite web|title=Official Website|url=http://www.gssigorta.com.tr/index.php|publisher=GSSigortaHDI|accessdate=12 June 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140716170349/http://www.gssigorta.com.tr/index.php|archivedate=2014-07-16|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140716170349/http://www.gssigorta.com.tr/index.php |date=2014-07-16 }}</ref>; [[Интернет-провайдер]]ан компани «GSNET»<ref>[http://www.ttnet.com.tr/gsnet GS NET Official Website]</ref><ref>[http://www.galatasaray.org/gsnet/haber/8594.php Galatasaray.org]</ref> , туристийн агенталла, GSTRAVEL<ref>{{cite web|title=GS Travel Official Website|url=http://www.gstravel.org/|publisher=Galatasaray SK|accessdate=11 September 2013}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007155044/http://www.gstravel.org/ |date=2014-10-07 }}</ref>, [[Турагент|туристийн агенталла]], форекс компани «GSForex»<ref>{{cite web|title=GSForex|url=http://www.gsforex.org/|publisher=GSForex|accessdate=31 October 2013}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131102014943/http://www.gsforex.org/ |date=2013-11-02 }}</ref><ref>{{cite web|title=FXTCR ile Sponsorluk ve İşbirliği Anlaşması İmzalandı|url=http://www2.galatasaray.org/kulup/haber/18306.php|publisher=Galatasaray SK|accessdate=31 October 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140218022852/http://www2.galatasaray.org/kulup/haber/18306.php|archivedate=2014-02-18|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140218022852/http://www2.galatasaray.org/kulup/haber/18306.php |date=2014-02-18 }}</ref>, [[Яндекс.Лахар|лахаран компани]] «GSYandex»<ref>[http://www.galatasaray.org/kulup/haber/14622.php Galatasaray, Yandex İşbirliği ile Dünyada Bir İlke Daha İmza Atıyor]</ref><ref>[http://gsyandex.com/ GSYandex Official Website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140209071814/http://gsyandex.com/ |date=2014-02-09 }}</ref>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
* [http://www.galatasaray.org Официальный сайт] {{ref-tr}}{{ref-en}}{{ref-fr}}
* [https://instagram.com/galatasaray В Инстаграмме]
[[Категори:Спорт Истамбулехь]]
[[Категори:ФК «Галатасарай»|*]]
[[Категори:Галата]]
[[Категори:Туркойчоьнан футболан клубаш]]
{{ФК Галатасарайн ловзархой}}
{{ФК Галатасарайн тренераш}}
{{ФК Галатасарайн матчаш}}
{{ФК Галатасарай}}
{{Футболах ловзарех Туркойчоьнан чемпионат}}
{{УЕФА Европин Лиган толамхой}}
{{Европин Суперкад баьккхинарш}}
eo9iuhm9429dw3fzgyotcwnlytnjdkf
Дийцар:Хилово (Порхован кӀошт)
1
418774
10514675
10514615
2025-06-23T00:05:56Z
LNTG
38401
Йухадаьккхина [[Special:Diff/10514615|10514615]] [[Special:Contributions/Каштанов Варелий|Каштанов Варелий]] ([[User talk:Каштанов Варелий|дийцар]]) декъашхочун нисдар
10514675
wikitext
text/x-wiki
{{Росси проектан йаззам}}
bm48wpqqzp8neg94q5pf87u4xtf6als
Кеп:Мубарак Сийлахьчун орденан Сийлахь Йоккха аса
10
532980
10514676
3768851
2025-06-23T01:52:20Z
Minorax
20718
([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Mubarak the Great (Kuwait) - ribbon bar.gif]] → [[File:KUW Order of Mubarak the Great ribbon.svg]] vva
10514676
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:KUW Order of Mubarak the Great ribbon.svg|60px|link=Мубарак Сийлахьчун орден]]{{#if:{{NAMESPACE}}||[[Категори:Мубарак Сийлахьчун орденан кавалераш]]}}<noinclude>{{doc}}[[Категори:Кепаш:СовгӀаташ:Кувайт|Мубарак]]</noinclude>
axq1y99mo6dbodu4dvb03c0i2ie51yd
Дидигов Мухарбек Ильясан воӀ
0
586739
10514673
9088551
2025-06-22T22:15:55Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514673
wikitext
text/x-wiki
{{Пачхьалкхан гӀуллакххо
| ЦӀе = Дидигов Мухарбек Ильясан воӀ
| Сурт =
| Шоралла = 200px
| Суьртах лаьцна =
| Дарж = [[Республика ГӀалгӀайчоьнан Правительство]]н — пачхьалкхан Ӏедалан кхочушдаран меженан тӀера [[Российн Федерацин Федералан Гулам]]ан [[Федерацин Кхеташо]]нан декъахо
| Муьран йуьххьехь = 2013 шеран 9 сентябрь
| Муьран чаккхенгахь = 2018 шеран 9 сентябрь
| Хьалха хилларг = [[Иванов, Никита Борисович|Иванов Никита]]
| Когаметтаниг = [[Чилиев, Муса Мажитан воӀ|Чилиев Муса]]
| Ӏедалан куьйгалхо =
| Вице-президент =
| Президент =
| Паччахь =
| Губернатор =
| Вице-губернатор =
| Дарж_2 =
| Муьран йуьххьехь_2 = 2009 шеран 13 май
| Муьран чаккхенгахь_2 = 2011 шеран 9 декабрь
| Хьалха хилларг_2 = [[Костоев, Ӏийса Мохьмадан воӀ|Костоев Ӏийса]]
| Когаметтаниг_2 = [[Иванов, Никита Борисович|Иванов Никита]]
| Ӏедалан куьйгалхо_2 =
| Вице-президент_2 =
| Президент_2 =
| Паччахь_2 =
| Губернатор_2 =
| Вице-губернатор_2 =
| Дарж_3 = [[Республика ГӀалгӀайчоьнан Халкъан Гулам]]ан председатель
| Муьран йуьххьехь_3 = 2011 шеран 9 декабрь
| Муьран чаккхенгахь_3 = 2013 шеран 9 сентябрь
| Хьалха хилларг_3 = [[Сакалов, Махьмуд Султанан воӀ|Сакалов Махьмуд]]
| Когаметтаниг_3 = [[Татриев, Мохьмад Бексултанан воӀ|Татриев Мохьмад]]
| Ӏедалан куьйгалхо_3 =
| Вице-президент_3 =
| Президент_3 =
| Паччахь_3 =
| Губернатор_3 =
| Вице-губернатор_3 =
| Дарж_4 = [[Республика ГӀалгӀайчоьнан Правительство]]н председатель
| Муьран йуьххьехь_4 = 1994 шеран 21 март
| Муьран чаккхенгахь_4 = 1996 шеран 9 декабрь
| Хьалха хилларг_4 = [[Дидигов, Тамерлан Муратан воӀ|Дидигов Тамерлан]]
| Когаметтаниг_4 = [[Хамчиев, Белан Бахьаудинан воӀ|Хамчиев Белан]]
| Вина терахь = 21.10.1952
| Вина меттиг = {{ВМ|Целиноград|Астанехь|Астана}}, [[Кхазакхийн Советийн Социалистийн Республика|Кхазакхийн ССР]], [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|ССРС]]
| Кхелхина терахь =
| Кхелхина меттиг =
| ДӀавоьллина =
| Пачхьалкх =
| Династи =
| Парти = [[Йукъара Росси]]
| Тайпа =
| Бакъ цӀе =
| Да =
| Нана =
| Зуда =
| Бераш =
| Динлелор =
| Дешар =
| СовгӀаташ = {{ДоттагӀаллин Орден}}
}}
'''Дидигов Мухарбек Ильясан воӀ''' (вина 1952 шеране 21 октябрехь) — советийн инженер, российн политикин а, пачхьалкхан а гӀуллакххо, ГӀалгӀайчоьнан правительствон председатель (1994—1996), [[Российн Федерацин Кхеташонан декъахойн исписка (2000 шарахь дуьйна)|Федерацин Кхеташонан декъахо]] (2009—2011 а, 2013—2018 а).
== Биографи ==
Вина 1952 шеран 21 октябрехь Кхазакхийн ССР Целиноградехь (хӀинца — [[Астана]], Республика Кхазакхстан). Ишкол чекхйаьккхира [[Несара]]хь ([[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|Нохч-ГӀалгӀайн АССР]]). 1969—1970 шерашкахь болх бира Несарарчу «Электроинструмент» заводехь фрезеровщик даржехь, 1970—1972 шерашкахь Советийн эскарехь вара. 1978 шарахь чекхйаьккхира [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин академикан М. Д. Миллионщиковн цӀарах университет|Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан институт]] «инженер-механик» говзаллийца. 1978—1986 шерашкахь — «Ставропольтехмонтаж» трестан монтажан урхаллин пхьар, лакхара прораб ([[Тырныауз]] гӀала, [[ГӀебартойн-Балкхаройчоь]]). 1986—1988 шерашкахь [[ССРС Монтажан а, башха гӀишлошйаран белхийн а министралла|ССРС Монтажан а, башха гӀишлошйаран белхийн а министраллин]] Кавказан арахецаран-Ӏуналлин урхаллин ([[Нальчик]]) хьаькаман гӀовс даржехь вара. 1988 - 1991 шерашкахь вара арахецаран декъан куьйгалхо, цул тӀаьхьа Минмонтажспецстройн (Москох) Кавказан мехкан координацин-хаамийн центран хьаькаман гӀовс. 1991 шарахь [[Российн Федерацин Президент волчура Халкъан бахаман а, пачхьалкхан гӀуллакхан а Российн академи|ССРС Министрийн Кхеташонера Халкъан бахаман академи]] диплом делира. 1991—1993 шерашкахь вара Кавказан мехкан монтажан комплексан министраллин (Нальчик) хьаькаман гӀовс<ref name=tass>{{cite web|url= http://tass.ru/encyclopedia/person/%D0%94/didigov-muharbek-ilyasovich| title= Дидигов Мухарбек Ильясович|author = |date = |work=Энциклопедия |publisher= [[ТАСС]]|accessdate= 2018-07-13|lang= |archiveurl= |archivedate= }}</ref>.
== СовгӀаташ ==
Пачхьалкхан совгӀаташ ду<ref>{{cite web|url= http://er.ru/persons/1283/| title= Дидигов Мухарбек Ильясович |author = |date = |work= |publisher= Единая Россия |accessdate= 2018-07-15|lang= |archiveurl= |archivedate= }}</ref>:
* Сийлахь цӀе «[[Российн Федерацин хьакъ долу гӀишлошйархо]]» (2008)
* [[ДоттагӀаллин орден (Росси)|ДоттагӀаллин орден]] (2015)
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
* {{cite web|url= http://council.gov.ru/structure/persons/331/| title= Дидигов Мухарбек Ильясович|author = |date = |work= |publisher= [[Совет Федерации]]|accessdate= 2018-07-13|lang= |archiveurl= |archivedate= }}
* {{cite web|url= http://лицавласти.рф/ppage/45646/biografiya.html|title= Дидигов Мухарбек Ильясович|author= |date= |work= |publisher= лицавласти.рф|accessdate= 2018-07-13|lang= |archiveurl= |archivedate= }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180706045537/http://xn--80aafwdnd3cj8a.xn--p1ai/ppage/45646/biografiya.html |date=2018-07-06 }}
{{Республика ГӀалгӀайчоьнан Халкъан гуламан председателаш}}
{{Республика ГӀалгӀайчоьнан Правительствон председателаш}}
[[Категори:Соьлжа-ГӀалин мехкдаьттан университетехь дешнарш]]
[[Категори:ГӀалгӀайчоьнан Правительствон председателаш]]
[[Категори:«Йукъара Российн» декъашхой]]
[[Категори:Российн Федерацин Советан декъашхой (2000 дуьйна)]]
[[Категори:ГӀалгӀайчоьнан Халкъан гуламан председателаш]]
[[Категори:Российн Федерацин хьакъ долу гӀишлошйархой]]
jk884eiv7o5kjan4fwgmeks55xfx7eh
Къоман музыка
0
907566
10514680
10066933
2025-06-23T08:37:49Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514680
wikitext
text/x-wiki
'''Къоман музыка''', '''музыкин [[фольклор]]'''{{sfn|Энциклопедический музыкальный словарь|1959}}, '''ламастин музыка''' — [[Фольклор|халкъан музыкин-поэтин кхолларалла]], халкъан кхоллараллин дакъасто йиш йоцу дакъа ду, иза лаьтта, дукхаха дерг, барткхолларан кепехь, дайш тӀаьхьенашка дӀа а луш{{sfn|Музыкальная энциклопедия|1976}}. Къоман музыка йерриг йукъараллин-историн формацешна (барткхолларан а, йозанан а) йевзаш хиларна, цуьнга халкъан кхоллараллин компоненте санна хьевсина ца Ӏаш, кхин шуьйрачу маьӀнехь, [[музыкин говзалла|музыкин говзаллин]] генне (ораме) санна хьажа веза{{sfn|Музыкальная энциклопедия|1976}}. Коьртачех цхьа га, дукха хьолехь дусту [[гӀарайаьлла музыка|гӀарайаьллачу]] а, [[академин музыка|академин]] а музыкица<ref name="krugosvet">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/muzyka/NARODNAYA_MUZIKA.html|title=Народная музыка|format=|work=|publisher=krugosvet.ru|accessdate=2011-12-06|lang=ru|description=|quote=|archiveurl=https://www.webcitation.org/65S2flg75?url=http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/muzyka/NARODNAYA_MUZIKA.html|archivedate=2012-02-14|deadlink=no}}</ref>. Иштта «къоман музыка» терминан билгало а йу — ша даьккхина къоман йа [[Халкъан оьздангалла|оьздангаллин]] ламастин музыка аьлла{{sfn|Яных|2009|с=105}}. Къоман музыка Ӏамош йу музыкин фольклористика{{sfn|Юцевич|1988|с=119}}.
[[Иоганн Готфрид Гердер]] (1744—1803) хилла теорин агӀора къоман музыкех йаздина уггаре хьалхарчех цхьа Ӏилманча. Цуо, кхин хьалхара талламчаша санна, гойтура музыкин а, Ӏаламан а йукъара нисса йолу зӀе. XIX бӀешарахь къоман музыка «Ӏаламан музыка» ца ларахь а, уггаре кӀезигниг лорура, гӀалин Ӏаткъам хиланза Ӏаламера музыка. Оцу хенан талламчаш хьоьжура коьртаниг лахарчу белхашка: йуй теша классикин а, къоман а музыкин йукъахь уьйр, иштта гой теша къоман музыкин маттахь йа боларехь схьайаларан а, кепийн а ларраш. Къоман музыкех кхетаран уггаре доккха маьӀна хилла музыкин-этнографин талламийн, уьш бира Йоккха Британехь америкин филологан [[Чайлд, Френсис Джеймс|Чайлд Френсис Джеймсан]] (1825—1896) а, Малхбален Европехь мажарийн композиторан а, фольклористан а [[Барток, Бела|Барток Белин]] (1881—1945) а куьйгаллица<ref name="krugosvet" />.
== Ламастин къоман музыка ==
[[Файл:Пение купальских песен 1879.jpg|upright=1.2|мини|[[Купалин эшарш]] лакхар. Малоросси, 1879]]
[[Файл:Певец-сказитель.jpg|upright=1.2|мини|Иллиалархо [[Вересай, Остап Никитич|Вересай Остап]]. 1873]]
''Ламастан къоман музыка'', коьртаниг кхуллу эвлара бахархоша, йехачу заманахь Ӏалашйо шелаамалла, йуьззина дуьхьала лаьтта къона а, йозанан а ламасталлин профессионалан музыкина{{sfn|Музыкальная энциклопедия|1976}}. Малхбузен кепара композиторийн музыкех къаьсташ, ламастан къоман музыка нисса дӀа ца йазло пхеаасанан [[Музыкин нотаци|нотацица]], Ӏаморан ламастан хьесап — барта Ӏамор. Амма профессионалалла амалехь йозанан музыкин ламаста хилла ца Ӏа, барта профессионалан музыкин говзалла йукъайаьлла халкъан кхоллараллин чохь цуьнан меженаш санна, царна йукъахь европин кхетамца, шалаамаллин, фольклорах дӀакъастийна профессионалан говзалла йолу къаьмнийн а (масала, кхазакхийн, гӀиргӀазойн, туркменийн){{sfn|Музыкальная энциклопедия|1976}}. Йу, билгалчу барамехь дуьхьала хӀотто фольклоран ламасташ (масала, хӀиндин ''[[Рага|раги]]'', иранан ''[[Дестгях|дестгахаш]]'', Ӏаьрбийн ''[[мукъам]]аш'') йолу, кхин а бартан профессионалан оьздангаллаш{{sfn|Музыкальная энциклопедия|1976}}.
== Литература ==
* ''Алексеев Э. Е.'' [https://vk.com/doc6752525_453689982?hash=960bfe1a7bb47a83cd&dl=5e9b9861bc5477a58f Фольклор в контексте современной культуры: рассуждения о судьбах народной песни]. — {{М.}}: Советский композитор, 1988. — 237 с.
* {{СДЭС|Музыка народная|автор=Пашина О. А. |том=3|страницы=319—324 |ref=Пашина}}
* {{Книга |заглавие=Энциклопедический музыкальный словарь |часть=Народная музыка |место=М. |издательство=Большая советская энциклопедия |год=1959 |страницы=176 |страниц=328 |ref=Энциклопедический музыкальный словарь}}
* {{публикация|автор=Земцовский|автор имя=И. И.|часть=Народная музыка|часть ссылка=http://www.belcanto.ru/narod.html|заглавие=Музыкальная энциклопедия|томов=6|том=3|том заглавие=Корто—Октоль|подзаголовок=|ответственный=гл. ред. Ю. В. Келдыш|место=М.|издательство=Советская энциклопедия|столбцы=887—904|столбцов=1104|год=1976|isbn=|серия=Энциклопедии. Словари. Справочники.|серия ответственный=|ref=Музыкальная энциклопедия}}
* {{Книга |заглавие=Музыкальный энциклопедический словарь |часть=Народная музыка |ссылка часть=http://www.music-dic.ru/html-music-keld/n/4695.html |место=М. |издательство=Советская энциклопедия |год=1990 |страницы=370—371 |страниц=672 |ref=Музыкальный энциклопедический словарь}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Народная музыка|ref=Брокгауз и Ефрон}}
* {{БРЭ|статья=Музыкальный фольклор: региональные особенности |ссылка=https://bigenc.ru/text/5062733 |id=5062733 |автор=Фраёнова Е. М. |том=Россия |страницы=775—778 |ref=Фраёнова}}
* {{БРЭ|статья=Народная музыка|ссылка=https://bigenc.ru/music/text/4458626 |id=4458626 |автор= |том=35 |страницы=|ref=БРЭ}}
* {{БРЭ|статья=Традиционная музыка|ссылка=https://bigenc.ru/music/text/4199273 |id=4199273 |автор= |том=32 |страницы=330—331 |ref=БРЭ}}
* {{книга | автор= Юцевич Ю. Е. | заглавие= Словарь музыкальных терминов | ссылка= | место= К. | издательство= Музычна Украйина | год= 1988 | страницы= | страниц= 263 | isbn= 5-88510-014-4 | ref= Юцевич}}
* {{книга |автор=Яных Е. А.|часть= |ссылка часть= |заглавие=Словарь музыкальных терминов|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xVmLAQAAQBAJ&pg=PA81&dq=%D1%85%D0%B5%D0%B9%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwil-dD9nbzMAhWSKCwKHeJQC60Q6AEILjAE#v=onepage&q=%D1%85%D0%B5%D0%B9%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F&f=false |викитека= |ответственный= |место=М. |издательство=АСТ |год=2009|траницы=81|страниц=320 |isbn=|тираж= |ref=Яных}}
== Хьажоргаш ==
* ''Выхристюк А. Н.'' [http://ruplace.ru/polemika/827-autentichnyj-folklor.html Аутентичный фольклор] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211230090909/http://ruplace.ru/polemika/827-autentichnyj-folklor.html |date=2021-12-30 }}
* [http://music-education.ru/zhanry-muzykalnogo-folklora/ Жанры музыкального фольклора: что это такое и какие они бывают?]
* [http://www.letopis.info/themes/music/istorija_narodnoy_muziyki.html История народной музыки]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://sites.google.com/site/istoriarusskojmuzyki/home/folklornaa-muzyka Музыкальный фольклор] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211230090857/https://sites.google.com/site/istoriarusskojmuzyki/home/folklornaa-muzyka |date=2021-12-30 }}
* [http://kpfu.ru/e-ksu/docs/F606055446/Z.M..Yavgildina..Folklor.muzykalnyj.pdf Фольклор музыкальный] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211230090904/https://kpfu.ru/e-ksu/docs/F606055446/Z.M..Yavgildina..Folklor.muzykalnyj.pdf |date=2021-12-30 }}
* ''Юдина В. И.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/problema-lokalnosti-muzykalnogo-folklora-v-kulturologicheskom-rakurse Проблема локальности музыкального фольклора в культурологическом ракурсе]
{{АХь}}
{{Къоман музыка}}
[[Категори:Къоман музыка|*]]
[[Категори:Халкъан оьздангалла]]
ro149mhputdnklfns14poy89ucf9kpe
Валдманис, Майгонис Альбертович
0
972038
10514663
10299904
2025-06-22T16:22:10Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514663
wikitext
text/x-wiki
{{Фамилихой|Валдманис}}
{{Баскетболхо
| ЦӀе = Валдманис Майгонис Альбертович
| ЦӀеран оригинал = {{lang-lv|Maigonis Valdmanis}}
| Сурт = Майгонис Валдманис.gif
| Шоралла = 150px
| Куьг =
| Позици = [[Ловзар дӀахьо турсло]]
| Харц цӀераш =
| Локхалла = 180 см
| Возалла = 75 кг
| Клуб = Карьера чекхйаьккхина
| Лоьмар =
| Гражданалла = {{USSR}}<br>{{LAT}}
| Стен-боьршалла =
| Вина терахь = 8.9.1933
| Вина меттиг = {{ВМ|Рига|Ригехь}}, [[Латви]]
| Кхелхина терахь = 30.10.1999
| Кхелхина меттиг = {{КхМ|Роя|Ройан махкахь|Роя (эвла)}}, [[Латви]]
| Ишкол =
| Колледж =
| Драфт =
| Драфтан шо =
| Драфтан команда =
| Ловзарш =
| Очкош =
| Схьаэцар =
| ДӀайалар =
| Схьалацар =
| Блок-шоташ =
| Командаш = {{баскетболан карьера
|1949—1952|{{ССРС байракх|20px}} [[Динамо (баскетболан клуб, Рига)|Динамо (Рига)]]
|1953—1962|{{ССРС байракх|20px}} [[СКА (баскетболан клуб, Рига)|СКА (Рига)]]}}
| Тренеран карьера = {{баскетболан карьера
|1964—1965|{{ССРС байракх|20px}} [[СКА (баскетболан клуб, Рига)|СКА (Рига)]] <small>{{Коьрта тренеран ассистент}}</small>
|1965—1969|{{ССРС байракх|20px}} [[СКА (баскетболан клуб, Рига)|СКА (Рига)]]
|1974—1981|{{ССРС байракх|20px}} [[ВЭФ (баскетболан клуб)|ВЭФ]] <small>{{Коьрта тренеран ассистент}}</small>
|1981—1988|{{ССРС байракх|20px}} [[ВЭФ (баскетболан клуб)|ВЭФ]]
|1990—1991|{{ССРС байракх|20px}} [[ВЭФ (баскетболан клуб)|ВЭФ]]
|1992|{{Латвин байракх|20px}} [[Баскетболех ловзаран Латвин божарийн гулйина команда|Латвин гулйина команда]]
|1998—1999|{{Латвин байракх|20px}} Буки}}
| Мидалш =
| СовгӀаташ =
{{турнир|Пачхьалкхан совгӀаташ}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Къинхьегаман ЦӀечу Байракхан орден}}{{!}}{{!}}{{Орден Сийлаллин Билгало}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{ССРС Спортан хьакъ долу говзанча|1957}}{{!}}{{!}}{{ССРС Сийлахь тренер}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Кхаа седанан орденан эпсар}}
{{!}}}
| Мидалш =
{{турнир|[[Аьхкенан Олимпийн ловзарш|Олимпийн ловзарш]]}}
{{мидал|Дети|[[Аьхкенан Олимпийн ловзарш 1952|Хельсинки 1952]]|[[Баскетбол аьхкенан Олимпийн ловзаршкахь 1952|баскетбол]]}}
{{мидал|Дети|[[Аьхкенан Олимпийн ловзарш 1956|Мельбурн 1956]]|[[Баскетбол аьхкенан Олимпийн ловзаршкахь 1956|баскетбол]]}}
{{мидал|Дети|[[Аьхкенан Олимпийн ловзарш 1960|Рум 1960]]|[[Баскетбол аьхкенан Олимпийн ловзаршкахь 1960|баскетбол]]}}
{{турнир|[[Баскетболех ловзаран Европин чемпионат|Европин чемпионаташ]]}}
{{мидал|Деши|[[Баскетболех ловзаран Европин чемпионат 1957|София 1957]]}}
{{мидал|Деши|[[Баскетболех ловзаран Европин чемпионат 1959|Истмала 1959]]}}
{{мидал|Деши|[[Баскетболех ловзаран Европин чемпионат 1961|Белград 1961]]}}
}}
'''Ва́лдманис Ма́йгонис Альбе́ртович ''' ({{lang-lv|Maigonis Valdmanis}}; [[1933]] [[8 сентябрь]], [[Рига]], [[Латви]] — [[1999]] [[30 октябрь]], [[Роя (эвла)|Роя]], [[Латви]]) — [[ССРС|советийн]] [[баскетбол]]хо, советийн а, [[Латви]]н а баскетболан тренер. Левзина [[Ловзар дӀахьо турсло]]чун позицехь.
Кхузза [[Баскетболех ловзаран Европин чемпионат|Европин чемпион]] ([[Баскетболех ловзаран Европин чемпионат 1957|1957]], [[Баскетболех ловзаран Европин чемпионат 1959|1959]], [[Баскетболех ловзаран Европин чемпионат 1961|1961]]), [[Баскетбол Олимпийн ловзаршкахь|Олимпийн ловзарийн]] ([[Баскетбол аьхкенан Олимпийн ловзаршкахь 1952|1952]], [[Баскетбол аьхкенан Олимпийн ловзаршкахь 1956|1956]], [[Баскетбол аьхкенан Олимпийн ловзаршкахь 1960|1960]]) кхузза детин совгӀатхо, [[Евролига (баскетбол)|Европин чемпионийн Кад]] ([[ФИБА чемпионийн Кад 1958|1958]], [[ФИБА чемпионийн Кад 1958/1959|1958/59]], [[ФИБА чемпионийн Кад 1959/1960|1959/60]]) баьккхина кхузза. [[ССРС спортан хьакъ долу говзанча]] (1957), [[Латышийн ССР]] [[хьакъ долу тренер]], [[ССРС хьакъ долу тренер]] (1984).
== Карьера ==
=== Клубан ===
1949 - 1952 шерашкахь левзира [[Рига|ригин]] «[[Динамо (баскетболан клуб, Рига)|Динамо]]»<ref name="fis">{{книга|автор = |часть = |заглавие = Баскетбол: Справочник|оригинал = |ссылка = |издание = |ответственный = авт.-сост. З. А. Генкин, Е. Р. Яхонтов|место = М.|издательство = [[Физкультура и спорт (издательство)|Физкультура и спорт]]|год = 1983|том = |страницы = 187|страниц = |isbn = }}</ref> йукъахь. «Динамоца» Латышийн ССР чемпион хилира 1951 шарахь. 1953 шарахь хилира [[СКА (баскетболан клуб, Рига)|ДО]] ловзархо<ref name="lok">{{cite web| url = http://www.olimpiade.lv/lat/lok/olimpiesi/olimpietis/359/| title = Maigonis Valdmanis| author = | date = | work = Visi Latvijas olimpieši| publisher = Latvijas Olimpiskās komitejas (LOK) oficiālā mājas lapa| accessdate = 2013-04-13| lang = lv| archiveurl = http://www.peeep.us/73674197| archivedate = 2013-04-13}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130409231124/http://www.olimpiade.lv/lat/lok/olimpiesi/olimpietis/359/ |date=2013-04-09 }}</ref>. Кхузза [[Баскетболех ловзаран ССРС чемпионат|ССРС чемпион]] (1955, 1957, 1958) хилира ДО/СКА йукъахь<ref name="fis"/>, цкъаццӀа йехира детин (1962) а, борзанан (1961) мидалш<ref name="lok"/>.
Кхузза баьккхира [[Евролига (баскетбол)|Европин чемпионийн Кад]]: [[ФИБА чемпионийн Кад 1958|1958 шеран]] хьалхарчу хьалхейаккхарехь (шолгӀачу финалан матчехь чукхоьссира 15 очко)<ref>{{cite web|url = http://linguasport.com/baloncesto/internacional/clubes/c1/C1_58.htm|title = Champions Cup 1958|author = Santiago Velasco.|date = |work = |publisher = Linguasport: Sport History and Statistics|accessdate = 2013-04-13|lang = en|archiveurl = http://www.peeep.us/d63e700b|archivedate = 2013-04-13}}</ref>, къовсамехь [[ФИБА чемпионийн Кад 1958/1959|1958/59]] (шолгӀачу финалан матчехь 7 очко йаьккхира)<ref>{{cite web|url = http://linguasport.com/baloncesto/internacional/clubes/c1/C1_59.htm|title = Champions Cup 1958-59|author = Santiago Velasco.|date = |work = |publisher = Linguasport: Sport History and Statistics|accessdate = 2013-04-13|lang = en|archiveurl = http://www.peeep.us/89b3a910|archivedate = 2013-04-13}}</ref> [[ФИБА чемпионийн Кад 1959/1960|1959/60]] шеран къовсамехь (шолгӀачу финалан матчехь 6 очко йаьккхира)<ref>{{cite web|url = http://linguasport.com/baloncesto/internacional/clubes/c1/C1_60.htm|title = Champions Cup 1959-60|author = Santiago Velasco.|date = |work = |publisher = Linguasport: Sport History and Statistics|accessdate = 2013-04-13|lang = en|archiveurl = http://www.peeep.us/6d52b3af|archivedate = 2013-04-13}}</ref>.
=== Тренеран ===
1964 - 1969 шерашкахь [[Рига|ригин]] [[СКА (баскетболан клуб, Рига)|СКА]] тренер вара (1965 шерашкахь — лакхара тренер<ref>[http://fc-dynamo.ru/basket/bprot.php?id=19660050 1965 год (1965-1966) СКА (Рига) - ВЭФ (Рига) 54-53 («Ригас балсс» №302(2532) от 23.12.1965 г.)]</ref>), ткъа 1974 - 1991 шерашкахь (йукъакара) — ВЭФ йукъахь. 1990/91 шерашкахь ВЭФца [[Баскетболех ловзаран ССРС чемпионат|ССРС чемпионатан]] борзанан мидалш йехира. Латышийн ССР а, [[Баскетболех ловзаран Латвин божарийн гулйина команда|Латвин]] а гулйина командин тренер хилла.
1998/99 шарахь коьртехь вара «Буки» клубан, [[Баскетболех ловзаран Латвин чемпионат|Латвин чемпионатан]] борзане йалийра иза<ref name="lok"/>.
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
* [http://www.databaseolympics.com/players/playerpage.htm?ilkid=VALDMMAI01 Maigonis Valdmanis] — Olympic medals and stats{{ref-en}}
* {{SportsReference|va/maigonis-valdmanis-1|NAME=Майгонис Валдманис}}
* [http://biograph.ru/index.php/whoiswho/2/2212-valdmanis Профиль на сайте biograph.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210413184827/http://biograph.ru/index.php/whoiswho/2/2212-valdmanis |date=2021-04-13 }}
{{АХь}}
{{Баскетболех ловзаран ССРС божарийн гулйина команда Олимпийн ловзаршкахь 1952}}
{{Баскетболех ловзаран ССРС божарийн гулйина команда Олимпийн ловзаршкахь 1956}}
{{Баскетболех ловзаран ССРС божарийн гулйина команда Европин чемпионатехь 1957}}
{{Баскетболех ловзаран ССРС божарийн гулйина команда дуьненан чемпионатехь 1959}}
{{Баскетболех ловзаран ССРС божарийн гулйина команда Олимпийн ловзаршкахь 1960}}
{{Баскетболех ловзаран ССРС божарийн гулйина команда Европин чемпионатехь 1961}}
[[Категори:ССРС баскетболхой]]
[[Категори:Баскетболех ловзаран ССРС гулйина командин ловзархой]]
[[Категори:1952 шеран аьхкенан Олимпийн ловзарийн детин совгӀатхой]]
[[Категори:Баскетболхой 1952 шеран аьхкенан Олимпийн ловзаршкахь]]
[[Категори:1956 шеран аьхкенан Олимпийн ловзарийн детин совгӀатхой]]
[[Категори:Баскетболхой 1956 шеран аьхкенан Олимпийн ловзаршкахь]]
[[Категори:1960 шеран аьхкенан Олимпийн ловзарийн детин совгӀатхой]]
[[Категори:Баскетболхой 1960 шеран аьхкенан Олимпийн ловзаршкахь]]
[[Категори:Баскетболан Европин чемпионаш]]
[[Категори:БК АСК Рига ловзархой]]
[[Категори:БК «Динамо» Рига ловзархой]]
[[Категори:Баскетболех ловзаран ССРС чемпионаш]]
[[Категори:ССРС къаьмнийн Спартакиадин чемпионаш]]
[[Категори:ССРС баскетболан тренераш]]
[[Категори:Латвин баскетболан тренераш]]
[[Категори:БК АСК Рига тренераш]]
[[Категори:БК ВЭФ тренераш]]
[[Категори:Баскетболех ловзаран Латвин божарийн гулйина командин тренераш]]
7la8oc8evp28ettf89gg9t9yq6wjgs5
Басарш (кечдалар)
0
1140550
10514659
9001528
2025-06-22T12:31:11Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514659
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Cosmetics.JPG|thumb|Декоративан басарийн хӀумнаш]]
'''Басарш''' — адаман куц дархьама, [[Чкъор|чкъоьран]], [[Месаш|месийн]], [[МӀараш|мӀарийн]], кхин а [[Бат|бетан]] тӀехь Ӏуналла ден гӀирс а, хьесап а<ref>{{Книга |автор=Ожегов С. И. |заглавие=[[Толковый словарь Ожегова|Толковый словарь русского языка]] |ответственный=Шведова Н. Ю. |год=2008 |место=М. |издательство=А ТЕМП |страниц=944 |isbn=978-5-990-03586-7}}</ref>.
Басаршна йукъадогӀу (баодех хьокха басар, цӀоцкъамашна хьокху басар и кх. дӀа.).
== Декоративан косметикин истори ==
{{Хьажа кхин а|Басарш Ширчу Румехь}}
[[Файл:Lautrec woman at her toilette 1889.jpg|thumb|[[Тулуз-Лотрек]]. Йоьхь кечйеш йолу зуда (1889)]]
Басарийн историн 7000 шо сов ду, уьш ду дерриг аьлча санна Дуьненан йукъараллехь. Адаман оьздангаллера уггаре хьалхара Ӏадат лору, басарийн [[боди-арт]]. Карийна цӀен минералан пигменташ (цӀен [[охра]]) цуьнан тешалла ду<ref>{{Статья|ссылка=https://www.researchgate.net/publication/272681585_Red_ochre_body-painting_and_language_interpreting_the_Blombos_ochre|автор=Watts, Ian|заглавие=Red ochre, body painting, and language:interpreting the Blombos ochre|год=2009|ответственный=Rudolf Botha, Chris Knight|язык=en|издание=Oxford University Press|тип=|месяц=January|число=|том=|номер=|страницы=62–92|issn=}}</ref>, царна йукъахь ду Африкехь Homo sapiens йукъадаларца доьзна бесара къоламаш<ref>{{Статья|ссылка=https://www.researchgate.net/publication/263156865_Cosmetics_Identity_and_Consciousness|автор=Camilla Power|заглавие=Cosmetics, Identity and Consciousness|год=July 2010|язык=en|автор издания=University of East London|издание=Journal of Consciousness Studies|тип=|месяц=|число=|том=|номер=7—8|страницы=|issn=|archivedate=2021-03-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210330230916/https://www.researchgate.net/publication/263156865_Cosmetics_Identity_and_Consciousness}}</ref>. Социологан [[Дюркгейм, Эмиль|Дюркгейм Эмилан]] хетарехь<ref name=":2">{{Книга|автор=Emile Durkheim|заглавие=Moral education|ссылка=https://archive.org/details/moraleducationst00durk|ответственный=|год=1961|язык=en|издание=|место=New York|издательство=Free Press of Glencoe|страницы=[https://archive.org/details/moraleducationst00durk/page/148 148]-161 (236)|страниц=283|isbn=}}</ref> ‘говзаллин хьалхара кеп’ лаьттара йеза хӀумнашна тӀе дехкина а, ламаста Ӏадаташ кхочушдечеран догӀмашна тӀехь дехкина а геометрин суьртех, оцу суьрташа шайца дара декъахойн ‘эхь-бехкан марталлин’ хьекъал. Дюркгейм дийцарехь иштта суьрташ дохкура охрица, ‘динехь иза ладаме дара’, цӀий санна<ref name=":2" />.
[[Шира Мисар|Шира Мисрахь]] [[пирӀун]]а [[бӀаьргаш]] кечдар кечвалархьама дацара, дера [[алмас]]ех ларваларна оьшу атрибут хилла. БӀаьргаш кечдой, мисархоша лохкура дера алмасаш, царна хетара уьш адаман [[са|синна]] чудулу бӀаьргаш чухула олий. Мисархоша коьртахь лело даьттин хаза хьожа йогӀу конусийн, цхьан а кечваларан хьесап дац: тӀуьна а, йовха а климатехь беха, цара иштта маьлхан зӀаьнарех а, [[Сагалматаш|сагалматех]] а шеш лардора. Шира мисархоша шайн чкъор цӀандеш а, кӀаддеш а, маьлхах а, мехах а лардеш хаза хьожа йолу даьттанаш а, [[хьакхар]]ш а леладора, кхин а дегӀан хьожа къайлайаккха а леладора<ref>{{Cite web |lang=en |url=https://cosmeticseurope.eu/cosmetics-industry/history-cosmetics |title=History of cosmetics |website=https://cosmeticseurope.eu |date=2020 |publisher=Cosmetics Europe |access-date=2020-05-11 |archive-date=2020-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512041428/https://cosmeticseurope.eu/cosmetics-industry/history-cosmetics/ |deadlink=no }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200512041428/https://cosmeticseurope.eu/cosmetics-industry/history-cosmetics/ |date=2020-05-12 }}</ref>.
Ширачу заманахь дуьйна басарш лелийна [[ГӀажарчоь|ГӀажарчохь]]. Кайял – ГӀажарийн имперехь шуьйра йаьржина Ӏаьржа хӀур йу. Иза лелайора подар меттана йа бӀаьргаш тӀеттӀадалош лелийна<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11535377/|автор=Oumeish Youssef Oumeish|заглавие=The cultural and philosophical concepts of cosmetics in beauty and art through the medical history of mankind|год=2001|язык=en|автор издания=Elsevier Science Inc|издание=Clinics in Dermatology|тип=|месяц=July|число=|том=|номер=|страницы=375—386|issn=|archivedate=2020-12-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201211042420/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11535377/}}</ref>.
[[Шира Рум]]ан бахархошна дика йовзара [[макияж]]ан говзалла. Цара жигара лелабора kohl (къора) бӀаьрг-негӀаршна басар меттана, [[фукус]] (focus), коьртаниг, цӀечу бесара, — беснешна а, балдашна а, [[балоз]] — [[месаш]] дӀайоху гӀирс меттана, мекхан дама а, даьтта а — сурхаш дӀайохуш, ткъа аьлха олу тӀулг — цергаш кӀайн йеш. Цара месаш басар йеш хила Ӏаьржа йа кӀайн басахь, модане хьаьжжина.
Куц кечдаран гӀирс санна таханлерачу кхетамера басарш йукъадевлла цхьа эзар ах эзар шо хьалха: [[Шира Желтойчоь|шира желтоша]] карладехира [[йуьхь]] кечйаран ширамисран ламасташ, амма цхьа дахаран ладаме хӀума санна дацара, ткъа деккъа эстетикин Ӏалашонна дара. Вайн эрал хьалхара IV бӀешарахь желтоша дегӀан тӀера месаш дӀайохура, тӀеттӀадаладора цӀоцкъамаш, йаххьаш тӀе кӀайн бесара кӀадалаш дохкура, балдашна басарш хьокхура, цергаш цӀанйора,сегӀаз Ӏовшура, месаш дешийн беса йора. Минойн фрескашка, пхьегӀашка, декоран хӀумнашка, хьаьжча кхета тарло, оцу муьран зударша басар шуьйра лелийна хиларх: балдашна цӀен басар, йаххьашна кӀайн, бӀаьргашна Ӏаьржа. Кхин а лелийна дуькъа цӀоцкъамаш дохуш башха пинцеташ<ref>{{Книга |автор=Анна Кофу |заглавие=Крит |ответственный=Христиана Г. Христополу |год=2006 |место=Афины, Греция |издательство=Ekdotike Athenon S.A. |страницы=54 |страниц=296 |isbn=960-213-432-1}}</ref>. Царна тӀаьххье къин къаьмнаш дуьйладелира куц кечдан. ХӀинца вай оцу хьесапах «макияж» йа «декоративан басарш хьакхар олу<ref name="ФС">{{Книга |автор=Н. Виноградова, Л. Голан. |заглавие=Формула совершенства (Paperback) |год=2006 |язык=ru |место=США |издательство=AND Group |isbn=978-1-4303-0772-3}}</ref>.
Йуккъера бӀешерийн муьрехь [[Европа|Европехь]] мода йара беда йаххьаш лелош. Арахь болх бан ца беза хьал долу наха, билгалдоккхура йаххьийн беда бесан беркате хьал. Испанин кхахьпанаша, йаххьа [[ровзанан беса]] басара йора, цуьнца гойтура лакхарчу йукъараллера беда зударех шеш къастар. XIII бӀешарахь паччахьан тайпана зударша леладора ровзанан бесара басар, шеш лакхарчу паччахьан тайпана хилар гойтуш.
== Дийнаташна тӀехь йен тесташ ==
ТӀаьхьарчу шерашкахь басарийн сурсаташ дийнаташна тӀаьхь зиерах гӀуон тренд хуьлуш йу. Оцу зиерашна йукъадогӀу йукъара дӀаьвшалла, бӀаьргашна а, чкъоьранна а хьар дар, фотодӀевшалла (ультрафиолетан серлоно дина дӀевшалла), [[Мутагенаш|мутагенналла]]<ref>{{Статья |язык=en |ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3168484/ |автор=Hope R. Ferdowsian, Nancy Beck |заглавие=Ethical and Scientific Considerations Regarding Animal Testing and Research |год=2011-09-07 |издание=PLoS ONE |том=6 |выпуск=9 |issn=1932-6203 |doi=10.1371/journal.pone.0024059 |archivedate=2020-11-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201112001946/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3168484/ }}</ref>. [[Дийнаташна тӀехь зиер]]ан этикин баланаш бахьнехь, цхьацца мехкаша законаш тӀеэцна дийнаташна тӀехь зиеран дуьхьала. 2009 шеран декабрехь Европин парламенто а, Кхеташоно а тӀеэцна басарех лаьцна ЕБ регламент 1223/2009 — законо, нисйо [[Европин барт|ЕБ]] басарийн промышленность. ЕБ 1223/2009 сацам лела баьлла 2013 шеран 11 июлехь<ref>{{Cite web |url=https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2009:342:0059:0209:en:PDF |title=Regulation (ec) no 1223/2009 of the European parliament and of the council of 30 November 2009 on cosmetic products |author=The European Parliament and the Council of the European Union |website=Official Journal of the European Union |date=22.12.2009 |access-date=2020-10-15 |archive-date=2019-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190513142322/https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2009:342:0059:0209:en:PDF |deadlink=no }}</ref>. 2013 шеран мартехь ЕБ дийнаташна тӀехь зийна ингридиенташ йолубасарш импорт дан а, дохка а<ref>{{Cite news|accessdate=2020-10-15|first=|last=|date=2013-03-11|id=0362-4331|website=The New York Times|title=E.U. Bans Cosmetics With Animal-Tested Ingredients (Published 2013)|url=https://www.nytimes.com/2013/03/11/business/global/eu-to-ban-cosmetics-with-animal-tested-ingredients.html|author=Kanter, James|format=|lang=en|publisher=|archivedate=2019-05-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190509182353/https://www.nytimes.com/2013/03/11/business/global/eu-to-ban-cosmetics-with-animal-tested-ingredients.html}}</ref>.
== Хьажа кхин а ==
* [[Басардовзар]] — медицинин дакъа
* [[Парфюмери]]
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Литература ==
{{Гергара проекташ}}
* {{БРЭ|Косметика|id=2101132|ref=БРЭ}}
* {{Книга |ref=Краткая энциклопедия домашнего хозяйства |заглавие=Краткая энциклопедия домашнего хозяйства. Том 1 |ответственный=Отв. ред. А.И. Ревин |год=1959 |часть=Косметика |место=М. |издательство=Большая советская энциклопедия |страницы=287}}
* {{Книга |ref=Товарный словарь |заглавие=Товарный словарь. Том 4 |ответственный=Гл. ред. И.А. Пугачёв |год=1958 |часть=Косметические товары |место=М. |издательство=Госторгиздат |столбцы=245—247}}
* {{Книга |ref=Фридман |автор=Фридман Р.А. |заглавие=Парфюмерия и косметика |год=1968 |часть=Косметика |место=М. |издательство=Пищевая промышленность |страницы=49—189}}
* Кольгуненко И. И. Косметика для всех. М., 1965
* Справочник по косметике / Под ред. М. А. Розентула. М., 1964
* {{книга|автор= Сэнди Скотницки, Кристофер Шульган |заглавие= Бьюти-минимализм. Чем опасен гиперуход за кожей и что делать, чтобы не навредить себе |оригинал= Dr. Sandy Skotnicki, Christopher Shulgan. Beyond Soap: The Real Truth About What You Are Doing to Your Skin and How to Fix It for a Beautiful, Healthy Glow|ответственный=пер. с англ. Анна Власюк|место=М.|издательство=Альпина Паблишер|год=2021|страниц=334|isbn= 978-5-9614-3238-1|ref= Скотницки, Шульган}}.
{{Басарш а, даьттанаш а}}
{{rq|refless}}
[[Категори:Басарш| ]]
ryiuwjusztdbscmbl5j0egiedg1ibw0
Без (медицина)
0
1237198
10514660
9617452
2025-06-22T12:50:40Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514660
wikitext
text/x-wiki
{{кхин маьӀнаш}}
[[Файл:Skin papilloma (low zoom).jpg|thumb|Чкъоьран папиллома]]
'''Без''' — керла кхолладеллачу [[Хьаса (биологин-гуонахьара дуьне)|хьесаша]] йина [[патологин процесс]], царна чохь хийцамаш хуьлу [[Клетка|клетийн]] генетикин аппаратан, йуху уьш кхиаран регуляции а, [[клеткийн дифференцировка|дифференцировка]] а.
Шина коьрта тобане йекъало потенциалашка а, клиникин-морфологин башхаллашка а хьаьжжина: диканаш а, гӀуонаш а.
Безан хьесийн пхиъ классикин башхалла хуьлу: атипизм ([[Хьесийн атипизм|хьесийн]] а, [[Клеткийн атипизм|клеткийн]] а), хӀоттаман, прогрессин, гӀеххьа автономаллин, кхиарехь барам ца хиларан органоидалла.
== Дика безашаш ==
{{main|Дика безаш}}
[[Файл:Meningioma of the sagittal sinus isolated.jpg|мини|Дика без — [[Хьен чӀогӀа чкъоьран синусаш|синусан]] а, [[фалькс]]ан а [[гиперостоз]]ан йоккхачу сагитталан йуккъера кхоалгӀачу декъан [[менингиома]]]]
Дика (кхиина йевлла, гомологин) безаш лаьтта, иза муьлхачу хьесах хилла билгалдаккхал дифференци хилла клеткех. Оцу безийн амалехь ду меллаша экспансин кхиар, [[метастаз]]аш ца хилар, йерриг [[организм]]ан Ӏаткъам ца бар. Цхьайолу дика безаш малигнизаци хилла (гӀуо безаш) хила таро йу.
Уггаре йаьржина дика безаш: [[берацӀенан миома]]<ref>При больших размерах миомы возможно сдавление соседних органов с нарушением их функций. После операции по удалению миомы существует относительно высокий риск её рецидива (до 30 %). [http://www.doctorlemon.com/all/mioma.html Миома матки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120319071446/http://www.doctorlemon.com/all/mioma.html |date=2012-03-19 }}</ref>, [[папиллома]], [[аденома]]<ref>''Склянская Е. И.'' Аденома простаты М. : ГЭОТАР Медицина, [[1999]]</ref>, [[аденома гипофиза]]<ref>{{Cite web |url=http://www.herbalist.ru/list/med1.html |title=Аденома гипофиза |access-date=2019-04-02 |archive-date=2019-04-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402120621/http://www.herbalist.ru/list/med1.html |deadlink=no }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402120621/http://www.herbalist.ru/list/med1.html |date=2019-04-02 }}</ref>.
== ГӀуо безаш ==
{{main|ГӀуо безаш}}
== Литература ==
* Давыдовский И. В. Общая патологическая анатомия. 2-е изд.— М., [[1969]].
* Калитеевский П. Ф. Макроскопическая дифференциальная диагностика патологических процессов.— М., [[1987]].
* Общая онкология / Под ред. Н. П. Напалкова.— Л., [[1989]].
* Общая патология человека: Руководство для врачей / Под ред. А. И. Струкова, В. В. Серова, Д. С. Саркисова: В 2 т.— Т. 2.— М., [[1990]].
* Пальцев М. А., Аничков Н. М. Патологическая анатомия. (В 2-х т.) — М.: Медицина, [[2001]] (1-е изд.), [[2005]] (2-е изд.), [[2007]] (3-е изд.).
* Патологическая анатомия болезней плода и ребёнка / Под ред. Т. Е. Ивановской, Б. С. Гусман: В 2 т.— М., [[1981]].
* Струков А. И., Серов В. В. Патологическая анатомия.— М., [[1995]].
* Развитие современных знаний о причинах рака. // История рака. Пер. с англ. Н. Д. Фирсова ([[2016]]).
* Tavassoli F. A., Devilee P. (Eds.): World Health Organization Classification of Tumours. Pathology and Genetics of Tumours of the Breast and Female Genital Organs.— IARC Press: Lyon, [[2003]].
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
{{АХь}}
{{Безаш}}
{{Патологи}}
[[Категори:Керла кхиарш| ]]
[[Категори:Патологин процессаш]]
8qlannxujvc9glbhn444btvgptc0mha
Лезгивал
0
1280189
10514681
10466381
2025-06-23T10:47:45Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514681
wikitext
text/x-wiki
'''Лезгивал ''<ref>''Ю. Халилов''. ЛЕЗГИ ЧIАЛАННИ АЗЕРБАЙЖАН ЧIАЛАН ГАФАЛАГ. Баку, 2020. — С. 254. ISBN 978-9952-33-027-4.</ref> <ref>{{Cite web|url=https://obastan.com/%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%8C%D0%B2%D0%B0%D0%BB/1138523/?l=azL%C9%99zgic%C9%99-az%C9%99rbaycanca|title=lüğəti.|archive-url=https://web.archive.org/web/20240108203457/https://obastan.com/%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%8C%D0%B2%D0%B0%D0%BB/1138523/?l=azL%C9%99zgic%C9%99-az%C9%99rbaycanca|archive-date=2024-01-08|access-date=2024-06-04|url-status=live}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240108203457/https://obastan.com/%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%8C%D0%B2%D0%B0%D0%BB/1138523/?l=azL%C9%99zgic%C9%99-az%C9%99rbaycanca |date=2024-01-08 }}</ref>''''' ({{Lang-lez|лезги́вал}}, [ {{IPA|lezgi:wal}} ]) - язйина йоцу [[Лаьзгий|лаьзгийн]] сийн кодекс, кхуллу лаьзгийн амалан а, диспозицин а бух. ''Лезгивал'' цхьаммо а яздина дац, иза [[Ислам|бусалба динан]] а, лезгинийн а [[Ӏадат|Ӏадатийн]] тоба ю, церан доьзалан а, юкъараллин а юкъаметтигаш нисъеш йолу, лезгинаш дуьненахь миччахьа а белахь а <ref>{{Cite web|url=https://www.alamjurnal.com/2862-lezgival/|title=Лезгивал|lang=ru-RU|author=Халилрин Шамил|website=АЛАМ|date=2020-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210613113040/https://www.alamjurnal.com/2862-lezgival/|archive-date=2021-06-13|access-date=2021-06-13|deadlink=no}}</ref> .
== Бух ==
Лезгивалан пхи бух: <ref name=":0">{{Жайна|автор=Müzäffär Nizam oğlu Mälikmämmädov}}</ref> <ref name="автоссылка1">{{Жайна|автор=Муьзеффер Меликмамедов}}</ref>
# '''Дин''' - АллахӀах тешар, бусалба динан хьехамаш ларбар, лезгивала дийцарехь, иман доцург хьакъ волу стаг а, вуьззина ницкъ болуш а хила йиш яц.
# . '''Намус''' - яхь ю, хьакъ верг бен лезгин хуьлийла дац, цундела адамехь яхь хила еза. Цунна доккха маьӀна ло.
# '''Сихил''' - тейп ю, хьакъволучу стеган доьзал хила беза ( сихил ), иза орам боцуш хила йиш яц. Цундела шен 7 дай, тукхам бовза а, гергарчаьрца дика юкъаметтигаш латто а еза цунна.
# '''Чирвал''' - лаьзги боккха тидам тӀебахийта беза хааршна: бусалба динан, лезгинийн историн, кхидолчу хааршна.
# '''Лезги чал''' - лаьзги [[Лаьзгийн мотт|шен мотт]] хаа беза, вуьззина лезгин ларархьама. Лезгивална хетарехь, лезгин мотт сий а, сий а долуш бу.
== Билгалдаккхарш ==
{{Билгалдахарш}}
[[Категори:ДегӀастанан оьздангалла]]
[[Категори:Википеди:Йевзаш йоцу (ref) код йолу йаззамаш]]
4zm5jngxu5tt4kk3v0tgnrk8tdwgttz
Даьтловин кхарстархойн тоба йер
0
1280380
10514665
10456580
2025-06-22T19:17:50Z
Виедачера Хьачаро
39026
10514665
wikitext
text/x-wiki
'''Даьтловин кхерстархойн тоба йер''' ([[Оьрсийн мотт|оьрс.]] ''Гибель тургруппы Дятлова'', [[Ингалсан мотт|инг.]] ''Dyatlov pass incident'') — бохам иккхина болу хиллам Холатчахлан ломан гонахехь 1959-чу шеран йуьхьехь.
Неврерчу Уралхула когсалазан кхарстар деш шаволу (9 кхарстархо) тобанан декъахо велира (цхьаъ бен дийна висна воцург ву Юрий Юдин, цо дlaтесира тобанах кхолламан беттан 28-чу дийнахь). Биначу талламо билгалбаьккхира и хилам бурчамо loттабалийтина бохам санна. Амма ма-дарра хьал дуьйцу хаамаш боцу дела xlaйттаралла йолчу талламхоша а, йозандайша а xlиттадина xlинца а нах бакъдерг хаа луучун тle берзуьйтуш дуккха а хилла мегачун суьрташ. Йукъараллин а, беллачеран гергарчеран а цатамо тleйалийра Коьрта Оьрсийн пачхьалкхан прокуратура кхузткъа шо долу зулам-дов къастор тle кхарстархойн loжалла билгалйаккха.
Йийначу тобанна сий деш генахь доцучу дукъана цle тиллина «Даьтловин дукъ» аьлла, цундела xlинцалерчу хьостанашкахь и хилам цхьаьна богly цу дукъаца{{ref+|Направление сохранившейся ко времени поисков лыжни указывает, что группа Дятлова через этот перевал не проходила, а поднялась на склон горы Холатчахль в 500—600 метрах западнее<ref name=":0" />.|Комм.}}.
== Кхарстаран кечам ==
=== Кхерстаран сурт ===
Игор Даьтловин куьйгаллехь йолу кхарстархойн тобанан гlyллакх дара долийна леррина КПСС-ан 21-гla гулам хиларна<ref>{{Cite web|url=http://murders.ru/Dyat_gr_1.html#1|title=1. Состав туристической группы. История похода|author={{s|Ракитин А. И}}|website=Смерть, идущая по следу…|publisher=Загадочные преступления прошлого|accessdate=2017-01-26}}</ref><ref>[https://www.google.ru/books/edition/Поход_группы_Дятлова/0JVGDwAAQBAJ?hl=ru&gbpv=1&dq=поход+группы+дятлова+съезду&pg=PT5&printsec=frontcover Поход группы Дятлова. Первое документальное исследование причин гибели туристов - Станислав Ивлев - Google Книги]</ref><ref>[https://www.google.ru/books/edition/Перевал_Дятлова_Поход/blk3EAAAQBAJ?hl=ru&gbpv=1&dq=поход+группы+дятлова+съезду&pg=PT59&printsec=frontcover Перевал Дятлова. Поход обреченных по запретным территориям. Книга 1. Выводы ... - Александр Кочетков - Google Книги]</ref><ref name="kommersant">{{cite web|author=Анастасия Винницкая|title=«Засекретить, опечатать и забыть»|url=https://www.kommersant.ru/doc/6480697|website=[[Коммерсантъ]]|date=2024-02-03|lang=ru}}</ref><ref name="lentaru">{{cite web|author=Игорь Надеждин|title=Перевал Дятлова: что на самом деле произошло, подробности уголовного дела|url=https://lenta.ru/articles/2024/02/02/pereval/|website=[[Lenta.ru]]|date=2025-02-02|accessdate=2025-01-24|lang=ru}}</ref>.
Кхарстаран декъашхой йа 16-чу, йа 18-чу дийнахь когсалазаш тleхь чекхбовла безара Свердловскан областан неврехула уггар кleзга 300 чакхарма , кхин а тleбовла безара невренан Уралан шина бохье: [[Отортен]] а, [[Ойкачахл|Ойка-Чакур]] а<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>. Кхарстар лоруш дара халонийн зилбарамехь 3-чу (уггар халачу) тleгleхь<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> спортан кхарстаран laлашонца дlaсадекъаро (1950-чу шерийн чаккхенан хенахь хиллачо<ref>{{Книга|автор={{s|Долженко Г. П.}}|заглавие=История туризма в дореволюционной России и СССР|ответственный=под ред. {{s|Молодкина П. Ф}}|издание=|место=Ростов-на-Дону|издательство=Издательство Ростовского университета|год=1988|страницы=136—138|страниц=192|isbn=}}</ref>).
Тобанан xloттам кхарстарна кечаман даредарехь хийцалора. Даьтловс билгалбаьккхинчу некъан кхеташонна гайтинчу дан дезачу кхерстаран суьрта тleхь билгалваьккхина вара 13 стаг <ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/proekt-pohoda-gr-turistov-datlova|title=Проект похода гр. Туристов Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 199—207)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918024225/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/proekt-pohoda-gr-turistov-datlova|archivedate=2016-09-18|deadlink=no}}</ref>. Царах виъ {{s|(Вишневский Ю. Н. а,}} {{s|Попов Н. П. а,}} {{s|Биенко В. И. а,}} {{s|Верхотуров Ю. а)}} тlaккха а ца вахара вукхаьрца.
Кхолламан беттан 23-чу дийнахь церан тобане велира Семоьн Золотароьв.Хьалха и дагахь вара кхечу (Сергей Согринин) тобанца ваха, амма цунна тlaккха лиира даьтловхошка тleкхета церан кхерстар сихо чекхдовлу аьлла<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>.
Тlaьххьара а Даьтловин тобанийн xloттам иштта бара:
# '''[[Дятлов, Игорь Алексеевич|Игор Алексеевич Даьтлов]]''' — кхарстаран куьйгалхо
# '''Юрий Николаевич Дорошенко'''
# '''Людмила Александровна Дубинина'''
# '''Семоьн (Александр){{ref+|Настоящее имя Золотарёва — Семён, но сам он просил называть его Сашей<ref>{{Книга|автор={{s|[[Бартоломей, Пётр Иванович|Бартоломей П. И.]]}} и др.|заглавие=УГТУ-УПИ: Люди. Годы. Увлечения. Том 1. Человек, спорт, природа|ссылка=https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518153|ответственный=под ред. {{s|Давыдова В. Н}}|издание=|место=Екатеринбург|издательство=УГТУ|год=1999|страницы=62|страниц=324|isbn=5-230-06601-6|isbn2=|access-date=2017-02-15|archive-date=2017-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20170215211427/https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518153|url-status=dead|archive-date=2017-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20170215211427/https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518153}}</ref> и поэтому фигурирует под именем Александр во многих воспоминаниях и документах.|Комм.}} Алексеевич Золотароьв'''
# '''Александр Сергеевич Колеватов'''
# '''Зинаида Алексеевна Колмогорова'''
# '''Георгий (Юрий){{ref+|Настоящее имя Георгий, друзья обычно называли Юрой.|Комм.|Ю}} Алексеевич Кривонищенко'''
# '''Рустем Владимирович Слободин'''
# '''Николай Владимирович Тибо-Бринол{{ref+|Фамилия {{d-|[[Тибо-Бриньоль|Тибо́-Бриньо́ль]]}} французского происхождения. Друзья обычно сокращали сложную фамилию Николая до «Ти́бо» (с ударением на первый слог).|Комм.}}'''
# '''Юрий Епимович Юдин'''
Юрийс дlaтесира тобанах когехь чloгla лазар хиларна бехк болуш некъан жигара дакъа чекхдаккха болабале, цундела и цхьаъ бен вац дийна виснарг. Цунна массарел хьалха йевзира беллачеран xlyманаш, цунна иштта девзира Слободинин а, Даьтловин а декъий. Кхидla цо жигара дакъа ца лоцура боккха бохам толлучехь.
=== Гlирсан а, тобанан а, билгабаьккхинчу некъан а башхаллин тоьшалла ===
Даьтловин а (куьйгалхочун санна), кхиболу декъашхойн а говзалла кхачаме йара 1959-чу шарахь болучу халонийн барамехь кхоалгlачу тleгlехь долучу кхарстаре даха<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref><ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>. Кхарстаран спортан говзанчас Е.В.Буаьновс шайн накъостийн дагалецамашна тleтовжуш жамl дира уьш «хила ма-безза чloгla а, и майра а хилла бохам хилча тlaьххьарчу ницкъашца латта а, лазар лан а»<ref>{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_08.htm|title=Разгадка тайны травм|author=Буянов Е. В., Слобцов Б. Е.|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190401164043/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_08.htm|archivedate=2019-04-01|deadlink=no}}</ref>.
Тобанан гlирс цу хенахь термера йара ша дечу кхерстарна. Тоба йалар толлучехь лахара мехаш хедадора болучу гlирсана : Советан йерматалло ца йора laьнан кхерстарна мел оьшург (когсалазаш а, четарш а, леррина духарш а, кепа тоьхна кхачанаш а). Кхарстархоша лелош болу гlирс бара:
1) Совнах йозалла йолуш
2) Шелонах а, махах а лар а ца беш
3) Дукха тиша болуш<ref name=":2">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|title=Допрос свидетеля Согрина С. Н. (уголовное дело, т. 1, л. 330—339)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160527154839/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|archivedate=2016-05-27|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-akselroda-m-a|title=Допрос свидетеля Аксельрода М.А. (уголовное дело, т. 1, л. 316—329)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041357/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-akselroda-m-a|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>.
Кхарстархошна кloшт (цигахула чекхболура церан некъ) хала ца хетара <ref name=":12">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|title=Допрос свидетеля Карелина В. Г. (уголовное дело, т. 1, л. 290)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207074305/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref><ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref>.Гlaлин билгабаьккхинчу некъан кхеташонан декъашхочо Е.П.Масленниковс билгалдоккхура шолгla а, кхоалгla а халонийн зилбарамехь долу кхерстарш масех шарахь дора Невренан Уралхула. Амма бохам толлучехь бloста xlyманаш дуьйцура беллачеран гергарчара. Царна хетара халачу lилманан хиламашца йа нах laш а, йа теллина йоцуш а меттигахула деха шаьш деш кхерстар ца оьшу кхерам бу аьлла <ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-dubinina-a-n|title=Допрос свидетеля Дубинина А.Н (уголовное дело, т. 1, л. 284—287)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160528023816/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-dubinina-a-n|archivedate=2016-05-28|deadlink=no}}</ref>. Цигарчара а билгадохура laьнехь лаьмнашкахь хуьлу кхераме laламан хиламаш а, : даккхий дехха мехаш а<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-bahtiarova-p|title=Допрос свидетеля Бахтиярова П (уголовное дело, т. 1, л. 223)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041008/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-bahtiarova-p|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref><ref name=":31">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-pasina-i-v|title=Протокол допроса свидетеля Пашина И.В. (уголовное дело, т. 1, л. 49—50)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008232610/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-pasina-i-v|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-cagina-e-i|title=Протокол допроса свидетеля Чагина Е.И. (уголовное дело, т. 1, л. 51—52)|website=HIBINAUD|publisher=sites.google.com|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041617/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-cagina-e-i|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>, йилбазмехаш а<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-urarova-i-v|title=Протокол допроса свидетеля Урарова И.В. (уголовное дело, т. 1, л. 60—61)|author=|website=|date=|publisher=sites.google.com|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041122/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-urarova-i-v|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>, лайн хьаьттарш а Уралан дукъан буссенан басенашкахь<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-krasnobaeva-v-a|title=Протокол допроса свидетеля Краснобаева В.А. (уголовное дело, т. 1, л. 54—55)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041058/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-krasnobaeva-v-a|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>.
Зевелла ларговзанча а, тархашхо а волу С. Я. Шкраьбача 2015-чу шарахь элира Даьтловин тобанан кечамна мах дукха лакхара хадабина бу аьлла, къаьсттина халачу хьолашна кийча хиларна кхарстарехь. Цунна хета тобанехь тархашхойн гlирсаш а, говзалла а, мазойн гlирсаш а, кхетавеш волу лаьттан тleхуленан суьрташ а доцуш Уралан лаьмнашкахула laьнан кхерстар гlyмакхе гlyллакх хилар. Шкраьбачин хетаргехь кхиаме а, шайн хенна а билгалбаьккхина некъ тобано чекхбоккхур бацара «аьтто болу lаламан хиламаш хилахь а, аьтто баьлча а бен»{{Sfn|Шкрябач|2017|страницы=30—32}}.
== Ша кхарстар ==
=== Конка тleхь а, цlерпошта тleхь а дlaбигар ===
Кхолламан беттан 23-чу дийнахь Даьтловин тоба Юрий Блиновин тобанца новкъайелира цleрпошта тleхь Свердловскера Серове кхача дагахь, цига уьш кхечира вукха дийнахь. Кхарстархой чу ца битира некъ бечеран хьашташ кхочушдечу гlишлон чу,цундела уьш цхьана денна дlaтарбелира ишколе чохь, иштта дешархошца вовшах а кхеташ. Оццу дийнахь суьйренна ший а тоба новкъайелира цleрпошта тlехь Ивделе, гергга буьйсанан йукъехь уьш дlaкхечира кхача безаче.
Кхолламан беттан 25-чу дийнахь кхарстархой нах дlaбуьгучу конка тleхь новкъабелира [[Вижай (Свердловская область)|Вижай]] бохучу эвле, цига дlaкхачар хилира гергга шиъ долуш (14:00). Кхузахь даьтловхой дlaкъаьстира буссенан агloра некъ бан безаш йолучу Блиновин тобанца, цул тlaьхьа уьш севцира кхузара «обычная изба на три окошка» долучу хьешийн цlaхь.
Кхолламан беттан 26-чу дийнахь 13:10 даьлча Даьтловин тоба новкъайелира кхеттачу конкаца (киранийн конка) 41-чу хьуьнан куьпехь йолучу хьун кечйечеран эвле{{ref+|{{Coord|61|29|45|N|60|03|45|E}}, бараки 41 квартала<ref>{{Карта|P-40-85,86}}</ref>|Комм.}}, цига уьш кхечира 16:30 гергга, буьйса йаьккхира белхалойн цхьанадехийлан чоьн чохь<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>.
=== Когсалазан кхарстар ===
Кхолламан беттан 27-чу дийнахь кхарстархоша охьабиллира шайн бугlулаш хьуьнан куьпан хьаькамо шайна йеллачу гlудалкха тle (цуьнга хьежа веззера диъ даллалц), йуха когсалазаш тleхь новкъабелира 2-чу Невренан маьlда доккхийлан йитинчу эвле {{ref+|{{Coord|61|38|N|59|59|E}}, Второй Северный<ref>{{Карта|P-40-95,96}}</ref>|Комм.}}, иза йара хьалха [[Список лагерей ГУЛАГа|Ивделлаган]] къепе чу йогlyш. Цу дийнахь гучуделира Юрий Юдин кхидla вахалур вац шен лозуш болучу коган бехкана. Цунна хетара сел дагахь доцучу хьан бахьана тхов боцучу конка чохь некъ баран бехк буй <ref>{{cite web|url=http://www.kp.ru/daily/25968/2905761|title=Единственный выживший на перевале Дятлова: «Я должен был погибнуть десятым»|author=Варсегов Николай, Варсегова Наталья|date=2012-10-17|publisher=Комсомольская правда|accessdate=2013-02-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EMG62GfJ?url=http://www.kp.ru/daily/25968/2905761/|archivedate=2013-02-11|work=}}</ref>, иза тешара цамгар дlaдер дуй шаьш некъан жигарчу{{ref+||Комм.|П}} декъе бовлале, амма и ца делара дla.
Кхолламан беттан 28-чу дийнахь тобанера накъосташца lодика а йина, царна йукъарчу киран шо дакъа дla а делла (цхьайолу шо йовха xlyманаш а)<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-vesej-obnaruzennyh-na-mest-proissestvia|title=Протокол осмотра вещей, обнаруженных на месте происшествия (уголовное дело, т. 1, л. 11—17)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207001003/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-vesej-obnaruzennyh-na-mest-proissestvia|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> йухавеара гlyдалкхаца.
Кхидla хилла болучу хиламашца доьзна дерг ца девза карийнчу детептарийн йозанашна а, кхарстаран декъашхоша даьккхинчу суьрташна а тleтоьвжича бен.
[[Файл:Ауспия_2015.JPG|мини|280x280пкс|Ауспи хи, цуьнан хоршехула дехьабевлира кхарстархой]]
2-чу Невренан маьlда доккхийлера дlaбаханчул тlaьхьа Лозва хихула когсалазаш тleхь чекх а бевла хийистехь буьйса йаьккхира.
Кхолламан беттан 29-чу дийнахь дехьабевлира Лозвехь лоттийла йита а йуьтуш цуьнан гаьннехь Ауспехь йолучу лоттийле мансийн тачанехула.
Кхолламан беттан 30-чу дийнахь тоба кхидla некъ беш йара Ауспехула мансийн салазан-сен тачанан некъаца.
Кхолламан беттан 31-чу дийнахь даьтловхой дlакхечира Холатчахл цle йолучу ламане (цу хенахь и бевзара «лаккхе 1079» санна{{ref+|На более поздних картах для неё указана высота 1096,7 м<ref name=":8">{{карта|P-40-83,84}}</ref>.|Комм.}}), тlaккха уьш гloьртира басене хьалабовла, амма уьш дlакхаьчча болу хьун йоцу меттиг «лабаз» xloтто пайде ца хилла дела а{{ref+|Так туристы, а вслед за ними и работники следствия называли временный склад части продуктов и вещей, оставляемых в таком месте маршрута, куда группа планировала выйти повторно. «Лабаз» группы Дятлова был не [[Лабаз|постройкой]], а ямой, выкопанной в снегу<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|title=Допрос свидетеля Слобцова, уголовное дело, т. 1, л. 300|accessdate=2013-03-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130525135747/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|archivedate=2013-05-25|deadlink=no}}</ref> и надёжно укрытой сверху.|Комм.|Лабаз}}, арахь суьйре йара аьлла а, боккха мох бара аьлла а охьабосса беззера уьш Ауспин тoгleне цигахь буьйса йаккха.
Чиллин беттан 1-чу дийнахь Ауспин тогleнехь дам а, буьртиг-йалтанаш а laлашйан уьсанг йинчул тlaьхьа тоба йуха а хьалайелира Холатчахлан басене, цигахь и сеццера буьйса йаккха цу хенахь цle йоцучу дукъехь<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref>.
=== Тоба йухайарна хьежар ===
Чиллин беттан 12-чу дийнахь тоба дlaкхача йезаш йара laлашонан тlaьххьарчу меттиге — Вижай эвле, цигара дla УПИн спортклубе зle а тоьхха чиллин беттан 15-чу дийнахь — Свердловске йухайан. Уьш ца баьхкича уггар хьалхе сагатдеш йара кхарстархойн декъан кхеташонан декъашхо Галина Радостева а, кхин а сагатдеш вара Георгин ваша — Игор Кривонишенко. Царна тleкхийтира цу хенахь кхерстачара схьабаьхкина болу Юрий Блинов а, Римма Колеватова а(Александрин йиша), цхьаболучу даьтловхойн (Кривонишенкин а, Дубинин а, Слободинин а) дай-наной а. УПИ-н спортклубан а, куьйган кхиоран lилманан хьехархойн цхьанакхетаран куьйгалхой (Л.С.Гордо а, А.М.Вишневский а) хьоьжуш laра тоба йухайарна, xlyнда аьлча тоба хьейалар хьалха а хуьлуш хилла{{Sfn|Буянов, Слобцов|2016|страницы=14}}. Гордос тle ма-чlaгlдарра Юрий Юдинхула спортклубе Даьтловин хаам баийтина бара тоба Вижае схьайан дагахь чиллин беттан 12-чу дийнахь йа дагахь ца хилар, иза 14—15-чу деношкахь бен йогlyр йоций. Кхолламан беттан 16—17 денойн йукъахь йолучу буьйсанна зleне бовлабелира Вижай эвлаца Даьтловин тоба кхерстачара схьайеаний билгалдаккхархьама. Жоп ца йеъна аьлла дара<ref name=":30">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|title=Допрос свидетеля Гордо Л.С. (уголовное дело, т. 1, л. 305—306)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207010638/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>.
== Лехамийн гlyллакх ==
=== Чиллин бутт — бекарг беттан йуьхь ===
Лехамийн гlyллакх доладелира Даьтлован тобанан некъ билгалбаккхарца. Гучуделира Даьтловс цхьа а шайн некъан тептар спортклубе ца делира, цундела цхьанна а ца хаьа кхарстархоша xlyн некъ хаьржина. Александран йиша Римма Колеватова хилар бахьана долуш и билгалделира, хаамаш дlaбелира кleлхьарадахархошна чиллин беттан 19-чу дийнахь<ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref>. Оццу дийнахь къобалдира кеманаш лелор байъинарш лоьхучу гlуллакхехь, чиллин беттан 20-чу дийнахь lyьйренна Ивделе новкъавелира Лев Гордо кхарстаран декъан кхеташонан декъашхо волчу говзачу кхарстархочунца Юрий Блиновца<ref name=":30">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|title=Допрос свидетеля Гордо Л.С. (уголовное дело, т. 1, л. 305—306)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207010638/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>. Де даьлча цара кеманашца таллам бира лехамийн кloшташна.
Чиллин беттан 22-чу дийнахь УПИ-н кхарстаран дакъо кхоьллинера УПИ-н кхарстаран говзалла йолчу белхахойх а, доьшучарех а 3 лехамийн тоба — Борис Слобцован а, Моисей Акселродан а, Олег Гребенникан а, уьш шолгlачу дийнахь бигира Ивделе. Кхин цхьаъ (Владислав Карелинан) тоба кхерстачара лехамийн кloште йига сацам бира. Лехамаш боьдучехь дакъалаца болабелира тleмалой — Алекскей Алексеевич Чернишован а {{Ref+|В графе «Фамилия, имя и отчество» протокола его допроса фамилия записана именно как Чернышов<ref>Уголовное дело, т. 1, л. 88</ref>. Однако в том же протоколе и других документах уголовного дела встречается также написание Чернышев.|Комм.}}, лехамийн жlaьлеш долу Моисееван а тобанаш, иштта тleман говзаллин ишколан дешархой а лаккхара лейтенант волчу Потапован куьйгаллица, кхин а подполковник Шестопалован куьйгаллехь йолу минаговзанчийн тоба а. Иштта лехамийн тобанашна тleкхийтира цигара бахархой — мансийн Куриковгlepа а (Степан а, Николай а), Суеватпаул эвлера Анаьмовгlepa а гаранийн векалш; Бахтиаьровгlapа вежарий таллархой, Комера таллархой, мазой шайн зleнан гlирсашца (Егор Неволин а, Б. Ябуров а)<ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref><ref>{{Книга|автор={{s|[[Бартоломей, Пётр Иванович|Бартоломей П. И.]]}} и др.|заглавие=УГТУ-УПИ: Люди. Годы. Увлечения. Том 1. Человек, спорт, природа|ссылка=https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518141?page=0|ответственный=под ред. {{s|Давыдова В. Н}}|издание=|место=Екатеринбург|издательство=УГТУ|год=1999|страницы=38—39|страниц=324|isbn=5-230-06601-6|isbn2=|access-date=2017-02-11|archive-date=2017-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20170212165515/https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518141?page=0|url-status=dead}}</ref>. Кху муьрехь лехамийн куьйгалхо xloттийнера Советан пачхьалкхан кхарстаран спортан говзанча Евгений Поликарпович Масленников — цо куьйгалла дан дезара лехамийн тобанашна. Туьпан хьаькам хилира УПИ-н тleман lилманан хьехархойн цхьанакхетаран куьйгалхо полковник Георгий Семоьнович Ортуьков, цуьнан декхар дара тleман а, бахархойн а лехамийн тобанийн белхан уьйр хилийта а, лехамийн кloштехь кеманийн балхана lyналла дан а, leдалца (областан а, кхузара а) зle хилийтар а.
Лехамашна уггар дика йогly кloшт [[Отортен]] ламанера [[Ойкачахл|Ойка-Чакуре]] (нисса дlaвахча 70 чакхарма) кхаччалц йерг йу аьлла хаьржинера, xlyнда аьлча иза уггар генахь а, хала а, кхераме а йолу дела кхарстархошна. Лехамийн тобанаш охьайиссо сацийнера Отортен а (Слобцован а, Акселродан а тобанаш), Ойка-Чакуран а (негlaн Гребенникан тоба) кlошташкахь, иштта цаьрца а царна йукъахь болчу меттигашкахь а. [[Вишера (приток Камы)|Вишери]] а, [[Пурма|Пурми]] а хин коьртехь йолчу хидоькъийлехь (гергга Отортенал Ойка-Чакуре ах некъ) охьайоьссира Чернишован тоба. Карелинан тоба Сампалчахл ломан кloште (Ниолс цle йолучу хин коьрте, Отортенал негlaн агloне 50 чакхарма) йахийта сацийра{{ref+|{{Карта|P-40-95,96}}; в 1959 году была известна как «высота 910».|Комм.}} , иза тlaккха хуьлура Чернишован а, Гребенникан а тобанашна йукъахь. Шайолчу тобанна тleдиллина дара йайъинчу тобанан когсалазийн а, лоттийлин а лараш лаха, уьш карийнчул тlaьхьа цара вуьгуче дlaбоьлхуш бохам хиллаче дla а кхачча даьтловхошна гlo дан <ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref>. Уггар хьалха охьайоссира Слобцован тоба (23.02), йуха — Гребенникан (24.02), Акселродан (25.02), Чернишован(25—26.02). Xloттамехь маза а, лаьттан чкъоьран lилманан говзанча а волу Егор Неволин шайца мансеш болуш йолу тоба Ауспин хидоженера цуьнан хин коьрте некъ бан йолайелира.
Чиллин беттан 23-чу дийнахь<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> таллархой болу мансеш лебечехь гучуделира цхьана кхарстархойн тобанан керла лараш йуй Ауспи хин тогleнехь. Лехамийн туьпехь кхийтира иза Даьтлован тобанан лараш йуй (кхин кхарстархойн тоба цигахь хилар хуьлийла а дацара), уьш хилла йоьлхуш Ауспин тoгleнехула (Лозвин аьтту га), лехамийн йуьхьехь ма-моттара Лозвин тогleнехула йацара. Слобцован тоба Лозвера негle дlaйирзира, дехьайелира лекха йоцчу декъаран лаьмнийн гаьннехула, цигара тайгахула Ауспи хин коьрте кхечира. Цуьнан аьрру хийистехь кleлхьарадахархошна гира (лайно дикка дlaдуькъна дела йукъ-йукъахь йойъуш) халла гуш йолу когсалазан лар. Кху ларех пайдаоьцуш таллам бира масех сизамашкахь: Ауспехула лекхахь а, бухахь а, Холатчахлан бохьан агloнехь а<ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref>{{Sfn|Лепихин, Якименко|2009|страницы=11}}. Чиллин беттан 25-чу дийнахь<ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|title=Допрос свидетеля Лебедева В. Л. (уголовное дело, т. 1, л. 313—315)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206153402/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref> (кхин болу хаамашкахь 26-гla де<ref name=":7">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|title=Допрос свидетеля Слобцова (уголовное дело, т. 1, л. 298—300)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603041331/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>) Борис Слобцов а, цуьнан накъост Михаил Шаравин а, таллархо Иван Пашин а цигахула чекхваьлча Отортене кхочуш долчу дукъе некъ бан болабелира. Йуха шаьш а цецбовлуш и хиларна уьш тleкхечира Холатчахл ломан басенехь долчу кхарстархойн четаре. Лайна бухара долу четар йукъ-йукъара бен гуш йацара. Цхьа басе хилла хедийна а, йатlийна а. Йа дийна, йа делла адамаш четар чохь дацара. Цу чохь карийнчу xlyманаша а, тоьшаллин кехаташа а гойтура и Даьтлован кхарстархойн тобанан четар хиллий<ref name=":5" />.
Дечун тоьшалла ца xloттийнера четар лайна йукъара хьалайаьккхинчул а, xlyманаш йукъ-йукъара кегийнчул а тlaьхьа бен. Карийча четаран хиллачу хьолах кхин а кloрге кхетаво Слобцован лехамийн тобанан декъашхойн лебарехь диначу дечун тоьшаллаша<ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|title=Допрос свидетеля Лебедева В. Л. (уголовное дело, т. 1, л. 313—315)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206153402/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":7">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|title=Допрос свидетеля Слобцова (уголовное дело, т. 1, л. 298—300)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603041331/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>.
Йуха кхино говзачу кхарстархоша дакъа а лоцуш къастийнера четар кхарстаран массочу бакъонашца xloттийна йуй<ref name=":2">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|title=Допрос свидетеля Согрина С. Н. (уголовное дело, т. 1, л. 330—339)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160527154839/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|archivedate=2016-05-27|deadlink=no}}</ref>.
Оццу дийнахь суьйренна Слобцован тобане дlaкхийтира Е.Неволин мазаца (цо бахьийтира хаам четар карийна аьлла) цхьаьна сеш тlaьхьа Ауспи хин лаккха йоьдуш йолу таллархой болуш мансийн тоба. Цул тlaьхьа цу лехамийн кloштехь гулош йара кleлхьардахаран белхашкахь ша мел йолу тобанаш.
[[Файл:Dyatlov_Pass_incident_02.jpg|мини|Йукъ-йукъара лайх цlaнйина йолу Даьтлован тобанан четар. Четарал аьрручу агloра ву Владислав Карелин (лаьтташ) а, Юрий Коптелов а. Лехамийн декъашхочун (А.С.Чеглакован) сурт (кхечу хаамашкахь В.Д.Брусницинан)]]
Вукху дийнахь (чиллин беттан йа 26-чу, йа 27-чу дийнахь) туш xloтто тleдиллар долуш йолу Слобцован тобанна<ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|title=Допрос свидетеля Лебедева В. Л. (уголовное дело, т. 1, л. 313—315)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206153402/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref> карийнера Кривонишенконан а, Дорошенконан декъий (Дорошенконан дакъа цкъа Золотароьван докъах тарделира<ref name=":12">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|title=Допрос свидетеля Карелина В. Г. (уголовное дело, т. 1, л. 290)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207074305/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref><ref name=":4" />). Уьш карийна меттиг йара Лозвин доьалгlaчу гаьннан хоршера аьрручу агloра (гергга цхьаъ-ах чакхарма четарал невре-боленехь) хьуьна йистехь долчу доккхачу кедр бухахь. Декъий lуьллуш дара ул-уллехь<ref name=":4">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|title=Протокол осмотра места происшествия (Уголовное дело, л. 3—6)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206203605/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref> кхин йоккха йоцчу цleрана гондахь, иза йара лай чу йахна. Кleлхьардахархой инзарбевлира ший а докъа тleхь чухулара бедарш йоцург кхин xlyмма а йоцуш хиларна. Дорошенко гай тleхь lyьллуш вара. Цуьнан докъана бухахь карийра 3—4 кедран зуьгалг цхьатерчу стоммаллица<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>. Кривонишенко аркъалlyьллуш вара. Декъашна гондахь дlaсакхиссина йара кегий xlyманаш а, йукъ-йукъара йаьгга бедаран кескаш а. Ткъа ша кедра тleхь 4—5 метр лакхахь кагдина генаш, царах дакъа декъашна гондахь lyьллуш дара. С.Н.Согринс ша бинчу тергамца элира кедран кloштех «хилларг ши стаг вац, дукхо ву, xlyнда аьлча термера доцуш онда болх бина досаш а, баганан генаш а дохуш.Цунна тоьшалла до дуккху кегдина базанаш а, генаш а, царна тleхь долу веназаш а хиларо»<ref name=":2">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|title=Допрос свидетеля Согрина С. Н. (уголовное дело, т. 1, л. 330—339)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160527154839/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|archivedate=2016-05-27|deadlink=no}}</ref>.
Цуьнци цхьана хенахь ала мегар долуш кедрал 300 метарехь басехула лаккха четаран сизамехь мансийн таллархошна карадира Игор Даьтлован дакъа. Цунна жимма ло хьаькхина дара, ша и корта четаре бирзина куьйгаца жимма докхан гlaд схьа а лоцуш ах аркъалlуьллуш дара. Даьтлова тleхь йара когсалазан хач а, чухула йуху хач а, кӀаранаш йолу коч а, свитер а, чо болу силга а. Аьттучу кога тleхь йара тӀергӀан пазат, ткъа аьрручунна тleхь — бамбин. Ша валлале иза лай чу садоькъуш вара бохучун билгало хилира цуьнан йуьхьа тleхь йолу шен буьччалг.
Оццу дийнахь суьйренна лехамийн жlaьлица карадинера Зинаида Колмогорован дакъа. Иза дара 10 см чордачу лайн чкъоьрана бухахь, Даьтловин дакъа долчара басехула лакха 330 метар. Колмогорова тle йовха xlyманаш йоьхха йара, амма мачеш йацара цуьнан когашкахь. Мерехула цlий эххаран билгалонаш йара цуьнан йуьхьа тleхь<ref name=":4">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|title=Протокол осмотра места происшествия (Уголовное дело, л. 3—6)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206203605/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref>.
Бекарг беттан 2-чу дийнахь тобанан дам а, буьртиг-йалтанаш а laлашдан уьсанг {{ref+||Комм.|Лабаз}} карайира, и йара лехамийн коьртачу туьшера 300<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref> йа 400<ref name=":9">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-atmanaki|title=Допрос свидетеля Атманаки (Уголовное дело, т. 1, л. 209—220)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603145004/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-atmanaki|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref> метар гена, ткъа Ауспин xийистера 100<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> метар.
Масех де даьлча (бекарг беттан 5-чу дийнахь) Даьтлован дакъа карадинчара 180 метар йа Колмогоровичуьнгара 150 метар генахь лайн 15—20 см чкъоьрана бухахь аьчка лаьттан чкъор толлу гlирсашца карадира Рустем Слободинан дакъа. Иза а вара дикка вовха кечвелла, цуьнан xlop когахь йара 4 пазат, аьттучу когахь окхе йара (цуьнан накъост каравинера четар чохь) Слободинан йуьхьа тleхь йара шен буьччалг а, мерехула цlий эххаран билгалонаш а.
Карадинчу кхаъ декъийн догlмийн lилларо уьш четар тle боьлхучу хенахь белла аьлла билгалдоккхура<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref><ref name=":12">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|title=Допрос свидетеля Карелина В. Г. (уголовное дело, т. 1, л. 290)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207074305/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>.
Чиллин беттан 28-чу дийнахь кхоьллминера Свердловскан обкоман чолхемаса кхеташо, цунна куьйгалла деш вара В. А. Павлов а, [[Ермаш, Филипп Тимофеевич|П. Т. Ермаш а]]{{Sfn|Лепихин, Якименко|2009|страницы=13}}<ref name="autogenerated2">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_03.htm|title=Трагические находки и вопросы без ответов|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170126034913/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_03.htm|archivedate=2017-01-26|deadlink=no}}</ref>. Бекарг беттан хьалхарчу деношкахь кхеташонан декъашхой баьхкира Ивделе массарна ган а гуш лехамашна куьйгалла дан. Бекарг беттан 8-чу дийнахь кхеташоне вистхилира дукъехь болчу лехамийн куьйгалхо Е. П. Масленников куьйгалхочуьнга бечу хаамца лехамийн болх дlaбахарх а, цуьнан жамlaх а лаьцна болу. Лехамийн тобанехь массаьргахь а йолу ойла дlaэлира цо лехамийн болх сацо эшарна ло лахадаллалц оханан баттахь. И долушехь а кхеташоно сацам бира шаволу кхарстархо караваллалц ца саца лехамийе тобанийе xloттам а хуьйцуш<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>.
=== Бекарг бутт — оханан бутт ===
Бисна болу тобанан декъашхой лехар дара деш шуьйрачу аренехь. Уггар хьалхе декъий лоьхуш дара лаьттан чкъор толлучу гlирсаца четарера кедре кхаччалц. Иштта теллинера :Цу хенахь массийттазза лехамийн тобанийн xloттам хийцабллера, амма тleйиллина laлашонан кхочуш ца йалора. Оханан бутт чекхболчу хенахь лехам бечара шаверг лаьттан чкъор 3 метар а, кхин а сов долуш кедран гонахенаш таллархьама цигахь гулбира{{Sfn|Лепихин, Якименко|2009|страницы=13—15}}.
=== Xlyтосург бутт ===
Xlyтосург беттан хьалхарчу деношкахь ло сихха даша доладелира, цундела схьагучуделира схьадаьхха баганан генаш а, бедаран кескаш а. Цу лехамашкахь дакъалаьцначу мансеша тидам бира цу лорана, цундела цара шовданан боьра ахкар цу меттигехь дика хир ду аьлла хьехам бира{{sfn|Аскинадзи|2013|с=45}}. Диначу ахкаро карайайтира 2,5 метар йолчу лайн стомаллина бухахь кхин йаккхий йоцчу 14 пихтах а, цхьана дакхах а бина 3 м² майда йолу цleнкъа. Цleнкъан тleхь lуьллуш йара масех бедар, уьш дlaxloттор дара виъ стагана «охьахааван» меттигаш кечйинча санна <ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_04.htm|title=Рождение легенды|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|date=|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170126025223/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_04.htm|archivedate=2017-01-26|deadlink=no}}</ref>.
Xlутосург баттахь<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref> кхин дla биначу лехамашца боьран чохь цlаьнкъера хица охьа доьдучу шовдане буха гергга 6 метар генахь шиъ йа шиъ-ах метар долчу лайн чкъоьра бухахь карадинера бисна болчу кхарстархойн декъий. Цкъа Луьдмила Дубинина карайинера шовданан чухчари хилийтина йолчу терхи тle тоьвжина горлаьтташ, корта хине берзийна болуш. Цу сохьта ала мегар долуш цуьнан корта болчехь{{sfn|Аскинадзи|2013|с=45}} кхоъ божарийн дакъа. Тибо-Бринол ша lyьллуш вара, Золотароьв Колеватован букъ тleхьахьа вара и маравоьлча санна. Дечун тоьшалла xloтточу хенахь шадолу декъий хи чохь дара, уьш билгалдаьххера «дахкаделла» ду аьлла. Дечун тоьшаллехь иштта билгалдаьккхина декъий хи чуьра хьаладаккха эшар, xlyнда аьлча уьш «кхино кхин а дахкадала мега, кхин а уьш шовдано дlaдахьа мега, xlyнжа аьлча хи дукха сиха ду»<ref name=":1">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|title=Протокол обнаружения трупов (уголовное дело, т. 1, л. 341—343)|accessdate=2015-10-07|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603050823/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>.
Зулам-девнан хьостанашкахь карадинчу декъийн меттиган хьокъехь цхьана ца дарш ду. Циггахь xloттийнчу дечун тоьшаллина чохь билгалдаьккхина «девзачу кедрера 50 метар генахь хьалхарачу шовдан чохь»<ref name=":1">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|title=Протокол обнаружения трупов (уголовное дело, т. 1, л. 341—343)|accessdate=2015-10-07|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603050823/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>. Ткъа цул хьалха дахьийтинчу радийозанехь иза кедрера негla-буссехь ду аьлла дара<ref>{{Cite web|url=http://murders.ru/Dyat_gr_13.html|title=11. Финал поисковой операции: обнаружение тел Людмилы Дубининой, Семёна Золотарёва, Александра Колеватова и Николая Тибо-Бриньоля|author={{s|Ракитин А. И}}|website=Смерть, идущая по следу…|date=|publisher=Загадочные преступления прошлого|accessdate=2016-03-07}}</ref>. Ткъа гlyллакх сацоран сацамехь билгабаьккхина бу иштта меттиг «цleрера 75 метар, Лозвин доьалгlaчу гаьннан тогleнан сизамехь, вуьштта аьлча четарера кхарстархоша бина некъ ирзилан кепара хадош»<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref>.
Карадина декъий дlaдахьийтира кхиэлан-лоьрийн таллам бан Ивделе, ткъа лехамаш — совцийра.
== Тleхьажоргаш ==
<references />
p56eh6i4mhxug715oro6ctw1r8ya9nv
10514666
10514665
2025-06-22T19:18:08Z
Виедачера Хьачаро
39026
10514666
wikitext
text/x-wiki
'''Даьтловин кхерстархойн тоба йер''' ([[Оьрсийн мотт|оьрс.]] ''Гибель тургруппы Дятлова'', [[Ингалсан мотт|инг.]] ''Dyatlov pass incident'') — бохам иккхина болу хиллам Холатчахлан ломан гонахехь 1959-чу шеран йуьхьехь.
Неврерчу Уралхула когсалазан кхарстар деш шаволу (9 кхарстархо) тобанан декъахо велира (цхьаъ бен дийна висна воцург ву Юрий Юдин, цо дlaтесира тобанах кхолламан беттан 28-чу дийнахь). Биначу талламо билгалбаьккхира и хилам бурчамо loттабалийтина бохам санна. Амма ма-дарра хьал дуьйцу хаамаш боцу дела xlaйттаралла йолчу талламхоша а, йозандайша а xlиттадина xlинца а нах бакъдерг хаа луучун тle берзуьйтуш дуккха а хилла мегачун суьрташ. Йукъараллин а, беллачеран гергарчеран а цатамо тleйалийра Коьрта Оьрсийн пачхьалкхан прокуратура кхузткъа шо долу зулам-дов къастор тle кхарстархойн loжалла билгалйаккха.
Йийначу тобанна сий деш генахь доцучу дукъана цle тиллина «Даьтловин дукъ» аьлла, цундела xlинцалерчу хьостанашкахь и хилам цхьаьна богly цу дукъаца{{ref+|Направление сохранившейся ко времени поисков лыжни указывает, что группа Дятлова через этот перевал не проходила, а поднялась на склон горы Холатчахль в 500—600 метрах западнее<ref name=":0" />.|Комм.}}.
== Кхарстаран кечам ==
=== Кхерстаран сурт ===
Игор Даьтловин куьйгаллехь йолу кхарстархойн тобанан гlyллакх дара долийна леррина КПСС-ан 21-гla гулам хиларна<ref>{{Cite web|url=http://murders.ru/Dyat_gr_1.html#1|title=1. Состав туристической группы. История похода|author={{s|Ракитин А. И}}|website=Смерть, идущая по следу…|publisher=Загадочные преступления прошлого|accessdate=2017-01-26}}</ref><ref>[https://www.google.ru/books/edition/Поход_группы_Дятлова/0JVGDwAAQBAJ?hl=ru&gbpv=1&dq=поход+группы+дятлова+съезду&pg=PT5&printsec=frontcover Поход группы Дятлова. Первое документальное исследование причин гибели туристов - Станислав Ивлев - Google Книги]</ref><ref>[https://www.google.ru/books/edition/Перевал_Дятлова_Поход/blk3EAAAQBAJ?hl=ru&gbpv=1&dq=поход+группы+дятлова+съезду&pg=PT59&printsec=frontcover Перевал Дятлова. Поход обреченных по запретным территориям. Книга 1. Выводы ... - Александр Кочетков - Google Книги]</ref><ref name="kommersant">{{cite web|author=Анастасия Винницкая|title=«Засекретить, опечатать и забыть»|url=https://www.kommersant.ru/doc/6480697|website=[[Коммерсантъ]]|date=2024-02-03|lang=ru}}</ref><ref name="lentaru">{{cite web|author=Игорь Надеждин|title=Перевал Дятлова: что на самом деле произошло, подробности уголовного дела|url=https://lenta.ru/articles/2024/02/02/pereval/|website=[[Lenta.ru]]|date=2025-02-02|accessdate=2025-01-24|lang=ru}}</ref>.
Кхарстаран декъашхой йа 16-чу, йа 18-чу дийнахь когсалазаш тleхь чекхбовла безара Свердловскан областан неврехула уггар кleзга 300 чакхарма , кхин а тleбовла безара невренан Уралан шина бохье: [[Отортен]] а, [[Ойкачахл|Ойка-Чакур]] а<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>. Кхарстар лоруш дара халонийн зилбарамехь 3-чу (уггар халачу) тleгleхь<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> спортан кхарстаран laлашонца дlaсадекъаро (1950-чу шерийн чаккхенан хенахь хиллачо<ref>{{Книга|автор={{s|Долженко Г. П.}}|заглавие=История туризма в дореволюционной России и СССР|ответственный=под ред. {{s|Молодкина П. Ф}}|издание=|место=Ростов-на-Дону|издательство=Издательство Ростовского университета|год=1988|страницы=136—138|страниц=192|isbn=}}</ref>).
Тобанан xloттам кхарстарна кечаман даредарехь хийцалора. Даьтловс билгалбаьккхинчу некъан кхеташонна гайтинчу дан дезачу кхерстаран суьрта тleхь билгалваьккхина вара 13 стаг <ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/proekt-pohoda-gr-turistov-datlova|title=Проект похода гр. Туристов Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 199—207)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918024225/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/proekt-pohoda-gr-turistov-datlova|archivedate=2016-09-18|deadlink=no}}</ref>. Царах виъ {{s|(Вишневский Ю. Н. а,}} {{s|Попов Н. П. а,}} {{s|Биенко В. И. а,}} {{s|Верхотуров Ю. а)}} тlaккха а ца вахара вукхаьрца.
Кхолламан беттан 23-чу дийнахь церан тобане велира Семоьн Золотароьв.Хьалха и дагахь вара кхечу (Сергей Согринин) тобанца ваха, амма цунна тlaккха лиира даьтловхошка тleкхета церан кхерстар сихо чекхдовлу аьлла<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>.
Тlaьххьара а Даьтловин тобанийн xloттам иштта бара:
# '''[[Дятлов, Игорь Алексеевич|Игор Алексеевич Даьтлов]]''' — кхарстаран куьйгалхо
# '''Юрий Николаевич Дорошенко'''
# '''Людмила Александровна Дубинина'''
# '''Семоьн (Александр){{ref+|Настоящее имя Золотарёва — Семён, но сам он просил называть его Сашей<ref>{{Книга|автор={{s|[[Бартоломей, Пётр Иванович|Бартоломей П. И.]]}} и др.|заглавие=УГТУ-УПИ: Люди. Годы. Увлечения. Том 1. Человек, спорт, природа|ссылка=https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518153|ответственный=под ред. {{s|Давыдова В. Н}}|издание=|место=Екатеринбург|издательство=УГТУ|год=1999|страницы=62|страниц=324|isbn=5-230-06601-6|isbn2=|access-date=2017-02-15|archive-date=2017-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20170215211427/https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518153|url-status=dead|archive-date=2017-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20170215211427/https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518153}}</ref> и поэтому фигурирует под именем Александр во многих воспоминаниях и документах.|Комм.}} Алексеевич Золотароьв'''
# '''Александр Сергеевич Колеватов'''
# '''Зинаида Алексеевна Колмогорова'''
# '''Георгий (Юрий){{ref+|Настоящее имя Георгий, друзья обычно называли Юрой.|Комм.|Ю}} Алексеевич Кривонищенко'''
# '''Рустем Владимирович Слободин'''
# '''Николай Владимирович Тибо-Бринол{{ref+|Фамилия {{d-|[[Тибо-Бриньоль|Тибо́-Бриньо́ль]]}} французского происхождения. Друзья обычно сокращали сложную фамилию Николая до «Ти́бо» (с ударением на первый слог).|Комм.}}'''
# '''Юрий Епимович Юдин'''
Юрийс дlaтесира тобанах когехь чloгla лазар хиларна бехк болуш некъан жигара дакъа чекхдаккха болабале, цундела и цхьаъ бен вац дийна виснарг. Цунна массарел хьалха йевзира беллачеран xlyманаш, цунна иштта девзира Слободинин а, Даьтловин а декъий. Кхидla цо жигара дакъа ца лоцура боккха бохам толлучехь.
=== Гlирсан а, тобанан а, билгабаьккхинчу некъан а башхаллин тоьшалла ===
Даьтловин а (куьйгалхочун санна), кхиболу декъашхойн а говзалла кхачаме йара 1959-чу шарахь болучу халонийн барамехь кхоалгlачу тleгlехь долучу кхарстаре даха<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref><ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>. Кхарстаран спортан говзанчас Е.В.Буаьновс шайн накъостийн дагалецамашна тleтовжуш жамl дира уьш «хила ма-безза чloгla а, и майра а хилла бохам хилча тlaьххьарчу ницкъашца латта а, лазар лан а»<ref>{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_08.htm|title=Разгадка тайны травм|author=Буянов Е. В., Слобцов Б. Е.|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190401164043/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_08.htm|archivedate=2019-04-01|deadlink=no}}</ref>.
Тобанан гlирс цу хенахь термера йара ша дечу кхерстарна. Тоба йалар толлучехь лахара мехаш хедадора болучу гlирсана : Советан йерматалло ца йора laьнан кхерстарна мел оьшург (когсалазаш а, четарш а, леррина духарш а, кепа тоьхна кхачанаш а). Кхарстархоша лелош болу гlирс бара:
1) Совнах йозалла йолуш
2) Шелонах а, махах а лар а ца беш
3) Дукха тиша болуш<ref name=":2">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|title=Допрос свидетеля Согрина С. Н. (уголовное дело, т. 1, л. 330—339)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160527154839/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|archivedate=2016-05-27|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-akselroda-m-a|title=Допрос свидетеля Аксельрода М.А. (уголовное дело, т. 1, л. 316—329)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041357/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-akselroda-m-a|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>.
Кхарстархошна кloшт (цигахула чекхболура церан некъ) хала ца хетара <ref name=":12">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|title=Допрос свидетеля Карелина В. Г. (уголовное дело, т. 1, л. 290)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207074305/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref><ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref>.Гlaлин билгабаьккхинчу некъан кхеташонан декъашхочо Е.П.Масленниковс билгалдоккхура шолгla а, кхоалгla а халонийн зилбарамехь долу кхерстарш масех шарахь дора Невренан Уралхула. Амма бохам толлучехь бloста xlyманаш дуьйцура беллачеран гергарчара. Царна хетара халачу lилманан хиламашца йа нах laш а, йа теллина йоцуш а меттигахула деха шаьш деш кхерстар ца оьшу кхерам бу аьлла <ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-dubinina-a-n|title=Допрос свидетеля Дубинина А.Н (уголовное дело, т. 1, л. 284—287)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160528023816/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-dubinina-a-n|archivedate=2016-05-28|deadlink=no}}</ref>. Цигарчара а билгадохура laьнехь лаьмнашкахь хуьлу кхераме laламан хиламаш а, : даккхий дехха мехаш а<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-bahtiarova-p|title=Допрос свидетеля Бахтиярова П (уголовное дело, т. 1, л. 223)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041008/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-bahtiarova-p|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref><ref name=":31">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-pasina-i-v|title=Протокол допроса свидетеля Пашина И.В. (уголовное дело, т. 1, л. 49—50)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008232610/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-pasina-i-v|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-cagina-e-i|title=Протокол допроса свидетеля Чагина Е.И. (уголовное дело, т. 1, л. 51—52)|website=HIBINAUD|publisher=sites.google.com|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041617/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-cagina-e-i|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>, йилбазмехаш а<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-urarova-i-v|title=Протокол допроса свидетеля Урарова И.В. (уголовное дело, т. 1, л. 60—61)|author=|website=|date=|publisher=sites.google.com|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041122/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-urarova-i-v|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>, лайн хьаьттарш а Уралан дукъан буссенан басенашкахь<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-krasnobaeva-v-a|title=Протокол допроса свидетеля Краснобаева В.А. (уголовное дело, т. 1, л. 54—55)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041058/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-krasnobaeva-v-a|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>.
Зевелла ларговзанча а, тархашхо а волу С. Я. Шкраьбача 2015-чу шарахь элира Даьтловин тобанан кечамна мах дукха лакхара хадабина бу аьлла, къаьсттина халачу хьолашна кийча хиларна кхарстарехь. Цунна хета тобанехь тархашхойн гlирсаш а, говзалла а, мазойн гlирсаш а, кхетавеш волу лаьттан тleхуленан суьрташ а доцуш Уралан лаьмнашкахула laьнан кхерстар гlyмакхе гlyллакх хилар. Шкраьбачин хетаргехь кхиаме а, шайн хенна а билгалбаьккхина некъ тобано чекхбоккхур бацара «аьтто болу lаламан хиламаш хилахь а, аьтто баьлча а бен»{{Sfn|Шкрябач|2017|страницы=30—32}}.
== Ша кхарстар ==
=== Конка тleхь а, цlерпошта тleхь а дlaбигар ===
Кхолламан беттан 23-чу дийнахь Даьтловин тоба Юрий Блиновин тобанца новкъайелира цleрпошта тleхь Свердловскера Серове кхача дагахь, цига уьш кхечира вукха дийнахь. Кхарстархой чу ца битира некъ бечеран хьашташ кхочушдечу гlишлон чу,цундела уьш цхьана денна дlaтарбелира ишколе чохь, иштта дешархошца вовшах а кхеташ. Оццу дийнахь суьйренна ший а тоба новкъайелира цleрпошта тlехь Ивделе, гергга буьйсанан йукъехь уьш дlaкхечира кхача безаче.
Кхолламан беттан 25-чу дийнахь кхарстархой нах дlaбуьгучу конка тleхь новкъабелира [[Вижай (Свердловская область)|Вижай]] бохучу эвле, цига дlaкхачар хилира гергга шиъ долуш (14:00). Кхузахь даьтловхой дlaкъаьстира буссенан агloра некъ бан безаш йолучу Блиновин тобанца, цул тlaьхьа уьш севцира кхузара «обычная изба на три окошка» долучу хьешийн цlaхь.
Кхолламан беттан 26-чу дийнахь 13:10 даьлча Даьтловин тоба новкъайелира кхеттачу конкаца (киранийн конка) 41-чу хьуьнан куьпехь йолучу хьун кечйечеран эвле{{ref+|{{Coord|61|29|45|N|60|03|45|E}}, бараки 41 квартала<ref>{{Карта|P-40-85,86}}</ref>|Комм.}}, цига уьш кхечира 16:30 гергга, буьйса йаьккхира белхалойн цхьанадехийлан чоьн чохь<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>.
=== Когсалазан кхарстар ===
Кхолламан беттан 27-чу дийнахь кхарстархоша охьабиллира шайн бугlулаш хьуьнан куьпан хьаькамо шайна йеллачу гlудалкха тle (цуьнга хьежа веззера диъ даллалц), йуха когсалазаш тleхь новкъабелира 2-чу Невренан маьlда доккхийлан йитинчу эвле {{ref+|{{Coord|61|38|N|59|59|E}}, Второй Северный<ref>{{Карта|P-40-95,96}}</ref>|Комм.}}, иза йара хьалха [[Список лагерей ГУЛАГа|Ивделлаган]] къепе чу йогlyш. Цу дийнахь гучуделира Юрий Юдин кхидla вахалур вац шен лозуш болучу коган бехкана. Цунна хетара сел дагахь доцучу хьан бахьана тхов боцучу конка чохь некъ баран бехк буй <ref>{{cite web|url=http://www.kp.ru/daily/25968/2905761|title=Единственный выживший на перевале Дятлова: «Я должен был погибнуть десятым»|author=Варсегов Николай, Варсегова Наталья|date=2012-10-17|publisher=Комсомольская правда|accessdate=2013-02-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EMG62GfJ?url=http://www.kp.ru/daily/25968/2905761/|archivedate=2013-02-11|work=}}</ref>, иза тешара цамгар дlaдер дуй шаьш некъан жигарчу{{ref+||Комм.|П}} декъе бовлале, амма и ца делара дla.
Кхолламан беттан 28-чу дийнахь тобанера накъосташца lодика а йина, царна йукъарчу киран шо дакъа дla а делла (цхьайолу шо йовха xlyманаш а)<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-vesej-obnaruzennyh-na-mest-proissestvia|title=Протокол осмотра вещей, обнаруженных на месте происшествия (уголовное дело, т. 1, л. 11—17)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207001003/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-vesej-obnaruzennyh-na-mest-proissestvia|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> йухавеара гlyдалкхаца.
Кхидla хилла болучу хиламашца доьзна дерг ца девза карийнчу детептарийн йозанашна а, кхарстаран декъашхоша даьккхинчу суьрташна а тleтоьвжича бен.
[[Файл:Ауспия_2015.JPG|мини|280x280пкс|Ауспи хи, цуьнан хоршехула дехьабевлира кхарстархой]]
2-чу Невренан маьlда доккхийлера дlaбаханчул тlaьхьа Лозва хихула когсалазаш тleхь чекх а бевла хийистехь буьйса йаьккхира.
Кхолламан беттан 29-чу дийнахь дехьабевлира Лозвехь лоттийла йита а йуьтуш цуьнан гаьннехь Ауспехь йолучу лоттийле мансийн тачанехула.
Кхолламан беттан 30-чу дийнахь тоба кхидla некъ беш йара Ауспехула мансийн салазан-сен тачанан некъаца.
Кхолламан беттан 31-чу дийнахь даьтловхой дlакхечира Холатчахл цle йолучу ламане (цу хенахь и бевзара «лаккхе 1079» санна{{ref+|На более поздних картах для неё указана высота 1096,7 м<ref name=":8">{{карта|P-40-83,84}}</ref>.|Комм.}}), тlaккха уьш гloьртира басене хьалабовла, амма уьш дlакхаьчча болу хьун йоцу меттиг «лабаз» xloтто пайде ца хилла дела а{{ref+|Так туристы, а вслед за ними и работники следствия называли временный склад части продуктов и вещей, оставляемых в таком месте маршрута, куда группа планировала выйти повторно. «Лабаз» группы Дятлова был не [[Лабаз|постройкой]], а ямой, выкопанной в снегу<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|title=Допрос свидетеля Слобцова, уголовное дело, т. 1, л. 300|accessdate=2013-03-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130525135747/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|archivedate=2013-05-25|deadlink=no}}</ref> и надёжно укрытой сверху.|Комм.|Лабаз}}, арахь суьйре йара аьлла а, боккха мох бара аьлла а охьабосса беззера уьш Ауспин тoгleне цигахь буьйса йаккха.
Чиллин беттан 1-чу дийнахь Ауспин тогleнехь дам а, буьртиг-йалтанаш а laлашйан уьсанг йинчул тlaьхьа тоба йуха а хьалайелира Холатчахлан басене, цигахь и сеццера буьйса йаккха цу хенахь цle йоцучу дукъехь<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref>.
=== Тоба йухайарна хьежар ===
Чиллин беттан 12-чу дийнахь тоба дlaкхача йезаш йара laлашонан тlaьххьарчу меттиге — Вижай эвле, цигара дla УПИн спортклубе зle а тоьхха чиллин беттан 15-чу дийнахь — Свердловске йухайан. Уьш ца баьхкича уггар хьалхе сагатдеш йара кхарстархойн декъан кхеташонан декъашхо Галина Радостева а, кхин а сагатдеш вара Георгин ваша — Игор Кривонишенко. Царна тleкхийтира цу хенахь кхерстачара схьабаьхкина болу Юрий Блинов а, Римма Колеватова а(Александрин йиша), цхьаболучу даьтловхойн (Кривонишенкин а, Дубинин а, Слободинин а) дай-наной а. УПИ-н спортклубан а, куьйган кхиоран lилманан хьехархойн цхьанакхетаран куьйгалхой (Л.С.Гордо а, А.М.Вишневский а) хьоьжуш laра тоба йухайарна, xlyнда аьлча тоба хьейалар хьалха а хуьлуш хилла{{Sfn|Буянов, Слобцов|2016|страницы=14}}. Гордос тle ма-чlaгlдарра Юрий Юдинхула спортклубе Даьтловин хаам баийтина бара тоба Вижае схьайан дагахь чиллин беттан 12-чу дийнахь йа дагахь ца хилар, иза 14—15-чу деношкахь бен йогlyр йоций. Кхолламан беттан 16—17 денойн йукъахь йолучу буьйсанна зleне бовлабелира Вижай эвлаца Даьтловин тоба кхерстачара схьайеаний билгалдаккхархьама. Жоп ца йеъна аьлла дара<ref name=":30">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|title=Допрос свидетеля Гордо Л.С. (уголовное дело, т. 1, л. 305—306)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207010638/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>.
== Лехамийн гlyллакх ==
=== Чиллин бутт — бекарг беттан йуьхь ===
Лехамийн гlyллакх доладелира Даьтлован тобанан некъ билгалбаккхарца. Гучуделира Даьтловс цхьа а шайн некъан тептар спортклубе ца делира, цундела цхьанна а ца хаьа кхарстархоша xlyн некъ хаьржина. Александран йиша Римма Колеватова хилар бахьана долуш и билгалделира, хаамаш дlaбелира кleлхьарадахархошна чиллин беттан 19-чу дийнахь<ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref>. Оццу дийнахь къобалдира кеманаш лелор байъинарш лоьхучу гlуллакхехь, чиллин беттан 20-чу дийнахь lyьйренна Ивделе новкъавелира Лев Гордо кхарстаран декъан кхеташонан декъашхо волчу говзачу кхарстархочунца Юрий Блиновца<ref name=":30">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|title=Допрос свидетеля Гордо Л.С. (уголовное дело, т. 1, л. 305—306)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207010638/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>. Де даьлча цара кеманашца таллам бира лехамийн кloшташна.
Чиллин беттан 22-чу дийнахь УПИ-н кхарстаран дакъо кхоьллинера УПИ-н кхарстаран говзалла йолчу белхахойх а, доьшучарех а 3 лехамийн тоба — Борис Слобцован а, Моисей Акселродан а, Олег Гребенникан а, уьш шолгlачу дийнахь бигира Ивделе. Кхин цхьаъ (Владислав Карелинан) тоба кхерстачара лехамийн кloште йига сацам бира. Лехамаш боьдучехь дакъалаца болабелира тleмалой — Алекскей Алексеевич Чернишован а {{Ref+|В графе «Фамилия, имя и отчество» протокола его допроса фамилия записана именно как Чернышов<ref>Уголовное дело, т. 1, л. 88</ref>. Однако в том же протоколе и других документах уголовного дела встречается также написание Чернышев.|Комм.}}, лехамийн жlaьлеш долу Моисееван а тобанаш, иштта тleман говзаллин ишколан дешархой а лаккхара лейтенант волчу Потапован куьйгаллица, кхин а подполковник Шестопалован куьйгаллехь йолу минаговзанчийн тоба а. Иштта лехамийн тобанашна тleкхийтира цигара бахархой — мансийн Куриковгlepа а (Степан а, Николай а), Суеватпаул эвлера Анаьмовгlepa а гаранийн векалш; Бахтиаьровгlapа вежарий таллархой, Комера таллархой, мазой шайн зleнан гlирсашца (Егор Неволин а, Б. Ябуров а)<ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref><ref>{{Книга|автор={{s|[[Бартоломей, Пётр Иванович|Бартоломей П. И.]]}} и др.|заглавие=УГТУ-УПИ: Люди. Годы. Увлечения. Том 1. Человек, спорт, природа|ссылка=https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518141?page=0|ответственный=под ред. {{s|Давыдова В. Н}}|издание=|место=Екатеринбург|издательство=УГТУ|год=1999|страницы=38—39|страниц=324|isbn=5-230-06601-6|isbn2=|access-date=2017-02-11|archive-date=2017-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20170212165515/https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518141?page=0|url-status=dead}}</ref>. Кху муьрехь лехамийн куьйгалхо xloттийнера Советан пачхьалкхан кхарстаран спортан говзанча Евгений Поликарпович Масленников — цо куьйгалла дан дезара лехамийн тобанашна. Туьпан хьаькам хилира УПИ-н тleман lилманан хьехархойн цхьанакхетаран куьйгалхо полковник Георгий Семоьнович Ортуьков, цуьнан декхар дара тleман а, бахархойн а лехамийн тобанийн белхан уьйр хилийта а, лехамийн кloштехь кеманийн балхана lyналла дан а, leдалца (областан а, кхузара а) зle хилийтар а.
Лехамашна уггар дика йогly кloшт [[Отортен]] ламанера [[Ойкачахл|Ойка-Чакуре]] (нисса дlaвахча 70 чакхарма) кхаччалц йерг йу аьлла хаьржинера, xlyнда аьлча иза уггар генахь а, хала а, кхераме а йолу дела кхарстархошна. Лехамийн тобанаш охьайиссо сацийнера Отортен а (Слобцован а, Акселродан а тобанаш), Ойка-Чакуран а (негlaн Гребенникан тоба) кlошташкахь, иштта цаьрца а царна йукъахь болчу меттигашкахь а. [[Вишера (приток Камы)|Вишери]] а, [[Пурма|Пурми]] а хин коьртехь йолчу хидоькъийлехь (гергга Отортенал Ойка-Чакуре ах некъ) охьайоьссира Чернишован тоба. Карелинан тоба Сампалчахл ломан кloште (Ниолс цle йолучу хин коьрте, Отортенал негlaн агloне 50 чакхарма) йахийта сацийра{{ref+|{{Карта|P-40-95,96}}; в 1959 году была известна как «высота 910».|Комм.}} , иза тlaккха хуьлура Чернишован а, Гребенникан а тобанашна йукъахь. Шайолчу тобанна тleдиллина дара йайъинчу тобанан когсалазийн а, лоттийлин а лараш лаха, уьш карийнчул тlaьхьа цара вуьгуче дlaбоьлхуш бохам хиллаче дla а кхачча даьтловхошна гlo дан <ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref>. Уггар хьалха охьайоссира Слобцован тоба (23.02), йуха — Гребенникан (24.02), Акселродан (25.02), Чернишован(25—26.02). Xloттамехь маза а, лаьттан чкъоьран lилманан говзанча а волу Егор Неволин шайца мансеш болуш йолу тоба Ауспин хидоженера цуьнан хин коьрте некъ бан йолайелира.
Чиллин беттан 23-чу дийнахь<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> таллархой болу мансеш лебечехь гучуделира цхьана кхарстархойн тобанан керла лараш йуй Ауспи хин тогleнехь. Лехамийн туьпехь кхийтира иза Даьтлован тобанан лараш йуй (кхин кхарстархойн тоба цигахь хилар хуьлийла а дацара), уьш хилла йоьлхуш Ауспин тoгleнехула (Лозвин аьтту га), лехамийн йуьхьехь ма-моттара Лозвин тогleнехула йацара. Слобцован тоба Лозвера негle дlaйирзира, дехьайелира лекха йоцчу декъаран лаьмнийн гаьннехула, цигара тайгахула Ауспи хин коьрте кхечира. Цуьнан аьрру хийистехь кleлхьарадахархошна гира (лайно дикка дlaдуькъна дела йукъ-йукъахь йойъуш) халла гуш йолу когсалазан лар. Кху ларех пайдаоьцуш таллам бира масех сизамашкахь: Ауспехула лекхахь а, бухахь а, Холатчахлан бохьан агloнехь а<ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref>{{Sfn|Лепихин, Якименко|2009|страницы=11}}. Чиллин беттан 25-чу дийнахь<ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|title=Допрос свидетеля Лебедева В. Л. (уголовное дело, т. 1, л. 313—315)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206153402/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref> (кхин болу хаамашкахь 26-гla де<ref name=":7">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|title=Допрос свидетеля Слобцова (уголовное дело, т. 1, л. 298—300)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603041331/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>) Борис Слобцов а, цуьнан накъост Михаил Шаравин а, таллархо Иван Пашин а цигахула чекхваьлча Отортене кхочуш долчу дукъе некъ бан болабелира. Йуха шаьш а цецбовлуш и хиларна уьш тleкхечира Холатчахл ломан басенехь долчу кхарстархойн четаре. Лайна бухара долу четар йукъ-йукъара бен гуш йацара. Цхьа басе хилла хедийна а, йатlийна а. Йа дийна, йа делла адамаш четар чохь дацара. Цу чохь карийнчу xlyманаша а, тоьшаллин кехаташа а гойтура и Даьтлован кхарстархойн тобанан четар хиллий<ref name=":5" />.
Дечун тоьшалла ца xloттийнера четар лайна йукъара хьалайаьккхинчул а, xlyманаш йукъ-йукъара кегийнчул а тlaьхьа бен. Карийча четаран хиллачу хьолах кхин а кloрге кхетаво Слобцован лехамийн тобанан декъашхойн лебарехь диначу дечун тоьшаллаша<ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|title=Допрос свидетеля Лебедева В. Л. (уголовное дело, т. 1, л. 313—315)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206153402/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":7">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|title=Допрос свидетеля Слобцова (уголовное дело, т. 1, л. 298—300)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603041331/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>.
Йуха кхино говзачу кхарстархоша дакъа а лоцуш къастийнера четар кхарстаран массочу бакъонашца xloттийна йуй<ref name=":2">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|title=Допрос свидетеля Согрина С. Н. (уголовное дело, т. 1, л. 330—339)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160527154839/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|archivedate=2016-05-27|deadlink=no}}</ref>.
Оццу дийнахь суьйренна Слобцован тобане дlaкхийтира Е.Неволин мазаца (цо бахьийтира хаам четар карийна аьлла) цхьаьна сеш тlaьхьа Ауспи хин лаккха йоьдуш йолу таллархой болуш мансийн тоба. Цул тlaьхьа цу лехамийн кloштехь гулош йара кleлхьардахаран белхашкахь ша мел йолу тобанаш.
[[Файл:Dyatlov_Pass_incident_02.jpg|мини|Йукъ-йукъара лайх цlaнйина йолу Даьтлован тобанан четар. Четарал аьрручу агloра ву Владислав Карелин (лаьтташ) а, Юрий Коптелов а. Лехамийн декъашхочун (А.С.Чеглакован) сурт (кхечу хаамашкахь В.Д.Брусницинан)]]
Вукху дийнахь (чиллин беттан йа 26-чу, йа 27-чу дийнахь) туш xloтто тleдиллар долуш йолу Слобцован тобанна<ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|title=Допрос свидетеля Лебедева В. Л. (уголовное дело, т. 1, л. 313—315)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206153402/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref> карийнера Кривонишенконан а, Дорошенконан декъий (Дорошенконан дакъа цкъа Золотароьван докъах тарделира<ref name=":12">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|title=Допрос свидетеля Карелина В. Г. (уголовное дело, т. 1, л. 290)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207074305/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref><ref name=":4" />). Уьш карийна меттиг йара Лозвин доьалгlaчу гаьннан хоршера аьрручу агloра (гергга цхьаъ-ах чакхарма четарал невре-боленехь) хьуьна йистехь долчу доккхачу кедр бухахь. Декъий lуьллуш дара ул-уллехь<ref name=":4">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|title=Протокол осмотра места происшествия (Уголовное дело, л. 3—6)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206203605/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref> кхин йоккха йоцчу цleрана гондахь, иза йара лай чу йахна. Кleлхьардахархой инзарбевлира ший а докъа тleхь чухулара бедарш йоцург кхин xlyмма а йоцуш хиларна. Дорошенко гай тleхь lyьллуш вара. Цуьнан докъана бухахь карийра 3—4 кедран зуьгалг цхьатерчу стоммаллица<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>. Кривонишенко аркъалlyьллуш вара. Декъашна гондахь дlaсакхиссина йара кегий xlyманаш а, йукъ-йукъара йаьгга бедаран кескаш а. Ткъа ша кедра тleхь 4—5 метр лакхахь кагдина генаш, царах дакъа декъашна гондахь lyьллуш дара. С.Н.Согринс ша бинчу тергамца элира кедран кloштех «хилларг ши стаг вац, дукхо ву, xlyнда аьлча термера доцуш онда болх бина досаш а, баганан генаш а дохуш.Цунна тоьшалла до дуккху кегдина базанаш а, генаш а, царна тleхь долу веназаш а хиларо»<ref name=":2">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|title=Допрос свидетеля Согрина С. Н. (уголовное дело, т. 1, л. 330—339)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160527154839/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|archivedate=2016-05-27|deadlink=no}}</ref>.
Цуьнци цхьана хенахь ала мегар долуш кедрал 300 метарехь басехула лаккха четаран сизамехь мансийн таллархошна карадира Игор Даьтлован дакъа. Цунна жимма ло хьаькхина дара, ша и корта четаре бирзина куьйгаца жимма докхан гlaд схьа а лоцуш ах аркъалlуьллуш дара. Даьтлова тleхь йара когсалазан хач а, чухула йуху хач а, кӀаранаш йолу коч а, свитер а, чо болу силга а. Аьттучу кога тleхь йара тӀергӀан пазат, ткъа аьрручунна тleхь — бамбин. Ша валлале иза лай чу садоькъуш вара бохучун билгало хилира цуьнан йуьхьа тleхь йолу шен буьччалг.
Оццу дийнахь суьйренна лехамийн жlaьлица карадинера Зинаида Колмогорован дакъа. Иза дара 10 см чордачу лайн чкъоьрана бухахь, Даьтловин дакъа долчара басехула лакха 330 метар. Колмогорова тle йовха xlyманаш йоьхха йара, амма мачеш йацара цуьнан когашкахь. Мерехула цlий эххаран билгалонаш йара цуьнан йуьхьа тleхь<ref name=":4">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|title=Протокол осмотра места происшествия (Уголовное дело, л. 3—6)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206203605/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref>.
Бекарг беттан 2-чу дийнахь тобанан дам а, буьртиг-йалтанаш а laлашдан уьсанг {{ref+||Комм.|Лабаз}} карайира, и йара лехамийн коьртачу туьшера 300<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref> йа 400<ref name=":9">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-atmanaki|title=Допрос свидетеля Атманаки (Уголовное дело, т. 1, л. 209—220)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603145004/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-atmanaki|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref> метар гена, ткъа Ауспин xийистера 100<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> метар.
Масех де даьлча (бекарг беттан 5-чу дийнахь) Даьтлован дакъа карадинчара 180 метар йа Колмогоровичуьнгара 150 метар генахь лайн 15—20 см чкъоьрана бухахь аьчка лаьттан чкъор толлу гlирсашца карадира Рустем Слободинан дакъа. Иза а вара дикка вовха кечвелла, цуьнан xlop когахь йара 4 пазат, аьттучу когахь окхе йара (цуьнан накъост каравинера четар чохь) Слободинан йуьхьа тleхь йара шен буьччалг а, мерехула цlий эххаран билгалонаш а.
Карадинчу кхаъ декъийн догlмийн lилларо уьш четар тle боьлхучу хенахь белла аьлла билгалдоккхура<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref><ref name=":12">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|title=Допрос свидетеля Карелина В. Г. (уголовное дело, т. 1, л. 290)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207074305/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>.
Чиллин беттан 28-чу дийнахь кхоьллминера Свердловскан обкоман чолхемаса кхеташо, цунна куьйгалла деш вара В. А. Павлов а, [[Ермаш, Филипп Тимофеевич|П. Т. Ермаш а]]{{Sfn|Лепихин, Якименко|2009|страницы=13}}<ref name="autogenerated2">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_03.htm|title=Трагические находки и вопросы без ответов|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170126034913/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_03.htm|archivedate=2017-01-26|deadlink=no}}</ref>. Бекарг беттан хьалхарчу деношкахь кхеташонан декъашхой баьхкира Ивделе массарна ган а гуш лехамашна куьйгалла дан. Бекарг беттан 8-чу дийнахь кхеташоне вистхилира дукъехь болчу лехамийн куьйгалхо Е. П. Масленников куьйгалхочуьнга бечу хаамца лехамийн болх дlaбахарх а, цуьнан жамlaх а лаьцна болу. Лехамийн тобанехь массаьргахь а йолу ойла дlaэлира цо лехамийн болх сацо эшарна ло лахадаллалц оханан баттахь. И долушехь а кхеташоно сацам бира шаволу кхарстархо караваллалц ца саца лехамийе тобанийе xloттам а хуьйцуш<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>.
=== Бекарг бутт — оханан бутт ===
Бисна болу тобанан декъашхой лехар дара деш шуьйрачу аренехь. Уггар хьалхе декъий лоьхуш дара лаьттан чкъор толлучу гlирсаца четарера кедре кхаччалц. Иштта теллинера :Цу хенахь массийттазза лехамийн тобанийн xloттам хийцабллера, амма тleйиллина laлашонан кхочуш ца йалора. Оханан бутт чекхболчу хенахь лехам бечара шаверг лаьттан чкъор 3 метар а, кхин а сов долуш кедран гонахенаш таллархьама цигахь гулбира{{Sfn|Лепихин, Якименко|2009|страницы=13—15}}.
=== Xlyтосург бутт ===
Xlyтосург беттан хьалхарчу деношкахь ло сихха даша доладелира, цундела схьагучуделира схьадаьхха баганан генаш а, бедаран кескаш а. Цу лехамашкахь дакъалаьцначу мансеша тидам бира цу лорана, цундела цара шовданан боьра ахкар цу меттигехь дика хир ду аьлла хьехам бира{{sfn|Аскинадзи|2013|с=45}}. Диначу ахкаро карайайтира 2,5 метар йолчу лайн стомаллина бухахь кхин йаккхий йоцчу 14 пихтах а, цхьана дакхах а бина 3 м² майда йолу цleнкъа. Цleнкъан тleхь lуьллуш йара масех бедар, уьш дlaxloттор дара виъ стагана «охьахааван» меттигаш кечйинча санна <ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_04.htm|title=Рождение легенды|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|date=|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170126025223/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_04.htm|archivedate=2017-01-26|deadlink=no}}</ref>.
Xlутосург баттахь<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref> кхин дla биначу лехамашца боьран чохь цlаьнкъера хица охьа доьдучу шовдане буха гергга 6 метар генахь шиъ йа шиъ-ах метар долчу лайн чкъоьра бухахь карадинера бисна болчу кхарстархойн декъий. Цкъа Луьдмила Дубинина карайинера шовданан чухчари хилийтина йолчу терхи тle тоьвжина горлаьтташ, корта хине берзийна болуш. Цу сохьта ала мегар долуш цуьнан корта болчехь{{sfn|Аскинадзи|2013|с=45}} кхоъ божарийн дакъа. Тибо-Бринол ша lyьллуш вара, Золотароьв Колеватован букъ тleхьахьа вара и маравоьлча санна. Дечун тоьшалла xloтточу хенахь шадолу декъий хи чохь дара, уьш билгалдаьххера «дахкаделла» ду аьлла. Дечун тоьшаллехь иштта билгалдаьккхина декъий хи чуьра хьаладаккха эшар, xlyнда аьлча уьш «кхино кхин а дахкадала мега, кхин а уьш шовдано дlaдахьа мега, xlyнжа аьлча хи дукха сиха ду»<ref name=":1">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|title=Протокол обнаружения трупов (уголовное дело, т. 1, л. 341—343)|accessdate=2015-10-07|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603050823/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>.
Зулам-девнан хьостанашкахь карадинчу декъийн меттиган хьокъехь цхьана ца дарш ду. Циггахь xloттийнчу дечун тоьшаллина чохь билгалдаьккхина «девзачу кедрера 50 метар генахь хьалхарачу шовдан чохь»<ref name=":1">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|title=Протокол обнаружения трупов (уголовное дело, т. 1, л. 341—343)|accessdate=2015-10-07|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603050823/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>. Ткъа цул хьалха дахьийтинчу радийозанехь иза кедрера негla-буссехь ду аьлла дара<ref>{{Cite web|url=http://murders.ru/Dyat_gr_13.html|title=11. Финал поисковой операции: обнаружение тел Людмилы Дубининой, Семёна Золотарёва, Александра Колеватова и Николая Тибо-Бриньоля|author={{s|Ракитин А. И}}|website=Смерть, идущая по следу…|date=|publisher=Загадочные преступления прошлого|accessdate=2016-03-07}}</ref>. Ткъа гlyллакх сацоран сацамехь билгабаьккхина бу иштта меттиг «цleрера 75 метар, Лозвин доьалгlaчу гаьннан тогleнан сизамехь, вуьштта аьлча четарера кхарстархоша бина некъ ирзилан кепара хадош»<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref>.
Карадина декъий дlaдахьийтира кхиэлан-лоьрийн таллам бан Ивделе, ткъа лехамаш — совцийра.
== Тleхьажорш ==
<references />
79aaffvcqov238tjjc14tnsrh39yzc3
10514667
10514666
2025-06-22T19:19:49Z
Виедачера Хьачаро
39026
10514667
wikitext
text/x-wiki
'''Даьтловин кхерстархойн тоба йер''' ([[Оьрсийн мотт|оьрс.]] ''Гибель тургруппы Дятлова'', [[Ингалсан мотт|инг.]] ''Dyatlov pass incident'') — бохам иккхина болу хиллам Холатчахлан ломан гонахехь 1959-чу шеран йуьхьехь.
Неврерчу Уралхула когсалазан кхарстар деш шаволу (9 кхарстархо) тобанан декъахо велира (цхьаъ бен дийна висна воцург ву Юрий Юдин, цо дlaтесира тобанах кхолламан беттан 28-чу дийнахь). Биначу талламо билгалбаьккхира и хилам бурчамо loттабалийтина бохам санна. Амма ма-дарра хьал дуьйцу хаамаш боцу дела xlaйттаралла йолчу талламхоша а, йозандайша а xlиттадина xlинца а нах бакъдерг хаа луучун тle берзуьйтуш дуккха а хилла мегачун суьрташ. Йукъараллин а, беллачеран гергарчеран а цатамо тleйалийра Коьрта Оьрсийн пачхьалкхан прокуратура кхузткъа шо долу зулам-дов къастор тle кхарстархойн loжалла билгалйаккха.
Йийначу тобанна сий деш генахь доцучу дукъана цle тиллина «Даьтловин дукъ» аьлла, цундела xlинцалерчу хьостанашкахь и хилам цхьаьна богly цу дукъаца{{ref+|Направление сохранившейся ко времени поисков лыжни указывает, что группа Дятлова через этот перевал не проходила, а поднялась на склон горы Холатчахль в 500—600 метрах западнее<ref name=":0" />.|Комм.}}.
== Кхарстарна кечам ==
=== Кхерстаран сурт ===
Игор Даьтловин куьйгаллехь йолу кхарстархойн тобанан гlyллакх дара долийна леррина КПСС-ан 21-гla гулам хиларна<ref>{{Cite web|url=http://murders.ru/Dyat_gr_1.html#1|title=1. Состав туристической группы. История похода|author={{s|Ракитин А. И}}|website=Смерть, идущая по следу…|publisher=Загадочные преступления прошлого|accessdate=2017-01-26}}</ref><ref>[https://www.google.ru/books/edition/Поход_группы_Дятлова/0JVGDwAAQBAJ?hl=ru&gbpv=1&dq=поход+группы+дятлова+съезду&pg=PT5&printsec=frontcover Поход группы Дятлова. Первое документальное исследование причин гибели туристов - Станислав Ивлев - Google Книги]</ref><ref>[https://www.google.ru/books/edition/Перевал_Дятлова_Поход/blk3EAAAQBAJ?hl=ru&gbpv=1&dq=поход+группы+дятлова+съезду&pg=PT59&printsec=frontcover Перевал Дятлова. Поход обреченных по запретным территориям. Книга 1. Выводы ... - Александр Кочетков - Google Книги]</ref><ref name="kommersant">{{cite web|author=Анастасия Винницкая|title=«Засекретить, опечатать и забыть»|url=https://www.kommersant.ru/doc/6480697|website=[[Коммерсантъ]]|date=2024-02-03|lang=ru}}</ref><ref name="lentaru">{{cite web|author=Игорь Надеждин|title=Перевал Дятлова: что на самом деле произошло, подробности уголовного дела|url=https://lenta.ru/articles/2024/02/02/pereval/|website=[[Lenta.ru]]|date=2025-02-02|accessdate=2025-01-24|lang=ru}}</ref>.
Кхарстаран декъашхой йа 16-чу, йа 18-чу дийнахь когсалазаш тleхь чекхбовла безара Свердловскан областан неврехула уггар кleзга 300 чакхарма , кхин а тleбовла безара невренан Уралан шина бохье: [[Отортен]] а, [[Ойкачахл|Ойка-Чакур]] а<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>. Кхарстар лоруш дара халонийн зилбарамехь 3-чу (уггар халачу) тleгleхь<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> спортан кхарстаран laлашонца дlaсадекъаро (1950-чу шерийн чаккхенан хенахь хиллачо<ref>{{Книга|автор={{s|Долженко Г. П.}}|заглавие=История туризма в дореволюционной России и СССР|ответственный=под ред. {{s|Молодкина П. Ф}}|издание=|место=Ростов-на-Дону|издательство=Издательство Ростовского университета|год=1988|страницы=136—138|страниц=192|isbn=}}</ref>).
Тобанан xloттам кхарстарна кечаман даредарехь хийцалора. Даьтловс билгалбаьккхинчу некъан кхеташонна гайтинчу дан дезачу кхерстаран суьрта тleхь билгалваьккхина вара 13 стаг <ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/proekt-pohoda-gr-turistov-datlova|title=Проект похода гр. Туристов Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 199—207)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918024225/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/proekt-pohoda-gr-turistov-datlova|archivedate=2016-09-18|deadlink=no}}</ref>. Царах виъ {{s|(Вишневский Ю. Н. а,}} {{s|Попов Н. П. а,}} {{s|Биенко В. И. а,}} {{s|Верхотуров Ю. а)}} тlaккха а ца вахара вукхаьрца.
Кхолламан беттан 23-чу дийнахь церан тобане велира Семоьн Золотароьв.Хьалха и дагахь вара кхечу (Сергей Согринин) тобанца ваха, амма цунна тlaккха лиира даьтловхошка тleкхета церан кхерстар сихо чекхдовлу аьлла<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>.
Тlaьххьара а Даьтловин тобанийн xloттам иштта бара:
# '''[[Дятлов, Игорь Алексеевич|Игор Алексеевич Даьтлов]]''' — кхарстаран куьйгалхо
# '''Юрий Николаевич Дорошенко'''
# '''Людмила Александровна Дубинина'''
# '''Семоьн (Александр){{ref+|Настоящее имя Золотарёва — Семён, но сам он просил называть его Сашей<ref>{{Книга|автор={{s|[[Бартоломей, Пётр Иванович|Бартоломей П. И.]]}} и др.|заглавие=УГТУ-УПИ: Люди. Годы. Увлечения. Том 1. Человек, спорт, природа|ссылка=https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518153|ответственный=под ред. {{s|Давыдова В. Н}}|издание=|место=Екатеринбург|издательство=УГТУ|год=1999|страницы=62|страниц=324|isbn=5-230-06601-6|isbn2=|access-date=2017-02-15|archive-date=2017-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20170215211427/https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518153|url-status=dead|archive-date=2017-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20170215211427/https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518153}}</ref> и поэтому фигурирует под именем Александр во многих воспоминаниях и документах.|Комм.}} Алексеевич Золотароьв'''
# '''Александр Сергеевич Колеватов'''
# '''Зинаида Алексеевна Колмогорова'''
# '''Георгий (Юрий){{ref+|Настоящее имя Георгий, друзья обычно называли Юрой.|Комм.|Ю}} Алексеевич Кривонищенко'''
# '''Рустем Владимирович Слободин'''
# '''Николай Владимирович Тибо-Бринол{{ref+|Фамилия {{d-|[[Тибо-Бриньоль|Тибо́-Бриньо́ль]]}} французского происхождения. Друзья обычно сокращали сложную фамилию Николая до «Ти́бо» (с ударением на первый слог).|Комм.}}'''
# '''Юрий Епимович Юдин'''
Юрийс дlaтесира тобанах когехь чloгla лазар хиларна бехк болуш некъан жигара дакъа чекхдаккха болабале, цундела и цхьаъ бен вац дийна виснарг. Цунна массарел хьалха йевзира беллачеран xlyманаш, цунна иштта девзира Слободинин а, Даьтловин а декъий. Кхидla цо жигара дакъа ца лоцура боккха бохам толлучехь.
=== Гlирсан а, тобанан а, билгабаьккхинчу некъан а башхаллин тоьшалла ===
Даьтловин а (куьйгалхочун санна), кхиболу декъашхойн а говзалла кхачаме йара 1959-чу шарахь болучу халонийн барамехь кхоалгlачу тleгlехь долучу кхарстаре даха<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref><ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>. Кхарстаран спортан говзанчас Е.В.Буаьновс шайн накъостийн дагалецамашна тleтовжуш жамl дира уьш «хила ма-безза чloгla а, и майра а хилла бохам хилча тlaьххьарчу ницкъашца латта а, лазар лан а»<ref>{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_08.htm|title=Разгадка тайны травм|author=Буянов Е. В., Слобцов Б. Е.|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190401164043/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_08.htm|archivedate=2019-04-01|deadlink=no}}</ref>.
Тобанан гlирс цу хенахь термера йара ша дечу кхерстарна. Тоба йалар толлучехь лахара мехаш хедадора болучу гlирсана : Советан йерматалло ца йора laьнан кхерстарна мел оьшург (когсалазаш а, четарш а, леррина духарш а, кепа тоьхна кхачанаш а). Кхарстархоша лелош болу гlирс бара:
1) Совнах йозалла йолуш
2) Шелонах а, махах а лар а ца беш
3) Дукха тиша болуш<ref name=":2">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|title=Допрос свидетеля Согрина С. Н. (уголовное дело, т. 1, л. 330—339)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160527154839/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|archivedate=2016-05-27|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-akselroda-m-a|title=Допрос свидетеля Аксельрода М.А. (уголовное дело, т. 1, л. 316—329)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041357/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-akselroda-m-a|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>.
Кхарстархошна кloшт (цигахула чекхболура церан некъ) хала ца хетара <ref name=":12">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|title=Допрос свидетеля Карелина В. Г. (уголовное дело, т. 1, л. 290)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207074305/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref><ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref>.Гlaлин билгабаьккхинчу некъан кхеташонан декъашхочо Е.П.Масленниковс билгалдоккхура шолгla а, кхоалгla а халонийн зилбарамехь долу кхерстарш масех шарахь дора Невренан Уралхула. Амма бохам толлучехь бloста xlyманаш дуьйцура беллачеран гергарчара. Царна хетара халачу lилманан хиламашца йа нах laш а, йа теллина йоцуш а меттигахула деха шаьш деш кхерстар ца оьшу кхерам бу аьлла <ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-dubinina-a-n|title=Допрос свидетеля Дубинина А.Н (уголовное дело, т. 1, л. 284—287)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160528023816/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-dubinina-a-n|archivedate=2016-05-28|deadlink=no}}</ref>. Цигарчара а билгадохура laьнехь лаьмнашкахь хуьлу кхераме laламан хиламаш а, : даккхий дехха мехаш а<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-bahtiarova-p|title=Допрос свидетеля Бахтиярова П (уголовное дело, т. 1, л. 223)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041008/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-bahtiarova-p|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref><ref name=":31">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-pasina-i-v|title=Протокол допроса свидетеля Пашина И.В. (уголовное дело, т. 1, л. 49—50)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008232610/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-pasina-i-v|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-cagina-e-i|title=Протокол допроса свидетеля Чагина Е.И. (уголовное дело, т. 1, л. 51—52)|website=HIBINAUD|publisher=sites.google.com|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041617/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-cagina-e-i|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>, йилбазмехаш а<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-urarova-i-v|title=Протокол допроса свидетеля Урарова И.В. (уголовное дело, т. 1, л. 60—61)|author=|website=|date=|publisher=sites.google.com|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041122/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-urarova-i-v|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>, лайн хьаьттарш а Уралан дукъан буссенан басенашкахь<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-krasnobaeva-v-a|title=Протокол допроса свидетеля Краснобаева В.А. (уголовное дело, т. 1, л. 54—55)|website=HIBINAUD|accessdate=2019-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161008041058/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-krasnobaeva-v-a|archivedate=2016-10-08|deadlink=no}}</ref>.
Зевелла ларговзанча а, тархашхо а волу С. Я. Шкраьбача 2015-чу шарахь элира Даьтловин тобанан кечамна мах дукха лакхара хадабина бу аьлла, къаьсттина халачу хьолашна кийча хиларна кхарстарехь. Цунна хета тобанехь тархашхойн гlирсаш а, говзалла а, мазойн гlирсаш а, кхетавеш волу лаьттан тleхуленан суьрташ а доцуш Уралан лаьмнашкахула laьнан кхерстар гlyмакхе гlyллакх хилар. Шкраьбачин хетаргехь кхиаме а, шайн хенна а билгалбаьккхина некъ тобано чекхбоккхур бацара «аьтто болу lаламан хиламаш хилахь а, аьтто баьлча а бен»{{Sfn|Шкрябач|2017|страницы=30—32}}.
== Ша кхарстар ==
=== Конка тleхь а, цlерпошта тleхь а дlaбигар ===
Кхолламан беттан 23-чу дийнахь Даьтловин тоба Юрий Блиновин тобанца новкъайелира цleрпошта тleхь Свердловскера Серове кхача дагахь, цига уьш кхечира вукха дийнахь. Кхарстархой чу ца битира некъ бечеран хьашташ кхочушдечу гlишлон чу,цундела уьш цхьана денна дlaтарбелира ишколе чохь, иштта дешархошца вовшах а кхеташ. Оццу дийнахь суьйренна ший а тоба новкъайелира цleрпошта тlехь Ивделе, гергга буьйсанан йукъехь уьш дlaкхечира кхача безаче.
Кхолламан беттан 25-чу дийнахь кхарстархой нах дlaбуьгучу конка тleхь новкъабелира [[Вижай (Свердловская область)|Вижай]] бохучу эвле, цига дlaкхачар хилира гергга шиъ долуш (14:00). Кхузахь даьтловхой дlaкъаьстира буссенан агloра некъ бан безаш йолучу Блиновин тобанца, цул тlaьхьа уьш севцира кхузара «обычная изба на три окошка» долучу хьешийн цlaхь.
Кхолламан беттан 26-чу дийнахь 13:10 даьлча Даьтловин тоба новкъайелира кхеттачу конкаца (киранийн конка) 41-чу хьуьнан куьпехь йолучу хьун кечйечеран эвле{{ref+|{{Coord|61|29|45|N|60|03|45|E}}, бараки 41 квартала<ref>{{Карта|P-40-85,86}}</ref>|Комм.}}, цига уьш кхечира 16:30 гергга, буьйса йаьккхира белхалойн цхьанадехийлан чоьн чохь<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>.
=== Когсалазан кхарстар ===
Кхолламан беттан 27-чу дийнахь кхарстархоша охьабиллира шайн бугlулаш хьуьнан куьпан хьаькамо шайна йеллачу гlудалкха тle (цуьнга хьежа веззера диъ даллалц), йуха когсалазаш тleхь новкъабелира 2-чу Невренан маьlда доккхийлан йитинчу эвле {{ref+|{{Coord|61|38|N|59|59|E}}, Второй Северный<ref>{{Карта|P-40-95,96}}</ref>|Комм.}}, иза йара хьалха [[Список лагерей ГУЛАГа|Ивделлаган]] къепе чу йогlyш. Цу дийнахь гучуделира Юрий Юдин кхидla вахалур вац шен лозуш болучу коган бехкана. Цунна хетара сел дагахь доцучу хьан бахьана тхов боцучу конка чохь некъ баран бехк буй <ref>{{cite web|url=http://www.kp.ru/daily/25968/2905761|title=Единственный выживший на перевале Дятлова: «Я должен был погибнуть десятым»|author=Варсегов Николай, Варсегова Наталья|date=2012-10-17|publisher=Комсомольская правда|accessdate=2013-02-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EMG62GfJ?url=http://www.kp.ru/daily/25968/2905761/|archivedate=2013-02-11|work=}}</ref>, иза тешара цамгар дlaдер дуй шаьш некъан жигарчу{{ref+||Комм.|П}} декъе бовлале, амма и ца делара дla.
Кхолламан беттан 28-чу дийнахь тобанера накъосташца lодика а йина, царна йукъарчу киран шо дакъа дla а делла (цхьайолу шо йовха xlyманаш а)<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-vesej-obnaruzennyh-na-mest-proissestvia|title=Протокол осмотра вещей, обнаруженных на месте происшествия (уголовное дело, т. 1, л. 11—17)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207001003/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-vesej-obnaruzennyh-na-mest-proissestvia|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> йухавеара гlyдалкхаца.
Кхидla хилла болучу хиламашца доьзна дерг ца девза карийнчу детептарийн йозанашна а, кхарстаран декъашхоша даьккхинчу суьрташна а тleтоьвжича бен.
[[Файл:Ауспия_2015.JPG|мини|280x280пкс|Ауспи хи, цуьнан хоршехула дехьабевлира кхарстархой]]
2-чу Невренан маьlда доккхийлера дlaбаханчул тlaьхьа Лозва хихула когсалазаш тleхь чекх а бевла хийистехь буьйса йаьккхира.
Кхолламан беттан 29-чу дийнахь дехьабевлира Лозвехь лоттийла йита а йуьтуш цуьнан гаьннехь Ауспехь йолучу лоттийле мансийн тачанехула.
Кхолламан беттан 30-чу дийнахь тоба кхидla некъ беш йара Ауспехула мансийн салазан-сен тачанан некъаца.
Кхолламан беттан 31-чу дийнахь даьтловхой дlакхечира Холатчахл цle йолучу ламане (цу хенахь и бевзара «лаккхе 1079» санна{{ref+|На более поздних картах для неё указана высота 1096,7 м<ref name=":8">{{карта|P-40-83,84}}</ref>.|Комм.}}), тlaккха уьш гloьртира басене хьалабовла, амма уьш дlакхаьчча болу хьун йоцу меттиг «лабаз» xloтто пайде ца хилла дела а{{ref+|Так туристы, а вслед за ними и работники следствия называли временный склад части продуктов и вещей, оставляемых в таком месте маршрута, куда группа планировала выйти повторно. «Лабаз» группы Дятлова был не [[Лабаз|постройкой]], а ямой, выкопанной в снегу<ref>{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|title=Допрос свидетеля Слобцова, уголовное дело, т. 1, л. 300|accessdate=2013-03-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130525135747/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|archivedate=2013-05-25|deadlink=no}}</ref> и надёжно укрытой сверху.|Комм.|Лабаз}}, арахь суьйре йара аьлла а, боккха мох бара аьлла а охьабосса беззера уьш Ауспин тoгleне цигахь буьйса йаккха.
Чиллин беттан 1-чу дийнахь Ауспин тогleнехь дам а, буьртиг-йалтанаш а laлашйан уьсанг йинчул тlaьхьа тоба йуха а хьалайелира Холатчахлан басене, цигахь и сеццера буьйса йаккха цу хенахь цle йоцучу дукъехь<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref>.
=== Тоба йухайарна хьежар ===
Чиллин беттан 12-чу дийнахь тоба дlaкхача йезаш йара laлашонан тlaьххьарчу меттиге — Вижай эвле, цигара дla УПИн спортклубе зle а тоьхха чиллин беттан 15-чу дийнахь — Свердловске йухайан. Уьш ца баьхкича уггар хьалхе сагатдеш йара кхарстархойн декъан кхеташонан декъашхо Галина Радостева а, кхин а сагатдеш вара Георгин ваша — Игор Кривонишенко. Царна тleкхийтира цу хенахь кхерстачара схьабаьхкина болу Юрий Блинов а, Римма Колеватова а(Александрин йиша), цхьаболучу даьтловхойн (Кривонишенкин а, Дубинин а, Слободинин а) дай-наной а. УПИ-н спортклубан а, куьйган кхиоран lилманан хьехархойн цхьанакхетаран куьйгалхой (Л.С.Гордо а, А.М.Вишневский а) хьоьжуш laра тоба йухайарна, xlyнда аьлча тоба хьейалар хьалха а хуьлуш хилла{{Sfn|Буянов, Слобцов|2016|страницы=14}}. Гордос тle ма-чlaгlдарра Юрий Юдинхула спортклубе Даьтловин хаам баийтина бара тоба Вижае схьайан дагахь чиллин беттан 12-чу дийнахь йа дагахь ца хилар, иза 14—15-чу деношкахь бен йогlyр йоций. Кхолламан беттан 16—17 денойн йукъахь йолучу буьйсанна зleне бовлабелира Вижай эвлаца Даьтловин тоба кхерстачара схьайеаний билгалдаккхархьама. Жоп ца йеъна аьлла дара<ref name=":30">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|title=Допрос свидетеля Гордо Л.С. (уголовное дело, т. 1, л. 305—306)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207010638/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>.
== Лехамийн гlyллакх ==
=== Чиллин бутт — бекарг беттан йуьхь ===
Лехамийн гlyллакх доладелира Даьтлован тобанан некъ билгалбаккхарца. Гучуделира Даьтловс цхьа а шайн некъан тептар спортклубе ца делира, цундела цхьанна а ца хаьа кхарстархоша xlyн некъ хаьржина. Александран йиша Римма Колеватова хилар бахьана долуш и билгалделира, хаамаш дlaбелира кleлхьарадахархошна чиллин беттан 19-чу дийнахь<ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref>. Оццу дийнахь къобалдира кеманаш лелор байъинарш лоьхучу гlуллакхехь, чиллин беттан 20-чу дийнахь lyьйренна Ивделе новкъавелира Лев Гордо кхарстаран декъан кхеташонан декъашхо волчу говзачу кхарстархочунца Юрий Блиновца<ref name=":30">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|title=Допрос свидетеля Гордо Л.С. (уголовное дело, т. 1, л. 305—306)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207010638/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-gordo-l-s|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>. Де даьлча цара кеманашца таллам бира лехамийн кloшташна.
Чиллин беттан 22-чу дийнахь УПИ-н кхарстаран дакъо кхоьллинера УПИ-н кхарстаран говзалла йолчу белхахойх а, доьшучарех а 3 лехамийн тоба — Борис Слобцован а, Моисей Акселродан а, Олег Гребенникан а, уьш шолгlачу дийнахь бигира Ивделе. Кхин цхьаъ (Владислав Карелинан) тоба кхерстачара лехамийн кloште йига сацам бира. Лехамаш боьдучехь дакъалаца болабелира тleмалой — Алекскей Алексеевич Чернишован а {{Ref+|В графе «Фамилия, имя и отчество» протокола его допроса фамилия записана именно как Чернышов<ref>Уголовное дело, т. 1, л. 88</ref>. Однако в том же протоколе и других документах уголовного дела встречается также написание Чернышев.|Комм.}}, лехамийн жlaьлеш долу Моисееван а тобанаш, иштта тleман говзаллин ишколан дешархой а лаккхара лейтенант волчу Потапован куьйгаллица, кхин а подполковник Шестопалован куьйгаллехь йолу минаговзанчийн тоба а. Иштта лехамийн тобанашна тleкхийтира цигара бахархой — мансийн Куриковгlepа а (Степан а, Николай а), Суеватпаул эвлера Анаьмовгlepa а гаранийн векалш; Бахтиаьровгlapа вежарий таллархой, Комера таллархой, мазой шайн зleнан гlирсашца (Егор Неволин а, Б. Ябуров а)<ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref><ref>{{Книга|автор={{s|[[Бартоломей, Пётр Иванович|Бартоломей П. И.]]}} и др.|заглавие=УГТУ-УПИ: Люди. Годы. Увлечения. Том 1. Человек, спорт, природа|ссылка=https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518141?page=0|ответственный=под ред. {{s|Давыдова В. Н}}|издание=|место=Екатеринбург|издательство=УГТУ|год=1999|страницы=38—39|страниц=324|isbn=5-230-06601-6|isbn2=|access-date=2017-02-11|archive-date=2017-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20170212165515/https://fotki.yandex.ru/next/users/fond-dyatlov/album/261442/view/518141?page=0|url-status=dead}}</ref>. Кху муьрехь лехамийн куьйгалхо xloттийнера Советан пачхьалкхан кхарстаран спортан говзанча Евгений Поликарпович Масленников — цо куьйгалла дан дезара лехамийн тобанашна. Туьпан хьаькам хилира УПИ-н тleман lилманан хьехархойн цхьанакхетаран куьйгалхо полковник Георгий Семоьнович Ортуьков, цуьнан декхар дара тleман а, бахархойн а лехамийн тобанийн белхан уьйр хилийта а, лехамийн кloштехь кеманийн балхана lyналла дан а, leдалца (областан а, кхузара а) зle хилийтар а.
Лехамашна уггар дика йогly кloшт [[Отортен]] ламанера [[Ойкачахл|Ойка-Чакуре]] (нисса дlaвахча 70 чакхарма) кхаччалц йерг йу аьлла хаьржинера, xlyнда аьлча иза уггар генахь а, хала а, кхераме а йолу дела кхарстархошна. Лехамийн тобанаш охьайиссо сацийнера Отортен а (Слобцован а, Акселродан а тобанаш), Ойка-Чакуран а (негlaн Гребенникан тоба) кlошташкахь, иштта цаьрца а царна йукъахь болчу меттигашкахь а. [[Вишера (приток Камы)|Вишери]] а, [[Пурма|Пурми]] а хин коьртехь йолчу хидоькъийлехь (гергга Отортенал Ойка-Чакуре ах некъ) охьайоьссира Чернишован тоба. Карелинан тоба Сампалчахл ломан кloште (Ниолс цle йолучу хин коьрте, Отортенал негlaн агloне 50 чакхарма) йахийта сацийра{{ref+|{{Карта|P-40-95,96}}; в 1959 году была известна как «высота 910».|Комм.}} , иза тlaккха хуьлура Чернишован а, Гребенникан а тобанашна йукъахь. Шайолчу тобанна тleдиллина дара йайъинчу тобанан когсалазийн а, лоттийлин а лараш лаха, уьш карийнчул тlaьхьа цара вуьгуче дlaбоьлхуш бохам хиллаче дla а кхачча даьтловхошна гlo дан <ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref>. Уггар хьалха охьайоссира Слобцован тоба (23.02), йуха — Гребенникан (24.02), Акселродан (25.02), Чернишован(25—26.02). Xloттамехь маза а, лаьттан чкъоьран lилманан говзанча а волу Егор Неволин шайца мансеш болуш йолу тоба Ауспин хидоженера цуьнан хин коьрте некъ бан йолайелира.
Чиллин беттан 23-чу дийнахь<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> таллархой болу мансеш лебечехь гучуделира цхьана кхарстархойн тобанан керла лараш йуй Ауспи хин тогleнехь. Лехамийн туьпехь кхийтира иза Даьтлован тобанан лараш йуй (кхин кхарстархойн тоба цигахь хилар хуьлийла а дацара), уьш хилла йоьлхуш Ауспин тoгleнехула (Лозвин аьтту га), лехамийн йуьхьехь ма-моттара Лозвин тогleнехула йацара. Слобцован тоба Лозвера негle дlaйирзира, дехьайелира лекха йоцчу декъаран лаьмнийн гаьннехула, цигара тайгахула Ауспи хин коьрте кхечира. Цуьнан аьрру хийистехь кleлхьарадахархошна гира (лайно дикка дlaдуькъна дела йукъ-йукъахь йойъуш) халла гуш йолу когсалазан лар. Кху ларех пайдаоьцуш таллам бира масех сизамашкахь: Ауспехула лекхахь а, бухахь а, Холатчахлан бохьан агloнехь а<ref name="autogenerated20130308-1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|title=Тревога!|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161212094404/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_02.htm|archivedate=2016-12-12|deadlink=no}}</ref>{{Sfn|Лепихин, Якименко|2009|страницы=11}}. Чиллин беттан 25-чу дийнахь<ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|title=Допрос свидетеля Лебедева В. Л. (уголовное дело, т. 1, л. 313—315)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206153402/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref> (кхин болу хаамашкахь 26-гla де<ref name=":7">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|title=Допрос свидетеля Слобцова (уголовное дело, т. 1, л. 298—300)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603041331/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>) Борис Слобцов а, цуьнан накъост Михаил Шаравин а, таллархо Иван Пашин а цигахула чекхваьлча Отортене кхочуш долчу дукъе некъ бан болабелира. Йуха шаьш а цецбовлуш и хиларна уьш тleкхечира Холатчахл ломан басенехь долчу кхарстархойн четаре. Лайна бухара долу четар йукъ-йукъара бен гуш йацара. Цхьа басе хилла хедийна а, йатlийна а. Йа дийна, йа делла адамаш четар чохь дацара. Цу чохь карийнчу xlyманаша а, тоьшаллин кехаташа а гойтура и Даьтлован кхарстархойн тобанан четар хиллий<ref name=":5" />.
Дечун тоьшалла ца xloттийнера четар лайна йукъара хьалайаьккхинчул а, xlyманаш йукъ-йукъара кегийнчул а тlaьхьа бен. Карийча четаран хиллачу хьолах кхин а кloрге кхетаво Слобцован лехамийн тобанан декъашхойн лебарехь диначу дечун тоьшаллаша<ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|title=Допрос свидетеля Лебедева В. Л. (уголовное дело, т. 1, л. 313—315)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206153402/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":7">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|title=Допрос свидетеля Слобцова (уголовное дело, т. 1, л. 298—300)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603041331/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-slobcova|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>.
Йуха кхино говзачу кхарстархоша дакъа а лоцуш къастийнера четар кхарстаран массочу бакъонашца xloттийна йуй<ref name=":2">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|title=Допрос свидетеля Согрина С. Н. (уголовное дело, т. 1, л. 330—339)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160527154839/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|archivedate=2016-05-27|deadlink=no}}</ref>.
Оццу дийнахь суьйренна Слобцован тобане дlaкхийтира Е.Неволин мазаца (цо бахьийтира хаам четар карийна аьлла) цхьаьна сеш тlaьхьа Ауспи хин лаккха йоьдуш йолу таллархой болуш мансийн тоба. Цул тlaьхьа цу лехамийн кloштехь гулош йара кleлхьардахаран белхашкахь ша мел йолу тобанаш.
[[Файл:Dyatlov_Pass_incident_02.jpg|мини|Йукъ-йукъара лайх цlaнйина йолу Даьтлован тобанан четар. Четарал аьрручу агloра ву Владислав Карелин (лаьтташ) а, Юрий Коптелов а. Лехамийн декъашхочун (А.С.Чеглакован) сурт (кхечу хаамашкахь В.Д.Брусницинан)]]
Вукху дийнахь (чиллин беттан йа 26-чу, йа 27-чу дийнахь) туш xloтто тleдиллар долуш йолу Слобцован тобанна<ref name=":6">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|title=Допрос свидетеля Брусницина (уголовное дело, т. 1, л. 362—369)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206164618/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-brusnicina|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|title=Допрос свидетеля Лебедева В. Л. (уголовное дело, т. 1, л. 313—315)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206153402/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-lebedeva-v-l|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref> карийнера Кривонишенконан а, Дорошенконан декъий (Дорошенконан дакъа цкъа Золотароьван докъах тарделира<ref name=":12">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|title=Допрос свидетеля Карелина В. Г. (уголовное дело, т. 1, л. 290)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207074305/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref><ref name=":4" />). Уьш карийна меттиг йара Лозвин доьалгlaчу гаьннан хоршера аьрручу агloра (гергга цхьаъ-ах чакхарма четарал невре-боленехь) хьуьна йистехь долчу доккхачу кедр бухахь. Декъий lуьллуш дара ул-уллехь<ref name=":4">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|title=Протокол осмотра места происшествия (Уголовное дело, л. 3—6)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206203605/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref> кхин йоккха йоцчу цleрана гондахь, иза йара лай чу йахна. Кleлхьардахархой инзарбевлира ший а докъа тleхь чухулара бедарш йоцург кхин xlyмма а йоцуш хиларна. Дорошенко гай тleхь lyьллуш вара. Цуьнан докъана бухахь карийра 3—4 кедран зуьгалг цхьатерчу стоммаллица<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>. Кривонишенко аркъалlyьллуш вара. Декъашна гондахь дlaсакхиссина йара кегий xlyманаш а, йукъ-йукъара йаьгга бедаран кескаш а. Ткъа ша кедра тleхь 4—5 метр лакхахь кагдина генаш, царах дакъа декъашна гондахь lyьллуш дара. С.Н.Согринс ша бинчу тергамца элира кедран кloштех «хилларг ши стаг вац, дукхо ву, xlyнда аьлча термера доцуш онда болх бина досаш а, баганан генаш а дохуш.Цунна тоьшалла до дуккху кегдина базанаш а, генаш а, царна тleхь долу веназаш а хиларо»<ref name=":2">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|title=Допрос свидетеля Согрина С. Н. (уголовное дело, т. 1, л. 330—339)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160527154839/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-sogrina-s-n|archivedate=2016-05-27|deadlink=no}}</ref>.
Цуьнци цхьана хенахь ала мегар долуш кедрал 300 метарехь басехула лаккха четаран сизамехь мансийн таллархошна карадира Игор Даьтлован дакъа. Цунна жимма ло хьаькхина дара, ша и корта четаре бирзина куьйгаца жимма докхан гlaд схьа а лоцуш ах аркъалlуьллуш дара. Даьтлова тleхь йара когсалазан хач а, чухула йуху хач а, кӀаранаш йолу коч а, свитер а, чо болу силга а. Аьттучу кога тleхь йара тӀергӀан пазат, ткъа аьрручунна тleхь — бамбин. Ша валлале иза лай чу садоькъуш вара бохучун билгало хилира цуьнан йуьхьа тleхь йолу шен буьччалг.
Оццу дийнахь суьйренна лехамийн жlaьлица карадинера Зинаида Колмогорован дакъа. Иза дара 10 см чордачу лайн чкъоьрана бухахь, Даьтловин дакъа долчара басехула лакха 330 метар. Колмогорова тle йовха xlyманаш йоьхха йара, амма мачеш йацара цуьнан когашкахь. Мерехула цlий эххаран билгалонаш йара цуьнан йуьхьа тleхь<ref name=":4">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|title=Протокол осмотра места происшествия (Уголовное дело, л. 3—6)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206203605/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-osmotra-mesta-proissestvia|archivedate=2016-02-06|deadlink=no}}</ref>.
Бекарг беттан 2-чу дийнахь тобанан дам а, буьртиг-йалтанаш а laлашдан уьсанг {{ref+||Комм.|Лабаз}} карайира, и йара лехамийн коьртачу туьшера 300<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref> йа 400<ref name=":9">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-atmanaki|title=Допрос свидетеля Атманаки (Уголовное дело, т. 1, л. 209—220)|website=HIBINAUD|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603145004/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-atmanaki|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref> метар гена, ткъа Ауспин xийистера 100<ref name=":11">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|title=Протокол допроса свидетеля Масленникова Е.П. (уголовное дело, т. 1, л. 62—75)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2016-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207082025/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-doprosa-svidetela-maslennikova-e-p|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref> метар.
Масех де даьлча (бекарг беттан 5-чу дийнахь) Даьтлован дакъа карадинчара 180 метар йа Колмогоровичуьнгара 150 метар генахь лайн 15—20 см чкъоьрана бухахь аьчка лаьттан чкъор толлу гlирсашца карадира Рустем Слободинан дакъа. Иза а вара дикка вовха кечвелла, цуьнан xlop когахь йара 4 пазат, аьттучу когахь окхе йара (цуьнан накъост каравинера четар чохь) Слободинан йуьхьа тleхь йара шен буьччалг а, мерехула цlий эххаран билгалонаш а.
Карадинчу кхаъ декъийн догlмийн lилларо уьш четар тle боьлхучу хенахь белла аьлла билгалдоккхура<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref><ref name=":12">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|title=Допрос свидетеля Карелина В. Г. (уголовное дело, т. 1, л. 290)|website=HIBINAUD|accessdate=2016-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160207074305/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/dopros-svidetela-karelina-v-g|archivedate=2016-02-07|deadlink=no}}</ref>.
Чиллин беттан 28-чу дийнахь кхоьллминера Свердловскан обкоман чолхемаса кхеташо, цунна куьйгалла деш вара В. А. Павлов а, [[Ермаш, Филипп Тимофеевич|П. Т. Ермаш а]]{{Sfn|Лепихин, Якименко|2009|страницы=13}}<ref name="autogenerated2">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_03.htm|title=Трагические находки и вопросы без ответов|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170126034913/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_03.htm|archivedate=2017-01-26|deadlink=no}}</ref>. Бекарг беттан хьалхарчу деношкахь кхеташонан декъашхой баьхкира Ивделе массарна ган а гуш лехамашна куьйгалла дан. Бекарг беттан 8-чу дийнахь кхеташоне вистхилира дукъехь болчу лехамийн куьйгалхо Е. П. Масленников куьйгалхочуьнга бечу хаамца лехамийн болх дlaбахарх а, цуьнан жамlaх а лаьцна болу. Лехамийн тобанехь массаьргахь а йолу ойла дlaэлира цо лехамийн болх сацо эшарна ло лахадаллалц оханан баттахь. И долушехь а кхеташоно сацам бира шаволу кхарстархо караваллалц ца саца лехамийе тобанийе xloттам а хуьйцуш<ref name=":10">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|title=Информация о походе гр. Дятлова (уголовное дело, т. 1, л. 32—39)|accessdate=2015-10-06|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601225213/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/informacia-o-pohode-gr-datlova|archivedate=2016-06-01|deadlink=no}}</ref>.
=== Бекарг бутт — оханан бутт ===
Бисна болу тобанан декъашхой лехар дара деш шуьйрачу аренехь. Уггар хьалхе декъий лоьхуш дара лаьттан чкъор толлучу гlирсаца четарера кедре кхаччалц. Иштта теллинера :Цу хенахь массийттазза лехамийн тобанийн xloттам хийцабллера, амма тleйиллина laлашонан кхочуш ца йалора. Оханан бутт чекхболчу хенахь лехам бечара шаверг лаьттан чкъор 3 метар а, кхин а сов долуш кедран гонахенаш таллархьама цигахь гулбира{{Sfn|Лепихин, Якименко|2009|страницы=13—15}}.
=== Xlyтосург бутт ===
Xlyтосург беттан хьалхарчу деношкахь ло сихха даша доладелира, цундела схьагучуделира схьадаьхха баганан генаш а, бедаран кескаш а. Цу лехамашкахь дакъалаьцначу мансеша тидам бира цу лорана, цундела цара шовданан боьра ахкар цу меттигехь дика хир ду аьлла хьехам бира{{sfn|Аскинадзи|2013|с=45}}. Диначу ахкаро карайайтира 2,5 метар йолчу лайн стомаллина бухахь кхин йаккхий йоцчу 14 пихтах а, цхьана дакхах а бина 3 м² майда йолу цleнкъа. Цleнкъан тleхь lуьллуш йара масех бедар, уьш дlaxloттор дара виъ стагана «охьахааван» меттигаш кечйинча санна <ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_04.htm|title=Рождение легенды|author={{s|Буянов Е. В.}}, {{s|Слобцов Б. Е}}|website=Тайна гибели группы Дятлова|date=|publisher=Клуб альпинистов «Санкт-Петербург»|accessdate=2017-01-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170126025223/http://www.alpklubspb.ru/ass/dyatlov_04.htm|archivedate=2017-01-26|deadlink=no}}</ref>.
Xlутосург баттахь<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref> кхин дla биначу лехамашца боьран чохь цlаьнкъера хица охьа доьдучу шовдане буха гергга 6 метар генахь шиъ йа шиъ-ах метар долчу лайн чкъоьра бухахь карадинера бисна болчу кхарстархойн декъий. Цкъа Луьдмила Дубинина карайинера шовданан чухчари хилийтина йолчу терхи тle тоьвжина горлаьтташ, корта хине берзийна болуш. Цу сохьта ала мегар долуш цуьнан корта болчехь{{sfn|Аскинадзи|2013|с=45}} кхоъ божарийн дакъа. Тибо-Бринол ша lyьллуш вара, Золотароьв Колеватован букъ тleхьахьа вара и маравоьлча санна. Дечун тоьшалла xloтточу хенахь шадолу декъий хи чохь дара, уьш билгалдаьххера «дахкаделла» ду аьлла. Дечун тоьшаллехь иштта билгалдаьккхина декъий хи чуьра хьаладаккха эшар, xlyнда аьлча уьш «кхино кхин а дахкадала мега, кхин а уьш шовдано дlaдахьа мега, xlyнжа аьлча хи дукха сиха ду»<ref name=":1">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|title=Протокол обнаружения трупов (уголовное дело, т. 1, л. 341—343)|accessdate=2015-10-07|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603050823/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>.
Зулам-девнан хьостанашкахь карадинчу декъийн меттиган хьокъехь цхьана ца дарш ду. Циггахь xloттийнчу дечун тоьшаллина чохь билгалдаьккхина «девзачу кедрера 50 метар генахь хьалхарачу шовдан чохь»<ref name=":1">{{cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|title=Протокол обнаружения трупов (уголовное дело, т. 1, л. 341—343)|accessdate=2015-10-07|work=HIBINAUD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603050823/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/protokol-obnaruzenia-trupov|archivedate=2016-06-03|deadlink=no}}</ref>. Ткъа цул хьалха дахьийтинчу радийозанехь иза кедрера негla-буссехь ду аьлла дара<ref>{{Cite web|url=http://murders.ru/Dyat_gr_13.html|title=11. Финал поисковой операции: обнаружение тел Людмилы Дубининой, Семёна Золотарёва, Александра Колеватова и Николая Тибо-Бриньоля|author={{s|Ракитин А. И}}|website=Смерть, идущая по следу…|date=|publisher=Загадочные преступления прошлого|accessdate=2016-03-07}}</ref>. Ткъа гlyллакх сацоран сацамехь билгабаьккхина бу иштта меттиг «цleрера 75 метар, Лозвин доьалгlaчу гаьннан тогleнан сизамехь, вуьштта аьлча четарера кхарстархоша бина некъ ирзилан кепара хадош»<ref name=":0">{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|title=Постановление о прекращении дела (уголовное дело, т. 1, л. 384—387)|author=|website=HIBINAUD|date=|publisher=|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130522231133/https://sites.google.com/site/hibinaud/home/postanovlenie-o-prekras-dela|archivedate=2013-05-22|deadlink=no}}</ref>.
Карадина декъий дlaдахьийтира кхиэлан-лоьрийн таллам бан Ивделе, ткъа лехамаш — совцийра.
== Тleхьажорш ==
<references />
d2limtsli073ooeu31w7efaep2ouur3
Конюхова, Татьяна Георгиевна
0
1280617
10514678
10466025
2025-06-23T06:05:55Z
InternetArchiveBot
24482
Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
10514678
wikitext
text/x-wiki
{{Актёр
|ЦӀе =
|Сурт =
|Суьртах лаьцна =
|Йохалла =
|Бакъ цӀе =
|Вина терахь =
|Вина меттиг =
|Кхелхина терахь =
|Кхелхина меттиг =
|Говзалла = артист
|Гражданалла =
|Жигара шераш =
|Некъ =
|СовгӀаташ =
}}
'''Татьяна Георгиевна Конюхова''' ({{ВД-Преамбула}}) — советан а, оьрсийн театран а кинон актриса йу. РСФСР къоман артист (1991).
== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}
== Хьажоргаш ==
* {{imdb name|id=0465450|name=Татьяна Конюхова}}
* {{cite web |url=https://lichnosti.info/index.php/persons/KONIUKHOVA_Tatiana_Georgievna/23950 |title=Конюхова Татьяна Георгиевна |lang=ru |website=Биографический банк данных «Личности» |date= |access-date=2024-05-06 |url-status=live |archive-url= |archive-date= }}{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{cite web |url=http://istoriya-kino.ru/kinematograf/item/f00/s01/e0001463/index.shtml |title=Конюхова Татьяна Георгиевна |lang=ru |website=Киноискусство. История кино |date= |access-date=2024-05-06 |url-status=live |archive-url= |archive-date= }}
* {{cite web |url=https://ruskino.ru/art/847 |title=Конюхова Татьяна Георгиевна |lang=ru |website=Рускино |date= |access-date=2024-05-06 |url-status=live |archive-url= |archive-date= }}
{{АХ}}
[[Категори:ССРС актрисаш]]
f0obstxh5ulnvzqmgk0vfw4j5gi5bmd